13.1.A	इदम्
13.1.B	इदं
13.1.C	इदम्{नपुं}{1;एक}/इदम्{नपुं}{2;एक}
13.1.D	इदम्{नपुं}{1;एक}
13.1.E	-
13.1.F	-
13.1.G	विशेषणम् 3
13.1.H	-
13.1.I	यह
13.1.J	this

शरीरम्

शरीरं

शरीर{नपुं}{1;एक}/शरीर{नपुं}{2;एक}

शरीर{नपुं}{1;एक}

कर्म 6

शरीर

body

कौन्तेय

कौन्तेय{पुं}{8;एक}

सम्बोध्यः 6

हे_अर्जुन

O_son_of_Kunti

क्षेत्रम्

क्षेत्रमित्यभिधीयते

क्षेत्र{नपुं}{1;एक}/क्षेत्र{नपुं}{2;एक}

क्षेत्र{नपुं}{1;एक}

प्रतियोगी 5

क्षेत्र

the_field

यण्-सन्धिः (इको यणचि (6।1।77))

इति

इति{अव्य}

अनुयोगी 6

इस_(नाम_से)

thus

अभिधीयते

अभि_धा{कर्मणि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;अभि_डुधाञ्;जुहोत्यादिः}

कहा_जाता_है

is_called

एतत्

एतद्यो

एतद्{नपुं}{1;एक}/एतद्{नपुं}{2;एक}

एतद्{नपुं}{2;एक}

कर्म 9

यह

all_this

जश्त्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39)) / रुत्व-उत्व-गुण-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66)-हशि च (6।1।114)-आद्गुणः (6।1।87))

GGL

यः

यद्{पुं}{1;एक}

कर्ता 9

जो

anyone

वेत्ति

विद्1{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;विदँ;अदादिः}

विद्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;विदँ;अदादिः}

जानता_है

knows

LGG

तम्

तं

तद्{पुं}{2;एक}

कर्म 14

उसको

GGGLLGLG

क्षेत्र-ज्ञः

क्षेत्रज्ञ

क्षेत्र-ज्ञ{पुं}{1;एक}

<क्षेत्र-ज्ञः>U

क्षेत्रं जानाति = क्षेत्रज्ञः

प्रतियोगी 12

क्षेत्रज्ञ

knower_of_the_body

रुत्व-यत्व-लोप-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66)-भोभगोअघो अपूर्वस्य योऽशि (8।3।17)-लोपः शाकल्यस्य (8।3।19))

इति

इति{अव्य}

अनुयोगी 14

इस_(नाम_से)

thus

तत्-विदः

तद्विदः

तद्-विद्{पुं}{1;बहु}/विद्{पुं}{2;बहु}/विद्{पुं}{5;एक}/विद्{पुं}{6;एक}/विद्{स्त्री}{1;बहु}/विद्{स्त्री}{2;बहु}/विद्{स्त्री}{5;एक}/विद्{स्त्री}{6;एक}/विद{पुं}{1;एक}

तद्-विद्{पुं}{1;एक}

<तत्-विदः>U

तं जानाति इति = तद्वित् ते तद्विदः

कर्ता 14

ज्ञानीजन

one_who_knows

13.2.A	क्षेत्र-ज्ञम्
13.2.B	क्षेत्रज्ञं
13.2.C	क्षेत्र-ज्ञ{पुं}{2;एक}
13.2.D	क्षेत्र-ज्ञ{पुं}{2;एक}
13.2.E	<क्षेत्र-ज्ञं>U
13.2.F	क्षेत्रं जानाति = क्षेत्रज्ञः तम् क्षेत्रज्ञम्
13.2.G	कर्म 5
13.2.H	-
13.2.I	क्षेत्रज्ञ_अर्थात्_जीवात्मा
13.2.J	the_knower
13.2.K	-
13.2.L	-
13.2.M	LL

अपि_च

चापि

अपि{अव्य}_च/च{अव्य}

अपि{अव्य}_च{अव्य}

और_भी

certainly_also

सवर्णदीर्घ-सन्धिः (अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101))

माम्

मां

अस्मद्{2;एक}

कर्मसमानाधिकरणम् 5

मुझे

GLG

विद्धि

विद्1{कर्तरि;लोट्;म;एक;परस्मैपदी;विदँ;अदादिः}

विद्{कर्तरि;लोट्;म;एक;परस्मैपदी;विदँ;अदादिः}

जान

know

सर्व-क्षेत्रेषु

सर्वक्षेत्रेषु

सर्व-क्षेत्र{नपुं}{7;बहु}

<सर्व-क्षेत्रेषु>K1

सर्वं च तत् क्षेत्रं = सर्वक्षेत्रम् तेषु सर्वक्षेत्रेषु

अधिकरणम् 5

सब_क्षेत्रों_में

in_all_bodily_fields

GGG

भारत

भारत{नपुं}{8;एक}/भारत{पुं}{8;एक}

भारत{पुं}{8;एक}

सम्बोध्यः 5

हे_अर्जुन

O_son_of_Bharata

क्षेत्र-क्षेत्र-ज्ञयोः

क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं

क्षेत्र-क्षेत्रज्ञयोः

क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ{पुं}{6;एक}

<क्षेत्र-<क्षेत्र-ज्ञयोः>U>Di

क्षेत्रं जानाति = क्षेत्रज्ञः, क्षेत्रं च क्षेत्रज्ञः च = क्षेत्रक्षेत्रज्ञौ तयोः क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोः

षष्ठीसम्बन्धः 9

क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ_का

field_of_activities_(the_body)_and_the_knower_of_the_field

रेफ-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66))

GGGGL

ज्ञानम्

ज्ञान{नपुं}{1;एक}/ज्ञान{नपुं}{2;एक}

ज्ञान{नपुं}{2;एक}

कर्म 10

ज्ञान

knowledge

GGG

यत्

यत्तज्ज्ञानं

यत्{अव्य}/यद्{नपुं}{1;एक}/यद्{नपुं}{2;एक}/यत्{अव्य}

यद्{नपुं}{1;एक}

सम्बन्धः 11

जो

that_which_is_taught

चर्त्व-सन्धिः (खरि च (8।4।55)) / जश्त्व-श्चुत्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39)-स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40))

GLL

तत्

तद्{नपुं}{1;एक}/तद्{नपुं}{2;एक}

तद्{नपुं}{1;एक}

अनुयोगी 16

वह

that

ज्ञानम्

ज्ञान{नपुं}{1;एक}/ज्ञान{नपुं}{2;एक}

ज्ञान{नपुं}{1;एक}

प्रतियोगी 13

ज्ञान_है

knowledge

मतम्

मतं

मत{पुं}{2;एक}/मत{नपुं}{1;एक}/मत{नपुं}{2;एक}

मत{नपुं}{1;एक}

कर्ता 16

मत

opinion

मम

अस्मद्{6;एक}/मा1{कर्तरि;लिट्;म;बहु;परस्मैपदी;मा;अदादिः}

अस्मद्{6;एक}

षष्ठीसम्बन्धः 15

मेरा

GGGGLGGG

13.3.A	तत्
13.3.B	तत्क्षेत्रं
13.3.C	तद्{नपुं}{1;एक}/तद्{नपुं}{2;एक}
13.3.D	तद्{नपुं}{1;एक}
13.3.E	-
13.3.F	-
13.3.G	विशेषणम् 2
13.3.H	-
13.3.I	वह
13.3.J	that
13.3.K	-
13.3.L	चर्त्व-सन्धिः (खरि च (8।4।55))

क्षेत्रम्

क्षेत्र{नपुं}{1;एक}/क्षेत्र{नपुं}{2;एक}

क्षेत्र{नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 13

क्षेत्र

field_of_activities

यत्

यच्च

यत्{अव्य}/यद्{नपुं}{1;एक}/यद्{नपुं}{2;एक}/यत्{अव्य}

यद्{नपुं}{2;एक}

कर्म 25

जो

जश्त्व-श्चुत्व-चर्त्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39)-स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)-खरि च (8।4।55))

च

च{अव्य}

और

also

यादृक्

यादृक्च

यादृश्{नपुं}{1;एक}/यादृश्{नपुं}{8;एक}

यादृश्{नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 7

जैसा

as_it_is

चर्त्व-सन्धिः (खरि च (8।4।55))

च

च{अव्य}

विशेषणम् 11

तथा

also

GGG

यत्-विकारि

यद्विकारि

यद्-विकारिन्{नपुं}{1;एक}/विकारिन्{नपुं}{2;एक}

यद्-विकारिन्{नपुं}{1;एक}

<यत्-विकारि>T3

यैः विकारैः युक्तम् = यद्विकारि

समुच्चितम् 7

जिन_विकारोंवाला

that_which_changes

यतः

यतश्च

यतः{अव्य}/यत{पुं}{1;एक}

यतः{अव्य}

अपादानम् 12

जिस_कारण_से

from_which

सत्व-श्चुत्व-सन्धिः (विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40))

च

च{अव्य}

और

also

यत्

यत्{अव्य}/यद्{नपुं}{1;एक}/यद्{नपुं}{2;एक}/यत्{अव्य}

यद्{नपुं}{1;एक}

कर्ता 12

जो

which

सः

स

तद्{पुं}{1;एक}

समुच्चितम् 13

वह

विसर्गलोप-सन्धिः (एतत्तदोः सुलोपोऽकोरनञ्समासे हलि (6।1।132))

च

च{अव्य}

कर्ता 18

तथा

also

यः

यो

यद्{पुं}{1;एक}

समुच्चितम् 15

जो

one_who_is

रुत्व-उत्व-गुण-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66)-हशि च (6।1।114)-आद्गुणः (6।1।87))

LGL

यत्-प्रभावः

यत्प्रभावश्च

यद्-प्रभाव{पुं}{1;एक}

<यत्-प्रभावः>Bs6

यः प्रभावः यस्य सः = यत्प्रभावः

समुच्चितम् 15

जिस_प्रभाववाला

that_which_influences

जश्त्व-चर्त्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39)-खरि च (8।4।55)) / सत्व-श्चुत्व-सन्धिः (विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40))

GLGL

च

च{अव्य}

विशेषणम् 17

और

also

तत्

तत्समासेन

तद्{नपुं}{1;एक}/तद्{नपुं}{2;एक}

तद्{नपुं}{2;एक}

कर्म 22

वह

that

चर्त्व-सन्धिः (खरि च (8।4।55))

समासेन

समास{पुं}{3;एक}

क्रियाविशेषणम् 22

संक्षेप_में

in_summary

GLGGL

मे

अस्मद्{6;एक}

अपादानम् 22

मुझसे

from_Me

शृणु

श्रु1{कर्तरि;लोट्;म;एक;परस्मैपदी;श्रु;भ्वादिः}

श्रु{कर्तरि;लोट्;म;एक;परस्मैपदी;श्रु;भ्वादिः}

सुन

understand

ऋषिभिः

ऋषिभिर्बहुधा

ऋषि{पुं}{3;बहु}

कर्ता 25

ऋषियों_द्वारा

by_the_wise_sages

रेफ-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66))

बहुधा

बहुधा{अव्य}

क्रियाविशेषणम् 25

बहुत_बार

in_many_ways

गीतम्

गीतं

गीत{पुं}{2;एक}/गीत{नपुं}{1;एक}/गीत{नपुं}{2;एक}

गै{कृत्_प्रत्ययः:क्त;गै;भ्वादिः;नपुं}{1;एक}

कहा_गया_है

described

GGGGL

छन्दोभिः

छन्दोभिर्विविधैः

छन्दस्{नपुं}{3;बहु}

उपपदसम्बन्धः 28

वेदमन्त्रों_द्वारा

Vedic_hymns

रेफ-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66))

विविधैः

विविध{पुं}{3;बहु}/विविध{नपुं}{3;बहु}

विविध{नपुं}{3;बहु}

विशेषणम् 27

विविध

in_various

पृथक्

पृथक्{अव्य}

क्रियाविशेषणम् 29

विभागपूर्वक

variously

ब्रह्म-सूत्र-पदैः

ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव

ब्रह्मन्-सूत्र-पद{नपुं}{3;बहु}

<<ब्रह्म-सूत्र>T6-पदैः>T6

ब्रह्मणः सूत्रम् = ब्रह्मसूत्रम्, ब्रह्मसूत्रस्य पदम् = ब्रह्मसूत्रपदम् तैः ब्रह्मसूत्रपदैः

कर्ता 35

ब्रह्मसूत्र_के_पदों_द्वारा

with_the_Vedanta_aphorisms

सत्व-श्चुत्व-सन्धिः (विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)) / वृद्धि-सन्धिः (वृद्धिरेचि (6।1।88))

GGGLLG

च

च{अव्य}

तथा

also

एव

एव{अव्य}

सम्बन्धः 33

भी

certainly

हेतुमद्भिः

हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः

हेतुमत्{पुं}{3;बहु}/हेतुमत्{नपुं}{3;बहु}

हेतुमत्{नपुं}{3;बहु}

विशेषणम् 33

युक्तियुक्त

with_cause_and_effect

हेतुः युक्तिः एषु अस्तीति हेतुमन्ति तैः

रेफ-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66))

विनिश्चितैः

विनिश्चित{पुं}{3;बहु}/विनिश्चित{नपुं}{3;बहु}

विनिश्चित{नपुं}{3;बहु}

विशेषणम् 33

भलीभाँति_निश्चय_किये_हुए

ascertain

13.4.A	महत्-भूतानि
13.4.B	महाभूतान्यहङ्कारो
13.4.C	महत्-भूत{नपुं}{1;बहु}/भूत{नपुं}{2;बहु}
13.4.D	महद्-भूत{नपुं}{1;बहु}
13.4.E	<महत्-भूतानि>K1
13.4.F	महत् तत् भूतम् = महाभूतम् तानि महाभूतानि
13.4.G	समुच्चितम् 5
13.4.H	-
13.4.I	महाभूत
13.4.J	great_elements
13.4.K	-
13.4.L	यण्-सन्धिः (इको यणचि (6।1।77)) / रुत्व-उत्व-गुण-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66)-हशि च (6।1।114)-आद्गुणः (6।1।87))
13.4.M	GGGGLGLG

अहङ्कारः

अहङ्कार{पुं}{1;एक}

समुच्चितम् 5

अहंकार

false_ego

GLGLLGGL

बुद्धिः

बुद्धिरव्यक्तमेव

बुद्धि{स्त्री}{1;एक}

समुच्चितम् 5

बुद्धि

intelligence

रेफ-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66))

अ-व्यक्तम्

अ-व्यक्त{पुं}{2;एक}/व्यक्त{नपुं}{1;एक}/व्यक्त{नपुं}{2;एक}

अव्यक्त{पुं}{1;एक}

<न-व्यक्तम्>Tn

न व्यक्तम् = अव्यक्तम्

समुच्चितम् 5

मूल_प्रकृति

the_unmanifested

एव

एव{अव्य}

सम्बन्धः 6

भी

certainly

च

च{अव्य}

समुच्चितम् 23

और

also

इन्द्रियाणि

इन्द्रिय{नपुं}{1;बहु}/इन्द्रिय{नपुं}{2;बहु}

इन्द्रिय{नपुं}{1;बहु}

समुच्चितम् 5

इन्द्रियाँ

senses

GLGGGGL

दश

दशैकं

दशन्{1;बहु}/दशन्{2;बहु}/दंश्1{कर्तरि;लोट्;म;एक;परस्मैपदी;दंशँ;भ्वादिः}

दशन्{1;बहु}

विशेषणम् 10

दस

ten

वृद्धि-सन्धिः (वृद्धिरेचि (6।1।88))

एकम्

एक{पुं}{2;एक}/एक{नपुं}{1;एक}/एक{नपुं}{2;एक}

एक{नपुं}{1;एक}

विशेषणम् 12

एक

one

च

च{अव्य}

तथा

also

LGGGLGGG

पञ्च

पञ्चन्{1;बहु}/पञ्चन्{2;बहु}/पञ्च्2{कर्तरि;लोट्;म;एक;परस्मैपदी;पचिँ;चुरादिः}

पञ्चन्{1;बहु}

विशेषणम् 15

पाँच

five

च

चेन्द्रियगोचराः

च{अव्य}

समुच्चितम् 23

और

also

गुण-सन्धिः (आद्गुणः (6।1।87))

इन्द्रिय-गोचराः

इन्द्रिय-गोचर{पुं}{1;बहु}

<इन्द्रिय-गोचराः>T6

इन्द्रियाणां गोचरः = इन्द्रियगोचरः ते इन्द्रियगोचराः

समुच्चितम् 5

इन्द्रियों_के_विषय

objects_of_the_senses

LGG

इच्छा

इच्छा{स्त्री}{1;एक}

समुच्चितम् 13

इच्छा

desire

GLGL

द्वेषः

द्वेष{पुं}{1;एक}

समुच्चितम् 13

द्वेष

hatred

सुखम्

सुखं

सुखम्{अव्य}/सुख{पुं}{2;एक}/सुख{नपुं}{1;एक}/सुख{नपुं}{2;एक}

सुख{नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 13

सुख

happiness

दुःखम्

दुःखं

दुःख{नपुं}{1;एक}/दुःख{नपुं}{2;एक}

दुःख{नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 13

दुःख

distress

GLLGLG

सङ्घातः

सङ्घातश्चेतना

सङ्घात{पुं}{1;एक}

समुच्चितम् 13

स्थूल_देह_का_पिण्ड

the_aggregate

सत्व-श्चुत्व-सन्धिः (विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40))

चेतना

चेतना{स्त्री}{1;एक}

समुच्चितम् 13

चेतना

living_symptoms

धृतिः

धृति{स्त्री}{1;एक}

समुच्चितम् 13

धृति

conviction

एतत्

एतत्क्षेत्रं

एतद्{नपुं}{1;एक}/एतद्{नपुं}{2;एक}

एतद्{नपुं}{1;एक}

विशेषणम् 26

यह

all_this

चर्त्व-सन्धिः (खरि च (8।4।55))

क्षेत्रम्

क्षेत्र{नपुं}{1;एक}/क्षेत्र{नपुं}{2;एक}

क्षेत्र{नपुं}{1;एक}

कर्म 28

क्षेत्र

the_field_of_activities

GGGGLG

समासेन

समास{पुं}{3;एक}

क्रियाविशेषणम् 28

संक्षोप_में

in_summary

स-विकारम्

सविकारमुदाहृतम्

स-विकार{पुं}{2;एक}/विकार{नपुं}{1;एक}/विकार{नपुं}{2;एक}

स-विकार{नपुं}{1;एक}

<स-विकारम्>BvS

विकारैः सहितम् = सविकारम्

विशेषणम् 26

विकारों_के_सहित

interaction

उदाहृतम्

उदाहृत{पुं}{2;एक}/उदाहृत{नपुं}{1;एक}/उदाहृत{नपुं}{2;एक}

उत्_आङ्_हृ{कृत्_प्रत्ययः:क्त;उत्_आङ्_हृञ्;भ्वादिः;नपुं}{1;एक}

कहा_गया_है

exemplified

अ-मानित्वम्

अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा

अ-मानित्व{पुं}{2;एक}/मानित्व{नपुं}{1;एक}/मानित्व{नपुं}{2;एक}

अमानित्व{नपुं}{1;एक}

<न-मानित्वम्>Tn

न मानित्वम् = अमानित्वम्

समुच्चितम् 40

श्रेष्ठता_के_अभिमान_का_अभाव

humility

अ-दम्भित्वम्

अदम्भित्व{नपुं}{1;एक}

<न-दम्भित्वम्>Tn

न दम्भी = अदम्भी, अदम्भिनः भावः = अदम्भित्वम्

समुच्चितम् 40

दम्भाचरण_का_अभाव

pridelessness

LLGGLGLL

अ-हिंसा

अ-हिंसा{स्त्री}{1;एक}

अहिंसा{स्त्री}{1;एक}

<न-हिंसा>Tn

न हिंसा = अहिंसा

समुच्चितम् 40

किसी_भी_प्राणी_को_किसी_प्रकार_भी_न_सताना

nonviolence

GGGG

क्षान्तिः

क्षान्तिरार्जवम्

क्षान्ति{स्त्री}{1;एक}

समुच्चितम् 40

क्षमाभाव

tolerance

रेफ-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66))

आर्जवम्

आर्जव{नपुं}{1;एक}/आर्जव{नपुं}{2;एक}

आर्जव{नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 40

मन-वाणी_आदि_की_सरलता

simplicity

ऋजोः भावः आर्जवम्

GGGL

आचार्य-उपासनम्

आचार्योपासनं

आचार्य-उपासन{नपुं}{1;एक}/उपासन{नपुं}{2;एक}

आचार्य-उपासन{नपुं}{1;एक}

<आचार्य-उपासनं>T6

आचार्यस्य उपासनम् = आचार्योपासनम्

समुच्चितम् 40

श्रद्धाभक्तिसहित_गुरु_की_सेवा

approaching_a_bona_fide_spiritual_master

शौचम्

शौचं

शौच{नपुं}{1;एक}/शौच{नपुं}{2;एक}

शौच{नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 40

बाहर-भीतर_की_शुद्धि

cleanliness

शुचेः भावः शौचम्

GGGGLGGGLGG

स्थैर्यम्

स्थैर्यमात्मविनिग्रहः

स्थैर्य{नपुं}{1;एक}/स्थैर्य{नपुं}{2;एक}

स्थैर्य{नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 40

अन्तःकरण_की_स्थिरता

steadfastness

स्थिरस्य भावः स्थैर्यम्

आत्म-विनिग्रहः

आत्मन्-विनिग्रह{पुं}{1;एक}

<आत्म-विनिग्रहः>T6

आत्मनः विनिग्रहः = आत्मविनिग्रहः

समुच्चितम् 40

मन-इन्द्रियोंसहित_शरीर_का_निग्रह

control

इन्द्रिय-अर्थेषु

इन्द्रियार्थेषु

इन्द्रियार्थ{पुं}{7;बहु}

<इन्द्रिय-अर्थेषु>T6

इन्द्रियाणां अर्थाः = इन्द्रियार्थाः तेषु इन्द्रियार्थेषु

अधिकरणम् 39

इस_लोक_और_परलोक_के_सम्पूर्ण_भोगों_में

in_the_matter_of_the_senses

GLGLL

वैराग्यम्

वैराग्यमनहङ्कार

वैराग्य{नपुं}{1;एक}/वैराग्य{नपुं}{2;एक}

वैराग्य{नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 40

आसक्ति_का_अभाव

renunciation

विगतो रागो यस्मात् सः विरागः विरागस्य भावः

अन्-अहङ्कारः

अन्-{अव्य}-अहङ्कार{पुं}{1;एक}

न-अहङ्कार{पुं}{1;एक}

<न-अहङ्कारः>Tn

न अहङ्कारः = अनहङ्कारः

समुच्चितम् 40

अहंकार_का_अभाव

being_without_false_egoism

एव

एव{अव्य}

सम्बन्धः 41

भी

certainly

GGGLLGLG

च

च{अव्य}

प्रतियोगी 63

और

also

GGGGLG

जन्म-मृत्यु-जरा-व्याधि-दुःख-दोष-अनुदर्शनम्

जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम्

जन्मन्-मृत्यु-जरा-व्याधिन्-दुःख-दोषन्-अनुदर्शन{नपुं}{1;एक}/अनुदर्शन{नपुं}{2;एक}

जन्मन्-मृत्यु-जरा-व्याधि-दुःख-दोष-अनुदर्शन{नपुं}{1;एक}

<<<जन्म-मृत्यु-जरा-व्याधि-दुःख>Di-दोष>T7-अनुदर्शनम्>T6

जन्म च मृत्युः च जरा च व्याधिः च जन्ममृत्युजराव्याधयः, दुःखमेव दोषः = दुःखदोषः, दुःखदोषस्य अनुदर्शनं = दुःखदोषानुदर्शनम्, जन्ममृत्युजराव्याधिषु दुःखदोषानुदर्शनम् = जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम्

समुच्चितम् 40

जन्म_मृत्यु_जरा_और_रोग_आदि_में_दुःख_और_दोषों_का_बार-बार_विचार_करना

observing_distress_and_fault_in_birth_death_old_age_and_disease

अ-सक्तिः

असक्तिरनभिष्वङ्गः

अ-सक्ति{स्त्री}{1;एक}

असक्ति{स्त्री}{1;एक}

<न-सक्तिः>Tn

न सक्तिः = असक्तिः

समुच्चितम् 40

आसक्ति_का_अभाव

without_attachment

रेफ-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66))

GGGLLGGL

अन्-अभिष्वङ्गः

अन्-{अव्य}-अभिष्वङ्ग{पुं}{1;एक}

न_अभिष्वङ्ग{पुं}{1;एक}

<न-अभिष्वङ्गः>Tn

न अभिष्वङ्गः = अनभिष्वङ्गः

समुच्चितम् 40

ममता_का_न_होना

without_association

पुत्र-दार-गृह-आदिषु

पुत्रदारगृहादिषु

पुत्र-दार-गृह-आदि{पुं}{7;बहु}/आदि{नपुं}{7;बहु}

पुत्र-दार-गृह-आदि{पुं}{7;बहु}

<<पुत्र-दार-गृह>Di-आदिषु>Bs6

पुत्रः च दाराः च गृहं च पुत्रदारगृहाणि, पुत्रदारगृहाणि येषां ते = पुत्रदारगृहादयः ते पुत्रदारगृहादिषु

अधिकरणम् 45

पुत्र_स्त्री_घर_और_धन_आदि_में

sons_wife_home_etc

GLGGL

नित्यम्

नित्यं

नित्य{पुं}{2;एक}/नित्य{नपुं}{1;एक}/नित्य{नपुं}{2;एक}

नित्य{नपुं}{1;एक}

विशेषणम् 50

सदा_ही

eternal

GGGLLGGLGLGGLGLL

च

च{अव्य}

तथा

also

सम-चित्तत्वम्

समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु

सम-चित्तत्वम्

सम-चित्तत्व{नपुं}{1;एक}

<सम-चित्तत्वम्>Bs6

समं चित्तं यस्य सः = समचित्तः, तस्य भावः = समचित्तत्वम्

समुच्चितम् 40

चित्त_का_सम_रहना

equilibrium

GLGLLGLL

इष्ट-अ-निष्ट-उपपत्तिषु

इष्ट-अ-निष्ट-उपपत्ति{स्त्री}{7;बहु}

इष्ट-अनिष्ट-उपपत्ति{स्त्री}{7;बहु}

<<इष्ट-<न-इष्ट>Tn>Di-उपपत्तिषु>T6

न इष्टः = अनिष्टः, इष्टः च अनिष्टः च = इष्टानिष्टौ, इष्टानिष्टयोः उपपत्तिः = इष्टानिष्टोपपत्तिः तासु इष्टानिष्टोपपत्तिषु

अधिकरणम् 50

प्रिय_और_अप्रिय_की_प्राप्ति_में

having_desirable_and_undesirable

मयि

अस्मद्{7;एक}

अधिकरणम् 54

मुझ_परमेश्वर_में

unto_Me

LGLLLGGG

च

चानन्ययोगेन

च{अव्य}

तथा

also

सवर्णदीर्घ-सन्धिः (अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101))

अन्-अन्य-योगेन

अनन्य-योग{पुं}{3;एक}

<<न-अन्य>Bs7-योगेन>K6

न विद्यते अन्यः अन्यद्वा यस्मिन् सः = अनन्यः, अनन्यः एव योगः = अनन्ययोगः तेन अनन्ययोगेन

हेतुः 54

अनन्य_योग_के_द्वारा

by_devotional_service

भक्तिः

भक्तिरव्यभिचारिणी

भक्ति{स्त्री}{1;एक}

समुच्चितम् 40

भक्ति

devotion

रेफ-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66))

अ-व्यभिचारिणी

अ-व्यभिचारिन्{नपुं}{1;द्वि}/व्यभिचारिन्{नपुं}{2;द्वि}/व्यभिचारिणी{स्त्री}{1;एक}

न-व्यभिचारिणी{स्त्री}{1;एक}

<न-व्यभिचारिणी>Tn

न व्यभिचारिणी = अव्यभिचारिणी

विशेषणम् 54

अव्यभिचारिणी

constant_unalloyed

विविक्त-देश-सेवित्वम्

विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि

विविक्त-देश-सेवित्व{पुं}{2;एक}/सेवित्व{नपुं}{1;एक}/सेवित्व{नपुं}{2;एक}

विविक्त-देश-सेवित्व{नपुं}{1;एक}

<<विविक्त-देश>K1-सेवित्वम्>U

विविक्तः च असौ देशः = विविक्तदेशः, विविक्तो देशस्तं सेवितुं शीलमस्येति = विविक्तदेशसेवित्वम्

समुच्चितम् 40

एकान्त_और_शुद्ध_देश_में_रहने_का_स्वभाव

aspiring_to_be_in_solitary_place

रेफ-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66))

GLGGGGGGGLGLL

अ-रतिः

अ-रति{स्त्री}{1;एक}

न-रति{स्त्री}{1;एक}

<न-रतिः>Tn

न रतिः = अरतिः

समुच्चितम् 40

प्रेम_का_न_होना

without_attachment

जन-संसदि

जन-संसद्{स्त्री}{7;एक}

<जन-संसदि>T6

जनानां संसद् = जनसंसद् तस्यां जनसंसदि

अधिकरणम् 58

विषयासक्त_मनुष्यों_के_समुदाय_में

to_mass_of_people_in_general

अधि-आत्म-ज्ञान-नित्यत्वम्

अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं

अधि-आत्मन्-ज्ञान-नित्यत्व{नपुं}{1;एक}/नित्यत्व{नपुं}{2;एक}

अध्यात्मन्-ज्ञान-नित्यत्व{नपुं}{1;एक}

<<<अधि-आत्म>A1-ज्ञान>K1-नित्यत्वं>T7

आत्मनि इति = अध्यात्मम्, अध्यात्मं तत् ज्ञानम् च = अध्यात्मज्ञानम्, अध्यात्मज्ञाने नित्यत्वम् = अध्यात्मज्ञाननित्यत्वम्

समुच्चितम् 40

अध्यात्मज्ञान_में_नित्य_स्थिति

eternal_knowledge_pertaining_to_the_self

तत्त्व-ज्ञान-अर्थ-दर्शनम्

तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम्

तत्त्व-ज्ञान-अर्थ-दर्शन{पुं}{2;एक}/दर्शन{नपुं}{1;एक}/दर्शन{नपुं}{2;एक}

तत्त्व-ज्ञान-अर्थ-दर्शन{नपुं}{1;एक}

<<<तत्त्व-ज्ञान>T6-अर्थ>T6-दर्शनम्>T6

तत्त्वानां ज्ञानं = तत्त्वज्ञानम्, तत्त्वज्ञानस्य अर्थम् = तत्त्वज्ञानार्थम्, तत्त्वज्ञानार्थस्य दर्शनम् = तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम्

समुच्चितम् 40

तत्त्वज्ञान_के_अर्थरूप_परमात्मा_को_ही_देखना

philosophy_of_the_knowledge_of_the_truth

GLGLLGLG

एतत्

एतज्ज्ञानमिति

एतद्{नपुं}{1;एक}/एतद्{नपुं}{2;एक}

एतद्{नपुं}{1;एक}

कर्म 64

यह

all_this

जश्त्व-श्चुत्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39)-स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40))

GGLGGL

ज्ञानम्

ज्ञान{नपुं}{1;एक}/ज्ञान{नपुं}{2;एक}

ज्ञान{नपुं}{1;एक}

कर्मसमानाधिकरणम् 64

ज्ञान

knowledge

LGLGLGGGLLGLLGLL

इति

इति{अव्य}

अनुयोगी 72

ऐसा

thus

LLGLG

प्रोक्तम्

प्रोक्तमज्ञानं

प्रोक्त{पुं}{2;एक}/प्रोक्त{नपुं}{1;एक}/प्रोक्त{नपुं}{2;एक}

प्र_वच्{कृत्_प्रत्ययः:क्त;प्र_वचँ;अदादिः;नपुं}{1;एक}

कहा_है

declared

अ-ज्ञानम्

अ-ज्ञान{पुं}{2;एक}/ज्ञान{नपुं}{1;एक}/ज्ञान{नपुं}{2;एक}

अज्ञान{नपुं}{1;एक}

<न-ज्ञानम्>Tn

न ज्ञानम् = अज्ञानम्

प्रतियोगी 71

अज्ञान

ignorance

यत्

यदतोऽन्यथा

यत्{अव्य}/यद्{नपुं}{1;एक}/यद्{नपुं}{2;एक}/यत्{अव्य}

यद्{नपुं}{1;एक}

सम्बन्धः 69

जो

that_which

जश्त्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39)) / रुत्व-उत्व-गुण-पूर्वरुप-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66)-अतो रोरप्लुतादप्लुते (6।1।113)-आद्गुणः (6।1।87)-एङः पदान्तादति (6।1।109))

GGGGLGGG

अतः

अतः{अव्य}

अपादानम् 68

इससे

from_this

GGGGLGLL

अन्यथा

अन्यथा{अव्य}

कर्ता 68

विपरीत

others

GGGGLL

ज्ञेयम्

ज्ञेयं

ज्ञेय{पुं}{2;एक}/ज्ञेय{नपुं}{1;एक}/ज्ञेय{नपुं}{2;एक}

ज्ञा{कृत्_प्रत्ययः:यत्;ज्ञा;क्र्यादिः;नपुं}{1;एक}

कर्ता 75

जानने_योग्य

knowable

यत्

यत्तत्प्रवक्ष्यामि

यत्{अव्य}/यद्{नपुं}{1;एक}/यद्{नपुं}{2;एक}/यत्{अव्य}

यद्{नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 76

जो

that

चर्त्व-सन्धिः (खरि च (8।4।55)) / जश्त्व-चर्त्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39)-खरि च (8।4।55))

तत्

तद्{नपुं}{1;एक}/तद्{नपुं}{2;एक}

तद्{नपुं}{2;एक}

अनुयोगी 83

उसको

that

प्रवक्ष्यामि

प्र_वह्1{कर्तरि;लृट्;उ;एक;उभयपदी;वहँ;भ्वादिः}

प्र_वच्{कर्तरि;लृट्;उ;एक;परस्मैपदी;प्र_वचँ;अदादिः}

कहूँगा

shall_now_explain

GGGLGGLG

यत्

यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते

यत्{अव्य}/यद्{नपुं}{1;एक}/यद्{नपुं}{2;एक}/यत्{अव्य}

यद्{नपुं}{2;एक}

समुच्चितम् 76

जिसको

which

जश्त्व-श्चुत्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39)-स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)) / सवर्णदीर्घ-सन्धिः (अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101))

ज्ञात्वा

ज्ञा1{कृत्_प्रत्ययः:क्त्वा;ज्ञा;भ्वादिः}/ज्ञा2{कृत्_प्रत्ययः:क्त्वा;ज्ञा;क्र्यादिः}

ज्ञा{कृत्_प्रत्ययः:क्त्वा;ज्ञा;क्र्यादिः}

पूर्वकालः 80

जानकर

knowing

GGGGG

अमृतम्

अ-मृत{पुं}{2;एक}/मृत{नपुं}{1;एक}/मृत{नपुं}{2;एक}

अमृत{नपुं}{2;एक}

कर्म 80

परमानन्द_को

nectar

GGLGGL

अश्नुते

अश्1{कर्तरि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;अशूँ;स्वादिः}

अश्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;अशूँ;स्वादिः}

प्रतियोगी 77

प्राप्त_होता_है

taste

अन्-आदिमत्

अनादिमत्परं

अन्-{अव्य}-आदिमत्{नपुं}/आदिमत्{पुं}/आदिमत्{नपुं}/आदिमत्{पुं}

न-आदिमत्{नपुं}{1;एक}

<न-आदिमत्>Tn

न आदिमत् = अनादिमत्

विशेषणम् 87

अनादिवाला

beginningless

जश्त्व-चर्त्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39)-खरि च (8।4।55))

परम्

परम्{अव्य}/पर{पुं}{2;एक}/पर{नपुं}{1;एक}/पर{नपुं}{2;एक}/पर{पुं}{2;एक}/पर{नपुं}{1;एक}/पर{नपुं}{2;एक}

पर{नपुं}{1;एक}

विशेषणम् 87

परम

supreme

ब्रह्म

ब्रह्मन्{नपुं}{1;एक}/ब्रह्मन्{नपुं}{2;एक}

ब्रह्मन्{नपुं}{1;एक}

कर्म 93

ब्रह्म

spirit

न

न{अव्य}

सम्बन्धः 89

न

neither

सत्

सत्तन्नासदुच्यते

सत्{पुं}{1;एक}/सत्{स्त्री}{1;एक}/सत्{नपुं}{1;एक}/सत्{नपुं}{2;एक}

सत्{नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 90

सत्

cause

चर्त्व-सन्धिः (खरि च (8।4।55)) / अनुनासिक-सन्धिः (यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको वा (8।4।45)) / सवर्णदीर्घ-सन्धिः (अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101)) / जश्त्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39))

तत्

तद्{नपुं}{1;एक}/तद्{नपुं}{2;एक}

तद्{नपुं}{1;एक}

विशेषणम् 87

वह

that

न

न{अव्य}

सम्बन्धः 92

न

nor

LGGGLG

अ-सत्

अ-सत्{पुं}{1;एक}/सत्{स्त्री}{1;एक}/सत्{नपुं}{1;एक}/सत्{नपुं}{2;एक}

असत्{नपुं}{1;एक}

<न-सत्>Tn

न सत् = असत्

समुच्चितम् 90

असत्

effect

उच्यते

उच्यत्{पुं}{4;एक}/उच्यत्{नपुं}{4;एक}/उच्1{भावे;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;उचँ;दिवादिः}/वच्1{कर्मणि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;वचँ;अदादिः}/ब्रू1{कर्मणि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;ब्रूञ्;अदादिः}

वच्{कर्मणि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;वचँ;अदादिः}

कहा_जाता_है

is_called

सर्वतः-पाणि-पादम्

सर्वतःपाणिपादं

सर्वतः-पाणिन्-पाद{पुं}{2;एक}

सर्वतः-पाणि-पाद{नपुं}{1;एक}

<सर्वतः-<पाणि-पादं>Ds>Bs6

पाणी च पादौ च = पाणिपादम्, सर्वतः पाणिपादम् यस्य तत् = सर्वतःपाणिपादम्

समुच्चितम् 97

सब_ओर_हाथ-पैरवाला

everywhere_hands_and_legs

GGGLGLG

तत्

तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम्

तद्{नपुं}{1;एक}/तद्{नपुं}{2;एक}

तद्{नपुं}{1;एक}

कर्ता 102

वह

that

चर्त्व-सन्धिः (खरि च (8।4।55))

सर्वतः-अक्षि-शिरः-मुखम्

सर्वतः-अक्षि-शिरस्-मुख{पुं}{2;एक}/मुख{नपुं}{1;एक}/मुख{नपुं}{2;एक}

सर्वतः-अक्षि-शिरस्-मुख{नपुं}{1;एक}

<सर्वतः-<अक्षि-शिरः-मुखम्>Ds>Bs6

अक्षिणी च शिरः च मुखम् च = अक्षिशिरःमुखम्, सर्वतः अक्षिशिरःमुखम् यस्य तत् = सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम्

समुच्चितम् 97

सब_ओर_नेत्र_सिर_और_मुखवाला

everywhere_eyes_head_and_face

सर्वतः-श्रुतिमत्

सर्वतःश्रुतिमल्लोके

सर्वतः-श्रुतिमत्{नपुं}/श्रुतिमत्{पुं}/श्रुतिमत्{नपुं}/श्रुतिमत्{पुं}

सर्वतः-श्रुतिमत्{नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 97

सब_ओर_कानवाला

everywhere_hearing

जश्त्व-परसवर्ण-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39)-तोर्लि (8।4।60))

लोके

लोक{पुं}{7;एक}/लोक्1{कर्तरि;लट्;उ;एक;आत्मनेपदी;लोकृँ;भ्वादिः}

लोक{पुं}{7;एक}

अधिकरणम् 102

संसार_में

in_the_world

सर्वम्

सर्वमावृत्य

सर्व{पुं}{2;एक}/सर्व{नपुं}{1;एक}/सर्व{नपुं}{2;एक}

सर्व{पुं}{2;एक}

कर्म 101

सबको

everything

GGLGLLGLL

आवृत्य

आङ्_वृ1{कृत्_प्रत्ययः:ल्यप्;वृ;भ्वादिः}/आङ्_वृ2{कृत्_प्रत्ययः:ल्यप्;वृञ्;स्वादिः}/आङ्_वृ4{कृत्_प्रत्ययः:ल्यप्;वृञ्;चुरादिः}/आङ्_वृत्1{कृत्_प्रत्ययः:ल्यप्;वृतुँ;भ्वादिः}/आङ्_वृत्2{कृत्_प्रत्ययः:ल्यप्;वृतुँ;दिवादिः}/आङ्_वृत्3{कृत्_प्रत्ययः:ल्यप्;वृतुँ;चुरादिः}

आङ्_वृ{कृत्_प्रत्ययः:ल्यप्;आङ्_वृञ्;स्वादिः}

पूर्वकालः 102

व्याप्त_करके

covering

GLGGLGG

तिष्ठति

तिष्ठत्{पुं}{7;एक}/तिष्ठत्{नपुं}{7;एक}/स्था1{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;ष्ठा;भ्वादिः}

स्था{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;ष्ठा;भ्वादिः}

स्थित_है

exists

सर्व-इन्द्रिय-गुण-आभासम्

सर्वेन्द्रियगुणाभासं

सर्व-इन्द्रिय-गुण-आभास{पुं}{2;एक}

सर्व-इन्द्रिय-गुण-आभास{नपुं}{1;एक}

<<<सर्व-इन्द्रिय>K1-गुण>T6-आभासं>T6

सर्वं च तत् इन्द्रियं च = सर्वेन्द्रियं, सर्वेन्द्रियाणां गुणः = सर्वेन्द्रियगुणः, सर्वेन्द्रियगुणस्य आभासः = सर्वेन्द्रियगुणाभासः तम् सर्वेन्द्रियगुणाभासम्

समुच्चितम् 105

सम्पूर्ण_इन्द्रियों_के_विषयों_को_जाननेवाला

original_source_of_qualities_of_all_senses

GLGLGGGG

सर्व-इन्द्रिय-विवर्जितम्

सर्वेन्द्रियविवर्जितम्

सर्व-इन्द्रिय-विवर्जित{पुं}{2;एक}/विवर्जित{नपुं}{1;एक}/विवर्जित{नपुं}{2;एक}

सर्व-इन्द्रिय-वि_वृज्{कृत्_प्रत्ययः:क्त;वि_वृजीँ;चुरादिः;नपुं}{1;एक}

<<सर्व-इन्द्रिय>K1-विवर्जितम्>T3

सर्वं च तत् इन्द्रियं च = सर्वेन्द्रियं, सर्वेन्द्रियैः विवर्जितम् = सर्वेन्द्रियविवर्जितम्

समुच्चितम् 105

सब_इन्द्रियों_से_रहित

being_without_all_senses

GGGGL

अ-सक्तम्

असक्तं

अ-सक्त{पुं}{2;एक}/सक्त{नपुं}{1;एक}/सक्त{नपुं}{2;एक}

असक्त{नपुं}{1;एक}

<न-सक्तं>Tn

न सक्तं = असक्तम्

समुच्चितम् 105

आसक्तिरहित

without_attachment

सर्व-भृत्

सर्वभृच्चैव

सर्व-भृत्{नपुं}/भृत्{पुं}/भृत्{नपुं}/भृत्{पुं}

सर्व-भृत्{पुं}{1;एक}

<सर्व-भृत्>U

सर्वं बिभर्ति = सर्वभृत्

समुच्चितम् 105

सबका_धारण-पोषण_करनेवाला

maintainer_of_everyone

जश्त्व-श्चुत्व-चर्त्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39)-स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)-खरि च (8।4।55)) / वृद्धि-सन्धिः (वृद्धिरेचि (6।1।88))

च

च{अव्य}

कर्तृसमानाधिकरणम् 113

तथा

also

एव

एव{अव्य}

सम्बन्धः 107

भी

certainly

GLL

निर्-गुणम्

निर्गुणं

निर्-{अव्य}-गुण{पुं}{2;एक}

निर्-गुण{पुं}{1;एक}

<निर्-गुणं>Bvp

निर्गतः गुणः यस्मात् = निर्गुणम्

समुच्चितम् 105

निर्गुण_होनेपर

without_material_qualities

गुण-भोक्तृ

गुणभोक्तृ

गुण-भोक्तृ{पुं}/भोक्तृ{पुं}

गुण-भोक्तृ{पुं}{1;एक}

<गुण-भोक्तृ>T6

गुणानां भोक्ता = गुणभोक्तृ

समुच्चितम् 105

गुणों_को_भोगनेवाला

simultaneously_master_of_the_gunas

GGLLLGLL

च

च{अव्य}

और

also

GGLLLGGG

बहिः

बहिरन्तश्च

बहिः{अव्य}

समुच्चितम् 118

बाहर

outside

रेफ-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66)) / सत्व-श्चुत्व-सन्धिः (विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40))

अन्तः

अन्तः{अव्य}/अन्त{पुं}{1;एक}

अन्तः{अव्य}

समुच्चितम् 118

भीतर

inside

GLG

च

च{अव्य}

कर्तृसमानाधिकरणम् 119

और

also

LLGL

भूतानाम्

भूतानामचरं

भूत{पुं}{6;बहु}/भूत{नपुं}{6;बहु}/भूता{स्त्री}{6;बहु}/भूता{स्त्री}{6;बहु}

भूत{पुं}{6;बहु}

षष्ठीसम्बन्धः 118

चराचर_सब_भूतों_के

of_all_living_entities

GLGGL

अ-चरम्

अ-चर{पुं}{2;एक}/चर{नपुं}{1;एक}/चर{नपुं}{2;एक}

अचर{नपुं}{1;एक}

<न-चरं>Tn

न चरम् = अचरम्

समुच्चितम् 124

अचररूप

not_moving

LLGGL

चरम्

चरमेव

चर{पुं}{2;एक}/चर{नपुं}{1;एक}/चर{नपुं}{2;एक}

चर{नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 124

चर

moving

GGGLLG

एव

एव{अव्य}

सम्बन्धः 122

भी

also

च

च{अव्य}

कर्तृसमानाधिकरणम् 125

और

and

सूक्ष्मत्वात्

सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं

सूक्ष्मत्व{नपुं}{5;एक}

हेतुः 128

सूक्ष्म_होने_से

on_account_of_being_subtle

सूक्ष्मस्य भावः सौक्ष्म्यं तस्मात् सूक्ष्मत्वात्

चर्त्व-सन्धिः (खरि च (8।4।55)) / जश्त्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39))

LGGL

तत्

तद्{नपुं}{1;एक}/तद्{नपुं}{2;एक}

तद्{नपुं}{1;एक}

कर्ता 129

वह

that

अ-विज्ञेयम्

अ-विज्ञेय{पुं}{2;एक}/विज्ञेय{नपुं}{1;एक}/विज्ञेय{नपुं}{2;एक}

न-वि_ज्ञा{कृत्_प्रत्ययः:यत्;वि_ज्ञा;क्र्यादिः;नपुं}{1;एक}

<न-विज्ञेयम्>Tn

न विज्ञेयम् = अविज्ञेयम्

कर्तृसमानाधिकरणम् 129

अविज्ञेय

unknowable

दूर-स्थम्

दूरस्थं

दूर-स्थ{पुं}{2;एक}/स्थ{नपुं}{1;एक}/स्थ{नपुं}{2;एक}

दूर-स्थ{नपुं}{1;एक}

<दूर-स्थं>U

दूरे तिष्ठति = दूरस्थः तम् दूरस्थम्

समुच्चितम् 133

दूर_में_भी_स्थित

far_away

च

च{अव्य}

कर्तृसमानाधिकरणम् 135

और

and

GGGLLGGG

अन्तिके

अन्तिके{अव्य}/अन्तिक{पुं}{7;एक}/अन्तिक{नपुं}{1;द्वि}/अन्तिक{नपुं}{2;द्वि}/अन्तिक{नपुं}{7;एक}/अन्तिका{स्त्री}{1;द्वि}/अन्तिका{स्त्री}{2;द्वि}

अन्तिक{नपुं}{7;एक}

समुच्चितम् 133

अति_समीप_में

near

च

चान्तिके

च{अव्य}

तथा

also

सवर्णदीर्घ-सन्धिः (अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101))

तत्

तद्{नपुं}{1;एक}/तद्{नपुं}{2;एक}

तद्{नपुं}{1;एक}

कर्ता 135

वह

that

अ-विभक्तम्

अविभक्तं

अ-विभक्त{पुं}{2;एक}/विभक्त{नपुं}{1;एक}/विभक्त{नपुं}{2;एक}

न-वि_भज्{कृत्_प्रत्ययः:क्त;वि_भजँ;भ्वादिः;नपुं}{1;एक}

<न-विभक्तं>Tn

न विभक्तम् = अविभक्तम्

समुच्चितम् 138

विभागरहित_एक_रूप_से_आकाश_के_सदृश_परिपूर्ण_होनेपर

without_division

च

च{अव्य}

कर्तृसमानाधिकरणम् 143

भी

also

भूतेषु

भूत{पुं}{7;बहु}/भूत{नपुं}{7;बहु}

भूत{पुं}{7;बहु}

अधिकरणम् 140

चराचर_सम्पूर्ण_भूतों_में

in_every_living_being

विभक्तम्

विभक्तमिव

विभक्त{पुं}{2;एक}/विभक्त{नपुं}{1;एक}/विभक्त{नपुं}{2;एक}

वि_भज्{कृत्_प्रत्ययः:क्त;वि_भजँ;भ्वादिः;नपुं}{2;एक}

प्रतियोगी 141

विभक्त

divided

GGG

इव

इव{अव्य}

अनुयोगी 136

जैसा

as_if

च

च{अव्य}

तथा

also

स्थितम्

स्थित{पुं}{2;एक}/स्थित{नपुं}{1;एक}/स्थित{नपुं}{2;एक}

स्था{कृत्_प्रत्ययः:क्त;ष्ठा;भ्वादिः;नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 138

स्थित

situated

भूत-भर्तृ

भूतभर्तृ

भूत-भर्तृ{पुं}/भर्तृ{पुं}/भर्तृ{नपुं}{1;एक}/भर्तृ{नपुं}{2;एक}

भूत-भर्तृ{पुं}{1;एक}

<भूत-भर्तृ>T6

भूतानां भर्ता = भूतभर्तृ

समुच्चितम् 147

विष्णुरूप_से_भूतों_को_धारण-पोषण_करनेवाला

maintainer_of_all_living_entities

LGGLL

च

च{अव्य}

विशेषणम् 151

और

also

तत्

तज्ज्ञेयं

तद्{नपुं}{1;एक}/तद्{नपुं}{2;एक}

तद्{नपुं}{1;एक}

कर्ता 152

वह

that

जश्त्व-श्चुत्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39)-स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40))

GGL

ज्ञेयम्

ज्ञेय{पुं}{2;एक}/ज्ञेय{नपुं}{1;एक}/ज्ञेय{नपुं}{2;एक}

ज्ञा{कृत्_प्रत्ययः:यत्;ज्ञा;क्र्यादिः;नपुं}{1;एक}

कर्तृसमानाधिकरणम् 152

जाननेयोग्य_परमात्मा

to_be_understood

GGG

ग्रसिष्णु

ग्रसिष्णु{नपुं}{1;एक}/ग्रसिष्णु{नपुं}{2;एक}

ग्रसिष्णु{नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 147

रूद्ररूप_से_संहार_करनेवाला

devours

प्रभविष्णु

प्रभविष्णु{नपुं}{1;एक}/प्रभविष्णु{नपुं}{2;एक}

प्रभविष्णु{नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 147

ब्रह्मारूप_से_सबको_उत्पन्न_करनेवाला

develops

च

च{अव्य}

और

also

ज्योतिषाम्

ज्योतिषामपि

ज्योतिस्{पुं}{6;बहु}/ज्योतिस्{नपुं}{6;बहु}

ज्योतिस्{पुं}{6;बहु}

षष्ठीसम्बन्धः 156

ज्योतियों_का

in_all_luminous_objects

LGL

अपि

अपि{अव्य}

सम्बन्धः 154

भी

also

तत्

तज्ज्योतिस्तमसः

तद्{नपुं}{1;एक}/तद्{नपुं}{2;एक}

तद्{नपुं}{1;एक}

विशेषणम् 156

वह_(परब्रह्म)

that

जश्त्व-श्चुत्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39)-स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)) / सत्व-सन्धिः (विसर्जनीयस्य सः (8।3।34))

ज्योतिः

ज्योतिस्{नपुं}{1;एक}/ज्योतिस्{नपुं}{2;एक}

ज्योतिस्{नपुं}{1;एक}

कर्म 159

ज्योति

source_of_light

LLGL

तमसः

तमस्{नपुं}{5;एक}/तमस्{नपुं}{6;एक}/तमस{पुं}{1;एक}

तमस्{नपुं}{5;एक}

उपपदसम्बन्धः 158

माया_से

of_the_darkness

परम्

परमुच्यते

परम्{अव्य}

कालाधिकरणम् 159

अत्यन्त_परे

beyond

उच्यते

वच्{कर्मणि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;वचँ;अदादिः}

कहा_जाता_है

is_said

GGGGLG

ज्ञानम्

ज्ञानं

ज्ञान{नपुं}{1;एक}/ज्ञान{नपुं}{2;एक}

ज्ञान{नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 164

बोधस्वरूप

knowledge

ज्ञेयम्

ज्ञेयं

ज्ञेय{पुं}{2;एक}/ज्ञेय{नपुं}{1;एक}/ज्ञेय{नपुं}{2;एक}

ज्ञा{कृत्_प्रत्ययः:यत्;ज्ञा;क्र्यादिः;नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 164

जानने_के_योग्य

to_be_known

ज्ञानं ज्ञायते अनेनेति ज्ञानसाधनं च

ज्ञान-गम्यम्

ज्ञानगम्यं

ज्ञान-गम्यम्

ज्ञान-गम्य{नपुं}{1;एक}

<ज्ञान-गम्यं>T3

ज्ञानेन गम्यम् = ज्ञानगम्यम्

समुच्चितम् 164

तत्त्वज्ञान_से_प्राप्त_करनेयोग्य

to_be_approached_by_knowledge

हृदि

हृद्{नपुं}{7;एक}/हृदय{नपुं}{7;एक}

हृद्{नपुं}{7;एक}

अधिकरणम् 167

हृदय_में

in_the_heart

सर्वस्य

सर्व{पुं}{6;एक}/सर्व{नपुं}{6;एक}

सर्व{पुं}{6;एक}

षष्ठीसम्बन्धः 166

सबके

of_everyone

विष्ठितम्

विष्ठित{पुं}{2;एक}/विष्ठित{नपुं}{1;एक}/विष्ठित{नपुं}{2;एक}

वि_स्था{कृत्_प्रत्ययः:क्त;वि_ष्ठा;भ्वादिः;नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 164

विशेषरूप_से_स्थित

situated

इति

इति{अव्य}

सम्बन्धः 176

इस_प्रकार

thus

GLGG

क्षेत्रम्

क्षेत्रं

क्षेत्र{नपुं}{1;एक}/क्षेत्र{नपुं}{2;एक}

क्षेत्र{नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 173

क्षेत्र

the_field_of_activities_(the_body)

तथा

तथा{अव्य}

तथा

also

GGL

ज्ञानम्

ज्ञानं

ज्ञान{नपुं}{1;एक}/ज्ञान{नपुं}{2;एक}

ज्ञान{नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 173

ज्ञान

knowledge

ज्ञेयम्

ज्ञेयं

ज्ञेय{पुं}{2;एक}/ज्ञेय{नपुं}{1;एक}/ज्ञेय{नपुं}{2;एक}

ज्ञा{कृत्_प्रत्ययः:यत्;ज्ञा;क्र्यादिः;नपुं}{1;एक}

समुच्चितम् 173

जानने_योग्य_परमात्मा_का_स्वरूप

the_knowable

ज्ञानं ज्ञायते अनेनेति ज्ञानसाधनं च

च

चोक्तं

च{अव्य}

कर्म 176

और

also

गुण-सन्धिः (आद्गुणः (6।1।87))

GLL

उक्तम्

उक्त{पुं}{2;एक}/उक्त{नपुं}{1;एक}/उक्त{नपुं}{2;एक}

वच्{कृत्_प्रत्ययः:क्त;वचँ;अदादिः;नपुं}{1;एक}

कहा_गया

described

समासतः

समास{तसिल्}

क्रियाविशेषणम् 176

संक्षेप_से

in_summary

मद्-भक्तः

मद्भक्त

अस्मद्-भक्त{पुं}{1;एक}

<अस्मत्-भक्तः>T7

मयि भक्तः = मद्भक्तः

कर्ता 181

मेरा_भक्त

My_devotee

एतत्

एतद्विज्ञाय

एतद्{नपुं}{1;एक}/एतद्{नपुं}{2;एक}

एतद्{नपुं}{1;एक}

कर्म 179

इसको

all_this

जश्त्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39))

विज्ञाय

विज्ञ{पुं}{4;एक}/विज्ञ{नपुं}{4;एक}/वि_ज्ञा2{कृत्_प्रत्ययः:ल्यप्;ज्ञा;क्र्यादिः}/वि_ज्ञा3{कृत्_प्रत्ययः:ल्यप्;ज्ञा;चुरादिः}

वि_ज्ञा{कृत्_प्रत्ययः:ल्यप्;वि_ज्ञा;क्र्यादिः}

पूर्वकालः 181

तत्त्व_से_जानकर

after_understanding

मद्-भावाय

मद्भावायोपपद्यते

अस्मद्-भाव{पुं}{4;एक}

<अस्मत्-भावाय>T6

मम भावः = मद्भावः तस्मै मद्भावाय

कर्म 181

मेरे_स्वरूप_को

My_nature

गुण-सन्धिः (आद्गुणः (6।1।87))

उपपद्यते

उप_पद्1{कर्तरि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;पदँ;दिवादिः}/उप_पद्1{कर्मणि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;पदँ;दिवादिः}

उप_पद्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;उप_पदँ;दिवादिः}

प्राप्त_होता_है

attains

GGLG

13.5.A	प्रकृतिम्
13.5.B	प्रकृतिं
13.5.C	प्रकृति{स्त्री}{2;एक}
13.5.D	प्रकृति{स्त्री}{2;एक}
13.5.E	-
13.5.F	-
13.5.G	समुच्चितम् 3
13.5.H	-
13.5.I	प्रकृति
13.5.J	material_nature
13.5.K	-
13.5.L	-
13.5.M	GGGGL

पुरुषम्

पुरुषं

पुरुष{पुं}{2;एक}

समुच्चितम् 3

पुरुष

living_entities

GGGGLGLG

च

चैव

च{अव्य}

विशेषणम् 5

और

also

वृद्धि-सन्धिः (वृद्धिरेचि (6।1।88))

एव

एव{अव्य}

सम्बन्धः 5

ही

certainly

विद्धि

विद्ध्यनादी

विद्1{कर्तरि;लोट्;म;एक;परस्मैपदी;विदँ;अदादिः}

विद्{कर्तरि;लोट्;म;एक;परस्मैपदी;विदँ;अदादिः}

जानो

must_know

यण्-सन्धिः (इको यणचि (6।1।77))

LLG

*अन्-आदी

अन्-{अव्य}-आदि{पुं}{1;द्वि}/आदि{पुं}{2;द्वि}/आदि{पुं}{8;द्वि}

अनादि{पुं}{2;द्वि}

<न-आदी>Bsmn

न आदिः यस्य सः = अनादिः तौ अनादी

कर्मसमानाधिकरणम् 8

अनादि

without_beginning

उभौ

उभावपि

उभ{पुं}{1;द्वि}/उभ{पुं}{2;द्वि}/उभ{पुं}{8;द्वि}/उभ{पुं}{1;द्वि}/उभ{पुं}{2;द्वि}

उभ{पुं}{2;द्वि}

कर्म 8

इन_दोनों_को

both

यान्तवान्त-सन्धिः (एचोऽयवायावः (6।1।78))

अपि

अपि{अव्य}

सम्बन्धः 13

भी

also

GLGG

विकारान्

विकारांश्च

विकार{पुं}{2;बहु}/विकार{पुं}{2;बहु}

विकार{पुं}{2;बहु}

समुच्चितम् 12

राग-द्वेषादि_विकारों_को

transformations

रुत्व-सन्धिः (नश्छव्यप्रशान् (8।3।7)-अनुनासिकात् परोऽनुस्वारः (8।3।4)-खरवसानयोर्विसर्जनीयः (8।3।15)-विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40))

LGLL

च

च{अव्य}

कर्म 17

तथा

also

गुणान्

गुणांश्चैव

गुण{पुं}{2;बहु}

समुच्चितम् 12

त्रिगुणात्मक_सम्पूर्ण_पदार्थों_को

three_modes_of_nature

रुत्व-सन्धिः (नश्छव्यप्रशान् (8।3।7)-अनुनासिकात् परोऽनुस्वारः (8।3।4)-खरवसानयोर्विसर्जनीयः (8।3।15)-विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)) / वृद्धि-सन्धिः (वृद्धिरेचि (6।1।88))

च

च{अव्य}

और

also

एव

एव{अव्य}

सम्बन्धः 17

ही

certainly

विद्धि

विद्1{कर्तरि;लोट्;म;एक;परस्मैपदी;विदँ;अदादिः}

विद्{कर्तरि;लोट्;म;एक;परस्मैपदी;विदँ;अदादिः}

जानो

know

LGGL

प्रकृति-सम्भवान्

प्रकृतिसम्भवान्

प्रकृति-सम्भव{पुं}{2;बहु}

<प्रकृति-सम्भवान्>Bs6

प्रकृतेः सम्भवः यस्य सः = प्रकृतिसम्भवः तान् प्रकृतिसम्भवान्

कर्मसमानाधिकरणम् 17

प्रकृति_से_उत्पन्न

produced_of_material_nature

13.6.A	कार्य-करण-कर्तृत्वे
13.6.B	कार्यकरणकर्तृत्वे
13.6.C	कार्य-करण-कर्तृत्व{नपुं}{1;द्वि}/कर्तृत्व{नपुं}{2;द्वि}/कर्तृत्व{नपुं}{7;एक}/कर्तृत्व{नपुं}{8;द्वि}
13.6.D	कार्य-करण-कर्तृत्व{नपुं}{7;एक}
13.6.E	<<कार्य-करण>Di-कर्तृत्वे>T6
13.6.F	कार्यं च कारणं च = कार्यकारणं, कार्यकारणयोः कर्तृत्वम् = कार्यकारणकर्तृत्वम् तस्मिन् कार्यकारणकर्तृत्वे
13.6.G	अधिकरणम् 4
13.6.H	-
13.6.I	कार्य_और_करण_को_उत्पन्न_करने_में
13.6.J	in_the_matter_of_creation_of_cause_and_effect
13.6.K	-
13.6.L	-
13.6.M	LGGL

हेतुः

हेतु{पुं}{1;एक}/हेतृ{पुं}{5;एक}/हेतृ{पुं}{6;एक}/हेतृ{नपुं}{5;एक}/हेतृ{नपुं}{6;एक}

हेतु{पुं}{1;एक}

कर्तृसमानाधिकरणम् 4

हेतु

instrument

LLLGLG

प्रकृतिः

प्रकृतिरुच्यते

प्रकृति{स्त्री}{1;एक}

कर्ता 4

प्रकृति

material_nature

रेफ-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66))

उच्यते

वच्{कर्मणि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;वचँ;अदादिः}

कही_जाती_है

is_said_to_be

पुरुषः

पुरुष{पुं}{1;एक}

कर्ता 9

जीवात्मा

the_living_entity

GLLLLGGG

सुख-दुःखानाम्

सुखदुःखानां

सुख-दुःख{नपुं}{6;बहु}/दुःखा{स्त्री}{6;बहु}

सुख-दुःख{नपुं}{6;बहु}

<सुख-दुःखानां>Di

सुखं च दुःखं च = सुखदुःखे तेषां सुखदुःखानाम्

षष्ठीसम्बन्धः 6

सुख-दुःखों_के

of_happiness_and_distress

भोक्तृत्वे

भोक्तृत्व{नपुं}{1;द्वि}/भोक्तृत्व{नपुं}{2;द्वि}/भोक्तृत्व{नपुं}{7;एक}/भोक्तृत्व{नपुं}{8;द्वि}

भोक्तृत्व{नपुं}{7;एक}

अधिकरणम् 9

भक्तापन_में_अर्थात्_भोगने_में

in_enjoyment

भोक्तुः भावः भोक्तृत्वं तस्मिन्

हेतुः

हेतुरुच्यते

हेतु{पुं}{1;एक}/हेतृ{पुं}{5;एक}/हेतृ{पुं}{6;एक}/हेतृ{नपुं}{5;एक}/हेतृ{नपुं}{6;एक}

हेतु{पुं}{1;एक}

कर्तृसमानाधिकरणम् 9

हेतु

the_instrument

रेफ-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66))

LLLGLG

उच्यते

वच्{कर्मणि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;वचँ;अदादिः}

कहा_जाता_है

is_said_to_be

13.7.A	पुरुषः
13.7.B	पुरुषः
13.7.C	पुरुष{पुं}{1;एक}
13.7.D	पुरुष{पुं}{1;एक}
13.7.E	-
13.7.F	-
13.7.G	कर्ता 6
13.7.H	-
13.7.I	पुरुष
13.7.J	the_living_entity
13.7.K	-
13.7.L	-
13.7.M	GGG

प्रकृति-स्थः

प्रकृतिस्थो

प्रकृति-स्थ{पुं}{1;एक}

<प्रकृति-स्थः>U

प्रकृतौ तिष्ठति = प्रकृतिस्थः

विशेषणम् 2

प्रकृति_में_स्थित

being_situated_in_the_material_energy

रुत्व-उत्व-गुण-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66)-हशि च (6।1।114)-आद्गुणः (6।1।87))

LLGGG

हि

हि{अव्य}

सम्बन्धः 2

ही

certainly

LLG

भुङ्क्ते

भुज्2{कर्तरि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;भुजँ;रुधादिः}

भुज्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;भुजँ;रुधादिः}

भोगता_है

enjoys

प्रकृति-जान्

प्रकृतिजान्गुणान्

प्रकृति-ज{पुं}{2;बहु}

<प्रकृति-जान्>U

प्रकृतेः जायते इति = प्रकृतिजाः तान् प्रकृतिजान्

विशेषणम् 5

प्रकृति_से_उत्पन्न

produced_by_the_material_nature

GLGLG

गुणान्

गुण{पुं}{2;बहु}

कर्म 6

त्रिगुणात्मक_पदार्थों_को

modes_of_nature

कारणम्

कारणं

कारण{नपुं}{1;एक}/कारण{नपुं}{2;एक}

कारण{नपुं}{1;एक}

कर्तृसमानाधिकरणम् 11

कारण

cause

LLLGLG

गुण-सङ्गः

गुणसङ्गोऽस्य

गुण-सङ्ग{पुं}{1;एक}

<गुण-सङ्गः>T7

गुणेषु सङ्गः = गुणसङ्गः

कर्ता 11

गुणों_का_संग

association_with_the_modes_of_nature

रुत्व-उत्व-गुण-पूर्वरुप-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66)-अतो रोरप्लुतादप्लुते (6।1।113)-आद्गुणः (6।1।87)-एङः पदान्तादति (6।1।109))

LLGG

अस्य

इदम्{पुं}{6;एक}/इदम्{नपुं}{6;एक}/अस्3{कर्तरि;लोट्;म;एक;परस्मैपदी;असुँ;दिवादिः}

इदम्{पुं}{6;एक}

विशेषणम् 9

इसके

of_the_living_entity

LLG

सत्-अ-सत्-योनि-जन्मसु

सदसद्योनिजन्मसु

सद्-असत्-योनिन्-जन्मन्{नपुं}{7;बहु}

सद्-असद्-योनि-जन्मन्{नपुं}{7;बहु}

<<<सत्-<न-सत्>Tn>Di-योनि>T6-जन्मसु>T7

न सत् = असत्, सत् च असत् च = सदसते, सदसदः योनिः = सदसद्योनिः, सदसद्योनिषु जन्म = सदसद्योनिजन्म तेषु सदसद्योनिजन्मसु

षष्ठीसम्बन्धः 10

अच्छी-बुरी_योनियों_में_जन्म_लेने_का

of_taking_birth_in_good_and_bad_species_of_life

13.8.A	उपद्रष्टा
13.8.B	उपद्रष्टानुमन्ता
13.8.C	उप_दृश्1{कर्तरि;लुट्;प्र;एक;परस्मैपदी;दृशिँर्;भ्वादिः}/उप_दृश्1{कर्मणि;लुट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;दृशिँर्;भ्वादिः}
13.8.D	उप_दृश्{कर्तरि;लुट्;प्र;एक;परस्मैपदी;उप_दृशिँर्;भ्वादिः}
13.8.E	-
13.8.F	-
13.8.G	समुच्चितम् 7
13.8.H	-
13.8.I	साक्षी_होने_से_उपद्रष्टा
13.8.J	overseer
13.8.K	-
13.8.L	सवर्णदीर्घ-सन्धिः (अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101))

अनुमन्ता

अनु_मन्1{कर्मणि;लुट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;मनँ;दिवादिः}

अनु_मन्{कर्मणि;लुट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;अनु_मनँ;दिवादिः}

समुच्चितम् 7

यथार्थ_सम्मति_देनेवाला_होने_से_अनुमन्ता

permitter

GGGLLG

च

च{अव्य}

प्रतियोगी 15

और

and

भर्ता

भर्तृ{पुं}{1;एक}/भृ1{कर्तरि;लुट्;प्र;एक;परस्मैपदी;भृञ्;भ्वादिः}/भृ1{कर्तरि;लुट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;भृञ्;भ्वादिः}/भृ1{कर्मणि;लुट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;भृञ्;भ्वादिः}/भृ2{कर्तरि;लुट्;प्र;एक;परस्मैपदी;डुभृञ्;जुहोत्यादिः}

भर्तृ{पुं}{1;एक}

समुच्चितम् 7

सबका_धारण-पोषण_करनेवाला_होनेसे_भर्ता

master

भोक्ता

भोक्ता{स्त्री}{1;एक}/भुज्1{भावे;लुट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;भुजोँ;तुदादिः}/भुज्2{कर्तरि;लुट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;भुजँ;रुधादिः}/भुज्2{कर्मणि;लुट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;भुजँ;रुधादिः}

भुज्{कृत्_प्रत्ययः:तृच्;भुजँ;रुधादिः;पुं}{1;एक}

समुच्चितम् 7

जीवरूप_से_भोक्ता

supreme_enjoyer

महत्-ईश्वरः

महेश्वरः

महत्-ईश्वर{पुं}{1;एक}

महेश्वर{पुं}{1;एक}

<महत्-ईश्वरः>K1

महान् च असौ ईश्वरः = महेश्वरः

समुच्चितम् 7

ब्रह्मा_आदि_का_भी_स्वामी_होने_से_महेश्वर

the_Supreme_Lord

परम-आत्मा

परमात्मेति

परम्-आत्मन्{पुं}{1;एक}

परमात्मन्{पुं}{1;एक}

<परम-आत्मा>K1

परमः च असौ आत्मा = परमात्मा

समुच्चितम् 7

परमात्मा

Supersoul

गुण-सन्धिः (आद्गुणः (6।1।87))

इति

इति{अव्य}

अनुयोगी 16

ऐसा

thus

च

चाप्युक्तो

च{अव्य}

और

also

सवर्णदीर्घ-सन्धिः (अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101)) / यण्-सन्धिः (इको यणचि (6।1।77)) / रुत्व-उत्व-गुण-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66)-हशि च (6।1।114)-आद्गुणः (6।1।87))

LGGGGGG

अपि

अपि{अव्य}

सम्बन्धः 2

भी

also

LLGGLGLL

उक्तः

उक्त{पुं}{1;एक}

वच्{कृत्_प्रत्ययः:क्त;वचँ;अदादिः;पुं}{1;एक}

समानकालः 14

कहा_गया_है

said

देहे

देहेऽस्मिन्पुरुषः

देह{पुं}{7;एक}/देह{नपुं}{1;द्वि}/देह{नपुं}{2;द्वि}/देह{नपुं}{7;एक}/देह{नपुं}{8;द्वि}/दह्1{कर्मणि;लिट्;उ;एक;आत्मनेपदी;दहँ;भ्वादिः}/दह्1{कर्मणि;लिट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;दहँ;भ्वादिः}

देह{नपुं}{7;एक}

अधिकरणम् 14

देह_में

in_this_body

पूर्वरूप-सन्धिः (एङः पदान्तादति (6।1।109))

अस्मिन्

इदम्{पुं}{7;एक}/इदम्{नपुं}{7;एक}

इदम्{पुं}{7;एक}

विशेषणम् 2

इस

this

LLGGL

पुरुषः

पुरुष{पुं}{1;एक}

कर्ता 14

यह_आत्मा

enjoyer

GLG

परः

पर{पुं}{1;एक}/पर{पुं}{1;एक}

पर{पुं}{1;एक}

समुच्चितम् 7

परमात्मा

transcendental

13.9.A	यः
13.9.B	य
13.9.C	यद्{पुं}{1;एक}
13.9.D	यद्{पुं}{1;एक}
13.9.E	-
13.9.F	-
13.9.G	सम्बन्धः 9
13.9.H	-
13.9.I	जो
13.9.J	anyone
13.9.K	-
13.9.L	रुत्व-यत्व-लोप-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66)-भोभगोअघो अपूर्वस्य योऽशि (8।3।17)-लोपः शाकल्यस्य (8।3।19))
13.9.M	GGG

एवम्

एवं

एवम्{अव्य}

सम्बन्धः 8

इस_प्रकार

thus

LGGGL

वेत्ति

विद्1{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;विदँ;अदादिः}

विद्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;विदँ;अदादिः}

प्रतियोगी 1

तत्त्व_से_जानता_है

understands

पुरुषम्

पुरुषं

पुरुष{पुं}{2;एक}

समुच्चितम् 4

पुरुष_को

the_living_entity

प्रकृतिम्

प्रकृतिं

प्रकृति{स्त्री}{2;एक}

समुच्चितम् 4

प्रकृति_को

material_nature

च

च{अव्य}

कर्म 8

और

and

गुणैः

गुण{पुं}{3;बहु}

उपपदसम्बन्धः 6

गुणों_के

modes_of_material_nature

सह

सह{अव्य}/सह{पुं}{8;एक}

सह{अव्य}

सम्बन्धः 4

सहित

with

सर्वथा

सर्वथा{अव्य}

क्रियाविशेषणम् 15

सब_प्रकार_से

by_all_means

वर्तमानः

वर्तमानोऽपि

वर्तमान{पुं}{1;एक}

कर्ता 15

कर्तव्य_कर्म_करता_हुआ

situated

अपि

अपि{अव्य}

सम्बन्धः 11

भी

in_spite_of

न

न{अव्य}

सम्बन्धः 15

नहीं

never

*सः

स

तद्{पुं}{1;एक}

अनुयोगी 15

वह

विसर्गलोप-सन्धिः (एतत्तदोः सुलोपोऽकोरनञ्समासे हलि (6।1।132))

LLG

भूयः

भूयोऽभिजायते

भूयः{अव्य}/भूयस्{नपुं}{1;एक}/भूयस्{नपुं}{2;एक}/भूयस्{नपुं}{8;एक}

भूयः{अव्य}

क्रियाविशेषणम् 15

फिर

again

LLG

अभिजायते

अभि_जन्3{कर्तरि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;जनीँ;दिवादिः}/अभि_जन्3{भावे;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;जनीँ;दिवादिः}

अभि_जन्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;अभि_जनीँ;दिवादिः}

जन्मता

takes_his_birth

13.10.A	ध्यानेन
13.10.B	ध्यानेनात्मनि
13.10.C	ध्यान{नपुं}{3;एक}
13.10.D	ध्यान{नपुं}{3;एक}
13.10.E	-
13.10.F	-
13.10.G	करणम् 6
13.10.H	-
13.10.I	ध्यान_के_द्वारा
13.10.J	by_meditation
13.10.K	-
13.10.L	सवर्णदीर्घ-सन्धिः (अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101))
13.10.M	L

आत्मनि

आत्मन्{पुं}{7;एक}

अधिकरणम् 6

हृदय_में

self

पश्यन्ति

पश्यत्{नपुं}{1;बहु}/पश्यत्{नपुं}{2;बहु}/पश्यत्{नपुं}{8;बहु}/दृश्1{कर्तरि;लट्;प्र;बहु;परस्मैपदी;दृशिँर्;भ्वादिः}/पश्यन्ती{स्त्री}{8;एक}

दृश्{कर्तरि;लट्;प्र;बहु;परस्मैपदी;दृशिँर्;भ्वादिः}

देखते_हैं

see

केचित्

केचिदात्मानमात्मना

केचित्{अव्य}/किञ्चित्{पुं}{1;बहु}/किञ्चित्{स्त्री}{1;द्वि}/किञ्चित्{स्त्री}{2;द्वि}/किञ्चित्{नपुं}{1;द्वि}/किञ्चित्{नपुं}{2;द्वि}

किञ्चित्{पुं}{1;बहु}

कर्ता 6

कितने_ही

one

जश्त्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39))

GGGGL

आत्मानम्

आत्मन्{पुं}{2;एक}

कर्म 6

परमात्मा_को

Supersoul

आत्मना

आत्मन्{पुं}{3;एक}

करणम् 6

शुद्ध_हुई_सूक्ष्म_बुद्धि_से

by_the_mind

GGLGLG

अन्ये

अन्य{नपुं}{1;द्वि}/अन्य{नपुं}{2;द्वि}/अन्य{नपुं}{7;एक}/अन्य{नपुं}{8;द्वि}/अन्य{पुं}{1;बहु}/अन्य{नपुं}{1;द्वि}/अन्य{नपुं}{2;द्वि}/अन्या{स्त्री}{1;द्वि}/अन्या{स्त्री}{2;द्वि}/अन्या{स्त्री}{8;एक}/अन्या{स्त्री}{8;द्वि}/अन्या{स्त्री}{1;द्वि}/अन्या{स्त्री}{2;द्वि}/अन्1{भावे;लट्;उ;एक;आत्मनेपदी;अनँ;अदादिः}

अन्य{पुं}{1;बहु}

कर्ता 10

अन्य_कितने_ही

others

GLGGGGLG

साङ्ख्येन

साङ्ख्य{पुं}{3;एक}/साङ्ख्य{नपुं}{3;एक}

साङ्ख्य{नपुं}{3;एक}

विशेषणम् 9

सांख्य

by_philosophical_discussion

योगेन

योग{पुं}{3;एक}

करणम् 10

योग_के_द्वारा

by_the_yoga_system

कर्म-योगेन

कर्मयोगेन

कर्मन्-योग{पुं}{3;एक}

<कर्म-योगेन>K6

कर्म एव योगः = कर्मयोगः तेन कर्मयोगेन

करणम् 14

कर्मयोग_के_द्वारा

by_activities_without_fruitive_desire

च

चापरे

च{अव्य}

और

also

सवर्णदीर्घ-सन्धिः (अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101))

अ-परे

अ-पर{पुं}{7;एक}/पर{नपुं}{1;द्वि}/पर{नपुं}{2;द्वि}/पर{नपुं}{7;एक}/पर{नपुं}{8;द्वि}/पर{नपुं}{1;द्वि}/पर{नपुं}{2;द्वि}/परा{स्त्री}{1;द्वि}/परा{स्त्री}{2;द्वि}/परा{स्त्री}{8;एक}/परा{स्त्री}{8;द्वि}/परा{स्त्री}{1;द्वि}/परा{स्त्री}{2;द्वि}

अपर{पुं}{1;बहु}

<न-परे>Tn

न परः = अपरः तस्मिन् अपरे

कर्ता 14

दूसरे

others

GGL

13.11.A	अन्ये
13.11.B	अन्ये
13.11.C	अन्य{नपुं}{1;द्वि}/अन्य{नपुं}{2;द्वि}/अन्य{नपुं}{7;एक}/अन्य{नपुं}{8;द्वि}/अन्य{पुं}{1;बहु}/अन्य{नपुं}{1;द्वि}/अन्य{नपुं}{2;द्वि}/अन्या{स्त्री}{1;द्वि}/अन्या{स्त्री}{2;द्वि}/अन्या{स्त्री}{8;एक}/अन्या{स्त्री}{8;द्वि}/अन्या{स्त्री}{1;द्वि}/अन्या{स्त्री}{2;द्वि}/अन्1{भावे;लट्;उ;एक;आत्मनेपदी;अनँ;अदादिः}
13.11.D	अन्य{पुं}{1;बहु}
13.11.E	-
13.11.F	-
13.11.G	कर्ता 7
13.11.H	-
13.11.I	इनसे_दूसरे_(अर्थात्_जो_मन्द_बुद्धिवाले_पुरुष)
13.11.J	others

तु

त्वेवमजानन्तः

तु{अव्य}

सम्बन्धः 1

परंतु

but

यण्-सन्धिः (इको यणचि (6।1।77))

GLG

एवम्

एवम्{अव्य}

सम्बन्धः 6

इस_प्रकार

thus

अ-जानन्तः

न-ज्ञा{कृत्_प्रत्ययः:शतृ;ज्ञा;क्र्यादिः;पुं}{1;बहु}

<न-जानन्तः>Tn

न जानन् = अजानन् ते अजानन्तः

समानकालः 7

न_जानते_हुए

without_spiritual_knowledge

GLGGL

श्रुत्वा

श्रुत्वान्येभ्य

श्रु1{कृत्_प्रत्ययः:क्त्वा;श्रु;भ्वादिः}/श्रु{कृत्_प्रत्ययः:त्वा;श्रु;भ्वादिः}

श्रु{कृत्_प्रत्ययः:क्त्वा;श्रु;भ्वादिः}

पूर्वकालः 7

सुनकर

by_hearing

सवर्णदीर्घ-सन्धिः (अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101)) / रुत्व-यत्व-लोप-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66)-भोभगोअघो अपूर्वस्य योऽशि (8।3।17)-लोपः शाकल्यस्य (8।3।19))

अन्येभ्यः

अन्य{नपुं}{4;बहु}/अन्य{नपुं}{5;बहु}/अन्य{पुं}{4;बहु}/अन्य{पुं}{5;बहु}/अन्य{नपुं}{4;बहु}/अन्य{नपुं}{5;बहु}

अन्य{पुं}{5;बहु}

अपादानम् 6

दूसरों_से_(अर्थात्_तत्त्व_के_जाननेवाले_पुरुषों_से)

from_others

उपासते

उप_आस्1{कर्तरि;लट्;प्र;बहु;आत्मनेपदी;आसँ;अदादिः}

उप_आस्{कर्तरि;लट्;प्र;बहु;आत्मनेपदी;उप_आसँ;अदादिः}

उपासना_करते_हैं

begin_to_worship

ते

तेऽपि

तद्{पुं}{1;बहु}/तद्{स्त्री}{1;द्वि}/तद्{स्त्री}{2;द्वि}/तद्{नपुं}{1;द्वि}/तद्{नपुं}{2;द्वि}/युष्मद्{4;एक}/युष्मद्{6;एक}

तद्{पुं}{1;बहु}

विशेषणम् 10

वे

they

पूर्वरूप-सन्धिः (एङः पदान्तादति (6।1।109))

GGLGGG

अपि_च

चातितरन्त्येव

अपि{अव्य}_च/च{अव्य}

अपि{अव्य}_च{अव्य}

सम्बन्धः 8

और

also

सवर्णदीर्घ-सन्धिः (अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101)) / यण्-सन्धिः (इको यणचि (6।1।77))

अतितरन्ति

अति_तॄ1{कर्तरि;लट्;प्र;बहु;परस्मैपदी;तॄ;भ्वादिः}

अति_तॄ{कर्तरि;लट्;प्र;बहु;परस्मैपदी;अति_तॄ;भ्वादिः}

निःसन्देह_तर_जाते_हैं

transcend

LGLG

एव

एव{अव्य}

सम्बन्धः 10

ही

certainly

मृत्युम्

मृत्युं

मृत्यु{पुं}{2;एक}

कर्म 13

मृत्युरूप_संसारसागर_को

the_path_of_death

GGGL

श्रुति-परायणाः

श्रुतिपरायणाः

श्रुतिन्-परायणा{स्त्री}{1;बहु}/परायणा{स्त्री}{2;बहु}/परायणा{स्त्री}{8;बहु}

श्रुति-परायण{पुं}{1;बहु}

<श्रुति-परायणाः>Bs6

श्रुतिः परायणं यस्य सः = श्रुतिपरायणः ते श्रुतिपरायणाः

कर्ता 13

श्रवणपरायण_पुरुष

inclined_to_the_process_of_hearing

13.12.A	यावत्
13.12.B	यावत्सञ्जायते
13.12.C	यावत्{अव्य}/यावत्{नपुं}{1;एक}/यावत्{नपुं}{2;एक}/यावत्{नपुं}{8;एक}
13.12.D	यावत्{अव्य}
13.12.E	-
13.12.F	-
13.12.G	-
13.12.H	-
13.12.I	यावन्मात्र
13.12.J	whatever
13.12.K	-
13.12.L	चर्त्व-सन्धिः (खरि च (8।4।55))
13.12.M	LLLGLG

सञ्जायते

सम्_जन्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;सम्_जनीँ;दिवादिः}

उत्पन्न_होते_हैं

takes_place

किञ्चित्

किञ्चित्सत्त्वं

किञ्चित्{अव्य}/किञ्चित्{नपुं}{1;एक}/किञ्चित्{नपुं}{2;एक}

किञ्चित्{नपुं}{1;एक}

विशेषणम् 4

जितने_भी

anything

चर्त्व-सन्धिः (खरि च (8।4।55))

सत्त्वम्

सत्त्व{पुं}{2;एक}/सत्त्व{नपुं}{1;एक}/सत्त्व{नपुं}{2;एक}/सत्त्व{नपुं}{1;एक}/सत्त्व{नपुं}{2;एक}

सत्त्व{नपुं}{1;एक}

कर्तृसमानाधिकरणम् 6

प्राणी

existence

स्थावर-जङ्गमम्

स्थावरजङ्गमम्

स्थावर-जङ्गम{पुं}{2;एक}/जङ्गम{नपुं}{1;एक}/जङ्गम{नपुं}{2;एक}

स्थावर-जङ्गम{नपुं}{1;एक}

<स्थावर-जङ्गमम्>Ds

स्थावरं च जङ्गमं च = स्थावरजङ्गमम्

कर्ता 6

स्थावरजंगम

not_moving_and_moving

क्षेत्र-क्षेत्र-ज्ञ-संयोगात्

क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि

क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ-संयोग{पुं}{5;एक}

<<क्षेत्र-<क्षेत्र-ज्ञ>U>Di-संयोगात्>T6

क्षेत्रं जानाति = क्षेत्रज्ञः, क्षेत्रं च क्षेत्रज्ञः च = क्षेत्रक्षेत्रज्ञौ, क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोः संयोगः = क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगः तस्मात् क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्

अपादानम् 10

क्षेत्र_और_क्षेत्रज्ञ_के_संयोग_से

union_between_the_body_and_the_knower_of_the_body

चर्त्व-सन्धिः (खरि च (8।4।55)) / जश्त्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39))

GGGG

तत्

तद्{नपुं}{1;एक}/तद्{नपुं}{2;एक}

तद्{नपुं}{2;एक}

कर्म 10

उनको_(सबको)

that

GGGGLG

विद्धि

विद्1{कर्तरि;लोट्;म;एक;परस्मैपदी;विदँ;अदादिः}

विद्{कर्तरि;लोट्;म;एक;परस्मैपदी;विदँ;अदादिः}

जान

must_know

GLLGGL

भरतर्षभ

भरतर्षभ{पुं}{8;एक}

सम्बोध्यः 6

हे_अर्जुन

O_chief_of_the_Bharatas

GLLGGL

13.13.A	समम्
13.13.B	समं
13.13.C	समम्{अव्य}/सम{पुं}{2;एक}/सम{नपुं}{1;एक}/सम{नपुं}{2;एक}/सम{पुं}{2;एक}
13.13.D	समम्{अव्य}
13.13.E	-
13.13.F	-
13.13.G	विशेषणम् 9
13.13.H	-
13.13.I	समभाव_से
13.13.J	equally
13.13.K	-
13.13.L	-
13.13.M	LGGLLGGG

सर्वेषु

सर्व{पुं}{7;बहु}/सर्व{नपुं}{7;बहु}

सर्व{पुं}{7;बहु}

विशेषणम् 4

सब

in_all

भूतेषु

भूत{पुं}{7;बहु}/भूत{नपुं}{7;बहु}

भूत{पुं}{7;बहु}

अधिकरणम् 10

चराचर_भूतों_में

living_entities

GGGGLGGGGGL

तिष्ठन्तम्

तिष्ठन्तं

तिष्ठत्{पुं}{2;एक}

स्था{कृत्_प्रत्ययः:शतृ;ष्ठा;भ्वादिः;पुं}{2;एक}

समुच्चितम् 7

स्थित

residing

GGL

परम-ईश्वरम्

परमेश्वरम्

परम-ईश्वर{पुं}{2;एक}

परमेश्वर{पुं}{2;एक}

<परम-ईश्वरम्>K1

परमः च असौ ईश्वरः = परमेश्वरः तम् परमेश्वरम्

कर्म 10

परमेश्वर_को

the_Supersoul

विनश्यत्सु

विनश्यत्स्वविनश्यन्तं

विनश्यत्सु

वि_नश्{कृत्_प्रत्ययः:शतृ;वि_णशँ;दिवादिः;पुं}{7;बहु}

भावलक्षणसप्तमी_पूर्वकालः 3

नष्ट_होते_हुए

in_the_destructible

यण्-सन्धिः (इको यणचि (6।1।77))

अ-विनश्यन्तम्

न-वि_नश्{कृत्_प्रत्ययः:शतृ;वि_णशँ;दिवादिः;पुं}{2;एक}

<न-विनश्यन्तं>Tn

न विनश्यन् = अविनश्यन् तम् अविनश्यन्तम्

समुच्चितम् 7

नाशरहित

not_destroyed

यः

यद्{पुं}{1;एक}

सम्बन्धः 11

जो_(पुरुष)

anyone

पश्यति

पश्यत्{पुं}{7;एक}/पश्यत्{नपुं}{7;एक}/दृश्1{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;दृशिँर्;भ्वादिः}

दृश्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;दृशिँर्;भ्वादिः}

प्रतियोगी 1

देखता_है

sees

GGL

सः

स

तद्{पुं}{1;एक}

अनुयोगी 12

वह

विसर्गलोप-सन्धिः (एतत्तदोः सुलोपोऽकोरनञ्समासे हलि (6।1।132))

LGGLL

पश्यति

दृश्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;दृशिँर्;भ्वादिः}

देखता_है

actually_sees

13.14.A	समम्
13.14.B	समं
13.14.C	समम्{अव्य}/सम{पुं}{2;एक}/सम{नपुं}{1;एक}/सम{नपुं}{2;एक}/सम{पुं}{2;एक}
13.14.D	समम्{अव्य}
13.14.E	-
13.14.F	-
13.14.G	कर्मसमानाधिकरणम् 7
13.14.H	-
13.14.I	समान्
13.14.J	equally

पश्यन्

पश्यन्हि

पश्यत्{पुं}{1;एक}/पश्यत्{पुं}{8;एक}

दृश्{कृत्_प्रत्ययः:शतृ;दृशिँर्;भ्वादिः;पुं}{1;एक}

समानकालः 11

देखता_हुआ

seeing

हि

हि{अव्य}

क्योंकि

certainly

सर्वत्र

सर्वत्र{अव्य}

अधिकरणम् 7

सबमें

everywhere

GLL

समवस्थितम्

समवस्थितमीश्वरम्

समवस्थितम्

सम्_अव_स्था{कृत्_प्रत्ययः:क्त;सम्_अव_ष्ठा;भ्वादिः;नपुं}{2;एक}

विशेषणम् 5

समभाव_से_स्थित

equally_situated

ईश्वरम्

ईश्वर{पुं}{2;एक}

कर्म 7

परमेश्वर_को

Supersoul

GLL

न

न{अव्य}

सम्बन्धः 11

नहीं

does_not

GLGLGGLL

हिनस्ति

हिनस्तयात्मनात्मानं

हिंस्1{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;हिसिँ;रुधादिः}

हिंस्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;हिसिँ;रुधादिः}

प्रतियोगी 2

नष्ट_करता

degrade

आत्मना

आत्मन्{पुं}{3;एक}

करणम् 11

अपने_द्वारा

by_the_mind

आत्मानम्

आत्मन्{पुं}{2;एक}

कर्म 11

अपनेको

the_soul

GGL

ततः

ततो

ततः{अव्य}

हेतुः 16

इससे

then

रुत्व-उत्व-गुण-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66)-हशि च (6।1।114)-आद्गुणः (6।1।87))

GGL

याति

यात्{पुं}{7;एक}/यात्{नपुं}{7;एक}/या1{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;या;अदादिः}

या{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;या;अदादिः}

प्राप्त_होता_है

reaches

पराम्

परां

परा{स्त्री}{2;एक}/परा{स्त्री}{2;एक}

परा{स्त्री}{2;एक}

विशेषणम् 15

परम

the_transcendental

गतिम्

गति{स्त्री}{2;एक}

कर्म 16

गति_को

destination

13.15.A	प्रकृत्या
13.15.B	प्रकृत्यैव
13.15.C	प्रकृति{स्त्री}{3;एक}
13.15.D	प्रकृति{स्त्री}{3;एक}
13.15.E	-
13.15.F	-
13.15.G	करणम् 7
13.15.H	-
13.15.I	प्रकृति_के_द्वारा
13.15.J	by_material_nature
13.15.K	-
13.15.L	वृद्धि-सन्धिः (वृद्धिरेचि (6।1।88))
13.15.M	GL

एव

एव{अव्य}

सम्बन्धः 5

ही

certainly

च

च{अव्य}

और

also

कर्माणि

कर्मन्{नपुं}{1;बहु}/कर्मन्{नपुं}{2;बहु}/कर्मन्{नपुं}{8;बहु}

कर्मन्{नपुं}{2;बहु}

कर्म 8

सम्पूर्ण_कर्मों_को

activities

क्रियमाणानि

क्रियमाण{नपुं}{1;बहु}/क्रियमाण{नपुं}{2;बहु}/क्रियमाण{नपुं}{8;बहु}

कृ{कृत्_प्रत्ययः:यक्;डुकृञ्;तनादिः;नपुं}{1;बहु}

कर्मसमानाधिकरणम् 8

किये_जाते_हुए

engaged_in_performing

सर्वशः

सर्वशः{अव्य}

विशेषणम् 5

सब_प्रकार_से

in_all_respects

यः

यद्{पुं}{1;एक}

सम्बन्धः 13

जो_(पुरुष)

anyone_who

पश्यति

दृश्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;दृशिँर्;भ्वादिः}

समुच्चितम् 9

देखता_है

sees

तथा

तथात्मानमकर्तारं

तथा{अव्य}

प्रतियोगी 2

और

also

सवर्णदीर्घ-सन्धिः (अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101))

GGL

आत्मानम्

आत्मन्{पुं}{2;एक}

कर्म 12

आत्मा_को

himself

GLG

अ-कर्तारम्

अ-कर्तृ{पुं}{2;एक}

न-कर्तृ{पुं}{2;एक}

<न-कर्तारम्>Bsmn

न कर्ता यस्य सः = अकर्ता तम् अकर्तारम्

कर्मसमानाधिकरणम् 12

अकर्ता

non-doer

LGGL

सः

स

तद्{पुं}{1;एक}

अनुयोगी 14

वही

विसर्गलोप-सन्धिः (एतत्तदोः सुलोपोऽकोरनञ्समासे हलि (6।1।132))

LGGGL

पश्यति

दृश्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;दृशिँर्;भ्वादिः}

देखता_है

sees_perfectly

GLL

13.16.A	यदा
13.16.B	यदा
13.16.C	यदा{अव्य}
13.16.D	यदा{अव्य}
13.16.E	-
13.16.F	-
13.16.G	सम्बन्धः 10
13.16.H	-
13.16.I	जब
13.16.J	when

भूत-पृथग्भावम्

भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति

भूत-पृथक्-{अव्य}-भाव{पुं}{2;एक}

भूत-पृथक्-भाव{पुं}{2;एक}

<भूत-पृथक्भावम्>T6

भूतानां पृथग्भावः = भूतपृथग्भावः तम् भूतपृथग्भावम्

कर्म 9

भूतों_के_पृथक्_पृथक्_भाव_को

seperated_identities_of_living_identities

एक-स्थम्

एक-स्थ{पुं}{2;एक}/स्थ{नपुं}{1;एक}/स्थ{नपुं}{2;एक}

एक-स्थ{पुं}{2;एक}

<एक-स्थम्>U

एकस्मिन् तिष्ठति = एकस्थः तम् एकस्थम्

समुच्चितम् 5

एक_परमात्मा_में_ही_स्थित

situated_in_one

अनुपश्यति

अनु_दृश्1{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;दृशिँर्;भ्वादिः}

अनु_दृश्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;अनु_दृशिँर्;भ्वादिः}

प्रतियोगी 1

देखता_है

tries_to_see_through_authority

GLLGGGGGGLLGLL

ततः

तत

ततः{अव्य}

अपादानम् 8

उस_परमात्मा_से

thereafter

एव

एव{अव्य}

सम्बन्धः 6

ही

certainly

च

च{अव्य}

कर्मसमानाधिकरणम् 9

तथा

also

GLL

विस्तारम्

विस्तारं

विस्तार{पुं}{2;एक}

समुच्चितम् 5

सम्पूर्ण_भूतों_का_विस्तार

expanded

ब्रह्म

ब्रह्मन्{नपुं}{1;एक}/ब्रह्मन्{नपुं}{2;एक}

ब्रह्मन्{नपुं}{1;एक}

कर्म 13

सच्चिदानन्दघन_ब्रह्म_को

the_Absolute

सम्पद्यते

सम्_पद्1{कर्तरि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;पदँ;दिवादिः}/सम्_पद्1{कर्मणि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;पदँ;दिवादिः}

सम्_पद्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;सम्_पदँ;दिवादिः}

प्राप्त_हो_जाता_है

attains

तदा

तदा{अव्य}

अनुयोगी 13

उसी_क्षण

at_that_time

13.17.A	अन्-आदित्वात्
13.17.B	अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्मायमव्ययः
13.17.C	अन्-{अव्य}-आदित्व{पुं}{5;एक}/आदित्व{नपुं}{5;एक}
13.17.D	न-आदित्व{पुं}{5;एक}
13.17.E	<न-आदित्वात्>Bsmn
13.17.F	न आदित्वम् यस्य सः = अनादित्वम् तस्मात् अनादित्वात्
13.17.G	हेतुः 10
13.17.H	-
13.17.I	अनादि_होने_से
13.17.J	due_to_eternity
13.17.K	-
13.17.L	अनुनासिक-सन्धिः (यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको वा (8।4।45)) / जश्त्व-चर्त्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39)-खरि च (8।4।55)) / सवर्णदीर्घ-सन्धिः (अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101))
13.17.M	LG

निर्-गुणत्वात्

निर्-{अव्य}-गुणत्व{पुं}{5;एक}/गुणत्व{नपुं}{5;एक}

निर्गुणत्व{पुं}{5;एक}

<निर्-गुणत्वात्>Bvp

निर्गतः गुणत्वं यस्मात् = निर्गुणत्वम् तस्मात् निर्गुणत्वात्

हेतुः 10

निर्गुण_होने_से

due_to_transcendental

परम-आत्मा

परम्-आत्मन्{पुं}{1;एक}

परमात्मन्{पुं}{1;एक}

<परम-आत्मा>K1

परमः च असौ आत्मा = परमात्मा

कर्ता 10

परमात्मा

Supreme_spirit

अयम्

अय{पुं}{2;एक}/इदम्{पुं}{1;एक}

इदम्{पुं}{1;एक}

विशेषणम् 6

यह

this

अ-व्ययः

अ-व्यय{पुं}{1;एक}

अव्यय{पुं}{1;एक}

<न-व्ययः>Bsmn

न व्ययः यस्य सः = अव्ययः

विशेषणम् 6

अविनाशी

inexhaustible

GGLG

शरीर-स्थः

शरीरस्थोऽपि

शरीर-स्थ{पुं}{1;एक}

<शरीर-स्थः>U

शरीरे तिष्ठति = शरीरस्थः

कर्तृसमानाधिकरणम् 10

शरीर_में_स्थित_होनेपर

dwelling_in_the_body

GGL

अपि

अपि{अव्य}

सम्बन्धः 7

भी

though

LGGGGLGGLGGGGGLG

कौन्तेय

कौन्तेय{पुं}{8;एक}

सम्बोध्यः 10

हे_अर्जुन

O_son_of_Kunti

न

न{अव्य}

सम्बन्धः 10

न

never

करोति

कृ3{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;डुकृञ्;तनादिः}

कृ{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;डुकृञ्;तनादिः}

समुच्चितम् 11

कुछ_करता_है

does_anything

न

न{अव्य}

सम्बन्धः 13

न

nor

लिप्यते

लिप्1{कर्मणि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;लिपँ;तुदादिः}

लिप्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;लिपँ;तुदादिः}

समुच्चितम् 11

लिप्त_होता_है

is_entangled

LGGGL

13.18.A	यथा
13.18.B	यथा
13.18.C	यथा{अव्य}
13.18.D	यथा{अव्य}
13.18.E	-
13.18.F	-
13.18.G	सम्बन्धः 7
13.18.H	-
13.18.I	जिस_प्रकार
13.18.J	as
13.18.K	-
13.18.L	-
13.18.M	L

सर्व-गतम्

सर्वगतं

सर्व-गत{पुं}{2;एक}/गत{नपुं}{1;एक}/गत{नपुं}{2;एक}

सर्व-गत{नपुं}{1;एक}

<सर्व-गतं>K1

सर्वं तत् गतम् = सर्वगतम्

विशेषणम् 3

सर्वत्र_व्याप्त

all-pervading

LGL

सौक्ष्म्यात्

सौक्ष्म्यादाकाशं

सौक्ष्म्य{नपुं}{5;एक}

हेतुः 6

सूक्ष्म_होने_के_कारण

due_to_being_subtle

सूक्ष्मस्य भावः सौक्ष्म्यं तस्मात् सूक्ष्मत्वात्

जश्त्व-सन्धिः (झलां जशोऽन्ते (8।2।39))

आकाशम्

आकाश{पुं}{2;एक}/आकाश{नपुं}{1;एक}/आकाश{नपुं}{2;एक}

आकाश{नपुं}{1;एक}

कर्म 6

आकाश

the_sky

न

नोपलिप्यते

न{अव्य}

सम्बन्धः 6

नहीं

never

गुण-सन्धिः (आद्गुणः (6।1।87))

GLG

उपलिप्यते

उप_लिप्1{कर्मणि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;लिपँ;तुदादिः}

उप_लिप्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;उप_लिपँ;तुदादिः}

प्रतियोगी 1

लिप्त_होता

mixes

सर्वत्र

सर्वत्रावस्थितो

सर्वत्र{अव्य}

विशेषणम् 10

सर्वत्र

everywhere

सवर्णदीर्घ-सन्धिः (अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101)) / रुत्व-उत्व-गुण-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66)-हशि च (6।1।114)-आद्गुणः (6।1।87))

अवस्थितः

अवस्थित{पुं}{1;एक}

अव_स्था{कृत्_प्रत्ययः:क्त;अव_ष्ठा;भ्वादिः;पुं}{1;एक}

विशेषणम् 11

स्थित

situated

GGGGG

देहे

देह{पुं}{7;एक}/देह{नपुं}{1;द्वि}/देह{नपुं}{2;द्वि}/देह{नपुं}{7;एक}/दह्1{कर्मणि;लिट्;उ;एक;आत्मनेपदी;दहँ;भ्वादिः}/दह्1{कर्मणि;लिट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;दहँ;भ्वादिः}

देह{नपुं}{7;एक}

अधिकरणम् 10

देह_में

in_the_body

GLLG

तथा

तथात्मा

तथा{अव्य}

अनुयोगी 13

वैसे_ही

such

सवर्णदीर्घ-सन्धिः (अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101))

आत्मा

आत्मन्{पुं}{1;एक}

कर्ता 13

आत्मा

the_self

GLGLG

न

नोपलिप्यते

न{अव्य}

सम्बन्धः 13

नहीं

never

गुण-सन्धिः (आद्गुणः (6।1।87))

उपलिप्यते

उप_लिप्1{कर्मणि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;लिपँ;तुदादिः}

उप_लिप्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;आत्मनेपदी;उप_लिपँ;तुदादिः}

लिप्त_होता

mixes

LGG

13.19.A	यथा
13.19.B	यथा
13.19.C	यथा{अव्य}
13.19.D	यथा{अव्य}
13.19.E	-
13.19.F	-
13.19.G	सम्बन्धः 9
13.19.H	-
13.19.I	जिस_प्रकार
13.19.J	as

प्रकाशयति

प्रकाशयत्येकः

प्रकाशयति

प्र_काश्_णिच्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;प्र_काशृँ_णिच्;भ्वादिः}

प्रतियोगी 2

प्रकाशित_करता_है

illuminates

यण्-सन्धिः (इको यणचि (6।1।77))

एकः

एक{पुं}{1;एक}

विशेषणम् 4

एक_ही

one

कृत्स्नम्

कृत्स्नं

कृत्स्न{नपुं}{1;एक}/कृत्स्न{नपुं}{2;एक}

कृत्स्न{नपुं}{2;एक}

विशेषणम् 7

सम्पूर्ण

the_whole

लोकम्

लोकमिमं

लोक{पुं}{2;एक}

कर्म 8

ब्रह्माण्ड_को

universe

GLL

इमम्

इदम्{पुं}{2;एक}

विशेषणम् 7

इस

this

रविः

रवि{पुं}{1;एक}

कर्ता 8

सूर्य

Sun

GLGLG

क्षेत्रम्

क्षेत्रं

क्षेत्र{नपुं}{1;एक}/क्षेत्र{नपुं}{2;एक}

क्षेत्र{नपुं}{2;एक}

कर्म 13

क्षेत्र_को

this_body

क्षेत्री

क्षेत्री{स्त्री}{1;एक}/क्षेत्रिन्{पुं}{1;एक}

क्षेत्रिन्{पुं}{1;एक}

कर्ता 13

एक_ही_आत्मा

the_soul

क्षेत्रं अस्यास्तीति क्षेत्री

तथा

तथा{अव्य}

अनुयोगी 13

उसी_प्रकार

similarly

कृत्स्नम्

कृत्स्नं

कृत्स्न{नपुं}{1;एक}/कृत्स्न{नपुं}{2;एक}

कृत्स्न{नपुं}{2;एक}

विशेषणम् 12

सम्पूर्ण

all

प्रकाशयति

प्र_काश्_णिच्{कर्तरि;लट्;प्र;एक;परस्मैपदी;प्र_काशृँ_णिच्;भ्वादिः}

प्रकाशित_करता_है

illuminates

GGGG

भारत

भारत{नपुं}{8;एक}/भारत{पुं}{8;एक}

भारत{पुं}{8;एक}

सम्बोध्यः 8

हे_अर्जुन

O_son_of_Bharata

GGGGLG

13.20.A	क्षेत्र-क्षेत्र-ज्ञयोः
13.20.B	क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवन्तरं
13.20.C	क्षेत्र-क्षेत्रज्ञयोः
13.20.D	क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ{पुं}{6;एक}
13.20.E	<क्षेत्र-<क्षेत्र-ज्ञयोः>U>Di
13.20.F	क्षेत्रं जानाति = क्षेत्रज्ञः, क्षेत्रं च क्षेत्रज्ञः च = क्षेत्रक्षेत्रज्ञौ तयोः क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोः
13.20.G	षष्ठीसम्बन्धः 5
13.20.H	-
13.20.I	क्षेत्र_और_क्षेत्रज्ञ_के
13.20.J	of_the_body_and_the_proprietor_of_the_body
13.20.K	-
13.20.L	रेफ-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66))
13.20.M	GG

एवम्

एवम्{अव्य}

इस_प्रकार

that

अन्तरम्

अन्तर{पुं}{2;एक}/अन्तर{नपुं}{1;एक}/अन्तर{नपुं}{2;एक}/अन्तर{पुं}{2;एक}/अन्तर{नपुं}{1;एक}/अन्तर{नपुं}{2;एक}

अन्तर{नपुं}{2;एक}

समुच्चितम् 6

भेद_को

difference

LGLLL

ज्ञान-चक्षुषा

ज्ञानचक्षुषा

ज्ञान-चक्षुस्{नपुं}{3;एक}

<ज्ञान-चक्षुषः>Bs6

ज्ञानम् एव चक्षुः येषां ते = ज्ञानचक्षुः तानि ज्ञानचक्षुषः

करणम् 8

ज्ञान-नेत्रों_द्वारा

by_vision_of_knowledge

भूत-प्रकृति-मोक्षम्

भूतप्रकृतिमोक्षं

भूत-प्रकृति-मोक्ष{पुं}{2;एक}

<<भूत-प्रकृति>T6-मोक्षं>T6

भूतं च प्रकृतिः च = भूतप्रकृती, भूतप्रकृतिभ्यां मोक्षः = भूतप्रकृतिमोक्षः तम् भूतप्रकृतिमोक्षम्

समुच्चितम् 6

कार्यसहित_प्रकृति_से_मुक्त_होने_को

liberation_from_material_nature_of_the_living_entity

च

च{अव्य}

कर्म 8

तथा

also

ये

यद्{पुं}{1;बहु}/यद्{स्त्री}{1;द्वि}/यद्{स्त्री}{2;द्वि}/यद्{नपुं}{1;द्वि}/यद्{नपुं}{2;द्वि}

यद्{पुं}{1;बहु}

सम्बन्धः 9

जो

one_who

विदुः

विदुर्यान्ति

विदु{पुं}{1;एक}/विदुस्{नपुं}{1;एक}/विदुस्{नपुं}{2;एक}/विद्1{कर्तरि;लट्;प्र;बहु;परस्मैपदी;विदँ;अदादिः}

विद्{कर्तरि;लट्;प्र;बहु;परस्मैपदी;विदँ;अदादिः}

प्रतियोगी 2

तत्त्व_से_जानते_हैं

knows

रेफ-सन्धिः (ससजुषो रुः (8।2।66))

यान्ति

यात्{नपुं}{1;बहु}/यात्{नपुं}{2;बहु}/या1{कर्तरि;लट्;प्र;बहु;परस्मैपदी;या;अदादिः}

या{कर्तरि;लट्;प्र;बहु;परस्मैपदी;या;अदादिः}

प्राप्त_होते_हैं

approaches

ते

तद्{पुं}{1;बहु}

अनुयोगी 11

वे

they

GLGLG

परम्

पर{नपुं}{2;एक}

कर्म 11

परम_ब्रह्म_परमात्मा_को

Supreme

GGGGLGGGLG