प्रणिपत्यार्हत इति मङ्गलार्थम् । मङ्गलं चाविघ्नेन शास्त्रस्य

प्रकृतिप्रत्ययविभागेनान्वर्थवर्जिता व्युत्पत्तिरहिताः ।

शब्दानां परस्परमर्थानुगमनमन्वयः स योगः । स

गुणतो गुणनिबन्धनो येषां योगस्ते शब्दा नीलक-

स्वम् आत्मीयम्, स्वामी यस्तत्र प्रभविष्णुः, तयोर्भावः

इतिशब्दः प्रकारार्थः । तेन भूपादयोऽपि ॥

कवीनां रूढिः परम्परायाता न तु कविरूढ्यऽति-

जन्यात्कार्यात्परे कृदादयस्तद्वतां जनकानां कारणानां

धार्यवाचकात्परे ध्वजादयो धरान्ता धारकस्य नाम

भोज्यं भक्ष्यं तद्वाचिनः शब्दात्परे भुगादयः शब्दा-

पतिर्वरयिता तद्वाचकात् शब्दात् कान्तादिसदृशाः

सखिवाचकात् शब्दात् परे सखिसमानार्थाः तद्वतां

वाह्यात् वाह्यवाचिनः शब्दात्परे गामिप्रभृतयः तद्वतां

ज्ञातिः स्वजनः, तद्वाचिनः शब्दात्परे स्वस्रादयस्तद्वतां

आश्रयो निवासः तद्वाचिनः शब्दात् परे सद्मपर्यायाः

वध्यो घात्यः तद्वाचिनः शब्दात्परे भिदादयः अन्त-

विवक्षानिबन्धनो हि संबन्धः, तत एकस्मादपि वृषादेः

वाह्यवाहकभावसंबन्धविवक्षायां यथा- ‘वृषवाहनो रुद्रः'

चिह्नैर्विशेषणैर्व्यक्तैर्निःसंदेहैर्जात्यभिधायकोऽपि शब्दो

त्रि-पञ्च-सप्तादिस्थाने अयुग्-विषम-शब्दौ त्रिनेत्रादि-

गुणवाची शब्दो नञ्पूर्व इतरशब्दोत्तरश्च विरोधिनमर्थ-

वार्ध्यादिषु शब्देषु पूर्वस्मिन्नेव पदे पर्यायस्य परिवर्तनं

एवमिति-पूर्वत्र उत्तरत्र उभयत्र च पदे परावृत्तिं

गीर्वाणादयः शब्दाः पूर्वत्र उतरत्र उभयत्र पदे पर्याय-

लिङ्गमिति पुंलिङ्गं स्त्रीलिङ्गं नपुंसकलिङ्गं मिश्रलिङ्गं च

देवाधिदेवा अर्हन्तो वर्तमानातीतानागताः । तद्वाचकाः

तुशब्दोऽन्ते यस्यासौ त्वन्तः, अथशब्द आदिर्यस्यासाव-

चतुस्त्रिंशतमतिशयान् सुरेन्द्रादिकृतां पूजां वार्हतीत्यर्हन्

एतस्यामिति वर्तमानायां अवसर्पिण्यां दशसागरोपम-

वृषलाञ्छनत्वाद् वृषभः ॥

सकलभुवनस्यापि प्रशस्यतमत्वेन श्रेयान् ॥

अनन्तकार्मांशान् जयति अनन्तैर्ज्ञानादिभिर्वा जयत्य-

पुष्पकलिकामनोहरदन्तत्वात् पुष्पदन्तः ॥

मुनिसुव्रतैकदेशः सुव्रतः सत्यभामा भामेति न्यायात्

अरिष्टस्याऽशुभस्य नेमिरिव प्रध्वंसकत्वाद् अरिष्टनेमिः;

चरमः पश्चिमोऽन्तिम इति यावत् स चासौ तीर्थकृत्

अस्य वीरजिनस्य ऋषीणां सङ्घाः समूहाः गणाः । ते च

इन्द्रोऽस्य भूयादितीन्द्रभूतिः ॥१॥ अग्निरस्य भूयादिति

केवली न तु तीर्थकरः चरमोऽन्तिमः । अतः परं

प्रभवति अस्मात् श्रुतमिति प्रभवः स चासौ प्रभुश्च

परीषहाद्युपद्रवैरकम्प्यत्वात् महागिरिरिव महागिरिः,

इक्ष्वाकुनामधेयं कुलं वंश इक्ष्वाकुकुलं तत्र संभूत्ता

नह्यति अन्यायिनो हाकारादिभिर्नीतिभिरिति नाभि-

गौरिव मुखमस्य गोमुखः ॥१॥ महांश्चासौ यक्षश्च

चक्रस्य ईश्वरी चक्रेश्वरी अप्रतिचक्रेत्यपि ॥१॥ बलेन न

वृषादयः चतुर्विंशतिः अर्हताम् ऋषभादीनां ध्वजाः

नेमिमुनी इत्यरिष्टनेमिमुनिसुव्रतौ, अन्ये इति उक्तेभ्यो-

उत्सर्पिण्यामिति दशसागरोपमकोटीकोटिप्रमाणायां

भाविन्यामित्यागामिन्यामुत्सर्पिण्यां चतुर्विंशतिः तीर्थ-

एवमिति चतुर्विंशतिश्चतुर्विंशतिः, सर्वासु वर्त्तमाना-

तेषामिति तीर्थकराणां, देहः कायः अद्भुतं लोकोत्तरं

योजनप्रमाणेऽपि क्षेत्रे समवसरणभुवि नृणां देवानां

खे आकाशे धर्मप्रकाशकं चक्रं धर्मचक्रं भवतीति देव-

संस्कारवत्त्वं संस्कृतादिलक्षणयुक्तत्वम् ॥१॥ औदात्त्य-

दानगतोऽन्तराय इत्येको दोषः ॥ लाभगतोऽन्तराय

महानानन्दोऽत्र महानन्दः ॥१॥ नास्ति मृतमत्र अमृतम्

मोक्तुमिच्छुर्मुमुक्षुः ॥ “सन्भिक्षाशंसेरुः" ॥५॥२॥३३॥

अस्य मुमुक्षोस्तपोयोगशमादयो धनम् आदिशब्दात्

मोक्षस्योपायः कारणम् । मुमुक्षुभिर्युज्यते योगः ज्ञानं

न भाष्यतेऽभाषणम् ॥१॥ मुनेः कर्म मौनं पुंक्लीबलिङ्गः

गृणाति धर्मं गुरुः “कॄग्र उर्च” ॥ (उणा-७३४)

अनुयोगं व्याख्यां करोत्यनुयोगकृत् । आचर्यते सेव्यते

उपेत्याधीयतेऽस्मादित्युपाध्यायः “इङोऽपादाने तु

अनूवाचेत्यनूचानः ॥ "वेयिवदनाश्वदनूचानम् ॥५ ।२ ।

शासनीयः शिष्य "दृवृग्रस्तुजुषेतिशासः" ॥५॥१॥४०॥

शिक्षाशीलमस्य शैक्षः । “अस्थाच्छनादेरञ्' ॥६ ।४ ।

तरन्त्यनेन विद्याम्भोधिमिति तीर्थं गुरुः, समाने तीर्थे

विवेचनं हेयोपादेयज्ञानं विवेकः । अविवेकात् पृथक्

तुल्यागमास्तुल्यव्रतास्तुल्याचाराश्च अन्योन्यं समाने

परम्पराया गुरुशिष्यप्रशिष्यादिसन्तानरूपाया भावः

व्रतं शास्त्रविहितो नियमस्तस्यादानं व्रतादानम् ॥१॥

हिंसा प्राणव्यपरोपणं तदभावोऽहिंसा ॥१॥ सूनृतं प्रियं

नियम्यते चित्तमेभिर्नियमाः । शुचेर्भावः कर्म वा शौचं

क्रियते मनोऽवश्यमनेन करणम् ॥१॥ आस्यतेऽनेन

प्राणस्य आयमनं प्राणायामः ॥१॥ प्राणस्य यमनं

प्रतीपमाहरणं विषयेभ्यः इन्द्रियाणां प्रत्याहारः ॥१॥

धारणं धारणा क्वचिदिति देवतादौ ध्यातव्ये चित्तस्य

ध्यायते ध्यानं विषये तस्मिन्निति देवतादौ ध्येये एका

सम्यगाधीयते समाधिः तदेव ध्यानमेवार्थमात्रामासन-

स्पष्टम् ॥८५॥

शोभनं श्रेयः श्वःश्रेयसं, श्व आगामि श्रेयो वा ।

स्वर्यते सुखहेतुतया कथ्यते इति स्वर्गः “गम्यमिरमि"

तत्सद इति तच्छब्देन स्वर्गः परामृश्यते । तत्र

तेषां देवानां यानं वाहनं देवयानं सुरयानमित्यादि ।

तेषां देवानामन्धोऽन्नं भोज्यमाहार इति यावत् देवान्धः,

दशेति दशसंख्या असुरादयः रत्नप्रभाया मध्ये भवन्तीति

पिशाचादयोऽष्टौ विविधेषु शैलकन्दरान्तरवनविवरादिषु

द्योतन्त इति ज्योतींषि विमानानि तान्यावासतया

विमानेषु भवा वैमानिकाः । अध्यात्मादित्वादिकण् ।

एवमुक्तप्रकारेण, देवा भवनपत्यादयः चतुर्विधा निका-

अदितेरपत्यं लोकरूढ्या आदित्यः । “अनिदमि-”

रोचत इति रोचिः क्लीबलिङ्गः "रुच्यर्चि-" ॥ (उणा-

प्रकाशते प्रकाशः ॥१॥ तेजयति तेजः ॥२॥ उद्-

मरीचिप्रतिकृतिर्मरीचिका । "तस्य तुल्ये कः संज्ञाप्रति-

मण्डयति मण्डलं त्रिलिङ्गः “मृदिकन्दि-”(उणा-

सूरस्य सूतः सूरसूतः । यौगिकत्वाद्रविसारथिरित्यादयः

रेवते गच्छति हयेनेति रेवन्तः । “तॄजिभूवदि-"

मठरस्यापत्यं माठरः ॥ “विदादेर्वृद्धे” ॥६।१।४१॥

चन्द्रति दीप्यते, आह्लादयति वा चन्द्रमाः । “चन्दो

चन्द्रस्येति शेषः । षोडशानां पूरणः षोडशः संख्यापूरणे

चाहयति चिह्नं “दिननग्न-” ॥ (उणा-२६८) ॥ ।

चन्द्रोऽस्त्यस्यां चन्द्रिका “अतोऽनेकस्वरात्” ॥७ ।२ ।

बध्नाति रश्मिभिर्व्योमेति बिम्बं पुंक्लीबलिङ्गः “डिनी-

नक्षति गच्छति व्योमनीति नक्षत्रं “वृगनक्षि-”

अश्वोऽस्या अस्तीति अश्विनी ॥१॥ अज्ञातोऽश्वोऽश्वकः

बिभर्ति भरणी “ऋहृ-” ॥ (उणा-६३८) ॥ इत्यादिना

कृन्तन्ति शुभमिति कृत्तिकाः । “कृतिपुति” ॥ (उणा-

ब्रह्मा देवतास्या ब्राह्मी ॥१॥ रोहन्ति कार्याण्यस्यां रोहिणी ।

मृगस्येव शीर्षमस्य मृगशीर्षम् ॥१॥ तथा मृगशिरः

इलन्ति गच्छन्ति इल्वलाः स्त्रीलिङ्गः । “तुल्वलेल्वलादयः”

अर्दति हिनस्ति कार्यमिति आर्द्रा “चिजि-” । (उणा-

पुनर्वस्वनयोः पुनर्वसू पुंलिङ्गः ॥१॥ यमके यमले

पुष्यन्ति त्वेषन्ति सिध्यन्ति च कार्याण्यत्र पुष्यः, तिष्यः,

सर्पी देवताऽस्याः सार्पी ॥१॥ न विद्यते श्लेषोऽस्यां

मङ्घन्ते गच्छन्ति पितरः प्रीतिमास्विति मघाः ।

फलतीति फल्गुनी “फलेगोंऽन्तश्च” (उणा-२९१) ॥

सा फल्गुनी, उत्तरा उत्तरेतिविशेषणविशिष्टा, उत्तर-

हसति हस्तः पुंस्त्रीलिङ्गः । ‘‘दम्यमि-” ॥ (उणा-

त्वष्टा देवताऽस्यास्त्वाष्ष्ट्री ॥१॥ चिनोतीति चित्रा” चिमिदि-

अनिलो देवताऽस्या आनिली ॥१॥ सुष्ठु अतति स्वातिः

विशेषेण श्यति तक्ष्णोति अशुभं विशाखा “श्यतेरिच्च

अनुराध्नोति अनुराधा । एकदेशविकृतत्वादनूराधेत्यपि

प्रकृष्टा वृद्धा ज्येष्ठा ॥१॥ इन्द्रो देवताऽस्या ऐन्द्री

मूलति मूलः पुंक्लीबलिङ्गः ॥११॥ अश्रपो राक्षसो देवताऽस्य

न सहते अशुभम् अषाढा । “नञः सहेः षा च” ॥

सा अषाढा उत्तरा उत्तराषाढेत्यर्थः ॥१॥ विश्वे

श्रूयतेऽसौ श्रवणः पुंस्त्रीलिङ्गः । “तॄकॄशॄ-” (उणा-

बहूनां मध्ये प्रकृष्टा श्रोतृमती “गुणाङ्गाद्वेष्ठ्यसू” ।

वरुणो देवताऽस्या वारुणी ॥१॥ शतं भिषजोऽस्यां

अजपादो अजो भीमवत् । अजोऽहिर्बुध्नश्च देवते आसा-

रेवते गच्छति “दृपृ-” ॥ इत्यादिना (उणा-२०७)

दक्षोऽय्यते पितृतया आभिरिति अनटि प्रज्ञाद्यणि

अश्नुवते अहोरात्रमिति राशयः, “अशो रश्चादिः” ॥

ते राशयो मेषादयः । यथा-मेषो वृषो मिथुनः कर्कटः

आ समन्तादियर्ति नक्षत्रेष्वित्यारः ॥१॥ वञ्चति

बुध्यते बुधः ॥१॥ सोमः पिताऽपि देवताऽस्य सौम्यः ।

बृहतां पतिर्बृहत्पतिः इति वा बृहस्पतिः “वर्चस्का-

शोचति दानवानिति शुक्रः । रुद्रशुक्रद्वारेण निर्यात-

शनैश्चरति शनैश्चरः ॥१॥ श्यति दृष्ट्या जनमिति शनिः

स्वर्भाति स्वर्भाणुः “पूर्वपदस्थान्नाम्न्यगः” ॥२ ।३ ।

अहिना संसृष्ट आहिकः ॥१॥१२१॥ अश्लेषायां

ध्रुवति ध्रुवः “तुदादिविषिगुहिभ्यः कित्” ॥ (उणा-

स्तम्भिः सौत्रः । अगं स्तम्नाति अगस्त्यः । “अग-

पतिशुश्रूषालोपेषु न मुदं राति लोपामुद्रा ॥१॥ तस्या-

मरीचिः प्रमुख एषां मरीचिप्रमुखाः । यदाह-

पुष्पे इव पुष्पे दन्ताविव दन्तौ, पुष्पे च ते दन्तौ च

राहुणा ग्रसनं राहुग्रासः । अर्केन्द्वोः कर्मभूतयोर्ग्रहणं

उपलिङ्ग्यते दोषैर्गम्यते जनोऽत्र उपलिङ्गम् ॥१॥

वह्निकृत उत्पातो वह्न्युत्पातः ॥१॥ उपासन्नमहित-

कालयति क्षिपति सर्वभावान्, कल्यतेऽसाविति व

अवसर्पो भावानां पतत्प्रकर्षता, सोऽस्यामस्ति अव-

षट् षट्संख्याः । इय्रति गच्छन्ति अरा वक्ष्यमाणा

तत्रेति । द्वादशारे कालचक्रे शोभनाः समा वर्षाण्यस्यां

सुषमाख्यो द्वितीयोऽरः, तिस्रः सागरोपमकोटिकोटयो

दुष्टाः समा अस्यां दुःषमा सुषमा चासौ दुःषमा च

दुःषमा चासौ सुषमा च दुःषमसुषमा, दुःषमानुभाव-

दुःषमाख्यः पञ्चमोऽरः, एकविंशतिर्वर्षसहस्राणि ॥

एकान्तेन दुःषमा सुषमानुभाववरहिता एकान्तदुःषमा;

एषैव अवसर्पिण्यरकोक्ता संख्या येषां त एतत्संख्याः,

त्रीणि द्वे एकं च पल्यं पल्योपमं जीवितं येषां ते तथा ।

वर्षाणां सप्ततिः कोटिलक्षा षट्पञ्चाशच्च वर्षकोटिसहस्राः

स्पष्टौ ॥१३४॥१३५॥

निमेषोऽक्षिस्पन्दकालः, काशते काष्ठा “वनिकणि-

लुनाति परिच्छिनति कालमिति लवः ॥

तैर्लवैः कलयति कालं कला ॥

लिश्यतेऽल्पीभवति लेशः, तस्याः कलाया द्वितयेन

क्षणोति क्षणः, तैर्लेशैः ॥

णल गन्धे, नलति गन्धति अर्दति नाली, ज्वलादित्वात्

हूर्छति मुहूर्त्तः, पुंक्लीबलिङ्गः । “पुतपित्त-” ॥ (उणा-

तैर्मुहूर्तैः, अहश्च रात्रिश्च अहोरात्रः, पुंक्लीबलिङ्गः ।

तत्रेति । अहोरात्रमध्ये, अंहते गच्छति अहः ।

भातुं प्रवृत्तं प्रभातम् । “आरम्भे” ॥५।१।१०॥ इति

अह्नो मध्यं मध्याह्णः, “सर्वाशसंख्याऽव्ययात्” ॥७ ।३ ।

दिनावसानं दिनान्तः ॥१॥ उत्क्रान्तः सूरोऽस्मिन्नुत्सूरः

संध्यायन्त्यस्यां सन्ध्या, सज्येते सन्धीयेते अहोरात्रा-

तिस्रः सन्ध्याः प्राह्णमध्याह्नापराह्णलक्षणाः समाहृता-

श्राद्धं पितृकर्म तस्य कालः श्राद्धकालः ॥१॥ कुतिः

निश्यति तनूकरोति चेष्टा निशा । “उपसर्गादातो

तमांसि विद्यन्तेऽस्यां तमिस्रा “तमिस्रार्णवज्योत्स्नाः”

ज्योस्नाऽस्यस्यां ज्योत्स्नी “ज्योत्स्नादिभ्योऽण्” ॥७ ।२ ।

गणा रात्रयः समाहृता गणरात्रः, पुंक्लीबलिङ्गः ।

पक्षौ विद्येते अस्याः पक्षिणी, वर्तमानागामिदिवसयोः

गर्भयतीति गर्भकम्, अन्तर्भूतदिनत्वात् । रजनीद्वन्द्वं

प्रारब्धा दोषा अस्मिन् इति प्रदोषः । यामिन्या मुखं

याति यामः । “अर्तीरि-” ॥ (उणा-३३८) ॥ इत्या-

नियतं शेरतेऽस्मिन्निशीथः । “न्युद्भ्यां शीङः”

उत्क्रान्तश्चन्द्रो ऽस्मिन् उच्चन्द्रः ॥१॥ रात्रेरपरो भागः

तमोऽस्याऽस्ति तमिस्त्रम्, स्त्रीक्लीबलिङ्गः । “तमिस्रार्ण-

तुल्ये नक्तंदिने यत्र काले तत्र विषुवत् विषुवं च,

पञ्चदशाऽहोरात्रा अत्र पञ्चदशाहोरात्रः, पचति भूतानि

स पक्षोऽसितः कृष्णः, बंहते वर्द्धते तमोऽस्मिन्निति

तन्यते तिथिः पुंस्त्रीलिङ्गः “तनेर्डिद्” ॥ (उणा-

प्रतिपद्यते पक्षस्याऽऽद्यतया प्रतिपत् ॥१॥ पक्षस्य मूलं

पञ्चदशानां पूरण्यौ पञ्चदश्यौ ॥१॥ यज्ञस्य कालौ यज्ञ-

पर्वणो मूलं पर्वमूलं, भूतेष्टा चतुर्दशी सा च पञ्चदशी च

स सन्धिः पर्वेति संबन्धः, यद् दुर्गः,-प्रतिपत्पञ्चदश्योस्तु

पूरणं पूर्ण, पूर्णेन निर्वृत्ता पूर्णिमा “भावादिमः ॥६ ।४ ।

सा पौर्णमासी, पूर्णे चन्द्रे, रात्यानन्दं इति राका

कलया हीने कलाहीने, अनुमन्यते अनुमतिः ॥१॥

मृगशीर्षेण चन्द्रयुक्तेन युक्ता पौर्णमासी मार्गशीर्षी

अमेति अमावस्याशब्दैकदेशोऽयं भीमवत् । न विद्यते

सा अमावास्या नष्ट इन्दुरस्यां नष्टेन्दुः, कुहयते विस्मा-

सिता बाला चन्द्रकलाऽस्यां सिनिबाली पृषोदरा-

भूतानामिष्टा भूतेष्टा ॥१॥ चतुर्दशानां तिथीनां पूरणी

माति मिमीते वा मासः, पुंक्लीबलिङ्गः “मावा-

वत्सरस्यादिर्वत्सरादिः ॥१॥ मार्गशीर्षी पौर्णमास्यस्य

पुष्येण चन्द्रयुक्तेन युक्ता पौर्णमासी पौषी साऽस्यास्ति

माघी पौर्णमास्यस्य माघः ॥१॥ तपति तपाः,

फाल्गुनी पौर्णमास्यस्य फाल्गुनः ॥१॥ एवं फाल्गुनिकः

चैत्री पौर्णमास्यास्य चैत्रः ॥१॥ एवं चैत्रिकः ॥२॥

वैशाखी पौर्णमास्यस्य वैशाखस्तत्र ॥१॥ एवं

वासरैर्वृद्धतमत्वात् ज्येष्ठः ॥१॥ शोचन्ति पान्था अत्र

आषाढी पौर्णमास्यस्य आषाढः ॥१॥ शोचन्ति पान्था

श्रावणी पौर्णमास्यस्य श्रावणः ॥१॥ एवं श्रावणि-

नभसि साधुर्नभस्यः ॥१॥ प्रौष्ठाभाद्राभ्यां परः पद इति

आश्विनी पौर्णमास्यस्य आश्विनस्तत्र ॥१॥ एवमाश्व-

कार्तिकी पौर्णमास्यस्य कार्तिकः ॥१॥ एवं कार्तिकिकः

मासाविति शेषः । मार्गादिकाविति मार्गपौषौ, माघ-

हन्ति दिनमसौ’, हिन्वन्ति वर्द्धन्ते रात्रयोऽत्रेति वा

शेषस्यायं पूजाहेतुत्वात् शैषः ॥१॥ शशति शीघ्रं

वसत्यस्मिन् सुखं, वस्ते भुवं वा वसन्तः पुंक्लीबलिङ्गः

ओषति उष्णः “घृवीह्वा-” ॥ (उणा-१८३) ॥ इति

व्रियते छाद्यते नभोऽत्र मेघैरिति वर्षाः “वृकॄतॄमीङ्माभ्यः

शीर्यन्तेऽस्यां पाकेनौषधयः शरद् स्त्रीलिङ्गः, “शॄदॄभ-

अयतेऽर्कोऽनेनेत्ययनम्, त्रिभिस्त्रिभिरिति शिशिरा-

उदगुत्तरा, दक्षिणाऽपाची याऽर्कस्य गतिस्ते द्वे अयने

स वत्सरः, संपर्यनूद्भ्यः परः-संवत्सर, परिवत्सरः,

पितॄणामिदं पैत्रम्, अहोरात्रम्, तत्र कृष्णपक्षोऽहः,

मानुषेणेति शेषः । देवतानामिदं दैवतं, अहोरात्रम्,

अहोरात्रमित्येव । दैवैर्हि षष्ट्यधिकैस्त्रिभिरहोरात्रशतै-

ये द्वे दैवे युगसहस्रे ते नृणां कल्पौ, एकं स्थितिं

मनूनां स्वायंभुवचाक्षुषवैवस्वतादीनामन्तरमवकाशोऽव-

कल्पते जगदस्मिन् कल्पः ॥१॥ युगस्यान्तो

स चासौ कालश्च तत्कालः ॥१॥ तदेत्यस्य भावः तदा-

तज्जं तात्कालिकं फल, संदृष्टं प्रत्यक्षं प्रयोजनमस्य सांदृ-

आयमनमायतिः, एष्यत्यायतिरित्यन्ये । उत्तर आगामी

उदियर्ति उदर्कः “निष्कतुरुष्कोदर्क-” ॥ (उणा-

व्ययति छादयति क्ष्मां व्योम “व्येग एदोतौ च वा” ॥

न न भ्राजते नभ्राट् पृषोदरादित्वादेकस्य नञो लोपे

कमाददते कादम्बाः मेघाः ते सन्त्यस्यां कादम्बिनी,

दुष्टं दिनमत्र दुर्दिनं, मेघाज्जातं मेघजं, तमोऽन्धकारं,

आसरणमासारः, स वेगवान् वर्ष इत्युच्यते ॥१॥

वातेनास्तं क्षिप्तं वातास्तम्, शीकते सिञ्चति शीकरः

वर्षणाद् वृषभ इति भाष्यकारवचनाद् वर्षणमिति

तद्विन्ने वृष्टिविघ्ने अवात्परौ ग्राहग्रहौ अवग्राहः, अवग्रहः

घनोपलो मेघग्रावा, कीर्यते करकः त्रिलिङ्गः “दॄकॄनॄ-”

काशते काष्ठा ॥१॥ आऽश्नुते आशा ॥२॥ दिशत्यव-

पृणाति पूर्वा “निघृषि-” ॥ (उणा-५११) ॥ इति वः

दक्षते शीघ्रं गच्छत्यस्यां रविरिति दक्षिणा “दुहृवृहि”-

प्रत्यञ्चति रविरस्यां प्रतीची ॥१॥ पश्चाद् भवा पश्चिमा

अतिशयेनोत्कृष्टा उत्तरा “द्वयोर्विभज्ये च तरप्”

विशिष्टा दिक् विदिक् उभयव्यपदेशात् यदाहुः-यान्या-

दिश्यमिति “दिगादिदेहांशाद् यः” ॥६।३।१२४॥१॥

अपाञ्चतीति अपाक् ॥१॥ अपागेवाऽपाचीनम्,

तिर्यगित्यूर्वाधोदिग्व्यवच्छेदार्थम् । विदिगपि प्रसिद्ध्या

इरावति अब्धौ जातः ऐरावतः “जाते” ॥६३ ।९८॥

इन्दति इन्द्रः “भीवृधि-” ॥ (उणा-३८७) ॥ इति रः

अस्येतीन्द्रस्य, द्विषः शत्रवः, ते तु पाकादयः- पात्या-

अस्येत्यनुवर्तते । प्रिया भार्या, शचते मधुरं वक्ति

इन्द्रस्य तनयः, जयतीति जयन्तः “तॄजिभूवदि-”

इन्द्रस्य सुता, जयतीति जयन्ती ॥१॥ तवति गच्छति

इन्द्रस्य हयः, उच्चैः श्रवसी अस्य उच्चैःश्रवाः ॥१॥

इन्द्रस्य सारथिः, मतलस्यापत्यं मातलिः ॥१॥

इन्द्रस्य द्वाःस्थः, देवान् नन्दयतीत्येवंशीलो देव-

इन्द्रस्य गजः ॥१७६॥ इरावणे भव ऐरावणः ॥१॥

इन्द्रस्य प्रासादो ध्वजश्च, वैजयन्ती पताकाऽनयोरस्ति

इन्द्रस्य पुरी, अमराः सन्त्यस्यां अमरावती “अन-

इन्द्रस्य सरः, नन्दीनाम्ना सरो नन्दीसरः ॥१॥

इन्द्रस्य पर्षत्, शोभनो धर्मोऽस्यां सुधर्मा । यल्लक्ष्यम्-

इन्द्रस्य वनम्, नन्दयति नन्दनम् ॥१॥१७८॥

इन्द्रस्य वृक्षाः, कल्पः संकल्पपूरणत्वात् ॥१|| पारिणः

इन्द्रस्य धनुः, देवानामायुधं देवायुधम् ॥१॥

तद् देवेन्द्रधनुरुत्पाते ऋजु अवक्रं, रोहः संजातोऽस्य

तदेव दीर्घं ऋजु च, इरावति मेघेऽब्धौ वा भवं ऐरावतं

वजति यात्येव न प्रतिहन्यते वज्रं पुंक्लीबलिङ्गः

अस्य वज्रस्य, आर्चिर्जाला, अतिशयेन बिभेत्यस्याः

वज्रस्य ध्वनिः, स्फूर्जनं स्फूर्जथुः पुंसि “टिवतोऽथुः”

स्वर्गस्य वैद्यौ स्वर्वैद्यौ ॥१॥ अश्विन्याः पुत्रौ, अश्विनी-

विश्वं करोति विश्वकर्मा, मन् ॥१॥ त्वक्षति त्वष्टा

स्वर्गस्य स्वर्गिणां च वध्वः स्वर्वध्वः, स्वर्गिवध्वः,

गानप्रारम्भे हाहाकरणात् हाहाः पुंसि, गन्धर्वविशेषस्य

यमयति यमः, यमलजातत्वाद् वा ॥१॥ कृतोऽन्तो-

तस्य यमस्य, वल्लभा भार्या, धूमवद् धूसरा ऊर्णा

संयम्यन्ते प्राणिनोऽस्यां संयमनी ॥१॥

विध्यतोऽपत्यं वैध्यतः ॥१॥

अत्यन्तकोपनत्वात् चण्डो महाचण्डश्च ॥१॥२॥

चित्रे लिखिते गुप्तः, चित्रमेनं गुप्यादिति वा चित्र-

रक्ष एव राक्षस, प्रकृतेर्लिङ्गवचने बाधन्ते स्वार्थिकाः

वृणाति बिभर्ति वरुणः “ऋकॄवॄधृदारिभ्य उणः”

श्रियं ददाति श्रीदः ॥१॥ सितमुदरं यस्य सितोदरः,

श्रीदस्येति शेषः । पुष्पस्य तुल्यं पुष्पकं “तस्य तुल्ये

चित्ररथेन निर्वृत्तं चत्ररथं “तेन निर्वृत्तेच” ॥६।२।७१॥

प्रकर्षेण भाति प्रभा ॥१९०॥ अलति भूषयति अलका

नलो नडः कूबरं रथावयवोऽस्य नलकूबरः ॥१॥

विद्यते लभ्यते वित्तं “वित्तं धनप्रतीतम्” ॥४ । ॥८२॥

निधीयते एतदिति निधानं, भुज्यादित्वात् कर्मणि

महापद्माकृतित्वात् महापद्मः ॥१॥ पद्माकृतित्वात् पद्मः

इज्यत इति यक्षः “मावावद्यमि-” ॥(उणा-५६४) ॥

कुत्सितो नरः, अश्वमुखत्वात् किंनरः “किं क्षेपे” ॥३॥

शं सुखं तत्र भवति शंभुः “शंसंस्वयंविप्राद् भुवो डुः”

अस्य शंभोः, कं शिरः पिपर्ति कपर्दः “शाशपि-”

खट्वाया अङ्गमिव सरलत्वेनेषासदृशत्वात् खट्वाङ्गः,

पिनष्टि अरीन् पिनाकं पुंक्लीबलिङ्गः “पिषेः पिन्पिण्यौ

ब्रह्मणं इयं ब्राह्मी, ब्रह्माणीति शैवप्रसिद्धम्, सा आद्या

प्रमथन्ति अरीन् प्रमथाः ॥१॥ पर्षदि साधवः पार्षदाः

लघोर्भावो लघिमा, महानपि लघुर्भूत्वा इषीकतूल इव

गौरवर्णत्वाद् गौरी ॥१॥ संहारमूर्तौ कृष्णवर्णत्वात्

तस्या गौर्याः, सिंहो वाहनं, मनस्ताडयति कम्पयति

गौर्याः सख्यौ, विजयते विजया ॥१॥ जयति जया ॥१॥

चमत्यत्ति प्रलये जगत् चामुण्डा “पिचण्डैरण्ड-” ॥

प्रत्यूहे रम्बते शब्दायते हेरम्बः, पृषोदरादित्वात्,

स्कन्दत्यरीन् स्कन्दः, स्कन्नं शुष्कं रेतोऽस्य वा ॥१॥

भृङ्गाः षिङ्गाः क्रीडापात्रत्वात् सन्त्यस्य भृङ्गी ॥२॥

कुष्णाति कूष्माण्डः “पिचण्डैरण्ड-” ॥(उणा-१७६) ॥

नन्दतीति नन्दी “पदिपठि-” ॥ (उणा-६०७) ॥ इति

द्रुह्यत्यसुरेभ्यो द्रुहिणः “ऋद्रुहेः कित्” ॥(उणा-१९५)

वेवेष्टि व्याप्नोति विश्वं विष्णुः “विषेः कित्” ।

मन्यते मधुः ॥२॥ धेनुं कायति धेनुकः ॥२॥ चणति

विष्णोर्वाहनं वैनतेयः तेन वैनतेयवाहनः, गरुडगामी

पञ्चजने पाताले भवः पाञ्चजन्यः “गम्भीरपञ्चजन-

श्रिया युक्तो वत्सो वक्षोऽनेन श्रीवत्सः रोमावर्तविशेषः

नन्दयति नन्दकः ॥१॥

कुमोदकस्य विष्णोरियं कौमोदकी । संहितासु मेण्ठादौ

शृणाति शार्ङ्गं “शृङ्गशार्ङ्गादयः” ॥ (उणा-९६) इति

सुखेन दृश्यते सुदर्शनः “शासूयुधि”’ ॥५।३।१४१॥

सीमन्तयति द्यां दीप्तिभिः स्यमन्तकः, पृषोदरादित्वात्

भुजमध्यं वक्षः, कुं भुवं स्तोभते व्याप्नोति कुस्तुभो-

वसुना दीव्यति वसुदेवः ॥१॥ भुवि कश्यप इव

रमते रामः, ज्वलादित्वाद् णः ॥२॥ हलं प्रहरण-

सुनन्दाया इदं सौनन्दम् ॥१॥

संवर्तयति संहरति शत्रून् संवर्तकम् ॥१॥२२५॥

लक्ष्यते लक्ष्मीः “लक्षेर्मोऽन्तञ्च” ।(उणा-७१५) ॥ इति

मदयति मदनः ॥१॥ जराया भीरुः जराभीरुः ॥२॥ न

अस्य कामस्य पुष्पाणि, इषुर्बाणः, चापं धनुः, अस्त्रमा-

अरिः शंवरः शं वृणोतीति कृत्वा, शूर्पयति परवीर्याणि

केतनं ध्वजः, मीनो मकरश्च, तेन मीनकेतनः,

बाणाः पञ्चसङ्ख्याः, तेन पञ्चबाणो, विषमेषुः ॥

रतिः प्रिया कलत्रम्, तेन रतिवरो, रतिपतिः ॥

मनश्च शृङ्गारश्च संकल्पश्च आत्मा च ते योनिः, तेन

मधुश्चैत्रः, सुहृत् सखा, तेन मधुसुहृत्, चैत्रसखः

कामस्य सुतः, न निरुद्ध्यते स्म अनिरुद्धः ॥१॥

गिलति नागान् गरुडः “गॄजॄदॄवॄभृभ्य उट उडश्च” ॥

बुध्यते तत्त्वानि बुद्धः ॥१॥ ‘सर्वे गत्यर्था ज्ञानार्थाः’

विशेषेण पश्यति विपश्यं ज्ञानं, तदस्यास्ति विपश्यी

शका आभिजनो निवासोऽस्य शाक्यः “शण्डिकादेर्ण्यः”

अस्यन्ति देवान् असुराः “वाश्यसि-” ॥ (उणा-

रोहत्यवश्यं रोहिणी ॥१॥ प्रकृष्टा ज्ञप्तिरस्याः प्रज्ञप्तिः

उच्यते वाक् “दिद्युद्दृद-” ॥५।२।८३॥ इति

उच्यते वचनम् ॥१॥ व्याह्रियते व्याहारः ॥२॥ भाष्यते

त्याद्यन्तं पदमाख्यातं, तत् प्रयुज्यमानमप्रयुज्यमानं

स् इत्युत्सृष्टानुबन्धस्य सेर्ग्रहणम्, ति इत्युत्सृष्टानुबन्धस्य

राद्धशब्दात्, सिद्धशब्दात्, कृतशब्दाच्च परोऽन्तः

आचरणं आचारः, आचर्यत इति वा; शिष्टाचरितो

दृष्टयो दर्शनानि तासां वदनं दृष्टिवादः, दृष्टीनां पातो

द्वादशानामाचारादीनां दृष्टिवादान्तानामङ्गानां समाहारो

परिकर्म च सूत्रं च पूर्वानुयोगश्च पूर्वगतं च चूलिका

सर्वाङ्गेभ्यः पूर्वं तीर्थकरैरभिहितत्वात् पूर्वाणि, तानि

सुष्ठु आ समन्तात् अधीयते स्वाध्यायः “इङोऽपादाने

त्रयोऽवयवा अस्याः त्रयी । ऋच्यते स्तूयतेऽनया ऋक्

न थर्वति अथर्वा पुंलिङ्गः "वन्मातरिश्वन्-" ॥

वेदस्याऽन्तो निश्चयो वेदान्तः ॥१॥ उप समीपे

अवति विघ्नाद् ओम् अव्ययम् "अवेर्मः'' ॥ (उणा