व्याख्या-- 'मया' श्रीजिनप्रभसूरिचरणारविन्दचञ्चरीकेण श्रीजिनदेव-

सर्वेभ्यः प्राणिभ्यो हितः सर्वीयः, "तस्मै हिते" [ ७।१।३५ ] इति

शम्–सुखम् भवति अस्मिन् स्तुते इति शम्भवः, तत्र । गर्भगतेऽप्यस्मिन्नभ्यधिक-

शोभनानि व्रतानि अस्येति सुव्रतः । यद् वा, अस्मिन् गर्भस्थिते जननी

धर्मचक्रस्य नेमिवद् नेमिः, नयति सुखम् भक्तजनानाम् इति वा नेमिः ।

षष्ठे गणेशे षण्णाम् संख्यापूरणे, गणाधिपे मण्डितनाम्नि । मण्डितस्य[^2]–

मरुद्‌भिः–देवैः दीव्यते–स्तूयते मरुदेवी । पृषोदरादित्वात् तलोपः । "नवा

चक्रस्य ईश्वरी चक्रेश्वरी श्रीआदीश्वरजिनस्योपासिका, तस्याम् । न

बलेन न जितेति अजितबला । राजदन्तादित्वात् पूर्वनिपातः । अजितबलैक-

श्यामा–श्यामवर्णत्वात्, "श्यैङ्‌ गतौ" श्यायते स्वामिभक्तिम् इति वा श्यामा ।

शोभना तारका अस्याः सुतारका । सुतराम् तरति वा । "तारका–वर्णका"

भद्रम् मङ्गलम् करोति भद्रकृत्, क्विप् । स चासौ तीर्थकृच्च भद्रकृत् तीर्थकृत् ।

श्राम्यति महातपसां करणाद् इति श्रमणः । "नन्द्यादिभ्योऽनः" [ ५। १।५२ ]

"भदुङ् सुखकल्याणयोः" भन्दते भद्रम्, "भन्देर्वा" [उ.३९१] इति रः न-

प्रव्रजनम्-प्रव्रज्या दीक्षा । परि समन्ताद् व्रजनम्–संसाराद् गमनमिति परि-

शासनीयः शिष्यः । "दृवृग्‌स्तुजुषेतिशासः" [ ५।१।४० ] इति क्यपि,

इति अमुना प्रकारेण प्रथमकाण्डस्य श्रीहैमनाममालायाः प्रथमप्रक्रमस्य

व्योम्नि–आकाशे यानम्–गमनमस्य व्योमयानम् । व्योम्नि–विहायसि यान्ति–

समुद्रस्य–क्षीरसागरस्य नवनीतमिव समुद्रनवनीतम् । देश्यामपि । "पां

विविधेषु शैलकन्दरान्तरवनविवरादिषु प्रति वसन्तीति व्यन्तराः । पृषोदरादि-

द्योतते घोतिः । "किलिपिलिपिशिचिटित्रुटिशुण्ठि" [उ.६०८] इति आदि-

बुधाः–पण्डिताः चन्दति–दीप्यते आह्लादयति वा चन्द्रमाः । "चन्दो रमस्"*[उ.

चन्द्रः अस्तिं अस्यां चन्द्रिका । "अतोऽनेकस्वरात्" [ ७।२।६ ] इति

इलन्ति–गच्छन्ति इल्वलाः, मृगशिरःशिरःस्थाः पञ्च तारकाः । "तुल्वलेल्व-

"राधं साधंट् संसिद्धौ" । अनुराध्नोति अनूराधा । अनुराधा[^2], मैत्री । "घञ्युप-

गृणाति–उपदिशति तत्त्वमिति गुरुः, बृहस्पतिः । "कॄगॄऋत उर् च" [उ.७३४]

सूरस्यापत्यं सौरिः–शनिः । "अत इञ्‌" [ ६।१।३१ ] इति अपत्येऽर्थे इञ्‌ ।

रहति गृहीत्वा चन्द्रार्कौ स्वशरीरं वा इति राहुः । "कृवापाजि०" [उ.१]

"णल गन्धे" । नलति–अर्दति[^1] नाली । ज्वलादित्वाद् णः । नाल्येव नालिका ।

राति सुखम् रात्रिः । "राशदि०" [उ.६९६] इत्यादिना त्रिः । "इतोऽ-

निः–निःशेषार्थे निश्चयार्थे वा । निःसम्पातः–अर्थात् शयनम्–अत्र जना-

ताम्यन्ति अनेन तमः, अन्धकारः । "अस्" [उ ९५२] इति अस् । अन्धयति

व्रियते–छाद्यते नभोऽत्र मेधैरिति वर्षाः । "वृ–कॄ–तृ–मीङ्–माभ्यः षः" [उ.

खन्यते खम् । "क्‌वचित्" [ ५।१।१७१ ] इति डः । "अशौटि व्याप्तौ" । अश्नुते

तत्कालजे–तात्कालिके फले–संसृष्टम्–प्रयोजनमस्य सांसृष्टिकम् । "प्रयोज-

मेघानाम् माला मेघमाला–मेघपङ्क्तिः । काली कालवर्णत्वात्, काली एव

वाराम्–पाथसाम्–दलम् वार्दलम् । देश्याम् अप्ययम् । दुष्टम् दिनम् अत्र

सुष्ठु सुतराम् वा त्रायते–पालयति सूत्रामा । "मन्" [उ.९११] इति

शतम्–बहूनि अराणि–चक्राङ्गानि अस्य शतारः । शतम्–बह्व्यो धारा अस्य

अश्विन्या अपत्ये आश्विनेयौ । "शुभ्राऽऽदिभ्यः" [ ६।१।७३ ] इति अपत्येऽर्थे

हरि–पिङ्गलम्–अक्षि अस्य हर्यक्षः । "सक्‌थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे" [ ७।३।१२६ ] इति

अजगवः–अस्थिविकारः स विद्यते अस्य अजगवम् । अभ्रादित्वात् अः ।

गौरवर्णत्वाद् गौरी–पार्वती तस्याम् । दक्षस्यापत्यम् दाक्षिः, तस्यापत्यं दा-

नरस्यापत्यं नारायणः । नडादित्वाद् आयनण् । यद् वा, नृणातेर्बाहुलकात्

कुमोदकस्य विष्णोरियं कौमोदकी । "तस्येदम्" [ ६।३।१६० ] इति अण् ।

अटति अतति वा आ । "क्‌वचित्" [ ५।१।१७१ ] इति डः । अस्य विष्णो-

"कमूङ्‌ कान्तौ" । काम्यते कन्तुः । "कृसिकम्यमिगमितमि०" [उ.७७३]

सिद्धोऽर्थोऽस्येति सिद्धार्थः । "सर्वे गत्यर्था ज्ञानार्थाः" इति वचनात् । शोभ-

पञ्चमे अङ्गे भगवतीनाम्नि विविधा जीवाजीवादिप्रचुरतरपदार्थविषयाः, आ–

"पत्लृ पथे गतौ" । पतनम् पातः । घञन्तः । दृष्टीनाम्–दर्शनानाम् पातो

कल्याणफलहेतुत्वात् कल्याणम् , तत्र कल्याणे–कल्याणनाम्नि एकादशे पूर्वे ।

"णिदु कुत्सायाम्" । निन्दनम् निन्दा । "गर्हि गल्हि कुत्सने" । गर्हणम् गर्हा ।

"क्षर सञ्चलने" णौ । आक्षारयति आक्षारणा । रते–मैथुनविषये गालयो

समाख्यानम् समाख्यायतेऽनयेति वा समाख्या इति भागुरिः । समाज्ञायते

"रुशं रिशंत् हिंसायाम्"[^1] । रुशति–हिनस्ति परं रुशती हिंस्रा । आश्रयलिङ्ग-

काले–कलासमूहे साधुः काल्या इति कात्याद्याः । कलासु साधुः कल्या ।

सन्धानम् सन्धा । "उपसर्गादातः" [ ५।३।११० ] इति अङ् । समाधानं

"व्रीडच् लज्जायाम्" व्रीड्यते व्रीडनम् वा व्रीडः । घञ् प्रत्ययः । पुंलिङ्गः ।

"ऊह वितर्के" ऊहनम् ऊहा । "क्तेटो गुरोर्व्यज्जनात्" [ ५।३।१०६ ]

"द्रांक्‌ कुत्सितगतौ" कुत्सितगतिः पलायनम् स्वप्नश्च । इन्द्रियाणाम् तननम्

अहम् प्रथमम् अहंप्रथम इति । अहं प्रथमम् इत्यस्यां अहंप्रथमिका । अहम्

केल्या–क्रीडया किलति केलीकिलः । "किलत् श्वैत्यक्रीडनयोः" सन्धिं

मर्षणात्–सहनात् मार्षः । मृणाति मारिषः । "अमिमृभ्यां णित्" [उ.-

इति अमुना प्रकारेण, यद् वा इतिशब्दः समाप्त्यर्थस्तेन देवकाण्डम् गच्छति

"ट्‌धें पाने" स्तनौ धयति स्तनन्धयो बालस्तत्र ।

तरुणस्य भावः कर्म वा तारुण्यम् । यूनो भावो यौवनिका । स्त्रीपुंसलिङ्‌गः ।

दशम्याम् अवस्थायां तिष्ठतीति दशमीस्थः । "स्थापास्नात्रः कः" [ ५।

"कवृङ् वरणे" कवते कौति वा इत्येवंशीलः कविता । "तृन् शीलधर्मसाधुषु"

कृतं कर्माऽनेन कृतकर्मा–प्रवीणस्तत्र । कृतम् कृत्यम्–कार्यम्–अनेन कृतकृत्यः ।

कुटिल आशयोऽभिप्रायोऽस्य कुटिलाशयः । कुत्सितम्‌ चरति कुचरः । कद्वदनाम्नी ।

अमति–गच्छति अनेनेति अन्धः । "स्कन्द्यमिभ्यां धः" [उ.२५१] इति धः ।

वदतः प्रियं ददानौ वदान्यौ "वदिसहिभ्यामान्यः" [उ.३८१] इति आन्यः ।

मुह्यति कार्ये मूर्खः, "पूमुहोः पुन्‌मूरौ च" [उ.८६] इति खः । मुहो 'मूः'

इभम् हस्तिनम् अर्हति इभ्यः । "दण्डादेर्यः" [ ६।४।१७८ ] इति यः । श्रीः–

विवधेन वीवधेन च भारेण पर्याहारेण वा हरति विवधिकः, वीवधिकः । पक्षे वैव-

प्रतिचरति प्रतिचरः । 'प्रति' इति आभिमुख्ये । भरणीयो भृत्यः । "भृगोऽसंज्ञा-

"मृजौक्‌ शुद्धौ" समन्तात् सम्यक्‌प्रकारेण वा मार्ष्टि सम्मार्जकः । "नाम्नि

विहङ्गप्रतिकृतिश्चर्मादिमयी विहङ्गिका । "तस्य तुल्ये कः" [ ७।१।१०८ ]

ऊर्ध्वं देहाद् भवं और्ध्वदेहिकं । मृतस्य दिवसे तमुद्दिश्य दानम्–पिण्डोद-

न ऋजुः अनृजुः । "शमूच् उपशमे" शाम्यति शण्ठः । "शमेर्लुक् च वा"

माया विद्यतेऽस्य मायावी । "अस्‌तपोमायामेधास्रजो विन्" [ ७।२।४७ ] इति

कम्पयति अनेन कपटम् , पुंक्लीबलिङ्गस्तत्र । "कपटकीकटादयः" [उ.१४४]

"चुरण्‌ स्तेये" चोरयति चोरः । अच् । चुराशीलो वा । छत्रादित्वाद् अङ् ।

स्तेनस्य–चोरस्य भावः स्तेयम् । "स्तेनान्नलुक् च" [ ७।१।६४ ] इति यः ।

"दिशींत् अतिसर्जने" प्रादिश्यते प्रादेशनम् । "अनट्" [ ५।३।१२४ ] इत्य-

"क्षमौषि सहने" क्षमणम् क्षमा, क्षम्यते वा । "षितोऽङ्‌" [ ५।३।१०७ ]

"क्रुधंच्‌ कोपे" क्रुध्यति क्रोधनः । "भूषाक्रोधार्थ०" [ ५।२।४२ ] इति अनः ।

"तृषंच् पिपासायाम्" तृष्यति इत्येवंशीलः तृष्णक् । "तृषिधृषिस्वपो नजिङ्"

"भक्षण्‌ अदने" भक्षयति भक्षकः । अश्नाति अत्ति आशिरः । "अशेर्णित्"

"मृजौण्‌ शौचालङ्कारयोः" मार्ज्यते मार्जिता । दधिसितामरिचादिकृतं

"पां पाने" पीयते पेयूषम् । "कोरदूषाटरूष०" [उ.५६१] इति ऊषे निपा-

"कुङ् शब्दे" कूयते कूची । "कुपूसमिण्‌भ्यश्चट् दीर्घश्च" [उ.११२] इति

"दृपौच्‌ हर्षमोहनयोः" दृप्यतेऽनेन द्रप्सम् , दध्यग्रम् ।

"द्रप्सं दध्यघनं तथा" । [ ]

विजति चलति विजिपिलम् । "स्थण्डिलकपिल०" [उ.४८४] इति इलान्तो

विशेषेण ओषति दहति व्योषम् , तत्र । त्रीणि कटूनि शुण्ठीमरिचपिप्पल्या-

अदनम् जग्धिः । "स्त्रियां क्तिः" [ ५।३।९१ ] इति क्तिः "यपि चाऽदो

"ध्रैं तृप्तौ" आध्रायति स्म आध्राणः । "ऋह्रीघ्राध्रा०" [ ४।२।७६ ] इति

शुष्कम् मांसम् लाति शुष्कलः, स एव शौष्कलः । प्रज्ञादित्वाद् अण् । पिशि-

मनसो राज्यं यत्र मनोराज्यम् । मनश्च तद् गौश्च मनोगवी । "विशेषणं

कमनशीलः कामुकः । "शृकमगमहनवृषभूस्थ उकण्" [ ५।२।४० ] इति

आ–समन्तात् क्षार्यते स्वरूपात् चाल्यते स्म इति आक्षारितः । अलीकोत्पन्न-

संशयनशीलः संशयालुः । "शीङ्‌श्रद्धानिद्रातन्द्रादयि०" [ ५।२।३७ ] इति

जागर्तीत्येवंशीलो जागरिता । "तृन् शीलधर्मसाधुषु" [ ५।२।२७ ] इति

पूज्यते पूजितः । अपचाय्यते अपचायितः । "अपचितः" [ ४।४।७७ ]

तुन्दिः उदरम् अस्यास्ति तुन्दिभः । इति अमरः । "तुन्दिवलिवटेर्भः" [ पा.

"उब्जत् आर्जवे नीतिक्षेपार्थे" न्युब्जति न्युब्जः । "अच्" [ ५।१।४९ ] इति

"खल सञ्चये च, चकाराच्चलने" खलन्ति केशाः अस्मादिति खलतः । भीमा-

पामा अस्त्यस्य पामरः । "मध्वादिभ्यो रः" [ ७।२।२६ ] इति मत्वर्थे रः ।

अतीसारो विद्यतेऽस्य अतीसारकी । एकदेशविकृतस्याऽनन्यत्वाद् इति अतिसारकी ।

"कण्डूञ् गात्रकर्षणे" कण्डूय्यते गात्रम् अनयेति कण्डूतिः । "स्त्रियां क्तिः"

"स्फट स्फुटृ विशरणे" विस्फोटनम् विस्फोटति पादोऽनेन वा विस्फोटः ।

"कुठिः सौत्रः" कोठयति अङ्‌गं कोठः, कुण्ठयति अङ्‌गम् इति वा । "पष्टैधि-

गुदस्य कीलः गुदकील इव गुदकीलः, गुदम् कीलति वा । इयर्त्ति पीडाम् अनेन

मेहयति मूत्रयति अनेन मेहः । प्रमेहयति प्रमेहः बहुमूत्रता ।

"विदक् ज्ञाने" आयुर्विद्यते अनेन आयुर्वेदः–शास्त्रम् । "व्यञ्जनाद् घञ्"

आयुर्विद्यते अस्य आयुष्मान् । दीर्घम् आयुः अस्य दीर्घायुः । कथ्यते–उच्यते ।

परीक्षते परीक्षकः । मठादौ दानार्थं ब्राह्मणपरीक्षिता । अक्षपटलैः व्यवहारस-

परिषदि साधुः पारिषद्यः । "पर्षदो ण्यणौ" [ ७।१।१८ ] इति ण्यः । पारिषद–

निमित्तम् वेत्ति नैमित्तिकः । "न्यायादेः०" [ ६।२।११८ ] इति इकण् ।

लिप्यते पत्रम् अनयेति लिपिः । स्त्रीलिङ्‌गः । "नाम्युपान्त्य०" [उ.६०९]

मषति हिनस्ति औज्ज्वल्यम् मषिः । "पदिपठिपचि०" [उ.६०७] इति 'इः'

कुलम् अस्त्यस्य कुलिकः । "अतोऽनेकस्वरात्" [ ७।२।६ ] इति इकः ।

अष्टौ पदानि अत्र अष्टापदः । "नाम्नि" [ ३।२।७५ ] इति दीर्घत्वम् । तत्र । शारयः

"जु गतौ" सौत्रः । मनो जवतेऽस्मिन् पिता असौ इति धावति मनोजवः ।

प्रभवति इत्येवंशीलः प्रभविष्णुः । "भ्राज्यलंकृग्‌निराकृग्‌भूसहि०" [ ५।२।२८ ]

जङ्घाभ्याम् जीवति जाङ्घिकः, तत्र । वेतनादित्वात् इकण् । जङ्घा एव करो

अनुगच्छतीति अनुगः । "नाम्नो गमः खड्डौ च०" [ ५।१।१३१ ] इति डः ।

"इषच् गतौ" पर्येषणम् पर्येषणा । "पर्यधेर्वा" [ ५।३।११३ ] इति अने

अतति सततम् गच्छति आतिथ्यः । "शिक्यास्याढ्यमध्यविन्ध्य०" [उ.३६४]

कुलस्याऽपत्यं कुल्यः । "यैयकञावसमासे वा" [ ६।१।९७ ] इति यः । अभि-

गूयते कथ्यतेऽनेन गोत्रम् , अन्वयः । "हुयाभा०"[उ.४५१] इति त्रः । सन्त-

"मह पूजायाम्" मह्यते महेला । "महेरेलः" [उ.४९२] इति एलः । "युष

तरति कौमारम् वयः तरुणी । "यम्यजि०" [उ.२८८] इति उनः । "वय-

स्वस्मिन् आत्मनि वसति इत्येवंशीला स्ववासिनी इति द्रमिलाः । "चिरिः

पत्नीति पतिशब्दाद् "ऊढायाम्" [ २।४।५१ ] इति ङीः, नकारश्चान्तादेशः ।

स्नौति अपत्यवात्सल्यात् स्नुषा । "स्नुपूसूम्वर्कलूभ्यः कित्" [उ.५४२]

प्रेम विद्यते अस्याः प्रेमवती । "तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः" [ ७।२।१ ] इति

पाणी गृह्‌णातीति पाणिग्राहः । "कर्मणोऽण्" [ ५।१।७२ ] इति अण् ।

युतयोः–वधूवरयोरिदं यौतकम् , तत्र । दीयते दायः । यत् शाश्वतः–"यौतका-

"ञिघृषाट् प्रागल्भ्ये" धृष्णोति दीधीषूः दिधिषूश्च । "धृषेर्दिधिष् दीधीषौ च"

जीवन् पतिरस्याः जीवत्पत्नी जीवत्पतिश्च । "पत्युर्नः" [ २।४।४८ ] इत्यनेन

न विद्यते वीरौ–पतिपुत्रौ अस्याः अवीरा । निर्गतौ वीरौ–पतिपुत्रौ अस्याः

शृणोति श्रवणा । "तकश्रपभवश्रुरुरुहि०" [उ.१८७]इति अणः ।

रमते रण्डा । "पञ्चमाड्डः" [उ.१६८] इति डः । विगतो धवो भर्ताऽस्या

पुष्पम् विद्यतेऽस्याः मतौ पुष्पवती । "पुष्पम् जातमस्यां पुष्पिता" इति माला ।

"पुष्पच् विकसने" दैवादिकः[^1] । पुष्यति पुष्पम् । "अच्" [ ५।१।४९ ]

पशूनाम् अविवेकिनाम् धर्मः पशुधर्मः । मुह्यन्ति इन्द्रियाणि अत्र मोहनम–

सह तुल्यम् उदरम् अस्य सहोदरः, तत्र । समाने गर्भे भवः सगर्भ्यः ।

अग्रे जातो अग्रजः । "क्वचित्" [ ५।१।१७१ ] इति डः । अग्रे भवो

शाम्यति शण्ठः । "शमेर्लुक् च वा" [उ.१६५] इति ठः प्रत्ययः । शाम्यति

मान्यते माता । "मानिभ्राजेर्लुक् च" [उ.८५९] इति तृः । जायतेऽ-

चकन्ते चिहुराः । "श्वशुरकुकुन्दुर०" [उ.४२६] इति 'उर' प्रत्ययान्तो

कर्ण्यते आकर्ण्यते अनेन कर्णः । किरति अनेन वा । "इणुर्विशावेणि०"

नीयते दृश्यम् अनेनेति नेत्रम् । पुंक्लीबः । "नीदा०" [ ५।२।८८ ] इति त्रट् ।

सृजतो लालां सृक्वणी । "सृजेः स्रज् सृकौ च" [उ.९०७] इति क्वनिप्‌ ,

दाढाप्रतिकृतिर्दाढिका । द्राढाप्रतिकृतिर्द्राढिका । "तस्य तुल्ये कः संज्ञा-

[ कीकं ] फणति–गच्छति कपोणिः कफोणिश्च । उभावपि पृषोदरादित्वात्‌

"कृपौङ् सामर्थ्ये" कल्पते कूर्परः । "कुरत् शब्दे" कुरति कूर्परः ।

"तलण् प्रतिष्ठायाम्" णिचोऽनित्यत्वाद् अचि तलति तलः, सिंहस्य

चलति चलुः । पुंल्लिङ्गः । "भृमृतृ०" [उ.७१६] इति बहुवचनाद् उः

अणति शब्दायते अत्राऽऽहतः प्राणी आण्डः । "कण्यणिखनिभ्यो णिद्वा"

"पदिंच् गतौ" पद्यते पत् । "क्रुत्सम्पदादित्वात् क्विप्" [ ५।३।११४ ] । यदाह

कीति कसति कीकसम् । ककन्ते अत्र श्वान इति वा । "फनस०"

"कपिः सौत्रः" कप्यते कपालम् । पुंक्लीबलिङ्गः । "ऋकृमृ०" [उ.४७५]

पृष्ठस्याऽस्थि पृष्ठास्थि, तत्र । "कश् शब्दे" तालव्यान्तः । सौत्रोऽयमिति

मज्यन्तेऽनया अस्थीनि इति मज्जा । भिदादित्वाद् अङ्, "सस्य शषौ"

नडस्येव एताः नाड्यः शौषिर्यात् । नडेः सौत्रस्य वा घञ्‌प्रत्ययस्तासु ।

"शिघु आघ्राणे" तालव्यादिः । शिङ्ध्यते शिवाणकः । "धालूशिङ्घिभ्यः"

सरति गच्छति मुखात् सृणीका । "सृणीकाऽस्तीक०" [उ.५०] इति इके

"विशंत् प्रवेशने" विशति पक्वाशये विट् । "विष्‌लृंकी व्याप्तौ" वेवेष्टि अन्त्रम्

"विशंत् प्रवेशे" विशति चेतोऽत्र वेशः, तालव्यान्तः । "पदरुज०" [ ५।३।

"षद्‌लृ विशरणगत्यवसादनेषु" उत्साद्यते मलोऽनेन उत्सादनम्, उद्‌वर्तनम् ।

"प्लुंङ् गतौ" आप्लवनम् आप्लवः आप्लावः । "आङो रूप्लोः" [ ५।३।४९ ]

वंशप्रतिकृति वंशकम् इति अमरटीका । "तस्य तुल्ये कः संज्ञाप्रतिकृत्योः"

"वर्हि वल्हि प्राधान्ये" वल्हते वल्हिः । "पदिपठि०" [उ.६०७] इति इः ।

जापकाद्रिभवत्वात् जापकम् कालीयकम् , तत्र कालायाम् भूमौ अनुसार्यते

यवनदेशे भवो यावनः । "भवे" [ ६।३।१२३ ] इति अण् । "सिलत् उञ्छे"

"मकुङ् मण्डने" मङ्क्यते मण्ड्यते शिरोऽनेन मकुटम् । "मङ्केर्मकमुकौ च"

चित्र्यते शिरोऽनेन चित्रम् , के, चित्रकम् । क्लीबलिङ्गः । विशिनष्टि ललाटम्

"भूष तसु अलङ्कारे" अवतंस्यतेऽनेन अवतंसः ।

पत्राकृतिर्भङ्गिः पत्रभङ्गिः । "इतोऽक्त्यर्थात्" [ २।४।३२ ] इति ङ्‌याम् पत्रभङ्गी,

कर्णयोः अन्द्यते बध्यते कर्णान्दूः । "कृषिचमितनिधन्यन्दि०" [उ.८२९] इति

परि—सर्वतोभावे ह्रियते परिहार्यः । "ऋवर्णव्यञ्जनाद् ध्यण्" [ ५।१।१७ ]

कङ्कते याति कटीम् किङ्कणिः कङ्कणिश्च । "कङ्केरिच्चास्य वा" [उ.६३९]

आच्छाद्यतेऽनेन आच्छादः । "युवर्ण०" [ ५।३।२८ ] इति अल् । आच्छाद-

"कुरत् शब्दे" कुरति कूर्पासः । "कृकुरिभ्यां पासः" [उ.५८३] इति पासः ।

कक्षयोः पटः कक्षापटः, कौपीनम् , तत्र कक्षयोः पुटः कक्षापुटः ।

कुथ्यते क्लिश्यते कुथः स्थादित्वात् कः[^1] । क्रियते कार्यते वा "पथयूथ०"

पर्यञ्च्यते पर्यङ्क्यते वा पल्यङ्कः । "परेर्धाङ्क०" [ २।३।१०३ ] इति लत्वम् ।

"यमू उपरमे" यच्छन्ति अस्याम् यमनी । यम्यतेऽनया वा अनट् । प्रति

स्रंसते अत्रेति स्रस्तरः । "जठर०" [उ.४०३] इति अरे निपात्यते ।

प्रतिगृह्‌णाति आवेलकादि प्रतिग्रहः । पतद् गृहणाति पतद्‌ग्राहः । "वा ज्व-

मङ्क्यते मण्ड्यते वपुः अनेन मुकुरः । "मङ्केर्न लुक् वोच्चास्य" [उ.४२४]

कसति गच्छति क्लेशोऽनेन कसिपुः । पुंक्लीबलिङ्गः । "कश शब्दे" कशति

याव एव यावकः । "यावादिभ्यः कः" [ ७।३।१५ ] इति स्वार्थे कः

व्यजन्ति विक्षिपन्ति वातम्[^2] अनेन व्यजनम् , तालवृन्तम् । अनट् । "ईजि

गीर्यते याति च गिरीयकः । पृषोदरादित्वात् साधुः । गीर्यते गिरिः । "नाम्यु-

गाते गच्छति गाः—गच्छन् ईड्यते—स्तूयते गेण्डुकः । "कञ्चुकांशुक०"

राजते दीप्यते राट् राजा । मूर्द्धनि—मस्तके अवसिच्यते स्म मूर्द्धावसिक्तः ।

बिभर्त्ति धरणीम् इति भरतः—दौष्यन्तिः । "दृपृभृ०" [उ.२०७] इति अतः ।

दशरथस्य अपत्यम् दाशरथिः । "अत इञ्" [ ६।१।३१ ] इति इञ् ।

हनुः अस्त्यस्य हनूमान् । "घञ्युपसर्गस्य बहुलम्" [ ३।२।८६ ] इति

वालयतीति वालिः । "स्वरेभ्य इः'' [उ.६०६] इति इः । तत्र सुग्रीवस्य

पृथायाः—कुन्त्या अपत्यम् पार्थः अर्जुनः, तत्र बीभत्सते बीभत्सुः । "सन्-

सातम्—दत्तम् सुखम् वाहनम् अस्य सातवाहनः । सालस्य—देवदारुद्रुमस्य

परितश्छाद्यतेऽनेन परिच्छदः । "पुन्नाम्नि०" [ ५।३।१३० ] इति घे, "एको-

मन्त्रः कर्तव्यावधारणम् अस्त्यस्य मन्त्री । बुद्ध्याः सहायः—सखा बुद्धिसहायः ।

वेत्रम्—वेत्रदण्डः अस्त्यस्य वेत्री । वेत्रम् धरतीति वेत्रधरः ।

हेम्नः स्वर्णस्य[^2] अध्यक्षः हेमाध्यक्षः । तत्र हिरण्ये नियुक्तो हैरिकः, इति

टङ्कानाम्—दीनारादीनाम् पतिः टङ्कपतिः । निष्के—दीनारादौ नियुक्तो नैष्किकः ।

शुद्धान्ते—अन्तःपुरे अध्यक्षः शुद्धान्ताध्यक्षः । अन्तर्वेश्मनि नियुक्तः आन्तर्वे-

सह अयते चरति सहायः । सप्तभिः पदैः अवाप्यते साप्तपदीनः । "समांसमीन०"

न सुहृत्—मित्रम् असुहृत् । नास्ति शोभनम् हृदयम् अस्य वा । इयर्ति अरिः ।

नयनम् नयः । अल्‌ । नयति शोभाम् वा । "अच्" [ ५।१। ४९ ] इति

चतुरङ्गसैन्यस्य प्रधानभूतत्वात् राजा स्कन्धस्तम् आवृणोति स्कन्धावारः, तत्र ।

जयति जयन्ती । "तजीभूवदि०" [उ.२२१] इति अन्तः । विजयन्तस्य

ध्वजति धूयते ध्वजः । पताकायाः दण्डः पताकादण्डः तन्नाम ।

"चमूछमूजमूझमूजिमू अदने" झमति अत्ति इव झम्पानम् । "मुमुचान—

"षद्लृं विशरणगत्यवसादनेषु" सीदतीति सादी । ग्रहादित्वाद् णिन् ।

कवचम् जातम् अस्य कवचितः । वर्म जातम् अस्य वर्मितः । उभयत्र

"कुङ् शब्दे" कवते कवचम् । पुंक्लीबलिङ्गः । "कल्यविमदिमणिकुकणिकटि-

अधिकम् अङ्गात् अधियाङ्गम् । निरुक्तिवशात् कस्य यकारादेशः । यदाह

शिरसो मस्तकस्य प्रतिकृतिः शिरस्कम् । "खोलृ खोटने" खोल्यते बाणादि

निषङ्गोऽस्त्यस्य निषङ्गी । तूणम् अस्त्यस्य तूणी, धनुर्धरः तत्र ।

चपस्य—वेणोर्विकारः चापः, तत्र । "विकारे" [ ६।२।३० ] इति अण् ।

फलति विशीर्यते फलम् । स्वार्थिके के फलकम् । रलयोरैक्ये फरकम् ।

क्षुरति—विखनति क्षुरिका । णके आप....छुरति—छिनत्ति छुरिका । "अच्"

ईल्यते—स्तूयते ईली, एकधारोऽसिः, तुरुष्कायुधम् । तत्र[^1] । तरस्य—बलस्य

परिहन्यते अनेन[^2] परिघः, लोहबद्धो लगुडः । "परेर्घः" [ ५।३।४० ] इति अलि

ऊर्ग्‌ बलमस्त्यस्य ऊर्जस्वी । "ऊर्जो विन्‌वलावश्चान्तः" [ ७।२।५१ ]

मगधः कण्ड्वादौ । मगध्यति याचते मगधः । अच् । वंशोदीरणेन यो

सुखम् च तत् शयनं च सुखशयनम् , सुखशयनम् पृच्छति सौखशायनिकः ।

रणन्ति शब्दायन्ते दुन्दुभयोऽत्र रणम् । पुंक्लीबः । "पुन्नाम्नि०" [ ५।३।

बलति अनेन बलम् । पुंक्लीबः । "वर्षादयः क्लीबे" [ ५।३।२९ ] इति-

"स्कन्दं गतिशोषणयोः" अवस्कन्दनम् अवस्कन्दः । अल् । अवस्कन्दन्ति

नश्यते नशनम् । "अनट्" [ ५।३।१२४ ] इत्यनट् । पलाय्यते पला-

चरन्ति अनेन चारः । स्वार्थिके के, चारकः । गुप्यते रक्ष्यतेऽस्यां पुमान्

तपः शीलम् अस्य तापसः । "अङ्‌स्थाच्छत्राऽऽदेः०" [ ६।४।६० ] इति

विविधं प्राति—पूरयति विप्रः । "क्वचित् [ ५।१।१७१ ]" इति डः । विशेषेण

"ञिइन्धैपि दीप्तौ" अग्निम् इन्द्धे अग्नीध् क्विप्, "नो व्यञ्जनस्य०" [ ४।२।४५ ]

ब्रुवन्तः सीदन्ति अस्यां वृषी, तपस्विनामासनविशेषः । पृषोदरादित्वात्

"शस् हिंसायाम्" शस्यते शसनम् । "अनट्‌" [ ५।३।१२४ ] इति अनट् ।

दधिभिः स्यति दधिषाय्यम् । दीव्यतेः दीधीष् इत्यादेशे दीधीषाय्यम् अपि ।

अग्निहोत्रम् अस्यास्ति अग्निहोत्री, तत्र । अग्नौ आहितः अग्न्याहितः ।

उपवसनम् उपवासः, तत्र । उपवसति अत्र उपवस्त्रम् । "हुयामा०" [उ.४५१]

उपवीयते—प्राव्रियते स्म उपवीतम् , पुंक्लीबलिङ्गः, तत्र । ब्रह्मणः सूत्रं ब्रह्मसूत्रम् ।

वल्मीकस्य अपत्यं वाल्मीकिः । बाह्वादित्वाद् इञ् । तत्र । मित्रावरुणयोरपत्यं

पर्शुना—कुठारेण रमते पर्शुरामः । "वा ज्वलादि०" [ ५।१।६२ ] इति णः ।

योगिनामीशः योगीशः । यज्ञवल्कस्य अपत्यं याज्ञवल्क्यः । गर्गादित्वाद्

दाक्ष्याः पुत्रो दाक्षीपुत्रः । पाणिनस्यापत्यं पाणिनिः । "अत इञ्" [ ६।१।३१ ]

स्फोटम्—शब्दस्फोटम् अयते स्फोटायनः स्फोटवादित्वात् । स्फुटस्य

कतस्यापत्यं कात्यः । कात्यः पिताऽस्त्यस्य कात्यः । अभ्रादित्वाद् अः ।

करेणोः—करिण्या अपत्यं कारेणवः । "ङसोऽपत्ये" [ ६।१।२८ ] इति

चणकस्य ऋषेरपत्यं चाणक्यः । "गर्गादेर्यञ्'' [ ६।१।४२ ] इति यञ् ।

नित्यद्रव्यवृत्तयोऽन्त्या विशेषास्ते प्रयोजनमस्य वैशेषिकम् शास्त्रम् तद्वेत्त्यधीते

जिनो देवताऽस्य जैनः । अनेकान्तम् स्याद्वादम् वदतीति अनेकान्तवादी ।

"चर्व गतौ" चर्वति आत्मानं चार्वाकः । "मवाकश्यामाक०" [उ.३७]

कर्षणम् कृषिः । "नाम्युपान्त्यकृगृ०" [उ.६०९] इति किद् इः । "सृ गतौ"

न्यासस्य—निक्षेपस्य अर्पणम्—निक्षेप्त्रे प्रतीपम् दानम् न्यासार्पणम् , तत्र ।

पणायति व्यवहरते वणिक् । "भृपणिभ्यामिज्‌ मुखणौ च" [उ.८७५] इति

दशाऽयुतानि लक्षम् "विंशत्यादयः" [ ६।४।१७३ ] इत्यनेन लक्षम् इति

पूयते अनेन पोतः "दम्यमि०" [उ.२००] इति तः[^1] । तत्र स्मृतम् उक्तम् ।

कीर्यते अनेन नौः कर्णः । "इणुर्विशा०" [उ.१८२] इति णः । ईयर्त्ति अनेन

गवामीश्वरो गवेश्वरः । "स्वरे वाऽनक्षे" [ १।२।२९ ] इत्यनेन गोशब्दस्य

कर्षति भुवम् कर्षकः णकः, तत्र । क्षेत्रेण जीवति क्षेत्रजीवः, क्षेत्राजीवोऽपि ।

कोटीभिः—कोणैः श्यति—खण्डयति कोटीशः । "क्वचित्" [ ५।१।१७१ ] इति

मृद्वीकाया विकारो मार्द्वीकम् । "विकारे" [ ६।२।३० ] इति अण् । मदस्य

अनु तृष्यति अनेन अनुतर्षः । घञ् । चषन्ति पिबन्ति अनेन चषकः । "दृकॄ-

कुं विन्दति कुविन्दः । "निगवादेर्नाम्नि" [ ५।१।६१ ] इति शः । कुत्सिता

"वेग्‌ तन्तुसन्ताने" वयन्ति अनेन वेमा, वानदण्डः[^1] । पुंक्लीबलिङ्गः ।

"रञ्जी रागे" रजति रजकः । "नृत्‌खन्‌रञ्जः०" [ ५।१।६५ ] इति अकट् ।

पादौ त्रायते अनेन पादत्राणम् । "करणाऽऽधारे" [ ५।३।१२९ ] इति अनट् ।

तैलम् अस्त्यस्य तैली । स्वार्थिके के, तैलिकः । तैलम् विद्यतेऽस्य वा तैलिकः ।

रथम् करोति रथकारः । "कर्मणोऽण" [ ५।१।७२ ] इति अण् । वर्धयति—

चित्रम् करोति चित्रकरः । "संख्याऽहर्दिवा०" [ ५।१।१०२ ] इति टः

लेप्यम् करोति लेप्यकृत् । "लिपींत् उपदेहे" लिम्पति लेपकः । "नाम्नि पुंसि

कुत्सितम् तोहति कुतूहलः । "मुरलोरल०" [उ.४७४] इति अले निपात्यते ।

सूना प्रयोजनमस्य सौनिकः । "प्रयोजनम्" [ ६।४।११७ ] इति इकण् ।

कूटेन—छलेन यन्त्र्यतेऽनेन कूटयन्त्रम् , तत्र । पाशेन—बन्धनग्रन्थिना यन्त्र्यते

चण्डते चण्डालः । "ऋकृमृ" [उ.४७५] इति आलः । चण्डमालम् मृषा

इत्थम्—अमुना प्रकारेण त्रयाणाम् संख्यापूरणस्तृतीयः स चासौ काण्डश्च

रत्नानि विद्यन्तेऽस्यां रत्नवती । "तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुः" [ ७।२।१ ] इति

द्यौश्च पृथिवी च दिवःपृथिव्यौ । "दिवस्‌—दिवः पृथिव्यां वा" [ ३।२।४५ ]

मणिबन्धे गिरौ भवं माणिबन्धम् । मणिमन्ते गिरौ भवं माणिमन्तम् । उभयत्र

वसति वसु । "भृमृतृत्सरितनिधन्यनिमनि०" [उ.७१६] इति उः प्रत्ययः

"टकुण्‌ बन्धने" टङ्कयति टङ्कनः । "णिवेत्त्यासश्रन्थघट्टवन्देरनः" [ ५।३।१११ ]

उपावर्तन्तेऽस्मिन्निति उपावर्तनम् । "करणाऽऽधारे" [ ५।३।१२९ ] इति

जायन्ते स्थलानि अत्र जङ्गलः । "ऋजनेर्गोऽन्तश्च" [उ.४६७] इति अलः ।

मलन्ते धरन्ति भयम् अत्र मालम् । "मांक्‌ माने, मीयते वा" "शामाश्याश-

"पतलृ गतौ" पतन्ति विविधदेशपण्यान्यागत्य[^2] अस्मिन्निति पत्तनम् नगरम् ।

"कुडुङ् दाहे" कुण्ड्यते पापम् अत्र कुण्डिनम् । "श्याकठिखलिनल्यविकु-

विपण्यन्तेऽस्यामिति विपणिः, वणिग्मार्गः, तत्र । यत् शाश्वतः——

सरति—गच्छति अनया सुरुङ्गा । "सर्तेः सुर्च" [उ.१०८] इति उङ्गः ।

गृह्णाति पुरुषोपार्जितं द्रव्यम् इति गृहम् । "गेहे ग्रहः" [ ५।१।५५ ] इति कः ।

उपक्रियते—उपष्टभ्यते उपकार्या । "ऋवर्णव्यञ्जन०" [ ५।१।१७ ] इति

प्रसीदन्ति नयन—मनांसि अस्मिन्निति प्रासादः । "घञ्युपसर्गस्य०"

शान्त्यै गृहम् शान्तिगृहम् । तत्र । शान्तीगृहम् इत्यत्र बाहुलकाद् दीर्घः,

"अगु गतौ" प्राङ्गन्ति अत्र प्राङ्गणम् । "करणाऽऽधारे" [ ५।३।१२९ ]

कम्पते—चलति कपाटः । "कपाटविराट०" [उ.१४८] इति—आटे

पक्षस्य द्वारम् पक्षद्वारम् , पार्श्वद्वारम् । यदाह कात्यः——

"कुशच्‌ श्लेषणे" कुश्यते धान्येन कुशूलः । तालव्यमध्यः । "कुसच्‌

"उब्जत् आर्जवे" समुब्ज्यते समुद्‌गः । "भावाऽकर्त्रोः" । [५।३।१८ ] घञ्‌ ,

"पिट् शब्दे च, चकारात् संहतौ" पेटति पेटा । लिहादित्वाद् अच्‌ । पेटति

पूयते—शोध्यते गृहम् अनयेति पवनी । "करणाऽऽधारे" [ ५।३।१२९ ]

न विद्यते योनिः अस्य अयोनिः । अयो—लोहम् नयति—प्राप्नोति मुखे

"कडुङ् मदे" कण्ड्यते कण्डोलः । वंशदलादिमयं भाण्डम् । तत्र ।

"चुल्ल हावकरणे" चुल्लतीव ज्वालाभिरिति चुल्लिः । "किलिपिलिपिशि-

"खज मन्थे" खजति मथ्नाति खजः । "अच्" [ ५।१।४९ ] इति अच्

अस्य मथः, विष्कभ्नाति—बध्नातीति विष्कम्भो दण्डको यस्मिन् बद्ध्वा मन्था

न गच्छति अगः, स्थावरत्वात् । "क्वचित्" [ ५।१।१८१ ] इति डः ।

कुञ्जस्य—पर्वतैकदेशस्याऽयं कौञ्जः । "तस्येदम्" [ ६।३।१६० ] इति

"कक्ख हसने" कक्खतीव श्वेतत्वात् कक्खटी । "दिव्यवि०" [उ.१४२]

ताम्यति वह्निना ताम्रम् । "चिजिशुसि०" [उ.३९२] इति रः । उनत्ति

शतकुम्भे गिरौ भवं शातकौम्भम् । अनुशतिकादित्वाद् उभयपदवृद्धिः ।

पारम् ददाति पारदः । "चप सान्त्वने" चपति चपलः । "मृदिकन्दि—

रसाद्—दारुहरिद्राया रसाद् जातम्—उत्पन्नं रसजातम् । रसेन—दारुहरि-

माक्षिकम् मधु तद्‌वर्णं माक्षिकम् , अञ्जनविशेषः । तत्र । विष्णोरयं वैष्णवः ।

गोपित्तमिव गोपित्तम् । अत एव गोदन्तः । हरेः पीतवर्णस्य तालः प्रतिष्ठाऽस्य

मनोवाच्या शिला मनःशिला, तस्याम् । नेपालदेशे भवा नैपाली ।

शृणाति शृङ्गारम् । "द्वारशृङ्गार०" [उ.४११] इति आरे निपात्यते ।

कुरुम् विन्दति कुरुविन्दः । "नि—गवादेर्नाम्नि" [ ५।१।६१ ] इति शः ।

बोल्यते बोलः । "बुलण्‌ निमज्जने" । गां पाति गोपः । रसति रस्यते वा

रमते मनोऽत्र रत्नम् । "रमेस्त् च" [उ.२६४] इति 'न' प्रत्ययः,

पद्मस्य इव रागोऽस्य पद्मरागः । पुंक्लीबलिङ्गस्तत्र । शोणम् च तत् रत्नम्

विराटदेशे भवो वैराटः । "भवे" [ ६।३।१२३ ] इति अण् । पट्टेन राजते

नीलवर्णो मणिः नीलमणिः । महच्च तत् नीलम् च महानीलम् । क्लीबलिङ्गः ।

। समाप्तोऽयं पृथिवीकायः ।

"कैं शब्दे" कायति कायते वा कम् । "क्वचित्" [ ५।१।१७१ ] इति

धूमो विद्यतेऽस्यां धूमिका । "अतोऽनेकस्वरात्" [ ७।२।६ ] इति इकः । धूम-

जलम् धीयतेऽस्मिन् जलधिः समुद्रः । तत्र । न कुम्—पृथ्वीम् पिपर्त्ति

निम्नम् गच्छति निम्नगा, नदी, तस्याम् । ह्रादोऽस्त्यस्यां ह्रादिनी । वर्वरी,

जह्नोः—सगरात्मजस्य कन्या जह्‌नुकन्या । जह्‌नुना पीता श्रोत्रेण मुक्ता

कलिन्दाद्रेः पुत्री कलिन्दपुत्री, कलिन्दतनयाऽपि । कलिन्दाद्रेरियं कालिन्दी ।

रेवते वेगेन गच्छति रेवा । मेकलाद्रेः कन्यका मेकलकन्यका । सोमोद्-

चन्द्रेण भागतो न्यस्ता चन्द्रभागा, चन्द्रभागी नदी । शोणादिपाठबलाद्

गावः जलानि सन्ति अस्यां गोमती । "तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुः [ ७।२।१ ]

क्रियते तृणादिसंघातनाश एभिरिति चक्राणि । "कृगो द्वे च" [उ.७]

पञ्च्यते—विस्तार्यते जलेन पङ्कः । पुंक्लीबलिङ्गः । न्यङ्क्वादित्वात् कत्वम् ।

ऊर्ध्वम् हन्यतेऽनेन उद्घातनम् । "ञ्णिति घात्" [ ४।३।१०० ] इति घात्

सरति जलम् अत्र सरः । "अस्‌" [उ.९५२] इति अस् । "तडण्

तत् लाति—गृह्णाति तल्लः, तलति वा । "भिल्लाच्छभल्ल०" [उ.४६४]

आशयम्‌—आधारम् अश्नाति—अत्ति आशयाशः । "अच्" [ ५।१।४९ ]

क्षणम्—क्षणमात्रम् प्रभा अस्याः क्षणप्रभा । विद्योतते विद्युत् । दिद्युत् , सम्पा-

गन्धस्य वाहोऽस्य गन्धवाहः, गन्धम् वहति वा । "कर्मणोऽण्‌" [ ५।१।७२ ]

चरणैः मूलैः पिबति चरणपः । "स्थापास्नात्रः कः" [ ५।१।१४२ ] इति

"त्वचत् संवरणे" त्वचति सिरामांसादि त्वक् । क्विप् । "अजादेः"

स्तूयते स्तबको गुच्छस्तत्र । दृकृनृसृधृवृमृस्तु०" [उ.२७] इति अकः ।

"कदुङ् क्रदुङ् वैक्लव्ये" वैक्लव्यम्—कातरता । वैकल्यम्[^1] इति चन्द्रः ।

कुत्सितम् किरति—क्षिपति किङ्किरातः । "कृवृकलि०" [उ.२०९] इति

करोति कर्कन्धूः । "कृगः कादिः" [उ.८४९] इति "डुकृंग्‌ करणे" इत्य-

अटन् रूषयति अटरूषः । पृषोदरादित्वात् साधुः । ह्रस्वः—दीर्घेतरः अका-

वज्र इव वज्रो भेदकत्वात् तत्र । स्नुह्यति क्षीरम् स्नुहिः । स्त्रीलिङ्गः ।

"प्रीङ्‌च् प्रीतौ" प्रीयते प्रियालः । "पींङ्‌च् पाने" पीयते रसोऽस्य

नारीम् अङ्गति—याति नार्यङ्गः । अत एव योषिद्‌वक्त्राधिवासनः । आह च—

अक्षति—व्याप्नोति अक्षः । तत्र । बिभेति बिभेदकः । यदाह——

ताम्यति तमालः । "ऋकृमृ०" [उ.४७५] इति आलः । तापिनश्छा-

"गुठुण् वेष्टे[^1]" "नाम्युपान्त्य०" [ ५।१।५४ ] इति के गुण्ठः, निष्क्रान्ता

जपतीव जपा । "जपादीनां पो वः" [ २।३।१०५ ] इति पस्य वत्वे जवा ।

मा तोल्यते मातुलिङ्गः, मातुलुङ्गः । "माङस्तुलेरुङ्गक्‌ च" [उ.१०६]

दधाति पीतवर्णं धत्तूरः । धुनोति धातून्‌ धुत्तूरः । उभावपि "सिन्दूर-

वमति वंशः । "पादावमि०" [उ.५२७] इति शः । त्वचि सारः त्वक्सारः ।

जिह्रेतीव ह्रीबेरम् , वालकम् । "शतेरादयः" [उ.४३२] इति केरे निपा-

पङ्कजम् अस्त्यस्यां पङ्कजिनी, तस्याम् । कमलम् अस्त्यस्यां कमलिनी ।

बिसात् प्रसूनम् जातं बिसप्रसूनम् । बिसात् प्रसूयते वा । "सूयत्यादि०"

कौ मोदते कुमुत् । क्विप्‌ । कौ मुद्—हर्षोऽस्य वा । काम्यते वा कुमुदम् ।

शेते अम्भसि शेपालम् । "शीङस्तलक्पालवालण्वलण्वलाः" [उ.५०१] इति

सीदन्ति अनेन सातीनः, सतीनश्च । "दिननग्न०" [उ.२६८] इति ने

कोलति—संस्त्यायति कुल्मासः । दन्त्यान्तः । "कलिकुलिभ्यां मासक्‌

"गुंङ्‌ शब्दे" गूयते गवेधुका, गवीधुका च । "गुङ ईधुकैधुकौ" [उ.७४]

"कण शब्दे" कणति वातेन कणिशम् , सस्यमञ्जरी । "कन दीप्त्यादौ"

राध्यति स्म रिद्धम् , सिद्धमित्यर्थः । सुसम्पन्नम् इत्येके । पृषोदरादित्वाद् इत्वम् ।

हालेव हलतीति हालाहलम्[^1] । पुंसि, वामनः । क्लीबे लक्ष्यम् ।

मुस्यति–खण्डयति मुस्ता । त्रिलिङ्गः । "शीरीभूदूमूघृपा०" [उ.२०१]

करोति खर्जूं कृमिः । "कृभूभ्यां कित्" [उ.६९०] इति कित् मिः ।

गण्ड्वः—ग्रन्थयः पदानि अस्य गण्डूपदः भूलता । यस्य "अलसिक"

शाम्यन्ति शम्बूकाः, शाम्बूकाः । "शम्बूकशाम्बूकवृधूकमधूक०" [उ.६१]

"ओवृश्चैत् छेदने" वृश्चति वृश्चिकः । "पापुलिकृषिक्रुशिव्रश्चिभ्यः" [उ.४१]

भासते गुञ्जन् भसलः । "मुरलोरल०" [उ.४७४] इति अले निपात्यते ।

"पिजुकि सम्पर्चने" सम्पर्चनम्—मिश्रणम् । पिङ्क्ते पिक्कः । "निष्क-

करोति प्रमोदम् करिः । "स्वरेभ्य इः" [उ.६०६] इति इः । करः—

विविधम् आलम्—अनर्थोऽस्माद् व्यालः । व्यडति—हन्तुं समर्थो भवति

उप—समीपे वाह्यते उपवाह्यः, राजवाह्यो हस्ती । "ऋवर्णव्यञ्जना०"

अपरभागभवत्वात् अपरा । स्त्रीक्लीबलिङ्गः । "जपादीनां पो वः" [ २।३।१०५ ]

शृणाति बन्धेन शृङ्खलः । त्रिलिङ्गः । "श्रो नोऽन्तो ह्रस्वश्च" [उ.४९८]

"कष हिंसायाम्" कषति कक्षा । "मावावदि०" [उ.५६४] इति सः ।

वाल्हिकेषु देशे भवो वाल्हिकः, वाल्हिकेषु देशे भवो वाल्हीकः । वाल्हिक-

"वल्ग गतौ" वल्गति अनेन वल्गः । पुंलिङ्गः । "व्यञ्जनाद् घञ्" [ ५।३।

"खल सञ्चये च, चकाराच्चलने" खलति खलिनम् । "श्याकठिखलि०"

"डुमिंग्‌ट्‌ प्रक्षेपणे" मिनोति मयुः । "मिवहिचरिचटिभ्यो वा" [उ.७२६]

गवां पतिः गोपतिः गोवृषः, तत्र । "शमूच् उपशमे" शाम्यति शण्डः ।

स्थूराणाम्—पश्चाज्जङ्घाभागानामिदं स्थौरम्—बलम् तदस्यास्तीति स्थौरी ।

ककते ककुदम् । पुंक्लीबः । "ककेर्णिद्वा" [उ.२४३] इति, "ककि लौल्ये"

नीचैश्चरति नैचिकम् । "चरति" [ ६।४।११ ] इति इकण् "अणञेये०"

मलोऽस्त्यस्यां मलिनी । "मलादीमसश्च" [ ७।२।१४ ] इति इन् प्रत्ययः ।

पूयतेऽनेन पवित्रम् । "ऋषिनाम्नोः करणे" [ ५।२।८६ ] इति इत्रः । पवित्रत्वाद्

छ्यति छागः । "गम्यमि०" [उ.९२] इति गः । तत्र शोभते शुभः । "नाम्यु-

भषति भुक्कति भषकः । "तिक्‌कृतौ नाम्नि" [ ५।१।७१ ] इति अकट् । "भष

सरति गच्छति सरमा । "सृपृप्रथिचरि०" [उ.३४७] इति अमः । देवानाम्

यमस्य रथो यमरथः । सीयते—बध्यते सैरिभः । "सि—टिकिभ्यामिभः सैर—टिट्टौ

पारिषु शक्तेषु इन्द्रः पारिन्द्रः । पृषोदरादित्वाद् ह्रस्वः । ह्रस्वाभावे च

"शृश्‌ हिंसायाम्" शृणाति हस्तिनम् शरभः । "कृशृगृशलिकलि०"

सरति गच्छति भयेन सृगालः । "सर्तेर्गोऽन्तश्च" [उ.४७८] इति आलः ।

प्लवेन गच्छति प्लवगः । प्रवेण गच्छति प्रवगः । प्लवप्रवौ गतिविशेषवाचकौ ।

वानम्—शुष्कम् अयते वानायुः, वानमेति वा । वातमेति वातायुः हरिणः ।

"उन्दप् क्लेदने" उनत्ति उन्दरः । "जठरऋकरमकर०" [उ.४०३] इति

"ह्रींक्‌ लज्जायाम्" जिह्रेतीव आखुवधसङ्कोचेनेति ह्रीकुः । "ह्रियः किद् रो

गावौ—दृशावेव कर्णौ अस्य गोकर्णः । भुजेन कौटिल्येन भुज इव वा

जलस्य व्यालो जलव्यालः । अली—भ्रमर इव गर्दति—शब्दायते अलीगर्दः ।

श्लिष्यति अस्मिन् धात्रीति शेषः । "श्लिषेः शे च" [उ.५४३] इति

आशास्यते—हिंस्यते अनया आशीः । यदाह——

निर्मुच्यते निर्मोकः । घञ् प्रत्ययः ।तत्र निर्मोके—सर्पत्वचि । नितरां लीयते

विहायसा गच्छति विहगः । "नाम्नो गमः खड्डौ च०" [ ५।१।१३१ ] इति

पीयते पिच्छम् । "पीपूङो ह्रस्वश्च" [उ.१२५] इति छक् । "गुलुञ्छपिलि-

परेण पुष्यते स्म परपुष्टः । अन्येन भ्रियते—पुष्यते अन्यभृतः । काकीपुष्टत्वात् ।

बर्हाणि सन्ति अस्य बर्ही, मयूरः तत्र । "शिखादिभ्य इन्" [ ७।२।४ ] इति

"वयि गतौ" वयते वायसः । "सृवयिभ्यां णित्" [उ.५७०] इति असः ।

"द्रुणत् गतिकौटिल्ययोः च" चकारात् हिंसायाम् द्रुण्यते द्रोणः । घञ् ।

सरति सारसः । "सृवयिभ्यां णित्" [उ.५७०] इति असः । सरसि

"कुञ्च् गतौ" क्रुञ्चति क्रुङ्, क्विप् , क्रुङेव क्रौञ्चः । प्रज्ञादित्वाद् अण्‌ ,

चष्यते—भक्ष्यते श्येनेन चाषः, तत्र । दीव्यति दिविः । "पदिपठि०" [उ.

"टिकि गतौ" टेकते टिट्टिभः । "सिटिकिभ्यामिभः०" [उ.३३२] इति इभः ।

कलते शब्दायते कलविङ्कः । "कलेरविङ्कः" [उ.६५] इति 'अविङ्कः' प्रत्ययः ।

ददाति आनन्दम् दात्यूहः । "दस्त्यूहः" [उ.५९४] इति त्यूहः, तत्र ।

बलम् अकति बलाका । "बल प्राणनधान्यावरोधयोः" बलति वा । "शलि-

मेधा विद्यतेऽस्य मेधावी । "अस्तपोमायामेधास्रजो विन्‌" [ ७।२।४७ ]

तैलम् पिबतीति तैलपायिका–णकः प्रत्ययः—नित्यमास्यविकासात् ।

"कबृड् वर्णे" कब्यते कपोतः । "कबेरोतः प् च" [उ.२१७] इति ओतः ।

माद्यति जलेन मत्स्यः । "मदेः स्यः" [उ.३८३] इति स्यः, तत्र । "मदैच्‌

तन्तुवत् तुणति—कुटिलीभवति तन्तुणः—पृषोदरादित्वात्—ग्राहस्तत्र । वरुण-

न न क्रामति नक्रः, कुम्भीरः । "नञः क्रमिगमि०" [उ.४] इति डिद्

"उहृतुहृदुहृ अर्दने" ओहति[^1] अर्दयति उहारः । "द्वारशृङ्गार०" [उ.४११]

इति—अमुना प्रकारेण एष—उक्तत्वेन प्रत्यक्षः तिर्यक्काण्डः श्रीहैमनाममाला-

नरके भवा नारकाः । "भवे" [ ६।३।१२३ ] इति अण् । निरये भवा नैरयिकाः ।

पतन्ति अस्मिन् पातालम् । "पतिकृलूभ्यो णित्" [उ.४७९] इति आलः ।

"जीव प्राणधारणे" जीवति जीवः । अच् । चेतनाशीलश्चेतनः । व्यञ्जना-

"जनैचि प्रादुर्भावे" जायते जन्तुः । पुंक्लीबलिङ्गस्तत्र । "कृसिकमि०"

जायते जन्मः । "रुक्मग्रीष्म०" [उ.३४६] इति मान्तो निपात्यते ।

जीव्यते अत्रेति जीवातुः । पुंक्लीबलिङ्गः "जीवेरातुः" [उ.७८२] इत्यनेन

एति गच्छति अनेन गत्यन्तरमित्यायुः । "कृवापाजि०" [उ.१] इति उण् ।

संकल्पनम् सङ्कल्पः, मनसो व्यापारः, तत्र । विकल्पनम् विकल्पः ।

मन्यते जानाति अर्थात् मनः । "अस्" [उ.९५२] इति अस् । यदाह[^1]—

"शृश्‌ हिंसायाम्" शृणाति दुःखमिति शर्मम् । पुंक्लीबः । "अर्तिंरीस्तुसुहु-

पीडनम् पीडा । "भीषिभूषि०" [ ५।३।१०९ ] इति बहुवचनाद् अङ् ।

"चर्चण्‌ अध्ययने" चर्चनम् चर्चा । भीषिभूषि०" [ ५।३।१०९ ] इति

वैपरीत्येन प्रतिसरणम् विप्रतिसारः । एकदेशस्य विकृतत्वात् विप्रतीसारः ।

अर्थ्यन्ते—विचार्यन्ते अर्थाः । इन्द्रियैरर्थ्यन्ते इन्द्रियार्थाः । वदर्थः पूर्ववदवसेयः ।

"श्यैङ् गतौ" सुष्ठु श्यायते सुशीमः, तालव्यमध्यः । "रुक्मग्रीष्म०"

"कक्ख हसने" कक्ख्यते कक्खटः । "दिव्यवि०" [उ.१४२] इति अटः ।

"अम गतौ" अम्यते अम्लः । "अबुङ् शब्दे" अम्बते अम्ब्लः, रसविशेषः ।

"रुंक् शब्दे" रवणम् रूयते अनेन वा रावः । बहुलाधिकाराद् दीर्घः । रवणम्

निषीदन्ति स्वरा अत्र निषादः, सप्तमः स्वरः । बाहुलकात् सोपसर्गादपि

"गर्ज अव्यक्ते[^1] शब्दे" गर्जनम् गर्जः । अल् । "भीषिभूषि०" [ ५।३।

"मदैच् हर्षे" माद्यति मध्यताराभ्यां मद्रः । "भीवृधिरुधि०" [उ.३८७]

आकीर्यते आकरः । अल् । निकीर्यते निकरः समूहस्तत्र । भुर्भुरः, शिर्शिरः,

"युजिंच् समाधौ" युज्यते युग्मम् । "तिजियुजेर्ग्‌ च" [उ.३४५] इति

अतिशयेन अल्पम् कनीयः, कनिष्ठम् । "गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू" [ ७।३।९ ]

विग्रहणम् विगृह्यते वा विग्रहः । अल् प्रत्ययः । शब्दस्य प्रपञ्चः—विस्तरः

निवृत्तम् खिलात्—शून्यात् निखिलम् समस्तम् , तत्र । निवृत्तः शेषान्नि-

खण्डम् लाति खण्डलम् , खण्डम् अस्त्यस्य वा । सिध्मादित्वात् लः ।

मलोऽस्त्यस्य मलीमसम् , मलिनम् । "मलाद् ईमसश्च" [ ७।२।१४ ] इति

निकृष्यते निकृष्टम्—अधमम् , तत्र । याप्यते निर्गुणत्वात् याप्यम् । "जपा-

"ललण्‌ ईप्सायाम्" ललयति ललहः । डलयोरैक्ये लडहः । "कृपृकटिपटि-

नित्यम् भवं नित्यम् । "नेर्ध्रुवे" [ ६।३।१७ ] इति त्यब् , तत्र । सदा भवं

अतिशयेन अन्तिकम् नेदीयः । "बाढान्तिकयोः साध—नेदौ" [ ७।४।३७ ] इति

एक एव एकाकी, असहाय इत्यर्थः । तत्र । "एकादाकिन् चासहाये"

प्राञ्चति प्राक् । नलोपः । प्राञ्चौ प्राञ्चः । आदीयते प्रथमतया इति आदिः ।

मध्ये जातं मध्यमम् । "मध्यात् मः" [ ६।३।७६ ] इति मः । मध्ये भवं

निर्गता अर्गला अस्य निरर्गलम् । नास्ति अर्गलाऽस्य अनर्गलम् । तत्र ।

बहु रूपम् अस्य बहुरूपः । पृथक् रूपम् अस्य पृथग्‌रूपः । नाना—अनेकः

"झमू अदने" झमति झम्पा । "पम्पाशिल्पादयः" [उ.३००] इति पान्तो

छाद्यते स्म छन्नम् , तस्मिन् छन्ने । छाद्यते स्म छादितम् । उभावपि "णौ

प्रकाश्यते स्म प्रकाशितम् , तत्र । प्रादुष्क्रियते स्म प्रादुष्कृतम् । "निर्दुर्बहि-

अवज्ञानम् अवज्ञा, तस्याम् । "उक्ष सेचने" न सुष्ठु उक्षणम् अस्य असूक्ष

अन्दोल्यते अन्दोलनम् । अनट् । प्रेङ्खणम् प्रेङ्खा । "इखु गतौ" अल् प्रत्ययः ।

उदस्यते स्म उदस्तम् । उदञ्च्यते स्म उदञ्चितम् । ऊर्ध्वक्षिप्तम् ॥ १३३ ॥

भेदनम् भिदा । "भिदादयः" [ ५।३।१०८ ] इति अङ् । भेदनम् भित् ।

"चुदण् सञ्चोदने" सञ्चोदनम् नोदनमित्यर्थः । चोद्यते स्म चोदितम् ।

अनङ्गम् अङ्गं क्रियते स्म अङ्गीकृतम् , तत्र । अकक्षा कक्षा क्रियते स्म कक्षी-

छिद्यते स्म छिन्नम् , तत्र । "छोंच् छेदने" छायते छातम् । "छाशोर्वा"

प्राप्यते स्म प्राप्तम् , तत्र । "विद्‌लृंत् लाभे" विद्यते स्म विन्नम् ।

विस्मर्यते स्म विस्मृतम् , विगतम् स्मृतमत्र वा । प्रस्मर्यते स्म प्रस्मृतम् , प्रगतं

कुटिलम् अटनम् अटाटा । "शंसि—प्रत्ययात्" [ ५।३।१०५ ] इति अः । अटनम्

अनुपूर्वस्य भावः आनुपूर्व्यम् । "वर्णदृढादिभ्यष्ट्यण्‌ च वा" [ ७।१।५९ ]

"रभि राभस्ये" परिरम्भणम् परीरम्भः । "घञ्युपसर्गस्य०" [ ३।२।८६ ] इति

उद्धननम् उद्घातः । घञ् प्रत्ययः । "ञ्णिति घात्" [ ४।३।१०० ] इति

जायतेऽस्यां जातिः, तत्र[^1] । जायतेऽस्मिन् जननम् वा जातम् ।

"स्पर्द्धि सङ्घर्षे" सङ्घर्षः, पराभिभवेच्छा । स्पर्द्धनम् स्पर्द्धा । "क्तेटो०"

विक्रियते विक्रिया । "कृगः श च वा" [ ५।३।१०० ] इति श प्रत्ययः ।

"डुलभिंष् प्राप्तौ" विलम्भनम् विलम्भः । घञ् प्रत्ययः । "उपसर्गात् खल्‌-

दिशति दिष्ट्या "वृमिथिदिशिभ्यः०" [उ.६०१] इति ष्ट्यादिः 'आ'

सर्वस्मिन् काले सर्वदा । "किम्यत्तत्सर्वैकान्यात् काले दा" [ ७।२।९५ ]

निःशेषेण भरोऽत्र निर्भरम्—भृशम् , तत्र । सुनोतेः क्विपि, नागमाभावे

हिनोति वर्द्धते हेतुः । पुंलिङ्गः । तत्र । हेतौ कारणे "कृसिकमि०"

नञ्‌पूर्वात् जुहोतेर्विचि, अहो । यथा—'अहो देवदत्त' इत्यादि सम्बोधने

इति अमुना प्रकारेण षष्ठः—पण्णाम् संख्यापूरणः काण्डः श्रीहैमनाममाला-

श्रीर्विद्यते येषां ते श्रीमन्तः, ते च ते जिनदेवाश्च श्रीमज्जिनदेवाः, मुनीनाम्