चरकसंहिता सूत्रस्थानम् --**-- प्रथमः+अध्यायः (प्रोओङ् चोम्प्लटेड्) <1-1> अथातः+दीर्घं+जीवितीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 || गुणत्रयविभेदेन मूर्तित्रयम्+उपेयुषे त्रयीभुवे त्रिनेत्रायत्रिलोकीपतये नमः ||1|| सरस्वत्यै नमः+ यस्याः प्रसादात्पुण्यकर्मभिः बुद्धिदर्पणसंक्रान्तं जगत्+अध्यक्षम्+ईक्ष्यते||2|| ब्रह्मदक्ष+अश्विदेवेशभरद्वाजपुनर्वसुहुताशवेशचरकप्रभृतिभ्यः+नमः(1) (1.`भितः+नमः' इतिपा०) नमः ||3|| पातञ्जलमहाभाष्यचरकप्रतिसंस्कृतैः मनोवाक्कायदोषाणां हर्त्रे+अहिपतये(2) (2.`हन्त्रे' इति ) नमः|| 4 || नरदत्तगुरु+उद्दिष्टचरक+अर्थ+अनुगामिनी क्रियते चक्रदत्तेन टीका+आयुर्वेददीपिका ||5|| सभ्याःसद्गुरुवाक्सुधास्रुतिपरिस्फीतश्रुतीनस्मि वः+ न+अलं तोषयितुंपयोदपयसा न+अम्भोनिधिः+तृप्यति व्याख्याभासरसप्रकाशनम्+इदं तु+अस्मिन् यदि प्राप्यते क्व+अपि क्व+अपि कणः+ गुणस्य तत्+असौ कर्णे क्षणं धीयताम्(3) (3.`दीयताम्' इति पा० )|| ६|| इह हि धर्म+अर्थकाममोक्षपरिपन्थिरोग+उपशमाय ब्रह्मप्रभृतिभिः प्रणीत+आयुर्वेदतन्त्रेषु+अतिविस्तरत्वेन संप्रति वर्तमान+अल्प+आयुः+मेधसां पुरुषाणां न सम्यक्+अर्थ+अधिगमः, तत्+अनधिगमात्+च तत्+विहित+अर्थानाम्+ (4.`तत्+विहित+अननुष्ठाने' इति पा० ) तथा+एव+उपप्लवः+रुजाम्+इति मन्वानः परमकारुणिकः+अत्रभवान्+अग्निवेशः+अल्प+आयुः+मेधसाम्+अपि(5) (5.`तत्रभवान्' इति च पा० ) सुख+उपलम्भ+अर्थं न+अतिसङ्क्षेपविस्तरं कायचिकित्साप्रधानम्+आयुर्वेदतन्त्रं प्रणेतुम्+आरब्धवान् तस्मिन्+च श्लोकनिदानविमानशारीरेन्द्रियचिकित्सितकल्पसिद्धिस्थान+आत्मके+अभिधातव्ये निखिलतन्त्रप्रधान+अर्थ+अभिधायकतया(6) (6.`निखिलतन्त्र+अर्थ+अभिधायकतया' इति पा० ) श्लोकस्थानम्+एव+अग्रे वक्तव्यम्+अमन्यत वक्ष्यत हि---"श्लोकस्थानं सम्+उद्दिष्टं तन्त्रस्य+अस्य शिरः शुभम् चतुष्काणां महार्थानां स्थाने+अस्मिन् संग्रहः कृतः" (सू.अ.30) इति तत्र च सूत्रस्थाने+अपि+उत्पन्नरोगग्रहणे त्वरया रोग+उपघातिभेषज+अभिधायिचतुष्के+अभिधातव्ये निखिलतन्त्रबीजभूतहेतुलिङ्ग+औषध+आदि+अर्थस्य तथा तन्त्रप्रवृत्ति+अङ्गप्रयोजनवत्+आयुर्वेदागम+आदेः+अभिधायकं दीर्घं+जीवितीयम्+अध्यायम्+अभिधातुम्+आरब्धवान् श्रोतृजनप्रवृत्तिहेतु+अभिधेयप्रयोजनसंबन्ध+उपदर्शकं श्रोतृबुद्धिसमाधानाय व्याख्यानप्रतिज्ञापरम्+अष्टपदम्+अष्टसंख्याया मङ्गलत्वेन+आदौ सूत्रं निवेशितवान्--अथातः+ दीर्घं+जीवितीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः+इति यतः+निः+अभिधेये कचटतप+आदौ स+अभिधेये वा निः+प्रयोजने काकदन्तपरीक्षा+आदौ प्र+इक्षावतां प्रवृत्तिः+न+उपलभ्यते, तेन+आदौ+अभिधेयप्रयोजने अभिधातव्ये यत्+उक्तं---"अभिधेयफलज्ञानविरहः+तिमित+उद्यमाः श्रोतुम्+अल्पम्+अपि ग्रन्थं न+आद्रियन्ते हि साधवः"---इति अभिधेयवत्त्वप्रयोजनवत्त्वनिर्वाह+अर्थं च+अभिधेयशास्त्रयोः+अभिधान+अभिधेयलक्षणः संबन्धःष प्रयोजनशास्त्रयोः+च साध्यसाधनभावलक्षणः+अभिधातव्यः तत्र+इह+अभिधेयं हित+अहित+आदिरूपेण+आयुः वक्ष्यति हि--"हित+अहितं सुखं दुःखम्+आयुः+तस्य हित+अहितम् मानं च तत्+च यत्र+उक्तम्+आयुर्वेदः सः+उच्यते" (सू.अ.30) इति अत्र च सर्व+अभिधेय+अवरोधः+यथास्थानम+एव व्याकरणीयः प्रयोजनं च धातुसाम्यम् यथा+उक्तं---"धातुसाम्यक्रिया च+उक्ता तन्त्रस्य+अस्य प्रयोजनम्"---(सू.अ.1) इति संबन्धः+अपि+आयुः शास्त्रयोः+अभिधान+अभिधेयलक्षणः, प्रयोजनेन च धातुसाम्येन समम्+अस्य शास्त्रस्य हेयोपादेयज्ञान+अवान्तरव्यापारस्य साध्यसाधनभावलक्षणः तत्+एतत्+सर्वं दीर्घं+जीवितीयम्+इति +अनेन पदेन दीर्घं+जीवितशंब्दम्+अधिकृत्य(1) (1.`दीर्घं+जीवितम्+इति +अधिकृत्य' इति पा० ) कृतप्रयोजन+अभिधायक `धातुसाम्यक्रिया च +उक्ता' इति+आदिवाक्य+अभिधायकेन दर्शितं मन्तव्यम् ननु, प्रयोजन+अभिधानं शास्त्रप्रवृत्ति+अर्थम्+इति यत्+उक्तं तन्न युक्तं, यतः+न प्रयोजन+अभिधानमात्रेण प्रयोजनवत्त्+अवधारणं, तथा+अभीष्टदेवतानमस्कारशास्त्रकरण+अर्थगुर्वाज्ञालाभयोः+अनन्तर्ये प्रयुक्तः+अपि शास्त्र+आदौ स्वरूपेण मङ्गलं भवति+उदक+आहरणप्रवृत्त+उदकुम्भदर्शनम्+इव प्रस्थितानाम् ग्रन्थ+आदौ मङ्गलसेवानिरस्तान्तरायाणां ग्रन्थकर्तृश्रोतॄणाम् +अविघ्नेन +इष्टलाभः+ भवति+इति युक्तं मङ्गल+उपादानम् अथशब्दस्य मङ्गलत्वे स्मृतिः-"ओङ्कारः+च+अथशब्दः+च द्वौ+एतौ ब्रह्मणः पुरा कण्ठं(3) (3.`चक्रकम्+आपतितं' इति पा० ) भित्त्वा वि+निः+यातौ तेन माङ्गलिकौ+उभौ"--इति शास्त्रान्तरे च+आदौ मङ्गलत्वेन दृष्टः+अयम्+अथशब्दः यथा-"अथ शब्द+अनुशासनम्" (व्या.म.भा.अ.1 पा० 1 आ.1), "अथातः+ धर्मं व्याख्यास्यामः" (वै.अ.1 आ. 1 सू.1) इति+आदौ अभीष्टदेवतानमस्कारः+तु ग्रन्थ+आदौ शिष्टाचारप्राप्तः परमशिष्टेन+अग्निवेशेन कृतः+ एव, अन्यथा शिष्टाचारलङ्घनेन शिष्टत्वम्+एव न स्याद् व्याख्यान+अन्तरायभयः+च;(1) (1.`व्याख्यान+अन्तरायभयात्' इति पा० ) तथा ग्रन्थ+अविनिवेशितस्य+अपि नमस्कारस्य प्रत्यवायावहत्वात्+च न ग्रन्थनिवेशनम् यथा च गुर्वाज्ञालाभ+अनन्तरम+एतत्+तन्त्रकरणं तथा "अथ मैत्रीपरः पुण्यम्" (सू.अ.1) इति+आदौ स्फुटम्+एव ग्रन्थकरणे च गुर्वनुम्+अतिप्रतिपादनेन ग्रन्थस्य+उपादेयता प्रदर्शिता भवति यत् पुनः शिष्यप्रश्न+अनन्तर्य+अर्थत्वम्+अथशब्दस्य वर्ण्यते तन्न मां धिनोति, नहि शिष्यान् पुरः+व्यवस्थाप्य शास्त्रं क्रियते: श्रोतृबुद्धिस्थीकारे तु शास्त्रकरणं युक्तं, न च बुद्धिस्थीकृताः प्रष्टारः+भवन्ति अतः शब्दः+अधिकारप्राक्+अवधि+उपदर्शकः, अतः+ऊर्ध्वं यत्+उपदेक्ष्यामः+दीर्घं+जीवितीयं तत्+इति; यदि वा हेतौ, येन ब्रह्म+आदिप्रणीत+आयुर्वेदतन्त्राणाम्+उक्तेन न्यायेन+उत्संबन्धत्वम्+इव, (2) (2.`उत्सन्नत्वम्+इव' इति पा० ) अतः+ हेतोः+दीर्घं+जीवितीयं व्याख्यास्यामः+इति योजनीयम् दीर्घं+जीवितीयम्+इति+अत्र दीर्घं+जीवितशब्दः+अस्मिन्+अस्ति+इति मतु+अर्थे "अध्याय+अनुवाकयोः+लुक्च" (पा.अ.5.पा.2 सू.60) इति छप्रत्ययः यदि वा दीर्घं+जीवितशब्दम्+अधिकृत्य कृतः+ ग्रन्थः+अध्यायरूपः+तन्त्ररूपः+ वा, इति+अस्यां विवक्षायाम् "अधिकृत्य कृते ग्रन्थे" (पा.अ.4 3 87) इति+अधिकारात् "शिशुक्रन्दयमसभ" (पा.अ.4 पा. 3 सू.88) इति+आदिना छः एवम्+अन्यत्र+अपि+एवंजातीये मन्तव्यम् अत्र च सति+अपि शब्दान्तरे दीर्घं+जीवितशब्देन+एव संज्ञा कृता, दीर्घं+जीवितशब्दस्य+एव प्रवचन+आदौ निवेशात् प्रशस्तत्वात्+च `दीर्घं+जीवितशब्दः+अस्मिन्+अस्ति' इति, `दीर्घं+जीवितशब्दम्+अधिकृत्य कृतः+वा, इति+अनया व्युत्पत्त्या दीर्घं+जीवितीयशब्दः+तन्त्रे+अध्याये च प्रवर्तनीयः तेन दीर्घं+जीवितीयं व्याख्यास्यामः+इति+अनेन तन्त्रं(3) (3.`तन्त्रव्याख्यानप्रतिज्ञा'इति पा० ) प्रति व्याख्यानप्रतिज्ञा लब्धा भवति, पुनः+दीर्घं+जीवितीयम्+इति पदम्+आवर्त्य+अध्यायपदसम्+अभि+व्याहृतम्+अध्यायव्याख्यानप्रतिज्ञां लम्भयति दृष्टं च+आवृत्य पदस्य योजनं, यथा-अपामार्गतण्डुलीये "गौरवे शिरसः शूले पीनसे" (सू.अ.2) इति+आदौ `शिरसः'+इति पदं `गौरवे' इति+अनेन युज्यते, आ+वृत्य `शूले' इति+अनेन च अतः+च यत्+उच्यते-अकृततन्त्रप्रतिज्ञस्य+अध्यायप्रतिज्ञा ऊनकायम्+आनेति, तत्+निः+अस्तं भवति यदि वा, अध्याय प्रतिज्ञा+एव+अस्तु, तया+एव तन्+प्रप्रतिज्ञा+अपि+अर्थलब्ध+एव, न हि+अध्यायः+तन्त्रव्यतिरिक्तः, तेन+अवयवव्याख्याने तन्त्रस्य+अपि+अवयविनः+ व्याख्या भवति+एव; यथा-अङ्गुलीग्रहणेन देवदत्तः+अपि गृहीतः+ भवति अवयव+अन्तरव्याख्यानप्रतिज्ञा तु(4) (4.`तु लभ्यते' इति पा० ) न लभ्यते, तां तु प्रति+अध्यायम्+एव करिष्यति अध्यायम्+इति अधि+पूर्वात्+इडः "इङः+च" (पा.अ.2 पा.4 सू.47) इति कर्मणि घञा साध्यम् तेन अधीयते(5) (5.`अधीयते+असौ+इति+अध्यायः' इति पा० ) इति+अध्यायः न च+अनया व्युत्पत्त्या प्रकरणचतुष्कस्थान+आदिषु+अतिप्रसङ्गः, यतः+योगरूढ+इयम्+अध्यायसंज्ञा+अध्यायस्य प्रकरणसमूहविशेषः+एव दीर्घं+जीवितीय+आदिलक्षणे पङ्कजशब्दवत्+वर्तते न योगमात्रेण वर्तते वक्ष्यति हि---"अधिकृत्य+इयम्+अध्यायनामसंज्ञा प्रतिष्ठिता" (सू.अ.30) इति; नामसंज्ञा योगरूढसंज्ञा+इति+अर्थः यदि वा करण+अधिकरणयोः+अर्थयोः "अध्यायन्यायोद्यावसंहाराः+च" (पा.अ.3, पा.3, सू.112) इतिसूत्रेण निपातनात्+अध्यायपदसिद्धिः अधीयते+अस्मिन्+अनेन वा+अर्थविशेषः+इति+अध्यायः अतिप्रसक्तिनिषेधः+तु+उक्तन्यायः व्याख्यास्यामः+इति वि+आङ्+पूर्वात् ख्यातेः+लृटा साध्यम् चक्षिङः+ ह प्रयोगे+अनिच्छतः+अपि व्याख्यातुः क्रियाफलसंबन्धस्य दुः+निवारत्वेन "स्वरितञित" (पा.अ.1 पा.3 सू.72) इति+आदिना+आत्मनेपदं स्यात्+इति `वि' इति विशेषे, विशेषाः+च व्याससमास+आदयः आङयं क्रियायोगे, ये तु मर्यादायाम्+अभिविधौ वा आङ्प्रयोगं मन्यन्ते तेषाम्+अभिप्रायं न विद्मः यतः+मर्यादायाम्+अभिविधौ च+आडः प्रातिपदिकेन योगः स्यात्; यथा-"आसमुद्रक्षितीशानां" (र.वं.अ.1.) "आपाटलीपुत्राद् वृष्टः+देव" इति+आदौ, इह+अपि च तथा क्रियायोगविरहे "उपसर्गाः क्रियायोगे" (पा.अ.1.पा.4.सू.59) इति नियमात्+आङ उपसर्गत्वं न स्यात्; ततः+च+अनुपसर्गेण+आङा व्यवधानात् वेः+उपसर्गस्य प्रयोगः+ न स्यात् येन+अव्यवहितः सजातीयव्यवहितः+ वा धातोः+उपसर्गः+भवति वि+आङः+उभयोः+अपि+अनुपसर्गत्वे तत्+संबन्ध+उचितभूरिप्रातिपदिककल्पनागौरवप्रसङ्गः स्यात्; तस्मात् क्रियायोगित्वम्+एव+आङः+न्याय्यम् अथ, अतः, दीर्घं, जीवितीयम्, अध्यायं, वि, आ, ख्यास्यामः+इति+अष्टपदत्वम् 1 <1-2> इति ह स्माह भगवान्+आत्रेयः 2 ननु कथम्+अग्निवेशः सकलपदार्थ+अशेषविशेषज्ञानव्याख्येयम्+आयुर्वेदं व्याख्यास्यति; यतः+न तावत्+भेषज+आदीनाम्+अशेषविशेषः प्रत्यक्षज्ञेयः, सर्वपदार्थानां(1) (1.`सर्वपदार्थविशेषाणां' इति पा०) विशेषाणां प्रत्यक्ष+अविषयत्वात्; अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तु सर्वपदार्थ+अवधारणं दुष्करम्+एव, (2) (2.`दुश्शकम्+एव' इति पा०) यतः+ एवम्+एव मधु स्वरूपेण जीवयति, मारयति च+उष्णं समघृतं च, कफप्रकृतेः+हितम्+अहितं वातप्रकृतेः, अनूपे सात्म्यम्+असात्म्यं मरौ, शीते सेव्यम्+असेव्यं ग्रीष्मे, हितमवृद्धे वृद्धे च+अहितम्, अल्पं गुणकरम्+अबाधकरम्+अति+उपयुक्तम्, आमतां गतम्+उदरे उपक्रमविरोधित्वात्+अतिविभ्रमकरं, काकमाचीयुक्तं पक्वनिकुचेन च सह+उपयुक्तं मरणाय अथवा बलवर्णवीर्यतेज+उपघाताय भवति, इति+एवम्+आदि तत्+तत्+युक्तं तत्+तत्+शतशः करोति; अतः+एक+एकस्य+एव मधुनः+रूपं यदा+अनेन प्रकारेण दुः+अधिगमं, तदा+अत्र कैव कथा निखिलपदार्थ+अशेषविशेषज्ञानस्य; अजानः+च व्याचक्षाणः कथम्+उपादेयवचन इति कृत्वा गुरोः+आप्तात् प्रतिपन्नं प्रतिपादयिष्यामः+ इति दर्शयन् ताम्+इमां शङ्कां निराचिकीर्षुः+गुरु+उक्त+अनुवादरूपतां स्वग्रन्थस्य दर्शयन्+आह---इति ह स्माह भगवान्+आत्रेयः+ इति अत्र इतिशब्दः+वक्ष्यमाण+अर्थपामर्शकः, हशब्दः+अवधारणे; यथा---`न ह वै सशरीरस्य प्रिय+अप्रिययोः+अपहतिः+अस्ति"---इति, अत्र न ह+इति न+एव+इति+अर्थः अत्र `स्माहः'+ इति स्मशब्दप्रयोगेण भूतमात्रः+एव लिट्+अर्थे `लट् स्मे" (3 2 11 8) इति लट्; न भूत+अनद्यतनपरोक्षे, आत्रेय+उपदेशस्य+अग्निवेशं प्रत्यपरोक्षत्वात् यथा च भूतमात्रे लिङ् भवति तथाच दर्शयिष्यामः भगं पूजितं ज्ञानं, तद्वान्; यथा+उक्तम्- "उत्पत्तिं प्रलयं(1) (1.`कारणं' इति पा०) च+एव भूतानाम्+अगतिं गतिम् वा+इत्ति विद्याम्+अविद्यां च सः+वाच्यः+ भगवान्+इति"; यदि वा भगशब्दः समस्त+ऐश्वर्यमाहात्म्य+आदिवचनः; यथा+उक्तम्--"ऐश्वर्यस्य समग्रस्य वीर्यस्य(2) (2.`माहात्म्ययशसोः' इति पा०) यशसः श्रियः ज्ञानवैराग्ययोः+च+एव(3) (3.`कामस्य+अथ प्रयत्नस्य' इति पा०)षण्णां भग इतीङ्गनाः" इति अत्रेः+अपत्यम्+आत्रेयः; अनेन विशुद्धवंशत्वं दर्शितं भवति अत्र+अन्ये वर्णयन्ति---"चतुः+विधं सूत्रं भवति---गुरुसूत्रं, शिष्यसूत्रं, प्रतिसंस्कर्तृसूत्रम्, एकीयसूत्रं च+एति तत्र गुरुसूत्रं यथा--"न+एतत्+बुद्धिमता द्रष्टव्यम्+अग्निवेश" (सू.स्था.अ.4) इति+आदि, प्रतिसंस्कर्तृसूत्रं यथा---"तम्+उवाच भगवान्+आत्रेयः" (सू.अ.4) इति+आदि, शिष्यसूत्रं यथा--"न+एतानि भगवन् पञ्चकषायशतानि पूर्यन्ते" (सू.स्था.अ.4) इत्+आदि, एकीयसूत्रं यथा---"कुमारस्य शिरः पूर्वम्+अभि+निः+वर्ततः+इति कुमारशिरा भरद्वाजः" (शा.स्था.अ.6) इति+आदि तेन+आद्यं व्याख्यानप्रतिज्ञासूत्रं गुरोः+एव, शिष्यस्य+अग्निवेशस्य व्याख्याने+अनधिकारत्वात् द्वितीयं च सूत्रं प्रतिसंस्कर्तुः इतिशब्देन च प्रकारवाचिना `दीर्घं+जीवितीयं व्याख्यास्यामः'+ इति परा+मृश्यते; तेन+आहस्म+इति भूत+अनद्यतनपरोक्षः+ एव भवति, प्रतिसंस्कर्तारं प्रति+आत्रेय+उपदेशस्य परोक्षत्वात् अनेन च न्यायेन तम्+उवाच भगवान्+आत्रेय इति+आदौ+अपि लिट्+विधिः+उपपन्नः+ भवति %सुश्रुते% च "यथा+उवाच भगवान् धन्वन्तरिः" (सु.सू.स्था.अ.1) इति प्रतिसंस्कर्तृसूत्रम्+इति कृत्वा टीकाकृता लिट्+विधिः+उपपादितः" इति अत्र ब्रूमः -यत्+तावत्+उक्तं शिष्यस्य+अग्निवेशस्य व्याख्यान+अनधिकारात्+इदं गुरोः सूत्रं तन्न, नहि जात्या गुरुत्वम्+अस्ति, यतः स एव+अत्रेयः स्वगुरुम्+अप+इक्ष्य शिष्यः, अग्निवेशादीनपेक्ष्य गुरुः एवम्+अग्निवेशः+अपि ग्रन्थकरणकाले स्वबुद्धिस्थीकृताञ् शिष्यान् प्रति गुरुः+इति न कश्चित्+दोषः यत्+पुनः+द्वितीयसूत्रस्य प्रतिसंस्कर्तृसूत्रतया भूत+अनद्यतनपरोक्षे लिट्+विधिः+उपपाद्यते, तत्र विचार्यं --किम्+इदं द्वितीयं सूत्रं पूर्ववाक्य+एकता+आपन्नं न वा ?यदि+एकवाक्यता+आपन्नं तदा सुश्रुते-तथा व्याख्यास्यामः+यथा+उवाच धन्वन्तरिः+इति योजनीयं, तथाच तथा व्याख्यास्यामः+इति क्रिया+एकवाक्यता+आपन्नम्+उवाच+इति पदं न भिन्नकर्तृकं भवितुम्+अर्हति, तथाच कुतः+लिट्+विधिः; अथ न+एकता+आपन्नं, तदा गौः+अश्वः पुरुषः+ हस्ती+इतिवत्+न+अर्थसङ्गतिः किम्+च %जतूकर्ण+आ%दौ प्रतिसंस्कर्तृश्रुतिगन्धः+अपि न+अस्ति, तत् कथं "नानाश्रुतपरिपूर्णकण्ठः शिष्यः+जतूकर्णः प्राञ्जलिः+अधिगम्य+उवाच" इति+आदौ लिट्+विधिः अनेन न्यायेन चरके+अपि प्रतिसंस्कर्तृसूत्रपक्षे लिट्+विधिः+न+अस्ति, तस्मात्+चरके+अग्निवेशः सुश्रुते सुश्रुतः+एव सूत्राणां प्रणेता, क्वचित् किम्+चित्+अर्थं स्तोतुं निन्दितुं वा+आख्यायिकारूपं पुराकल्पं दर्शयन् किम्+अपि सूत्रं गुरु+उक्त+अनुवादरूपतया किम्+अपि+एकीयमत+अनुवादरूपतया लिखति; प्रतिसंस्कर्ता तु+अयं ग्रन्थं पूरयति तत्+आद्यग्रन्थकर्तृतया+एव लिट्+विधिः+तु भूत+अनद्यतनम्+अत्र एव छन्दः+विहितः+भाषायाम्+अपि वर्णनीयः, अन्यथा उवाच+इति पदं जतूकर्ण+आदौ न स्यात् तथा च %हरिवंशे% धान्य+उप+आख्याने "माम्+उवाच"+ इति, तथा अहम्+उवाच" इति च न स्यात्; यथा "सः+ माम्+उवाच+अम्बुचरः कूर्मः+मानुषवत् स्वयम् किम्+आश्चर्यं मयि मुने धन्यः+च+अहं कथं विभो" (हरिवंशे, विष्णुपर्व 2, अ.110) इति, तथा "स्वयम्भूवचनात् सः+अहं वेदान् वैः सम्+उपस्थितः उवाच च+एनाम्+चतुरः"--इति यत्+अपि `इति ह स्माह' इति+अत्र इति शब्देन पूर्वसूत्रं परामृश्यते; तन्न, येन दीर्घं+जीवितीयादिसूत्रमात्रस्य तत्+अर्थस्य वा गुरूक्तत्वप्रतिपादने सति न+एव+उत्तरत्र+अभिधेय+अभिधानेन निखिलतन्त्रस्य गुरूक्तानुवादरूपतया करणं श्रोतृश्रद्धाकरणं प्रतिपादितं भवति भवति तु भावयितुं यथा पुरा व्याख्यातं, तस्मात्+तत्+एव न्याय्यम्+इति अग्निवेशस्य व्याख्यास्यामः+ इति बहुवचनम्+एकस्मिन्+अपि+अस्मदः प्रयोगात्+बहुवचनप्रयोगस्य साधुत्वात्; साधु हि वदन्ति वक्तारः+---`वयं करिष्यामः' इति भगवान्+आत्रेय इति+अत्र तु+एकवचननिर्देशः कृतः, भगवानित्यनेन+एव+आत्रेयस्य गुरोः+गौरवस्य दर्शितत्वात् ||१-2|| <1-3> दीर्घं जीवितम्+अन्विच्छन्+भरद्वाज उप+आगमत् इन्द्रम्+उग्रतपा बुद्ध्वा शरण्यम्+अमरेश्वरम् ||3|| ननु यथा+अग्निवेशस्य+आयुर्वेदस्य दुरधिगमत्वेन प्रत्यक्षतः+ वा+अन्वयव्यतिरेकात्+वा ज्ञानं न संभाव्यते, एवम्+आत्रेयस्य+अपि कथम्+आयुर्वेदज्ञानं स्यात्, यत्+मूलम्+अग्निवेशस्य+आयुर्वेदज्ञानं समीचीनम्+उच्यते, इति+आशङ्क्य+आयुर्वेदस्य+अविप्लुत+आगमत्वं दर्शयन्+आह-दीर्घं जीवितम्+इति+आदि जीवितं शरीर+इन्द्रियसत्त्व+आत्मसंयोगः तत्+च दीर्घम्+इति दीर्घकालसंबन्धि, कालशब्दः+अपि+अत्र लुप्तनिर्दिष्टः+ द्रष्टव्यः यत्+तन्त्रशैली च+इयम्+आचार्यस्य(1) (1.`च+एवम्+आचार्यस्य' इति पा०) यतः+आदिमध्य+अन्तलोपान् करोति, ये लुप्ता अपि गम्यन्तः+ एव यथा "ग्राम्यानूपौदकरसा"--(सू.अ.21) इति+अत्र मांसशब्दः+ लुप्तः, तथा `दग्धविद्ध' इति+अत्र विषशब्दः+लुप्त इति+आदि अन्विच्छन्न+इति अनुरूपं दीर्घम्+इच्छन् भरद्वाजः+इति गोत्रनाम `उग्रतपा' इति विशेषणेन भरद्वाजस्य मानुषस्य+अपि+इन्द्र+अभिगमनशक्तिः, तथा शरण्यतु+अप्रतीतिशक्तिः+च+उपदर्श्यते; अचिन्त्यः+ हि तपसां प्रभावः+ येन+आगस्त्यः+ महा+उदधिम्+अपि चुलुकनिपेयम्+अकरोत् न च वाच्यम्+उग्रतपः+तु+एन+एव किम्+इति+अयम्+आयुर्वेदम्+अपि न बुध्यते, यतः+तपः प्रभावः+अपि प्रतिनियतविषयतु+अन्न सर्वत्र शक्तिमान्, शक्तिः+च+अस्य कार्य+उन्नेया; तेन गुरुनिरपेक्ष+आयुर्वेदज्ञानलक्षणकार्यादर्शनात्+न तत्+तः+तत्र समर्थम्+इति+अवधारयामः; किम्+वा गुरुपूर्वक्रमेण+एव+आयुर्वेदज्ञानं फलति+इति+इन्द्रम्+उप+आगमात्+भरद्वाजः अथ कथं ब्रह्म+आदिषु+आयुर्वेदपूर्वगुरुषु विद्यमानेषु+इन्द्रम्+एव+अयम्+उप+आगमत्? युक्तं च प्रधानगुरोः+एव श्रवणं, यतः शिष्यपरम्परासंचारिणी विद्यासम्यग्ग्रहणादिदोषात् पात्रपरम्परासंचार्यमाणमधुवत् क्षीणा+अपि संभाव्येत; अतः आह-बुद्ध्वा शरण्यम्+अमरेश्वरम्+इति यस्मात्+अयम्+एव+इन्द्रः+अल्प+आयुः, सः+एव भयत्रस्तानां यथा शरण्यः+ रक्षणहितः+न तथा ब्रह्मादयः, तेन तम्+एव+उपागमत् अमरेश्वर इति+अनेन च+इन्द्रस्य रक्षण+उपयुक्ततां दर्शयति; राजा हि प्रजारक्षणे प्रयत्न+अतिशयवान् भवति ननु दीर्घं जीवितम्+अन्विच्छन्+इति+अत्र दीर्घस्य+अव्यवस्थितत्वेन कियत्+कालं तत्+दीर्घम्+अभिप्रेतं ? तत्र युग+अनुरूपं वर्षशतं, यत्+उक्तं---"वर्षशतं खलु+आयुः प्रमाणम्+अस्मिन् काले" (वि.स्था.अ.3) इति एतत्+च कलिकाल+आदौ परमायुः कालस्य यथा यथा क्षयः+तथा+आयुषः क्षयः यत्+आह--"संवत्सरशते पूर्णे याति संवत्सरः क्षयम् देहिनाम्+आयुषः काले यत्र यन्मानम्+इष्यते" (वि.स्था.अ.3) इति एतत्+अनुसारेण पूर्वयुगेषु+आयुः प्र+कर्षः यत्+आह भगवान् %व्यासः---% "पुरुषाः सर्वसिद्धाः+च चतुः+वर्षशत+आयुषः कृते त्रेत+आदिके+अपि+एवं पादशः+ह्रसति क्रमात्"---इति कर्म+अनुरूपं च+आयुः+नियतं वा, अनियतं वा भवति तत्र बलवत्+कर्म+आरब्धं नियतं, यथा+अयम्+अस्मिन् काले म्रियतः+ एव परम्; अबलवत्+कर्म+आरब्धं तु+अनियतं, तत्+यदा दृष्टं विष+आदि मारकं प्रत्ययम्+आसादयति तदा संजातबलं मारयति, यदा न प्र+आप्नोति दृष्टं मारकं कारणं तदा युग+अनुरूप+आयुः प्र+आप्तौ युगप्रभावजर्जरीकृतशरीरं मारयति अत्र दृष्टान्तः+च+आचार्येण दर्शितः "यथा हि+अक्षः स्वगुण+उपपन्नः+ वाह्यमानः+ यथाकालं स्वप्रमाणक्षयादेवावसानं गच्छति, स एव+अक्षः+अतिभार+अधिष्ठित, इति+आरभ्य यावत् `अन्तरा व्यसनम्+आपद्यते; तथा+अनियत+आयुषः+अन्तरा प्राण+अपराधात्+निरुध्यन्ते" (वि.स्था.अ.3) इति अन्तेन यदा तु+अनियत+आयुषः+ रसायनम्+आचरन्ति तदा तत्+प्रभावात्+युगप्रभावनियत+आयुः+लङ्घनं भवति यत्+आह--"तानि यावन्ति भक्षयेत् जीवेत्+वर्षसहस्राणि तावन्ती+आगतयौवनः" (चि.स्था.अ.1) इति+आदि न तु बलवत्कर्मनियतस्य+आयुषः+ लङ्घनम्+अस्ति, यत्+आह-"कर्म किम्+चित् क्वचित्+काले विपाकनियतं महत् किम्+चित्+तु+अकालनियतं प्रत्ययैः प्रतिबोध्यते"---(विं.स्था.अ.3) इति हन्त यदि+एवं तदा सर्वत्र कर्म+एव कारणं मरणे जीविते वा तथा वि+आधौ वि+आधि+उपगमे वा, तत् किम्+अनेन+आयुर्वेदेन कर्मजनितफलानुविधायिना; तथा+हि-यत्+तावत्+उच्यते-नियतं कर्म, तत्र तावत्+आयुर्वेदव्यापारः+ न+अस्ति, येन नियतेन+एव कर्मणा मिलितम्+अपि दृष्टं तत्र विफलीक्रियते; यत्+च+अबलवत्+कर्म+अरब्धत्वेन+अनियतम्+आयुः+उच्यते तत्+अपि न श्रद्धाधीनं, येन+अदृष्टशक्तिपराभवेन दृष्टस्य कार्यकारितां दृष्ट्वा+अपि विवाद+अध्यासिते विषये+अदृष्टम्+एव कारणम्+अवधारयामः, दृष्टं तु+अदृष्ट+आकृष्टम्+एव तत्र भवति न+एवम्, एवं सति सर्वानुष्ठानस्य+उपरमप्रसङ्गः; किम्+च केवलकर्मवादिनः+ दृष्टम्+अपवदतः+अदृष्ट+उत्पत्तिः+एव न प्राप्नोति, अदृष्टं हि दृष्ट+अग्निष्टोमादिजन्यं, दृष्टं च कारणं कर्मवादिनः+अभिमतम्; अथ+अदृष्टकारणं दृष्टम्+इच्छन्ति हन्त तर्हि तेन+एव न्यायेन दहन+आदीनाम्+अपि किम्+इति शीत+अपहत्वस्फोट+आदिजनकतु+आदि न स्वीक्रियते; किम्+च केवलकर्मवादिनः+ दृष्टे कारणे व्याप्तिग्रहणाभावात्+अदृष्ट+अनुमानम्+एव न स्यात्, तस्मात्+दृष्टम्+अदृष्टं च कारणम् तत्र क्वचित्+अदृष्टं दृष्टेन बाध्यते, क्वचित्+च दृष्टम्+अदृष्टेन+इति; तेन यत्र पुरुषे बलवत्+नियतमरणकारणम्+अदृष्टं, (1) (1.`बलवत्वात्' इति पा०) तत्र जीवितमरणयोः+किंचित् +करः+अयम्+आयुर्वेदः, किम्+तु तत्र+अपि नियतमरणकालात्+अर्वाक्+दुःखजनकव्याधिप्रशमने व्याप्रियतः+ एव यदि व्याधिः+अपि तस्य नियतकर्मजन्यः+ न स्यात्; यत्+तु कर्मानियतविपाकं भवति तत्+प्रति सर्वथा प्रयोजनवत्+आयुर्वेद+उपादानम् यत्+तु युगनियतम्+आयुः, तत्+न+अतिबलवता कर्मणा नियमितं; येन रसायनप्रयोगात्+तत्+बाधनं दृष्टत्वात्+अनुमन्यन्ते, न तु स्वस्थहितातुरहितचिकित्साभ्याम् अयं च वादः शास्त्रकारेण स्वयम्+एव प्रपञ्चेन निः+लोचनीयः+ इति न+इह प्रतन्यते ||3|| <1-4, 5> ब्रह्मणा हि यथा प्र+उक्तम्+आयुर्वेदं प्रजापतिः जग्राह निखिलेन+आदौ+अश्विनौ तु पुनः+ततः ||4|| अश्विभ्यां भगवान्+शक्रः प्रतिपेदे ह केवलम् ऋषि प्र+उक्तः+ भरद्वाजः+तस्मात्+शक्रम्+उप+आगमत्||5|| कथम्+इन्द्रः+एव शरण्यः+ न ब्रह्मादयः+ इति+आह---ब्रह्मणा हि+इति+आदि हि यस्मात्+अर्थे प्रजापतिः+दक्षनामा प्र+उक्तम्+इति प्रकर्षेण+उक्तं, प्रकर्षः+च+अनवशेषेण+अभिधानम् यथा+इति+अनेन तथाशब्दस्य नित्यसंबन्धस्य+आकर्षणात्+यादृशं प्र+उक्तं तादृशम्+एव जग्राह निखिलेन+इति+अनवशेषेण अश्विनौ तु ततः प्रजापतेः+जगृहतुः अत्र+अपि यथा प्र+उक्तं निखिलेन च+इतिपदं तथा+एव योजनीयम् एवम्+अश्विभ्यां भगवान्+शक्रः प्रतिपदे हेति+अत्र+अपि यथा प्र+उक्तम्+इति+आदि योजनीयम् हशब्दस्तु+अवधारणे, तेन प्रतिपदेः+ एव परं शक्रः+ नतु कस्मैचित्+आयुर्वेदं दत्तवान्+इति+अर्थः अनेन च ग्रन्थेन+अन्यून+अधिक+आयुर्वेदागम+उपदर्शकेन यथा ब्रह्मण आयुर्वेदज्ञानं तथा+इन्द्रस्य+अपि+इति दर्शितम् तेन ब्रह्मणः+ वा+आयुर्वेदः श्रूयते इन्द्रात्+वा+इति न किञ्चित्+अर्थतः+(2) (2.`न कश्चित्+अर्थतः+ विशेषः' इति पा०) विशेषः इन्द्रे तु+इदम्+अधिकं---यत्+अयमसंक्रामितविद्यत्वेन शिष्यार्थी यत्+उक्तं---"यः+ हि गुरुभ्यः सम्यक्+आदाय विद्यां न प्रयच्छति+अन्तेवासिभ्यः स खल्वृणी गुरुजनस्य महत्+एनः+विन्दति" इति, अतः+अकृतशिष्यत्वेन शिष्यार्थित्वविशेषयोगाद्ब्रह्मादिभ्यः+ विशेषेण+इन्द्रः+ एव शरण्यः+ इति ब्रह्मणः+तु परमगुरोः+विदितसकलवेदस्य(3) (3.`स्वयम+एव बुद्धसकलवेदस्य' इति पा०) सर्वत्र+अतिरोहितमतेः+आयुर्वेदज्ञानं स्वतः सिद्धणेवा+इति न गुर्वन्तरापेक्षा एतत्+च ब्रह्मा+आदिगुरुपरम्परा+उपदर्शनम्+आयुर्वेदस्य+अविप्लुत+आगम+उपदर्शनार्थं तथा महापुरुषसेवितत्वेन+उपादेयत्व+उपदर्शनार्थं च वचनं, हि, ---"तत्र यत्+मन्येत महद्यशस्विसुधीरपुरुषासेवितम्" इति+आदि यावत् "तत्+अभिप्रपद्येत(1) (1.`तत्+उपादद्यात्+शास्त्रम्' इति पा०) शास्त्रम्" (वि.स्था. अ 8) इति ऋषि प्र+उक्तः+ इति वक्ष्यमाणवृत्तान्तेन ऋषि प्र+उक्तः तस्मात्+इति यस्मात्+इन्द्रः+ एव विशेषेण शरण्यः|| 4- 5|| <1-6, 7> विघ्नभूता(2) (2.`विघ्नभूता इति+अत्र+अभूततत्+भावे च्विर्न संभवति, रोगाणाम्+उत्+पत्तितः+ एव विघ्नस्वरूपत्वेन+अविघ्नस्वरूपत्व+अभावात्' इति %गङ्गाधरः%) यदा रोगाः प्रादुर्भूताः शरीरिणाम् तप+उपवास+अध्ययनब्रह्मचर्यव्रतायुषाम्(3) (3.`व्रताजुषाम्' इति, तथा `उपवासतपः पाठब्रह्मचर्यव्रतायुषाम्' इति च पा०) ||6|| तदा भूतेषु+अनुक्रोशं पुरः+कृत्य महर्षयः समेताः पुण्यकर्माणः पार्श्वे हिमवतः शुभे ||7|| अथ कथम्+अयम्+ऋषिप्र+उक्तः+ इति+आयुर्वेदस्य मर्त्यलोक+आगमे हेतुम्+आह---विघ्नभूता इति+आदि विघ्नभूता इति+अन्तरायस्वरूपाः रुजन्ति+इति रोगाः प्र+आदुः+भूता इति+आदिविर्भूताः अयं च रोग प्र+आदुः+भावः कृतयुगान्ते बोद्धव्यः वक्ष्यति हि---"भ्रश्यति तु कृतयुगे" (वि.स्था.अ.3) इति+आदिना रोग प्र+आदुः+भावं जनपद+उद्ध्वंसनीये प्र+आदुः+भावः+च पूर्वसिद्धस्य+एव+आविर्भावः तेन रोगसन्ताननित्यता+अपि+अविरुद्धा भवति+अर्थेदशमहामूलीये (सू.अ.30) वक्तव्या शीर्यतः+ इति शरीरं, तत्+अस्य+अस्ति+इति शरीरी एतेन शरीरं स्वतः+ एव शीर्यमाणं रोगसंबन्धात्+तु नितरां शीर्यतः+ इति सूचयति केषां विघ्नभूता इति+आह---तप+उपवास+अध्ययन+इति+आदि रोगग्रस्ता हि शरीरिणः+तपः प्रभृतीनि कर्तुं न पारयन्ति विकृतत्वात्; तथा, आयुषः+च मारकत्वेन केचिद्गदा विरोधका भवन्ति अत्र तपः+चान्द्रायण+आदि, उपवासः क्रोध+आदिपरित्यागः सति+आदि+उपादानं च, वचनं हि---"उपावृत्तस्य पापेभ्यः सहवासः+ गुणे हि यः उपवासः सः विज्ञेयः+ न शरीरस्य शोषणम्" इति; अध्ययनं वेद+अध्ययनं, ब्रह्मणे मोक्षाय चर्यं ब्रह्मचर्यम्+उपस्थनिग्रह+आदि, व्रतम्+इप्सितकामः+ नियमः, आयुः+उक्तम् तप+उपवास+इति प्रयोगः पूर्वत्रासिद्धविधेः+अनित्यत्वेन तपः सकारस्थानिभूतलोपस्य सिद्धत्वाज्ज्ञेयः, यथा "न+उपधायाः"---(पा.अ.6 पा.4 सू.7) इति भूतेषु प्राणिषु अनुक्रोशम्+इति अनुकम्पां, कस्मात् ? अनेक+अर्थत्वात्+धातूनाम् पुरः+कृत्य आदृत्य एतेन प्राणिरोगहरणम्+एव प्रधानम्+आयुर्वेदोपगमने महर्षीणां फलम्; आयुः प्रकर्षस्तु+अनुषङ्गसिद्धः+तेषां महात्मनाम्+इति भावः नरेषु+इति वक्तव्ये यत्+अयं भूतेषु+इति सामान्यशब्दं करोति, तेन न समानजीवप्रयुक्त+इयम्+अनुकम्पा, (4) (4.`सजातीयत्वप्रयुक्त+इयम्+अनुकम्पा' इति पा०) किम्+तु प्राणिमात्रप्रयुक्त+इति समदर्शितामूषीणां दर्शयति महान्तः+च ते ऋषयः+च+इति महर्षयः; अनेन चतुः+विधा अपि ऋषयः--ऋषिका, ऋषिपुत्त्रा, देवर्षयः+, महर्षयः+च गृह्यन्ते; महर्षि+अनुगामित्वात्+ऋषिकादीनाम्+अपि ग्रहणम् पुण्यं पावनं कर्म येषां ते पुण्यकर्माणः पर्शुकाभिः+तृतं पार्श्वं, तेन पार्श्वम्+इव (ततं) पार्श्वम् शुभे इति पदं कर्तव्यसमाध्यनुगुण+उपदर्शनार्थं, यतः शुभे हि देशे समाधयः प्रसीदन्ति|| 6- 7|| <1-8-14> अङ्गिरा जमदग्निः+च वसिष्टः कश्यपः+ भृगुः आत्रेयः+ गौतमः साङ्ख्यः पुलस्त्यः+ नारदः+असितः ||8|| अगस्त्यः+ वामदेवः+च मार्कण्डेय+आश्वलायनौ पारिक्षिः+भिक्षुः+आत्रेयः+ भरद्वाजः कपिञ्ज(ष्ठ)लः||9|| विश्वामित्र+आश्मरथ्यौ च भार्गवः+च्यवनः+अभिजित् गार्ग्यः शाण्डिल्यकौण्डिल्यौ(न्यौ)वार्क्षिर्देवलगालवौ ||१०||साङ्कृत्यः+ वैजवापिः+च कुशिकः+ बादरायणः बडिशः शरलोमा च काप्यकात्यायनौ+उभौ ||11|| काङ्कायनः कैकशेयः+ धौम्यः+ मारीचकाश्यपौ शर्कराक्षः+ हिरण्याक्षः+ लोकाक्षः पैङ्गिः+एव च ||12|| शौनकः शाकुनेयः+च मैत्रेयः+ मैमतायनिः वैखानसा वालखिल्याः+तथा च+अन्ये महर्षयः ||13|| ब्रह्मज्ञानस्य निधयः+ द(य)मस्य नियमस्य च तपसः+तेजसा दीप्ता हूयमाना इव+आग्नयः||14 || सुख+उपविष्टाः+ते तत्र पुण्यां चक्रुः कथाम्+इमाम् के ते महर्षयः+ इति+आह---अङ्गिरा इति+आदि बहु+ऋषीणाम्+अत्र कीर्तनं ग्रन्थ+आदौ पापक्षयहेतुत्वेन, तथा+आयुर्वेदस्य+एवम्+विधमहापुरुषसेवितत्वेन सेव्यत्व+उपदर्शनार्थं च+इति एषु च मध्ये केचित्+यायावराः, केचित्+शालीनाः, केचित्+अयोनिजाः, एवम्+प्रकाराः+च सर्वे मिलिता बोद्धव्याः भिक्षुः+इति+आत्रेयविशेषणं, वक्ष्यति हि---"तत्+न+इति भिक्षुः+आत्रेयः (सू.स्था.अ 25)" इति वैखानसाः+ इति कर्मविशेषप्रयुक्ता संज्ञा वालखिल्याः+तु स्वल्पप्रमाणाः केचित्+ऋषयः निधयः+ इव निधयः+अक्षयस्थानत्वेन दमः+ दान्तत्वम् इमाम्+इति अग्रे वक्ष्यमाणाम्|| 8-14 || <1-15, 16, 17> धर्मार्थकाममोक्षाणाम्+आरोग्यं मूलम्+उत्तमम् ||15|| रोगाः+तस्य+अपहर्तारः श्रेयसः+ जीवितस्य च प्रादुः+भूतः+ मनुष्याणाम्+अन्तरायः+ महानयम् ||16|| कः स्यात्+तेषां शम+उपाय इति+उक्त्वा ध्यानम्+अस्थिताः अथ ते शरणं शक्रं ददृशुः+ध्यानचक्षुषा ||17|| स वक्ष्यति शम+उपायं यथावत्+अमरप्रभुः धारणात्+धर्मः स च+आत्मसमवेतः कार्यदर्शन+अनुमेयः, अर्थः सुवर्णादिः, काम्यतः+ इति कामः+ वनितापरिषु+अङ्ग+आदिः, मोक्षः संसारविमोक्षः आरोग्यं रोगाभावात्+धातुसाम्यम् मूलं कारणम् उत्तमम्+इति प्रधानं; तेन+आरोग्यं चतुः+वर्गे प्रधानं कारणं, रोगगृहीतस्य क्वचित्+अपि पुरुष+अर्थे+असमर्थत्वात्+इति+उक्तम् तस्य+अपहर्तारः+ इति आरोग्यस्य+अपहर्तारः; इदम्+एव च रोगाणाम्+आरोग्य+अपहरणं यत्+अनर्थलाभः; न पुनः+उत्पन्नः+ रोगः पश्चात्+आरोग्यम्+अपहरति, भावाभावयोः परस्पर+अभावात्मकत्वात् श्रेयसः+ जीवितस्य च+इति श्रेयोवत्+जीवितं हितत्वेन सुखत्वेन च+अर्थेदशमहामूलीये (सू.अ.30) वक्ष्यमाणं, तस्य जीवितस्य+अपहर्तारः+ इति योजनीयम्; अश्रेयोजीवितमहितत्वेन दुःखहेतुतया च+अनुपादेयम्+इति कृत्वा तत्+अपहरणम्+इह न+उक्तम् अत्र सुखहितजीवित+उपघातः+ धर्म+आदि+उपघातेन+एव लब्धः; तेन वयं पश्यामः---श्रेयः शब्देन सामान्येन+अभ्युदयवाचिना धर्म+आदयः+अभिधीयन्ते, जीवितशब्देन च जीवितमात्रं, यतः+ जीवितं स्वरूपेण+एव सर्वप्राणिनां निरुपाधि+उपादेयं; वचनं हि, ---"आचकमे च ब्रह्मण इयम्+आत्मा आशीः---आयुष्मान् भूयासम्---" इति यत्+तु+अत्यन्तदुःखगृहीतस्य जीवितं जिहासितं, तत्र दुःखस्य+अत्यन्तजिहासितस्य+अन्यथाहातुम्+अशक्यत्वात् प्रियम्+अपि जीवितं त्यक्तुम्+इच्छति न स्वरूपेण अन्तरायः+ इति धर्म+आदिसाधने बोद्धव्यः अयम्+इति रोगप्रादुर्भावरूपः तेषाम्+इति रोगाणाम् शरणम्+इति रक्षितारम् शक्तत्वात्+शक्रः+ उच्यते ध्यानं समाधिविशेषः, तत्+उपलब्धिसाधनत्वात्+चक्षुः+इव ध्यानचक्षुः, तेन `सः+ वक्ष्यति शम+उपायं यथावत्+अमरप्रभुः' इति ध्यानचक्षुषा ददृशुः+इति योजना ||15-17||-- <1-18-23> कः सहस्राक्षभवनं गच्छेत् प्रष्टुं शचीपतिम् ||18|| अहम्+अर्थे नियुज्येयम्+अत्र+इति प्रथमं वचः भरद्वाजः+अब्रवीत+तस्मात्+ऋषिभिः स नियोजितः ||19|| सः+ शक्रभवनं गत्वा सुरर्षिगणमध्यगम् (1) (1.`सुरर्षिगणसेवितम्' इति पा०) ददर्श बलहन्तारं(2) (2.`बलहन्तारं बलनाम्+असुरार्रि शक्रम्+इति यावत्' इति %गङ्गाधरः%) दीप्यमानम्+इव+अनलम् ||20|| सः+अभिगम्य(3) (3.`विनयेन+अभिगम्यैनं द्र(प्र)ष्टुकामः+ महायशाः दृष्ट्वा+एव च मुनिं प्र+आह भगवान् पाकशासनः स्वागतं च+इति धर्मज्ञः+ मुनिः+तस्मात्+यथा+इप्सितम् अर्चितः+च यथान्यायम्+उपविष्टः सम्+आगतः तत्र+उपायं विकाराणां पप्रच्छ हरिवाहनम् ब्रूहि नः प्रशम+उपायं तेषाम्+अमरसत्तम श्रुत्वा+इति वचनं तस्य सर्वभूतहितौ+अहम् तस्मै प्र+उवाच' इति+अधिकः पाठ उपलभ्यते क्वचित्+हस्तलिखितपुस्तके) जय+आशीर्भिः+अभिनन्द्य सुरेश्वरम् प्र+उवाच विनयात्+धीमान्+ऋषीणां(4) (4.`भगवान् धीमान्' इति पा०) वाक्यम्+उत्तमम् ||21|| व्याधयः+ हि सम्+उत्पन्नाः सर्वप्राणिभयङ्कराः तत्+ब्रूहि मे शम+उपायं यथावत्+अमरप्रभः ||22|| तस्मै प्र+उवाच भगवान+आयुर्वेदं शतक्रतुः पदैः+अल्पैः+मतिं बुद्ध्वा विपुलां परमर्षये ||23|| अथ+एतेषु मध्ये भरद्वाजः कथम्+इन्द्रम्+उपागमत्+इति+आह---क इति+आदि शचीपतिम्+इति+अनेन शचीसंभोगव्यासक्तम्+अपि+अहम्+उपासितुं क्षमः+ इति भरद्वाजः+ दर्शयति अर्थे प्रयोजने नियुज्य+इयं व्यापारयेयम् अत्र+इति प्रकृतप्रयोजनः+ एव, अत्र+इतिशब्दः+ यस्मात्+अर्थे यथा---सुभिक्षम्+इति+आगतः; यस्मात् सुभिक्षं तस्मात्+आगतः+इति+अर्थः नियोजितः+ इति चौरादिकः+ णिच्, न हेतौ अनेन प्रकरेण भरद्वाजस्य+आयुर्वेदागमे विशेषेण+आर्थित्वात्+न प्रेरणम्+इति दर्शितं भवति प्र+उवाच+इति सम्यक्+उवाच; न तु प्रशब्दः प्रपञ्चार्थः, पदैः+अल्पैः+इति+उक्तत्वात् कस्मात् पदैः+अल्पैः+उवाच+इति+आह---मतिं बुद्ध्वा विपुलम्+इति; यस्मात्+विपुलमतिं भरद्वाजं प्रतिपन्नवान् तस्मात् पदैः+अल्पैः+उवाच+इति भावः; मतिः+च बहुविषयत्वेन+उपचारात्+विपुल+इति+उच्यते, सा च मतिः शुश्रूषाश्रवणग्रहणधारण+उहाप+उहतत्त्व+अभिनिवेशो+अतीह विपुला बोद्धव्या अत्र च+इन्द्रेण दिव्यदृशा भरद्वाज+अभिप्रायम्+अग्रतः+ एव बुद्ध्वा+आयुर्वेद उपदिष्टः; तेन भरद्वजिस्य+इन्द्रपृच्छात्+ईह न दर्शितं, किम्+वा भूतम्+अपि+इन्द्रपृच्छ+आदि ग्रन्थविस्तरभयात्+इह न लिखितम्||18-23|| <1-24> हेतुलिङ्ग+औषधज्ञानं स्वस्थातुरपरायणम् त्रिसूत्रं शाश्वतं पुण्यं बुबुधे यं पितामहः ||24|| यादृशः+असौ+अल्पपदैः+उपदिष्ट आयुर्वेदः+तम्+आह---हेतु+इति+आदि हेतुलिङ्ग+औषधज्ञानम्+इति हेतु+आदीनि ज्ञायन्ते+अनेन+इति हेतुलिङ्ग+औषधज्ञानं, यावत्+च+आयुर्वेदवाच्यं तावत्+धातु+आदि+अन्तर्भूतम्+इति+अर्थः हेतुग्रहणेन सन्निकृष्टविप्रकृष्टव्याधिहेतुग्रहणं; लिङ्गग्रहणेन च व्याधेः+आरोग्यस्य च कृत्स्नं लिङ्गम्+उच्यते, तेन व्याधि+आरोग्ये अपि लिङ्गशब्दवाच्ये, यतः+ताभ्याम्+अपि हि तत्+लिङ्गं लिङ्ग्यतः+ एव; वक्ष्यति हि "विषम्+आरम्भमूलानां ज्वरः+ एकः+ हि लक्षणम् विषम्+आरम्भमूल+आद्यैः+ज्वर एकः+ निगद्यते" (नि.अ.8) इति+आदि; औषधग्रहणेन च सर्वपथ्य+अवरोधः शरीरं च+अत्र हेतौ लिङ्गे च+अन्तः+भवति स्वस्थातुरयोः परम+उत्कृष्टम्+अयनं मार्गः+ इति स्वस्थातुरपरायणम् किमन्यः+अयं हेतुलिङ्ग+औषधज्ञानरूप आयुर्वेदः+ ब्रह्मबुद्धात्+आयुर्वेदात्+उत+अनन्यः+ इति+आह---त्रिसूत्रम्+इति+आदि पितामहः+अपि यं त्रिसूत्रं बुबुधे तम्+इन्द्रः प्र+उवाच त्रीणि हेतु+आदीनि सूत्र्यन्ते यस्मिन् येन वा तत्+त्रिसूत्रम् तत्र सूचनात् सूत्रणात्+च+अर्थसन्ततेः सूत्रम् एतेन तं यथा ब्रह्मा त्रिसूत्रं बुबुधे तथा+एव हेतुलिङ्ग+औषधज्ञानम्+इन्द्रः प्र+उवाच+इति+अविप्लुतम्+आगमं दर्शयति बुबुधः+ इति न कृतवान् अतः+ एव+उक्तं---शाश्वतं; नित्यम्+इति+अर्थः तत्+च नित्यत्वं सूत्रस्थानान्ते व्युत्पादनीयम् ||24|| <1-25, 26> स+अनन्तपारं त्रिस्कन्धम्+आयुर्वेदं महामतिः यथावत्+अचिरात् सर्वं बुबुधे तत्+मना मुनिः ||25|| तेन+आयुः+अमितं(1) (1.`शब्दाक्षरपदन्यासच्छन्दोवृत्तरसक्रमैः श्रुत्वा सहस्रवर्षाणाम्+आरोग्यार्थं वि+निः+चयम् तेन+आयुः+अमितं' इति+अधिकः पाठः क्वचित्+पुस्तके दृश्यते) लेभे भरद्वाजः सुख+अन्वितम् ऋषिभ्यः+अनधिकं तत्+च(2) (2.`तं च' इति पा०) शशंसानवशेषयन् 26 अथ+उद्दिष्टम्+आयुर्वेदं कथं गृहीतवान् भरद्वाज इति+आह---सः+अनन्त+इति+आदि अविद्यमानौ+अनन्तपारौ यस्य+असौ+अनन्तपारः, अत्र पारशब्देन गोबलीवर्दन्यायेन+आदिः+उच्यते; पारशब्दः+ हि+उभयोः+अपि नदीकूलयोः+विवक्षावशात्+वर्तते; किम्+वा अनन्तः+ मोक्षः, पारम्+उत्कृष्टं फलं यस्य+आयुर्वेदस्य+असौ+अनन्तपारः वक्ष्यति हि---"चिकित्सा तु नैष्ठिकी या विन+उपधाम्" (शा.स्था.अ.1) इति अत्र नैष्ठिकी मोक्षसाधनहेतुः (3) (3.`मोक्षसाधना' इति पा०) त्रयः+ हेतु+आदयः स्कन्धरूपा यस्यः सः त्रिस्कन्धः; स्कन्धः+च स्थूल+अवयवः प्र+विभागः+ वा तत्र+एव+आयुर्वेदग्रहणे मनः+ यस्यः सः तत्+मनाः मननात् ज्ञानप्रकर्षशालित्वात्+मुनिः (4) (4.`ज्ञानप्रकर्षणनियोगित्वात्+मुनिः' इति पा०) एतेन यस्मात्+अयं महामतिः+तत्+मनाः मुनिः+च तेन+अनन्तपारम्+अपि+आयुर्वेदं हेतु+आदिस्कन्धत्रयम्+आलम्बनं कृत्वा यथावत्+अचिरात्+एव प्रतिपन्नवान्+इति+आशयः अचिरात्+इति अचिरेण अत्र च यथा ब्रह्मा त्रिसूत्रं बुबुधे यथा च+इन्द्रः+ हेतुलिङ्ग+औषधज्ञानं प्र+उवाच तथा+एव भरद्वाजः+अपि त्रिस्कन्धं तं बुबुधे इति+अनेन+आयुर्वेदस्य+अविप्लुत+आगमत्वम्+उपदर्श्यते; तेन त्रिसूत्रत्रिस्कन्धयोः+न पुनः+उक्तिः ||२५||तेनायुरमितं लेभे भरद्वाजः सुखान्वितम् ॠषिभ्योsनधिकं तच्च शशंसानवशेषन् ||२६||तेन+इति इन्द्रात्+गृहीतेन+आयुर्वेदेन अमितम्+इति अमितम्+इव+अमितम्, अतिदीर्घत्वात् आयुः शब्दः+च+आयुः कारणे रसायनज्ञाने बोद्धव्यः; येन+उत्तरकालं हि रसायन+उपयोग+आदयं भरद्वाजः+अमितम्+आयुः+अवाप्स्यति (न ऋषिभ्य(1) (1.अयं पाठः+ हस्तलिखितपुस्तके न+उपलभ्यते) आयुर्वेदकथनात् पूर्वं रसायनम्+आचरति स्म); किम्+वा सर्वप्राणी+उकार+अर्थ+अधीत+आयुर्वेदजनितधर्मवशात्+तत्+कालम्+एव+अमितम्+आयुः+लभे भरद्वाजः+ इति बोद्धव्यम् तत्+च+इति श्रुतं; यदा तम्+इति पाठः, तदा तम्+आयुर्वेदम् अनवशेषयन्+इति कार्त्स्न्येन+इति+अर्थः आयुर्वेदम्+अधीत्य+अनन्तरम्+एव+अयं तम्+ऋषिभ्यः+ दत्तवान् || 26|| <1-27, 28, 29> ऋषयः+च भरद्वाजात्+जगृहुः+तं प्रजाहितम् दीर्घम्+आयुः+चिकीर्षन्तः+ वेदं वर्धनम्+आयुषः|| 27|| महर्षयः+ते ददृशुः+यथा+अवज्ज्ञानचक्षुषा सामान्यं च विशेषं च गुणान् द्रव्याणि कर्म च ||28|| समवायं च तत्+ज्ञात्वा तन्त्र+उक्तं विधिम्+अस्थिताः लेभिरे परमं शर्म जीवितं च+अपि+अनित्वरम् ||29|| (2) (2.`अनश्वरम्' इति पा०) दीर्घम्+आयुः+चिकीर्षन्तः+ इति प्राणिनाम्+आत्मनः+च ज्ञानार्थं ज्ञानरूपं वा चक्षुर्ज्ञानचक्षुः, तेन ज्ञानचक्षुषा गृहीतेन तेन+आयुर्वेदेन किं ददृशुः+इति+आह---सामान्यं च+इति+आदि एषां च+उत्तरत्र लक्षणं षण्णां पदार्थानां विश्वरूपाणां भविष्यति; तेन+एतत्+तत्र+एव व्याकरणीयम् तत्+इति सामान्य+आदि तन्त्र+उक्तं विधिम्+इति अपथ्यपरिहारपथ्य+उपादानरूपम् शर्म सुखम् परमिति दुःखान्+आक्रान्तम् अनित्वः+अमिति अगत्वरम्|| 28-29 || <1-30, 31> अथ मैत्रीपरः पुण्यम्+आयुर्वेदं पुनर्वसुः शिष्येभ्यः+ दत्तवान् षड्भ्यः सर्वभूत+अनुकम्पया ||30|| अग्निवेशः+च भेल(ड)अः+च जतूकर्णः पराशरः हारीतः क्षारपाणिः+च जगृहुः+तत्+मुनेः+वचः ||31|| अथ+इति+आदिना भरद्वाजशिष्यस्य+आत्रेयस्य पुनः+वस्वपरनाम्नः+अग्निवेशादिगुरुतां दर्शयति अत्र केचित्+भरद्वाज+आत्रेययोः+एक्यं मन्यन्ते, तत्+न; भरद्वाजसंज्ञया आत्रेयस्य क्वचित्+अपि तन्त्रप्रदेशः+अकीर्तनात्; %हारीते% च+आत्रेयादिगुरुतया भरद्वाज उक्तः---"शक्रात्+अहम्+अधीतवान्" इति+आदिना "मत्तः पुनः+असंख्येयाः+त्रिसूत्रं त्रिप्रयोजनम् अत्र+आत्रेय+आदिपर्यन्ता विदुः सप्त महर्षयः|| आत्रेयात्+धारीतृषिः"---इति+अन्तेन %वाग्भटेन% तु यत्+उक्तं "ब्रह्मा स्मृत्वा+आयुषः+ वेदं प्रजापतिम्+अजिग्रहत् सः+अश्विनौ तौ सहस्रांक्षं सः+अत्रिपुत्रादिकान् मुनीन्" (वा.सू.अ.1) इति+अनेन+आत्रेयस्य+इन्द्रशिष्यत्वं, तत्+आयुर्वेदसमुत्थानीयरसायनपादे आदिशब्देन वक्ष्यमाण+इन्द्रशिष्यतायोगात् समर्थनीयम् तत्र हि+इन्द्रेण पुनः+महर्षीणाम्+आयुर्वेदः+ उपदिष्टः+ इति वक्तव्यम् मैत्रीपरः+ मैत्रीप्रधानः; मैत्री च सर्वप्राणिषु+आत्मनि+इव बुद्धिः|| 30- 31|| <1-32-40> बुद्धेः+विशेषः+तत्र+आसीत्+न+उपदेशान्तरं मुनेः तन्त्रस्य कर्ता प्रथमम्+अग्निवेशः+ यतः+अभवत् ||32|| अथ भेलादयः+चक्रुः स्वं स्वं तन्त्रं कृतानि च श्रावयाम्+आसुः+आत्रेयं सर्षिसङ्घं सुमेधसः||33|| श्रुत्वा सूत्रणम्+अर्थानाम्+ऋषयः पुण्यकर्मणाम् यथावत्+सूत्रितम्+इति प्रहृष्टाः+त+अनुमेनिरे||34|| सर्व एव+अस्तु+वः+तान्+च सर्वभूतहितैषिणः साधु(1) (1.`भूतेषु साधु यथा स्यात्+तथा+अनुक्रोश' इति %गङ्गाधरः%) भूतेषु+अनुक्रोश इति+उच्चैः+अब्रुवन् समम् ||35|| तं पुण्यं शुश्रुवुः शब्दं दिवि देवर्षयः स्थिताः सामराः परमर्षीणां श्रुत्वा मुमुदिरे परम् ||36|| अहो साधु+इति निर्घोषः+लोकान्+त्रीन्+अन्ववा(ना)दयत् नभसि स्निग्धगम्भीरः+ हर्षात्+अभूतैः+उदीरितः ||37|| शिवः+ वायुः+ववौ सर्वा भाभिः+उन्मीलिता दिशः निपेतुः सजलाः+च+एव दिव्याः कुसुमवृष्टयः|| 38|| अथ+अग्निवेशप्रमुखान् विविशुः+ज्ञानदेवताः बुद्धिः सिद्धिः स्मृतिः+मेधा धृतिः कीर्तिः क्षमादया||३९|| तानि च+अनुमतानि+एषां तन्त्राणि परमर्षिभिः|| भ(भा)वाय भूतसङ्घानां प्रतिष्ठां भुवि लेभिरे ||40|| बुद्धेः+विशेषः+ उत्कर्षः यतः+ इति बुद्धेः+विशेषात् स्वं स्वं तन्त्रम्+इति स्वस्वनामाङ्कितं %भेलतन्त्रं, जतूकर्णतन्त्र%म्+इति+आदिकम् कृतानि च+इति+अत्र `तन्त्राणि' इति शेषः पुण्यम्+आयुर्वेदतन्त्रकरणलक्षणं कर्म येषाम्+अग्निवेशादीनां ते पुण्यकर्माणः, तेषां पुण्यकर्मणाम् सर्वभूतहितैषिणः+ इति+अग्निवेशादिविशेषणं; किम्+वा ऋषिसङ्घविशेषणम् साधुशब्दः+अजहत्+लिङ्गतया नपुंसकलिङ्गः+एव; यथा---वेदाः प्रमाणम्+इति केचित्+तु साधु+इति विशेषणस्य नपुंसकलिङ्गता+अनुरोधात्+अनुक्रोशम्+इति+अपि नपुंसकलिङ्गं पठन्ति अहः+ इति साधु+इति प्रशंसायाम् स्निग्धः+ इति अनुत्कटत्वेन+आह्लादकत्वेन च शिवः+ वायुः+ववौ+इति+आदिना शुभलक्षणेन प्रकृततन्त्रकरणस्य देवैः+अपि+अर्थतः+अनुमतत्वम्+उपदर्श्यते ज्ञानदेवताः+ इति ज्ञान+अभिमानिन्यः+ देवताः तेन ग्रन्थकरणात् पूर्वम्+एव+अग्निवेशादीनां बुद्धि+आदयः+ व्यवस्थिताः, तन्त्रकरण+उत्तरकालं तु+आदरेण बुद्धि+आदिदेवता+अनुप्रवेशः+ इति सिद्धिः साध्यसाधनज्ञानम् कीर्तिः कीर्तनं वक्तुं ज्ञानम्+इति+अर्थः; नतु कीर्तिः+यशोरूपा, तस्याः+ अज्ञानरूपत्वात्; ज्ञानदेवताः+च+इह+उच्यन्ते भवाय स्थितये, रोगान्+उपहतजीविताय+इति यावत् प्रतिष्ठा जन+उपादेयतया+अवस्थानम्||32-40|| <1-41> हित+अहितं सुखं दुःखम्+आयुः+तस्य हित+अहितम् मानं च तत्+च यत्र+उक्तम्+आयुर्वेदः सः+उच्यते|| 41|| संप्रति+आयुर्वेदव्युत्पत्तिं कुर्वन्+आयुर्वेद+अभिधेयं दर्शयति---हित+अहितम्+इति+आदि हितं च+अहितं च हित+अहितं, तथा सुखयुक्तत्वात् सुखं, दुःखयुक्तत्वात्+दुःखं; एतत्+च चतुः+प्रकारम्+अपि+आयुः+अर्थेदशमहामूलीये "तत्र शारीरम्+आनसाभ्याम्" इति+आदिना ग्रन्थेन "अहितमतः+ विपर्ययेण" (सू.अ.30) इति+अन्तेन वक्ष्यति तस्य हित+अहितम्+इति आयुषः पथ्य+अपथ्यम् मानं च+इति+आयुषः+ एव, तत्+च प्रमाणं मासिकद्विमासिकत्व+आदिभिः+विकृतिलक्षणैः+इन्द्रियस्थाने तथा प्रकृतिलक्षणैः "इदम्+आयुष्मतां कुमाराणां लक्षणं भवति" (शा.अ.8) इति+आदिना शारीरे वक्तव्यम् तत्+च+इति आयुः स्वरूपेण "शरीर+इन्द्रियसत्त्वात्मसंयोग" इति+आदिना वक्ष्यमाणम् तेन हित+अहितम्+इति+आदिना `आयुर्वेदयति+इति+आयुर्वेद' इति+उक्तं भवति विदधातुः+च+इह ज्ञानार्थ एव+अभिप्रेतः यत्+वक्ष्यति+अर्थे दशमहामूलीये---"तत्+आयुर्वेदयति+इति+आयुर्वेदः" (सू.अ.30) इति लाभादयः+तु+अर्था विदेः+इह न+उक्ताः, तेषां साक्षात्+आयुर्वेदाजन्यत्वात्+इति भावः ||41|| <1-42> शरीर+इन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगः+ धारि जीवितम् नित्यगः+च+अनुबन्धः+च पर्यायैः+आयुः+उच्यते ||42|| आयुर्वेदपदे पूर्वपदवाच्यम्+आयुः+आह---शरीर+इति+आदि शरीरं पञ्चमहाभूतविकारात्मकम्+आत्मनः+ भोगायतनम्, इन्द्रियाणि चक्षुः+आदीनि, सत्त्वं मनः, आत्मा ज्ञानप्रतिसन्धाता, एषां सम्यक्+दृष्टयन्त्रितः+ योगः संयोगः यदि+अपि शरीरग्रहणेन+एव इन्द्रियाणि+अपि लभ्यन्ते, तथा+अपि प्राधान्यात्+तानि पुनः पृथक्+उक्तानि अयं च संयोगः संयोगिनः शरीरस्य क्षणिकत्वेन यदि+अपि क्षणिकः+तथा+अपि सन्तानव्यवस्थितः+अयम्+एकतय+उच्यते तस्य+आयुषः पर्यायान्+आह---धारि+इति+आदि -धारयति शरीरं पूतितां गन्तुं न ददाति+इति धारि जीवयति प्राणान् धारयति+इति जीवितम् नित्यं शरीरस्य क्षणिकत्वेन गच्छति+इति नित्यगः अनुबध्नाति+आयुः+परापरशरीरादिसंयोगरूपतया+इति+अनुबन्धः पर्यायैः+आयुः+उच्यतः+ इति एक+अर्थ+अभिधायिभिः शब्दैः+उच्यते यदि+अपि च नित्यगानुबन्धशब्दाभ्यां न क्वचित्+अपि+आयुः+अभिधीयते, तथा+अपि नित्यगत्वानुबन्धत्वधर्मख्यापनार्थम्+एव+एतत्+संज्ञाद्वयं बोद्धव्यं, धारिसंज्ञा तु+अर्थेदशमहामूलीये भविष्यति ननु, उत्तरत्र "चैतन्य+अनुवृत्तिः+आयुः" (सू.अ.30) इति+आयुः+लक्षणं करिष्यति, इह तु शरीर+इन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगः+ इति किम्+अर्थम्+उक्तम् ? ब्रूमः---शरीर+इन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगजन्या चैतन्य+अनुवृत्तिः+यथा+उक्तसंयोग+अव्यभिचारित्वेन व्यक्तत्वेन च+अर्थेदशमहामूलीये लक्षणत्वेन+उक्ता; शरीरादिसंयोगरूपम्+एव तु+आयुः परमार्थतः; एवंभूतसंयोगाभावे मरणम्+आयुरुपरमरूपं भवति, मृतशरीरे तु चेतसः+अभावात्+आयूरूपसंयोगाभावः|| 42|| <1-43> तस्य+आयुषः पुण्यतमः+ वेदः+ वेदविदां मतः वक्ष्यते यत्+मनुष्याणां लोकयोः+उभयोः+हितम्(1)|| 43|| (1.`हितः' इति पा०) तस्य+इति+आदि वेदयति+इति वेदः वेदविदां मतः+ इति वेदविद्भिः पूजितः अथ कस्मात्+आयुः+वेदलक्षणः+ वेदः पुण्यतमः+ वेदविदां च पूजित इति+आह---वक्ष्यतः+ इति+आदि यत्+इति यस्मात्; एवम्+उक्तं भवति-यत्+अन्ये ऋग्वेदादयः प्रायः परलोकहितम्+एव+अर्थं वदन्ति तेन पुण्याः, पुण्यतमः+च+अयम्+आयुर्वेदः+ यद् यस्मात्+मनुष्याणाम्+उभयः+अपि लोकयोः+यत्+धितम्+आयुः+आरोग्यसाधनं धर्मसाधनं च तत्+वक्ष्यते, तेन+अतिशयेन पुण्यतमः+तथा वेदविदां च पूजितः+ इति केचित् `वक्ष्यते यः' इति पठन्ति, तत्र+अपि हेतुगर्भम्+इति व्याख्येयम् जीवितप्रदातृत्वात्+आयुर्वेदस्य पुण्यतमत्वं बोद्धव्यं, यतः+चतुर्वर्गसाधनीभूतजीवितप्रदम्+एव सर्व+उत्तमं भवति उच्यते च--"न हि जीवितदानात्+हि दानम्+अन्यत्+विशिष्यते" (चि.अ.1) इति||43|| <1-44> सर्वदा(1) (1.%योगीन्द्रनाथसेनः+तु% चरक+उपस्कारे `सत्त्वम्+आत्मा शरीरं च' इति+आदि+आयुर्वेद+अधिकरणप्रतिपादकं ग्रन्थं प्राक् पठित्वा+अनन्तरं `सर्वदा सर्वभावानां' इति+आदिग्रन्थं पठति) सर्वभावानां सामान्यं वृद्धिकारणम् ह्रासहेतुः+विशेषः+च, प्रवृत्तिः+उभयस्य तु ||44|| संप्रति+आयुर्वेद+अभिधेयतया सूत्रिते सामान्य+आदौ सामान्यस्य प्रथमसूत्रितत्वात्+तथा सामान्यज्ञानमूलत्वात्+च+आयुर्वेदप्रतिपाद्यस्य हेतु+आदेः सामान्यम्+एव+अग्रे निर्दिशति---सर्वदा+इति+आदि सर्वदा सर्वस्मिन् काले नित्यगे च+अवस्थिके च सर्वभावानाम्+इति+अत्र सर्वशब्दः कृत्स्नवाची; भवन्ति सत्ताम्+अनुभवन्ति+इति भावा द्रव्यगुणकर्माणि+इति+अर्थः, नतु भवन्ती+उत्पद्यन्तः+ इति भावाः; तथा सति पृथिव्यादिपरमाणूनां नित्यानां सामान्यस्य पार्थिवद्व्यणुकादिवृद्धं कार्यम्+असंगृहीतं स्यात् सामान्यं च "सामान्यम्+एकत्वकरं" इति+आदिना वक्ष्यमाणलक्षणम् वृद्धिः आधिक्यं, तत्कारणं बृद्धिकारणम् एतं+च सामान्यं सामान्यवतः+ मांसद्रव्यादेः+ वृद्धिकारणस्य लक्षणत्वेन वृद्धिकारणम्+इति+उक्तम् यतः+ न सामान्यं मांसत्वादिजातिरूपं वृद्धौ कारणं भवति, तथा+हि सति सामान्यं(2) (2.`मांसत्वं सामान्यरूपं' इति पा०) मांसत्वरूपं यथा वर्धके भोज्यरूपे मांसे+अस्ति तथा शरीरधातुरूपे वर्धनीय+अपि+अस्ति, ततः+च नित्यं मांसत्वसंबन्धात्+अमांसादानाम्+अपि मांसेन वर्धितव्यं; तस्मात्+वृद्धिकारणलक्षणत्वेन सामान्यं वृद्धिकारणम्+इति+उक्तम् अतः+ एव वैशेषिके+अपि+उक्तं---"त्रयाणाम्+अकार्यत्वम्+अकारणत्वं च---" इति अत्र त्रयाणाम्+इति सामान्यविशेषसमवायानाम् ये तु समानम्+एव सामान्यम्+इति कृत्वा द्रव्यादि+एव सामान्यशब्देन+अभिदधति, तेषां मते "सामान्यं च विशेषं च" (सू.स्था.अ.1) इति+आदिग्रन्थ+उक्तस्य सामान्यस्य न(3) (3.`न किं+चित्+अनेन ग्रन्थेन+उच्यते इति' इति पा०)किम्+चित्+अनेन+उक्तं स्यात्+इति+असंबन्धार्थत्वं प्रकरणस्य स्यात् एतत्+च वृद्धिकारणत्वं सामान्यस्य न लक्षणं, किं तर्हि+आयुर्वेदोपयोगिना धर्मेण निर्देशः; लक्षणं तु "सामान्यम्+एकत्वकरम्" इति करिष्यति एवं द्रव्य+आदौ+अपि च+उद्देश+अनन्तरं निर्देशं करिष्यति "खादीनि+आत्मा" इति+आदिना, ततः+ लक्षणं "यत्र+आश्रिताः कर्मगुणा" इति+आदिना करिष्यति सामान्यस्य च बुद्धिकारणत्वं ह्यसति विरोधिकारणे बोद्धव्यं, तेन+अमलकादिगतानाम्+अम्लत्वादीनां पित्तगत+अम्लत्वादि+ अवर्धकत्वम्+अमलकगतशिशिरत्वप्रभावविरोधित्वात्+उपपन्नम् एवम्+अन्यत्र+अपि त्रिदोषहरद्रव्ये बोद्धव्यम् इह च सामान्यस्य वृद्धिकारणत्वम्+इति+उच्यते, नतु सामान्यम्+एव वृद्धिकारणम्+इति+उच्यते, तेन+असमानात्+अपि घृतात्+मेधायाः+ वह्नेः+च वृद्धिः प्रभावात्+एव+उपन्ना, यत्+उक्तं, ---"घृतम्+अग्निमेधे करोति"---इति; तथा चिन्तया वातवृद्धिः, तथा सङ्कल्पात्+वृष्यपादयुगलेपात्+च(1) (1.`वृष्यपादलेपात्' इति पा०) शुक्रवृद्धिः+इति+आदि प्रभावात्+उपपन्नम् सामान्यं च+इह वृद्धिकारणम्+इति+उच्यमाने समानस्य+इति गम्यते, न हि शोणितं प्रति मांसत्वं सामान्यं, किम्+तु व्यावृत्तबुद्धिजनकत्वात्+विशेषः+ एव अथ वैशेषिक+उक्तानाम्+अन्त्यविशेषाणाम्+इह शास्त्रे चिकित्सायाम्+अनुपयुक्तत्वात्+तत्+विशेषधर्मव्यावर्तकत्वयोगात् सामान्यविशेषान्+एव ह्रासकारणत्वेन+आह---ह्रासहेतुः+इति+आदि अत्र+अपि सर्वदा सर्वभावानाम्+इति योजनीयम् ह्रासः अपचयः विशिष्यते वि+आवर्ततः+ इति विशेषः सामान्यम्+एव गवेधुकत्वं मांसादीन् प्रति विशेषः; गवेधुकः+ हि गवेधुकत्वेन गवेधुकव्यक्ति+अन्तर+अपेक्षया समानः, मांसापेक्षया व्यावृत्तत्वात्+विशेषः; न हि मांसे गवेधुकत्वम्+अस्ति एवं मांसत्वं मांसान्तर+अपेक्षया+अनुगतत्वात् सामान्यं, शोणितादि+अपेक्षया तु मांसानां व्यावृत्तत्वात्+विशेषः+ एव अत्र+अपि ह्रासहेतुत्वं ह्रासहेतुद्रव्यादिलक्षणत्वेन सामान्यवत्+ज्ञेयं; तथा ह्रासहेतुत्वम्+अपि+असति विरोधके सामान्य+उक्तन्यायेन ज्ञेयं; तेन मन्दकनिकुचादीनां वातादिविरुद्धानाम्+अपि स्निग्धत्वादीनां वात+आदि+अशमकत्वं द्रव्यस्य+अपथ्यत्वप्रभावात्+एव ज्ञेयम् विशेषः+च+इह विरुद्धविशेषः+अभिप्रेतः; ते(ये)न+उत्तरत्र विरुद्धविशेषम्+एव ह्रासहेतुतया तत्र तत्र+उपदेक्ष्यति; यथा--"वृद्धिः समानैः सर्वेषां विपरीतैः+विपर्ययः" (वां.सू.अ.1) इति, तथा "विपरीतगुणैः+देशमात्राकाल+उपपादितैः" (सू.अ.1) इति+आदि, तथा "विपरीतगुणैः+द्रव्यैः+मारुतः सम्+प्र+शाम्यति" (सू.अ.1) इति+आदि, तथा %जतूकर्णे%+अपि+उक्तं---"समानैः सर्वभावानां वृद्धिः+हानिः+विपर्ययात्" इति अविरुद्धविशेषः+तु यदि+अपि ह्रासे वृद्धौ वा+अपि+अकारणं, यथा--पृथिव्या अनुष्णाशीतस्पर्शो वातस्य शैत्यं न वर्धयति न+अपि ह्रासयति, तथा+अपि+अग्निक्षीयमाणानां धातूनाम्+असमानत्वेन+अजनकत्वात्+ह्रासकारणम्+इ(मे)व भवति; यतः+असमानद्रव्य+उपयोगे सति ह्रासः+ विनश्वराणां भावानाम्+अपूरकहेत्वभावात्+उपलभ्यतः+ एव; यथावहतः+ जलस्य पूर्वदेशसेतुन+उत्तरदेशजलस्य ह्रासः एवम्+भूतं च+अविरुद्धविशेष+उपयोगे+अपि ह्रासं पश्यता+आचार्येण सामान्येन+एव+इह+उक्तंह्रासहेतुः+विशेषः+ इति चशब्दः सर्वभावानाम्+इति सम+उत्+चिनोति अथ किमसंबद्धौ+अपि सामान्यविशेषौ वृद्धिह्रासकारणं न+इति+आह(2) (2."इति+आह" इति पा०)---प्रवृत्तिः+उभयस्य तु+इति `कारणं' इति शेषः उभयस्य सामान्यस्य विशेषस्य च, प्रवृत्तिः प्रवर्तनं शरीरेण+अभिसंबन्धः+ इति यावत्; एवम्+भूता प्रवृत्तिः धातुसामान्यविशेषयोः+वृद्धिह्रासे(1) (1. `सामान्यविशेषयोः' इति पा०) कारणम्+इति+अर्थः तुशब्दः+अवधारणे; तेन न+असंबद्धौ सामान्यविशेषौ स्वकार्यं कुरुतः+ इति दर्शयति किम्+वा प्रवृत्तिः उचिता धातुप्रवृत्तिः+धातुसाम्यम्+इति यावत्, सा उभयस्य सामान्यस्य विशेषस्य च `कार्या' इति शेषः तेन केवलसमान+उपयोगात्+धातुवृद्ध्या धातुवैषम्यं, (2) (2.`वैषम्यं' इति पा०) केवलविशेष+उपयोगात्+च धातुक्षयात्+धातुवैषम्यं, युगपत्+समानविशिष्टद्रव्य+उपयोगात् प्रवृत्तिः+धातुसाम्यरूपा भवति+इति+उक्तं भवति तुशब्दः पूर्वपक्षात्+एकद्रव्य+उपयोगलक्षणात्+वि+आवर्तयति ||44|| <1-45> सामान्यम्+एकत्वकरं, विशेषः+तु पृथक्त्वकृत तुल्यार्थता हि सामान्यं, विशेषः+तु विपर्ययः||45|| अथ किम+लक्षणं तत सामान्यं किम+लक्षणः+ वा सः+ विशेषः+ इति+आह---सामान्यम्+इति+आदि एकत्वकरम+इति एकत्वबुद्धिकरं, सामान्यं यत+अनेकासु भिन्नदेशकालासु गवादिव्यक्तिषु `अयं गजरयं गौः' इति+आदिप्रकारा(3) (3.`इति+एवम्+आद्येकाकारा' इति पा०) एकाकारा बुद्धिः+तत सामान्यम् न हि भिन्नासु व्यक्तिषु+अभिन्नं सामान्यम्+एकरूपं विना+अभ्रान्ता(4) (4.`अभ्रान्त+एकरूपा' इति पा०) एकाकारा बुद्धिः+भवति+इति भावः यत्र+अपि च `अयं पाचकः+अयं पाचकः' इति, तथा `अयं शुक्लः+अयं शुक्लः' इति+आदज क्रियागुणादिसामान्यात+एकरूपा बुद्धिः+तत्र+अपि सामान्यम+एकक्रियागुणादिगतम+एकरूप+अध्यवसाये() (5.`सामान्यम्+एव क्रियागुणादिगतं' इति पा०) हेतुः न हि+एकस्मिन् पाचके या क्रिया सा पाचकान्तरे+अपि, किम+तर्हि तत्+जातीया अतः क्रियासामान्यं तत्र+अपि+एकत्व+अध्यवसाये कारणम् विशेषलक्षणं---पृथक्त्वकृत्+इति व्यावृत्तबुद्धिकृत्; तेन यत्+गोव्यक्ति+अन्तर+अपेक्षया+एकबुद्धिकर्तृतया गोत्वं सामान्यं, तत्+एव गोत्वम+श्वादि+अपेक्षया व्यावृत्तबुद्धिकर्तृत्वात+श्वादीन प्रति विशेषः+ इति+उक्तं भवति तेन मांसत्वं मांसं प्रति मांसान्तर+अपेक्षया समानत्वात+वृद्धिकारणं भवति, तत+एव तु मांसत्वं वातं प्रति विशेषरूपतया ह्रासहेतुः+भवति; शोणितादीन प्रति(6) (6.`प्रति+अविरुद्धविशेषत्वेन' इति पा०) तु+अविरोधिविशेषत्वेन न तथा ह्रासकारणं, गुणसामान्यात+तु वर्धकम्+अपि मांसं शोणितादीनां भवति कथम्+अनेकासु व्यक्तिषु सामान्यम्+एकबुद्धिम्+अव्यभिचारिणीं करोति+इति+आह---तुल्य+अर्थता हि+इति+आदि तुल्य+अर्थता एकसामान्यरूप+अर्थ+अनुयोगिता एतेन यस्मात्+भिन्नासु व्यक्तिषु सामान्यम्+एकरूपसंबन्धम्+अस्ति, () (7.`ओम्+एकरूपं संबद्धम्+अस्ति' इति पा०) ततः+तत्+अनेक+अर्थ+अवलम्बा सति+अपि व्यक्तिभेदे एकबुद्धिः+युक्त+इति भावः विशेषः+तु विपर्ययः+ इति अतुल्य+अर्थता हि विशेषत्वं, (8) (8`विशेषः' इति पा०) तेन गोगजयोः+अतुल्यगोत्वगजत्वरूपार्थयोः पृथक्+बुद्धिः+युक्त+एव+इति दर्शितं भवति अन्ये तु व्याख्यानयन्ति यत्---त्रिविधं सामान्यं, विशेषः+च त्रिविधः; यथा---द्रव्यगोचरः, गुणगोचरः, कर्मगोचरः+च; तत्र सर्वदा+इति+आदिना द्रव्यसामान्यम्+उच्यते; सामान्यम्+एकत्वकरम्+इति+अनेन गुणसामान्यं; यथा---पयः शुक्रयोः+भिन्नजातीययोः+अपि मधुरत्वादिगुणसामान्यं तत्र+एकतां करोति, एवं विशेषे+अपि+उदाहार्यं; तुल्य+अर्थता+इति+आदिना तु कर्मसामान्यं निगद्यते, अस्यारूपं हि कर्म न श्लेष्मणा समानम्+अपि(1) (1.`स्वरूपतः' इति शेषः) तु पानीय+आदिकफसमानद्रव्य+अर्थक्रियाकारित्वात् कफवर्धकरूपतया आस्या+अपि कफसमान+इति+उच्यते; एवं स्वप्नादौ+अपि कर्मणि बोद्धव्यम् तत्+एतत्+भट्टारहरिचन्द्रेण+ए%व दूषितं; यतः सर्वदा+इति+आदिनि+एव लक्षणेन त्रिविधम्+अपि सामान्यं लभ्यते, तेन+अस्मिन् पक्षे सामान्यम्+एकत्वकरम्+इति+आद्यवाच्यं स्यात्+इति कृत्वा अन्ये तु पश्यन्ति---यत्+त्रिविधं सामान्यम्---अत्यन्तसामान्यं, मध्यसामान्यम्, एकदेशसामान्यं च; तत्र सर्वदा+इति+आदिना+अत्यन्तसामान्यम्+उच्यते, सामान्यम्+एकत्वकरम्+इति+अनेन मध्यसामान्यं, तुल्य+अर्थता हि+इति+आदिन+एकदेशसामान्यम्; एतत्+अपि त्रैविध्यकथनं न+अतिप्रयोजनम्+असंगतलक्षणं च+इति न+अतिश्रद्धाकरम् केचित् सामान्यं द्विविधम्+इच्छन्ति---उभयवृत्ति, तथा+एकवृत्ति च; तत्र मांसं मांसवर्धकम्, उभयवृत्तिसामान्यात्; मांसत्वं हि पोष्ये पोषके च गतत्वात्+उभयवृत्ति; एकवृत्ति तु यथा---घृतम्+अग्निकरं, तथा धावन+आदिकर्म वातकरं, तथा+अस्य+आदि कफकरम्; एतत्+धि सर्वं न वर्धनीयेन समानं, किम्+तु प्रभावात्+वर्धकं; प्रभावः+च घृतत्वधावनत्व+आदिः+एव; स च+एकवृत्तिसामान्यरूपः, तेन+अत्र+अपि सामान्यम्+एव वृद्धिकारणम्+इति ब्रुवते अस्मिन्+तु पक्षे+अनुभयवृत्तिसामान्यं विशेषः+ एव(2) (2.`एव+इति' इति पा०) भवति, तथा समानम्+असमानं च वृद्धिकारणं भवति+इति न किम्+चित् सामान्यस्य+उक्तं स्यात् अस्मत्+मते तु सामान्यं वृद्धौ कारणम्+एव भवति+इति सामान्यं वृद्धिकारणत्वेन नियम्यते; न तु वृद्धिः सामान्यकारणिक+एव+इति(3) (3.`सामान्यकारणत्वेन+एव+इति' इति पा०) नियम्यते, तेन+असमानात्+अपि वृद्धिः+भवति निः+दोषा यत्+तु+उच्यते---कर्मसामान्यं न+इह तन्त्रे वृद्धिकारणम्+अस्ति, यतः+ न धावनेन वायुः समानः+ इति; अतः+ एव+आचार्येण द्रव्यसामान्यम्+उक्तं "मांसम्+आप्यायते मांसेन" (शा.स्था.अ.6) इति+आदिना, तथा "समानगुणानाम्+आहारविकाराणाम्+उपयोगः" (शा.अ.6) इति+आदिना गुणसामान्यम्+उक्तं; न+एवं कर्मसामान्यम्+उक्तं, वचनं हि "कर्म+अपि च यदि+अस्य धातोः+वृद्धिकरं तत्+तत्+आसेव्यम्" (शा.अ.6) इति; न तत्र सामान्य+उपग्रहः कृतः अत्र ब्रूमः---कर्मणां प्रायः प्रभावेण+एव वृद्धिहेतुत्वात् सामान्यान्+उपग्रहः कृतः, न तु कर्मसामान्य+अभावात्; यतः क्रियावतः+ वातस्य क्रियावता व्यायाम+आदियुक्तेन शरीरेण वृद्धिः क्रियते, निष्क्रियतया च+अस्य वातस्य ह्रासः स्वप्नादयः+तु "संयोगे च विभागे च" इति+अनेन वक्ष्यमाणलक्षणेन+अनुक्ता अपि शास्त्रव्यवहारात् कर्मशब्देन+उच्यन्ते तत्र स्वप्नः स्वकारणात्+एव चीयमानस्य कफस्य क्षयकारणशरीरपरिस्पन्द+आदिनिरोधकत्वेन वृद्धिकरः+ उच्यते, न तु स्वप्नः साक्षात्+श्लेष्मवृद्धिं करोति एवम्+अस्य+आदौ+अपि चिन्तनीयम् यत्र तु+एवं कारणं चिन्तयितुं न पार्यते तत्र प्रभावः+ एव वर्णनीयः ननु मांसं मांसं वर्धयति सामान्यात्, विशेषात्+च वातं क्षपयति, तत् कथं युगपत्+विरुद्ध+अर्थद्वयकर्तृत्वं मांसस्य; न हि देवदत्तः+ यत्+एव कुम्भं करोति तत्+एव काण्डम्+अपि न+एव, क्रियावताम्+अयं धर्मः+ न+अक्रियावताम्+इति;(1) (1.`न+अक्रियाणां' इति पा०) तथा+हि---शब्दः+ युगपत्+अनेकान्+एव शब्द+अनेककालम्+आरभते, तथा+अग्निः प्रकाशदाहौ युगपत् करोति; अतः+ एव+उक्तम्+आचार्येण---"तस्मात्+भेषजं सम्यक्+अवचार्यमाणं युगपत्+ऊन+अतिरिक्तानां धातूनां साम्यकरं भवति; अधिकम्+अपकर्षति, न्यूनम्+आप्याययति" (शा.अ.6) इति यत्+उच्यते---क्षीयमाणधातोः+वृद्धस्य तथा बहुदोषस्य समानगुणः+अपि+आहारः+ न वृद्धिहेतुः, तथा ग्रीष्मे च मधुरादिना समानेन+अपि न कफाभिवृद्धिः+इति+आदि; तत्र प्रतिबन्धकानां जराबहुदोषत्व-ग्रीष्म+उष्णत्वादीनां विद्यमानत्वात्+न सामान्यं वर्धकम्; असति च विरोधके सामान्यं वृद्धिकारणम्+इति सिद्धान्तः; तेन न काचित् क्षतिः किम्+वा वृद्धादीनां समानेन+आहारेण क्रियतः+ एव वृद्धिः; परम्+अतिबलवता क्षयहेतुना+अआधीयमानक्षये पुरुषे सा वृद्धिः+न+उपलभ्यते अत्र च द्रव्यसामान्यम्+एव धातूनां द्रव्यरूपाणां वर्धकं न गुणसामान्यं, गुणानां द्रव्यान्+आरम्भकत्वात् गुणसामान्यात्+तु तत्+गुणाश्रयं द्रव्यम्+अनुमीयते; तत्+च द्रव्यं धातुवर्धकं भवति, यथा---रूक्षादीन् गुणान् दृष्ट्वा चित्रकः+() (.`चित्रके वायुः+अधिकः+ यः+अनुमितः सः च चित्रके उपयुक्तं' इति पा०) वायु+अधिकः+ यः+अनुमितः, सः च चित्रक उपयुक्तः+ वातं वर्धयति, गुणाः+तु गुणान+एव जनयन्तः+अभिवर्धयन्ति सामान्यं च वृद्धिकारणलक्षणं न साक्षात्+वृद्धिकारणम्+इति प्राक्+एव+उक्तम्; एवं विशेषे+अपि अयं च सामान्यविशेषवादः+ ग्रन्थविस्तरभयात्+आयुर्वेद+उपयुक्तधर्ममात्रेण+उक्तः; विस्तरस्तु+अस्य वैशेषिके बोद्धव्यः ||45|| <1-46, 47> सत्त्वम्+आत्मा शरीरं च त्रयम्+एतत्+त्रिदण्डवत् लोकः+तिष्ठति संयोगात्+तत्र सर्वं प्रतिष्ठितम् ||46|| स पुमान्+चेतनं तत्+च तत्+च+अधिकरणं स्मृतम् वेदस्य+अस्य, तत्+अर्थं हि वेदः+अयं संप्रकाशितः||47|| संप्रति सामान्यविशेषौ+अभिधाय, उद्देशक्रम+अनुरोधात्+गुणे+अभिधातव्ये, गुणेषु प्रधानभूतम्+आयुर्वेद+उपकार्यं सत्त्व+आत्मशरीरसंयोगं वक्तुम्+आह---सत्त्वम्+इति+आदि; किम्+वा सामान्यविशेषाभ्याम्+एव हेतुलिङ्ग+औषधानि दर्शितानि, सामान्यविशेषवतः+ एव सर्वत्र कारणत्वात्+लिङ्गत्वात्+च+एतावत्+एव विचार्यमाणं तन्त्रं भवति, अधिकरणं च न+उक्तम्, अतः सत्त्वादिमेलकं हेत्वादि+अधिकरणम्+आह---सत्त्वम्+इति+आदि सत्त्वं मनः चशब्दः समुच्चये संख्येयनिर्देशात्+एव संख्यायां लब्धायां त्रयम्+इति पदं मिलितानाम्+एव ग्रहणार्थम् एतत्+इति+अनन्तर+उक्तनिर्देशः त्रिदण्डः परस्परसंयोगविधृतः कुम्भ+आदिधारकः+तत्+वत् एतेन यथा त्रिदण्डे+अन्यतम+अपाये(3) (3.`त्रिदण्डानाम्+अन्यतम+अपाये+अपि' इति पा०) न+अवस्थानं, तथा सत्त्व+आदीनाम्+अन्यतम+अपाये+अपि न लोकस्थितिः+इति+उक्तं भवति लोकतःसत्त्वम्+आत्मा शरीरं च त्रयम्+एतत्+त्रिदण्डवत् लोकः+तिष्ठति संयोगात्+तत्र सर्वं प्रतिष्ठितम् ||46|| स पुमान्+चेतनं तत्+च तत्+च+अधिकरणं स्मृतम् वेदस्य+अस्य, तत्+अर्थं हि वेदः+अयं संप्रकाशितः||47|| संप्रति सामान्यविशेषौ+अभिधाय, उद्देशक्रम+अनुरोधात्+गुणे+अभिधातव्ये, गुणेषु प्रधानभूतम्+आयुर्वेद+उपकार्यं सत्त्व+आत्मशरीरसंयोगं वक्तुम्+आह---सत्त्वम्+इति+आदि; किम्+वा सामान्यविशेषाभ्याम्+एव हेतुलिङ्ग+औषधानि दर्शितानि, सामान्यविशेषवतः आलोकतः इति लोकः, तेन+इह जङ्गमः+ भूतग्राम उच्यते संयोगात्+तिष्ठति+इत संप्रति सामान्यविशेषौ+अभिधाय, उद्देशक्रमानुरोधात्+गुणे+अभिधातव्ये, गुणेषु प्रधानभूतम्+आयुर्वेदोपकार्यं सत्त्वात्मशरीरसंयोगं वक्तुम्+आह---सत्त्वम्+इत्यादि; किंवा सामान्यविशेषाभ्याम्+एव हेतुलिङ्गौषधानि दर्शितानि, सामान्यविशेषवतः एव सर्वत्र कारणत्वात्+लिङ्गत्वात्+च+एतावत्+एव विचार्यमाणं तन्त्रं भवति, अधिकरणं च न+उक्तम्, अतः सत्त्वादिमेलकं हेत्वाद्यधिकरणम्+आह---सत्त्वम्+इत्यादि सत्त्वं मनः चशब्दः समुच्चये संख्येयनिर्देशात्+एव संख्यायां लब्धायां त्रयम्+इति पदं मिलितानाम्+एव ग्रहणार्थम् एतत्+इति+अनन्तरोक्तनिर्देशः त्रिदण्डः परस्परसंयोगविधृतः कुम्भादिधारकः+तद्वत् एतेन यथा त्रिदण्डे+अन्यतमापाये(3) (3.`त्रिदण्डानामन्यतमापायेऽपि' इति पा०) न+अवस्थानं, तथा सत्त्वादीनाम्+अन्यतमापाये+अपि न लोकस्थितिः+इति+उक्तं भवति लोकतः+ आलोकतः+ इति लोकः, तेन+इह जङ्गमः+ भूतग्रामः+ उच्यते संयोगात्+तिष्ठति+इति परस्परोपग्राहकात् संयोगात् स्वार्थक्रियां कुर्वन्+न विशकलितं(1) (1`विस्खलितं' इति पाo) भवति अत्र तु पृथक्+इन्द्रियग्रहणं न कृतं, शरीरग्रहणेन+एव गृहीतत्वात् तत्र सर्वं प्रतिष्ठितम्+इति तस्मिन्+लोके कर्मफलादि व्यवस्थितं; यत्+वक्ष्यति---"अत्र कर्मफलं च+अत्र ज्ञानं च+अत्र प्रतिष्ठितम् अत्र मोहः सुखं दुःखं जीवितं मरणं स्वता" (शा.अ.1) इति सः+ पुमान्+इति तत् सत्त्वादित्रयं पुमान्+इति भण्यते तत्र यद्यपि सत्त्वादित्रयं नपुंसकलिङ्गं, तथापि पुमान्+इति वक्ष्यमाणलिङ्गग्रहणात् `सः'+ इति पुंलिङ्गनिर्देशः; यथा---"णेः+अणौ यत् कर्म णौ चेत् सः+ कर्ता" (पा.अ.1 पा.3 सू.67) इत्यादौ किञ्च+एतत्+इति यद्यपि वर्तमाननिर्देशः कृतः+तथा+अपि तस्य+एव `सः'+ इति+अतीतनिर्देशः+अपि सर्वनाम्नां सर्वकालनिर्देशात्+एव+अविरुद्धः+(2) (2.`ओवाविरोधो' इति पा०)मन्तव्यः वदन्ति हि लाक्षणिकाः---"प्रत्यक्षे च परोक्षे च सामीप्ये दूरे+ एव च एतेषु+अर्थेषु विद्वद्भिः सर्वनाम प्रयुज्यते"---इति चेतनम्+इति ज्ञानवत् तत्+च+अधिकरणं स्मृतं तन्त्रस्य+इति+अत्र हेतुम्+आह---तदर्थं हि+इत्यादि तदर्थम्+इति तदुपकारार्थम्; एतेन तदुद्दिश्य(3) (3.`तदुद्देशप्रवृत्तिरधिकरणार्थो नाधारार्थः' इति पा०) प्रवृत्तिः+अधिकरणार्थाः+ न+आधारार्था+इति दर्शयति अत्र सत्त्वम्+आदौ कृतं, तदधीनत्वात्+आत्मशरीरक्रियायाः; यत्+उक्तं---"अचेतनं क्रियावत्+च मनः+चेतयिता परः युक्तस्य मनसा तस्य निर्दिशन्ति+आत्मनः(4) (4.`निर्दिश्यन्ते विभोः क्रियाः' इति पाo) क्रियाम्" (शा.अ.1) इति पूर्वं शरीरेत्यादिना+आयु:+उक्तं, सत्त्वम्+आत्मेत्यादिना तु तन्त्राधिकरणभूतपुरुषः+(5) (5. `तदधिकरणभूतपुरुषः'+ इति पाo) उच्यते+ इति न पौनरुक्त्यम् अत्र च+आत्मग्रहणेन बुद्ध्यहङ्कारादीनां ग्रहणं, शरीरग्रहणेन+इन्द्रियाणाम्+अर्थानां च शरीरसंबद्धानां ग्रहणं व्याख्येयम्|| 46|| 47|| <1-48> खादीनि+आत्मा मनः कालः+ दिशः+च द्रव्यसंग्राहः सेन्द्रियं चेतनं द्रव्यं, निरिन्द्रियम्+अचेतनम्|| 48|| संप्रति गुणाभिधानं क्रमप्राप्तम्+उल्लङ्घ्य द्रव्याणि निर्दिशता गुणाधारतया द्रव्यस्य प्राधान्यम्+उच्यते; सूत्रे च "सामान्यं च विशेषं च" इत्यादौ गुणान्+आदौ निर्दिशता गुणानाम्+एव रसादीनां प्रायः शास्त्रे कार्मुकत्वम्+उपदर्श्यते; अतः+ एव+आत्रेयभद्रकाप्यीये (सू.26) मधुरादिरसद्वारा सर्वगुणान् कर्माणि च द्रव्यस्य वक्ष्यति; किंच सर्वप्रधानं यत्+जीवितं तत्+एव संयोगगुणरूपम्+इति+अग्रे तत्र गुणग्रहणं, सः+ च संयोगगुणः सत्त्वम्+आत्मा+इत्यादिना प्रथमम्+उक्तः+ एव; विशेषगुणेषु तु द्रव्यं प्रधानम्+इति द्रव्यम्+उच्यते---खादीनि+इत्यादि खादीनि+इत्यादौ+आत्मा कस्मात् प्रधानभूतः+अपि प्रथमं न+उक्तः ? उच्यते शरीरस्य+इह व्याधि-आरोग्य-अधिकरणतया प्रधानत्वात्+तदारम्भकानि खादीनि+एव+उच्यन्ते न+आत्मा, तस्य निर्विकारत्वात्; वचनं हि "निर्विकारः परः+तु+आत्मा" (सू.अ.1) इत्यादि; खादीनि च "महाभूतानि खं वायु:+अग्नि:+आपः क्षिति:+तथा" (शा.अ.1) इति+अनेन क्रमेण+उक्तानि भूतानि+अनागतौ+एक्षणेन+उच्यते (1) (1.`अनागतावेक्षणादुच्यन्ते' इति पा०) आत्मादीनां च यथाभ्यर्हितस्य(2) (2.`यथाभ्युदितस्य' इति `तथाऽव्यवहितस्य' इति च पा०) पूर्वनिर्देशः द्रव्यसंग्रहः+ इति करचरणहरीतकीत्रिवृताद्यसंख्येयभेदभिन्नस्य कार्यद्रव्यस्य कारणद्वारा संक्षेपः+ इति+अर्थः सर्वकार्यद्रव्याणाम्+अपि व्यवस्थाम्+आह---सेन्द्रियम्+इत्यादि निरिन्द्रियम्+इत्ति+अत्र निः शब्दाभावे, निर्मक्षिकम्+इतिवत् अत्र सेन्द्रियं चेतनम्+इति+एव+अवते+एव+अर्थापत्त्या निरिन्द्रियम्+अचेतनम्+इति लब्धे+अपि पुनः+तद्वचनम्+एवंभूतार्थापत्तेः+अनैकान्तिकत्वात्+बोद्धव्यम् यथा नवज्वरे दिवास्वप्नादि निषिद्धं, अर्थाज्जीर्णे ज्वरे तत्+आपद्येत, (3) (3.`तर्ह्यापद्येत' इति पा०) न च+एवं; तत्र तेषां दिवास्वप्नादीनां निषिद्धत्वात्; तस्मात्+त्रिविधशिष्यबुद्धिहिततया+उह्यम्+अपि साक्षात्+एव+उच्यते; वदन्ति हि न्यायविदः+---"व्याख्यानात्+वरं करणम्" इति यद्यपि च+आत्मा+एव चेतनः+ न शरीरं, न+अपि मनः, यत्+उक्तं---"चेतनावान् यत:+च+आत्मा ततः कर्ता नि:+उच्यते" (शा.अ.1) इति, तथापि सलिलोष्ण्यवत् संयुक्तसमवायेन शरीराद्यपि चेतनम् इदम्+एव च+आत्मन:+चेतनत्वं यदिन्द्रिययोगे सति ज्ञानशालित्वं, न केवलस्य+आत्मन:+चेतनत्वं;(4) (4.`निकृष्टस्यात्मनः' इति पा०) यत्+उक्तं---"आत्माज्ञः, करणैः+योगात्+ज्ञानं तु+अस्य प्रवर्तते" (शा.अ.1) इति अत्र सेन्द्रियत्वेन वृक्षादीनाम्+अपि चेतनत्वं बोद्धव्यं; तथाहि---सूयभक्ताया यथा यथा सूर्यः+ भ्रमति तथा तथा भ्रमणात्+दृक्+अनुमीयते, तथा लवली मेघस्तनितश्रवणात् फलवती भवति, बीजपूरकम्+अपि शृगालादिवसागन्धेन+अतीव फलवत्+भवति, चूतानां च मत्स्यवसासेकात् फलाढ्यतया रसनम्+अनुमीयते, अशोकस्य च कामिनीपादतलाहतिसुखिनः स्तबकितस्य स्पर्शनानुमानं; स्मृतिः+च+अनुमानं द्रढयति, यथा---"यः+अभिवादितविप्रः+तु न+आशिषं संप्रयच्छति श्मशाने जायते वृक्षः+ गृध्रकङ्कोपसेवितः" इति; तथा "वृक्षगुल्मं बहुविधं तत्र+एव तृणजातयः तमसा+अधर्मरूपेण(5)" (5.`तमसा बहुरूपेण' इति पाo) च्छादिताः कर्महेतुना|| अन्तः संज्ञाः+ भवन्ति+एते सुखदुःखसमन्विताः एतत्+अन्ता:+च गतयः+ ब्रह्माद्याः समुदाहृताः" (मनुस्मृति अ.1) इति तथा तन्त्रकारः+च वानस्पत्यानूकान्(6) (6.`वानस्पत्थान् मूकान्' इति पा०) प्राणिनः+ वक्ष्यति; तेन+आगमसंवलितया युक्त्या चेतना वृक्षाः|| 47|| <1-49> सार्था गुर्वादयः+ बुद्धिः प्रयत्नान्ताः परादयः गुणाः प्रोक्ताः प्रयत्नादि कर्म चेष्टितम्+उच्यते|| 49|| संप्रति गुणान्+निर्देष्टुम्+आह---सार्था इत्यादि अनेन त्रिविधाः+ अपि वैशेषिकाः सामान्याः+ आत्मगुणा:+च+उद्दिष्टाः तत्र+अर्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः यत्+उक्तम्---"अर्थाः शब्दादयः+ ज्ञेयाः+ गोचराः+ विषयाः+ गुणाः" (शा.अ.1) इति एते च वैशेषिकाः; यतः+ आकाशस्य+एव शब्दः प्राधान्येन, वायोः+एव स्पर्शः प्राधान्येन, एवम्+अग्न्यादिषु रूपादयः अन्यगुणानां च+अन्यत्र दर्शनं भूतान्तरानुप्रवेशात् (1) (1.`भूतान्तरप्रवेशकृतम्' इति पाo) वचनं हि---"विष्टं(2) (2.पूर्वं भूतं परे भूते स्वगुणसहितं प्रविष्टं, यथा---आकाशः+ वायौ, तौ वह्नौ, ते जले, तानि पृथिव्याम् ) हि+अपरं परेण" (न्या.द.अ.3 आ.1 सू.66) इति गुर्वादयः+तु गुरुलघुशीतोष्णस्निग्धरुक्षमन्दतीक्ष्णस्थिरसरमृदुकठिनविशदपिच्छिलश्लक्ष्णखरस्थूलसूक्ष्मसान्द्रद्रवा विंशतिः एते च सामान्यगुणाः, पृथिव्यादीनां साधारणत्वात् एते यत्+जः पुरुषीये प्रायः+ आयुर्वेदोपयुक्तत्वात् परादिभ्यः पृथक् पठिताः बुद्धिः ज्ञानम्; अनेन च स्मृतिचेतनाधृत्यहङ्कारादीनां बुद्धिविशेषाणां ग्रहणम् प्रयत्न:+अन्ते येषां निर्देशे ते प्रयत्नान्ताः; एतेन च+इच्छाद्वेषसुखदुःखप्रयत्नानां ग्रहणम् वचनं हि---"इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं प्रयत्नः+चेतना धृतिः बुद्धिः स्मृतिः+अहङ्कारः+ लिङ्गानि परमात्मनः" (शा.अ.1) इति इह चेतनादीनां बुद्धिग्रहणेन+एव ग्रहणं, शारीरे तु चेतनादीनाम्+अपि पृथक्+आत्मगमकत्वेन पृथक् पाठः एतत्+च तत्र+एव व्याकरणीयम् परादयः+ यथा---"परापरत्वे युक्तिः+च संख्या संयोगः+ एव च विभागः+च पृथक्त्वं च परिमाणम्+अथ+अपि च|| संस्कारः+अभ्यासः+ इति+एते गुणाः प्रोक्ताः परादयः" (सू.अ.26) इति एते च सामान्यगुणाः+ अपि न+अत्युपयुक्तत्वात्+तथा बुद्धिप्राधान्यात्+च+अन्ते प्रोक्ताः प्रोक्ताः+ इति प्रकर्षेण(3) (3.`प्रकारेण' इति पाo) विशेषगुणत्वादिनोक्ताः||--- क्रमागतं कर्म निर्दिशति---प्रयत्नादीत्यादि प्रयतनं प्रयत्नः कर्म+एव+आद्यम्+आत्मनः; यथा---"तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम्" (पा.अ.1 पा.1 सू.9) इति+अत्र व्याख्यातम् आदिशब्दः प्रकारवाची तेन संस्कारगुरुत्वादिजन्यकृत्स्नक्रियावरोधः यद्यपि चेष्टितं प्राणिव्यापारः+ उच्यते, तथा+अपि+इह सामान्येन क्रिया विवक्षिता चेष्टितपदेन+एव सर्वकर्मलाभे सिद्धे वमनादिकर्मनिषेधे च सिद्धे प्रयत्नादीति पदं सुसूक्ष्मप्रयत्नरूपकर्मव्यापित्वद्योतनार्थम् (4) (4.`सुसूक्ष्मरूपकर्मव्यापित्वद्योतनार्थम्' इति पा०) अन्ये तु प्रयत्नादीति प्रयत्नकारणम्+इति ब्रुवते, प्रयत्नग्रहणं च कारणोपलक्षणं वदन्ति; तेन गुरुत्वादिकार्यस्य+अपि कर्मणः+ ग्रहणम्+इति प्रयत्नशब्दः+च+आयुर्वेदे+अपि कर्मवचनः+ दृश्यते; "प्रवृत्तिः+तु चेष्टा कार्यार्था, सा+एव क्रिया प्रयत्नः कार्यसमारम्भः+च" (वि.अ.8) इति वचनात्||49|| <1-50> समवायः+अपृथक्+भावः+ भूम्यादीनां गुणैः+मतः स नित्यः+ यत्र हि द्रव्यं न तत्र+अनियतः+ गुणः|| 50|| समवायम्+आह---समवायः+ इत्यादि समवायस्य च+अयं निर्देशः+ एव लक्षणम् तेन+उत्तरत्र द्रव्यादिलक्षणे पुनः+अस्य लक्षणं न कर्तव्यम् समवायः+ इति लक्ष्यनिर्देशः, अपृथक्+भावः+ इति लक्षणम्; अपृथक्+भावः अयुतसिद्धिः, सह+एव+अवस्थानम्+इति यावत् यथा---अवयवावयविनोः, गुणगुणिनोः, कर्मकर्मवतोः, सामान्यसामान्यवतोः; नहि+अवयवादीन् विरहय्यावयव्यादयः+ उपलभ्यन्ते अपृथक्+भावम्+एव विशेषयन्+न+आह---भूम्यादीनां गुणैः+मतः+ इति भूम्यादीनां भूमिप्रकारणां; भूमिः+च भूयसाम्+आधेयानाम्+आधारा, तेन+आधारत्वोदाहरणार्थम्+उक्ता; यतः+ भूमेः+अर्थाः सर्वे गुर्वादिपराद्याः+च गुणाः+तथा च+अवयविसामान्यक(ध)र्माणि+अपि+आधेयानि, न+इतरद्रव्ये यथा+उक्तसर्वाधेयसंपत्तिः एतेन भूम्यादीनाम्+इति+आधाराणां, गुणैः+इति अप्रधानैः+आधेयैः; आधेयः+ हि+आधारापेक्षया+अप्रधानम्, अप्रधाने च गुणशब्दः+ यथा---गुणीभूतः+अयम्+इति, अप्रधानम्+इति+अर्थः; तेन+आधाराणाम्+आधेयैः+यः+अपृथक्+भावः सः+ समवायः इति तेन पृथिवीत्वगन्धवत्त्वयोः+अपृथक्+सिद्धयोः+अपि+आधाराधेयभावाभावात्+न समवायः+ इति+उक्तं भवति अतः+ एव+उक्तं वैशेषिके यत्--"अयुतसिद्धानाम्+आधार्याधारभूतानां यः संनब्धः+ इह+इतिप्रत्ययहेतुः सः+ समवायः" (प.ध.सं.द्रव्यपदार्थनिरूपण) इति सः+ नित्यः+ इति समवाय:+अविनाशी सति+अपि समवायिनां द्रव्याणां(1) (1.`द्रव्यादीनां' इति पाo) नाशे समवायः+ न विनश्यति अत्र हेतुम्+आह---यत्र हि+इत्यादि यत्र द्रव्यं नियतं नित्यं, यथा---आकाशं, न तत्र नित्यः+ आकाशे+अनियतः+ विनाशी गुणः, 'कश्चित्' इति शेषः एवं मन्यते---नित्ये व्योम्नि परिमाणम्+अपि तावत्+नित्यं, तथा(2) (2.`यथा' इति पा०) द्रव्यत्वम्+अपि+आकाशगतं नित्यं, तथा नित्ययोः+आकाशतद्गुणयोः समवायलक्षणः संबन्ध:+अपि नित्ये+ एव एवं तत्र समवायस्य नित्यत्वे सिद्धेः+ एकरूपत्वात् समवायस्य+अन्यत्र+अपि नित्यत्वम्+एव च च+आश्रयद्रव्यनाशे(3) (3.`आश्रयनाशे' इति पा०) समवायविनाशः यथा---गोव्यक्तिविनाशे+अपि गोत्वस्य सामान्यस्य न विनाशः नित्यस्य+एव समवायस्य ते ते पार्थिवद्रव्यादय:+तत्र तत्र व्यञ्जकाः+ भवन्ति सामान्यस्य+इव व्यक्तयः अन्यैः+तु नित्यानित्यभेदेन द्विविधः समवायः+ व्याख्यातः; अयं च ग्रन्थः+ भूम्यादीनां गुणैः+एव यः संबन्धः+तस्य+एव यथाश्रुतस्य प्रतिपादकः+ इति(4) (4.`इत्यादि' इति पा०) व्याख्यातं; तत्+तु न व्यापकः+ न+अपि वैशेषिकमतानुयागीति न+इह प्रपञ्चितम्|| 50|| <1-51> यत्र+आश्रिताः कर्मगुणाः कारणं समवायि यत् तद्द्रव्यं समवायी तु निश्चेष्टः कारणं गुणः|| 51|| द्रव्यलक्षणम्+आह---यत्र+इत्यादि यत्र+आश्रिताः+ यत्र समवेताः, कर्म च गुणा:+च कर्मगुणाः कारणं समवायि यत्+इति समवायि कारणं यत्, द्रव्यम्+एव हि द्रव्यगुणकर्मणां समवायिकारणम् समवायिकारणं च तत्+ यत् स्वसमवेतं कार्यं जनयति; गुणकर्मणी तु न स्वसमवेतं कार्यं जनयतः, अतः+ न ते समवायिकारणे एतत्कर्मवत्त्वं हि द्रव्यस्य गुणादिपञ्चपदार्थव्यावृत्तिमात्रलक्षणकथनं, न तु सजातीयव्यापकविजातीयव्यावर्तकलक्षणकथनं; येन कर्मसमवायः+ न+आकाशादीनां वर्तते, (5)(5.`विद्यते' इति पा०) तेन लक्षणानुगतं(6) (6.`लक्ष्यार्थं' इति पा०) विजातीयव्यावृत्तं द्रव्यस्य लक्षणं गुणवत्त्वं समवायिकारणत्वं च बोद्धव्यम् यत्(त्तू)+उत्पन्नमात्रं द्रव्यं प्रथमक्षणे निर्गुणं, तत्+अपि द्वितीयक्षणावश्यंभाविगुणवत्+तया तद्योग्यत्वात्+गुणवत्+एव+इति मन्तव्यम् वैशेषिके+अपि+उच्यते---"क्रियावत्+गुणवत् समवायिकारणं द्रव्यम्" (वै.द.अ.1., सू.15) इति तत्र+अपि च यथा+इह व्याख्यातं तथा+एव व्याख्यातम्||--- गुणलक्षणम्+आह--समवायीत्यादि समवायीति समवायाधेयः; तेन व्यापकद्रव्येभ्यः+ निष्क्रियेभ्यः+ आकादिभ्यः+ गुणस्य व्यावृत्तिः; न+हि+आकाशादयः समवायाधेयाः निर्गत:+चेष्टायाः निश्चेष्टः; चेष्टानिर्गत्या च+इह चेष्टाशून्यत्वं तथा चेष्टव्यतिरिक्तत्वं च+उच्यते; तेन चेष्टारूपात् कर्मणः+ व्यावृत्तिः, तथा क्रियाधारत्वयोगेभ्यः+ मूर्तद्रव्येभ्यः+ व्यावृत्तिः सिद्धाः, गुणस्य कारणम्+इति+अनेन च+अकारणेभ्यः सामान्यविशेषसमवायेभ्यः+ व्यावृत्तिः सिद्धा कारणत्वं तु विभुद्रव्यपरिमाणान्त्यावयविरूपादिषु लक्षणीयेषु गुणेषु न+अस्ति, तेन भाागासिद्धं लक्षणं स्यात्, अतः कारणत्वेन+इह भावरूपकारणाव्यभिचारि सामान्यवत्त्वं लक्षणतया(1) (1.`लक्षणया' इति पा०) बोद्धव्यम् तत्+च सामान्यवत्त्वं सर्वगुणव्यापकं सामान्यादिव्यावर्तकं च, सामान्यादीनां सामान्यवत्त्वाभावात् अथवा(2) (2.`किंवा' इति पा०) विभुद्रव्यपरिमाणान्त्यावयविरूपाद्यन्तराणां कारणत्वदर्शनात्+विभुद्रव्यपरिमाणान्त्यावयविरूपादौ+अपि कारणत्वयोग्यत्वम्+अस्त्यि+एव+इति न भागासिद्धता कारणत्वस्य; किंवा योगिप्रत्यक्षज्ञानहेतुतया विभुद्रव्यपरिमाणादीनाम्+अपि कारणत्वं बोद्धव्यम् एवंभूतं च कारणत्वं यद्यपि सामान्यादिषु+अपि(3)(3.`सामान्यादिषु केचित्+अनुमन्यन्ते' इति पा०)क्वचित्+अनुगम्यते, तथापि `समवायी तु' इति पदेन समवायाधारता तथा समवायाधेयता युगपत्+विपक्षिता; तेन समवायकेवलाधारस्य विभुद्रव्यस्य तथा समवायकेवलाधेयस्य सामान्यादे:+च व्युदासः सिद्धः+ भवति|| 51|| <1-52> संयोगे च विभागे च कारणं द्रव्यम्+आश्रितम् कर्तव्यस्य क्रिया कर्म कर्म न+अन्यत्+अपेक्षते|| 52|| कर्मलक्षणम्+आह--संयोगः+ इत्यादि संयोगे च विभागे च युगपत् कारणम् तेन संयोगे उत्तरदेशसंयोगकारके विभागाकारणे, तथा विभागे च विभागजविभागमात्रकारणे संयोगाकारणे व्यावृत्तिः सिद्धा द्रव्यम्+आश्रितम्+इति स्वरूपमात्रकथनं व्याख्येयं, द्रव्यव्यावृत्ति:+तु(4) (4.`द्रव्यव्यावृत्तेः+तु' इति पा०) `कर्म न+अन्यत्+अपेक्षते' इति+अनेन+एव सिद्धा(5) (5.`सिद्धत्वात्'इति पा०) अस्य+अयम्+अर्थः+ यत्---कर्म उत्पन्नं स्वाश्रयस्य द्रव्यस्य पूर्वदेशविभागे उत्तरदेशसंयोगे च कर्तव्ये न+अन्यत्+कारणं पश्चात्कालभाव्यपेक्षते; द्रव्यं तु यद्यपि संयोगविभागकारणं युगपत्+भवति, तथा+अपि तदुत्पन्नं सत्+यदा कर्मयुक्तं भवति तदा+एव संयोगविभागकारणं स्यात्;(6) (6.`भवति' इति पा०) कर्म तु+उत्पन्नं करोति+एव परं संयोगविभागौ न तु कारणान्तरं(7) (7.`कारणं' इति पा०) पश्चात्+भाव्यपेक्षते, संयोगविभागाश्रयप्रत्यासत्तिं तु+अपेक्षते, सा च पूर्वसिद्धा+एव+इति न चरमभाविकारणान्तरापेक्षता(1) (1.`चरमभाविनिमित्तान्तरापेक्षा कर्मणः' इति पा०) कर्मणः अथ कर्मशब्देन वमनादीनां तथा+अदृष्टस्य तथा क्रियायाः+च+अभिधीयमानत्वात् कस्य कर्मणः+ इदं लक्षणम्+इति+अतः+ आह---कर्तव्यस्य क्रिया कर्म+इति एतेन क्रियारूपस्य कर्मणः+ इदं लक्षणं न+अदृष्टादे:+इति|| 52|| <1-53> इति+उक्तं कारणं, कार्यं धातुसाम्यम्+इह+उच्यते धातुसाम्यक्रिया च+उक्ता तन्त्रस्य+अस्य प्रयोजनम्|| 53|| प्रकरणम्+उपसंहरति---इति+इत्यादि इति समाप्तौ; तेन+एतावत्+एव सामान्यादिषट्कं सर्वस्य+एव कार्यजातस्य कारणं, न+अन्यत् कारणम्+अस्ति|| कारणं सामान्येन+अभिधाय+आयुर्वेदोपयुक्तं कार्यम्+आह---कार्यम्+इत्यादि धातुसाम्यम् आरोग्यं; वक्ष्यति हि---"विकारः+ धातुवैषम्यं साम्यं प्रकृति:+उच्यते सुखसंज्ञकम्+आरोग्यम्" (सू.स्था.अ.9) इत्यादि इह+इति+आयुर्वेदे; तेन+अन्यत्र+अन्यत्+अपि घटादि कार्यम्+उच्यते इह तु किम्+इति तत् कार्यं न+उच्यते इति+आह--धातुसाम्येत्यादि चकारः+ हेतौ धातुसाम्यक्रिया+एव यस्मात्+आयुर्वेदप्रयोजनं, तस्मात्+आयुर्वेदे धातुसाम्यम्+एव कार्यम्+उच्यते प्रयोजनं कथ्यते; अन्यत्त्वविवक्षितत्वात्+तथा+अप्रधानत्वात्+च न+इह कार्यत्वेन+उच्यते|| 53|| <1-54> कालबुद्धीन्द्रियार्थानां योगः+ मिथ्या न च+अति च द्वयाश्रयाणां व्याधीनां त्रिविधः+ हेतुसंग्रहः|| 54|| संप्रति सामान्येन कारणम्+उक्तं तदायुर्वेदोपयुक्तद्वारेण वक्तव्यं; तत्र व्याधिकारणम्+एव तावत्+अग्रे+अभिधीयते--कालेत्यादिना सूत्रक्रमानुरोधात् सूत्रणं हि "हेतुलिङ्गौषधज्ञानम्" (सू.स्था.अ.1) इति कालः शीतोष्णवर्षलक्षणः, बुद्धिः प्रज्ञा, इन्द्रियार्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः+तत्सहचरितानि द्रव्यगुणकर्माणि+इन्द्रियद्वारोपयुज्यमानानि च; तेषां कालादीनाम् योगः संबन्धः तस्य विशेषणत्रयं---मिथ्या न च+अति च+इति तेन कालादीनां मिथ्यायोगः, नच योगः अयोगः+ इति+अर्थः, अति च योगः अतियोगः+ इति+अर्थः द्वयाश्रयाणाम्+इति मनः शरीराश्रयाणाम् एतत्+च मनः शरीराधिष्ठानत्वं पृथक्+मिलितं च बोद्धव्यम् त्रिविधः+ इति+अयोगातियोगमिथ्यायोगरूपः हेतुसंग्रहः हेतुसंक्षेपः एते च कालादीनाम्+अतियोगायोगमिथ्यायोगाः+तिस्रैषणीये `तत्र+अतिप्रभावतां' (सू.अ.11) इत्यादिना ग्रन्थेन सुव्यक्तं वाच्या इति मा+इह विव्रियन्ते कालग्रहणं तु+इह+आदौ कृतं, कालस्य दुष्परिहारत्वात् तदनु बुद्धिः+उच्यते, बुद्ध्यपराधस्य+एव+इन्द्रियार्थातियोगादिहेतुत्वात्; वक्ष्यति हि---"प्रज्ञापराधात्+अध्यहितान्+अर्थान् पञ्च निषेवते" (सू.अ.28) इति; एवं च यद्यपि+असात्म्येइन्द्रियार्थसंयोगः प्रज्ञापराधे प्रविशति, तथापि प्रत्यासन्नकारणत्वात्+असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगेन+एव+अयं(2) (2.`असात्म्येन्द्रियार्थसंयोग एवायं' इति पा०) पृथक् तन्त्रे सूच्यते, प्रज्ञापराधः+तु+असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगव्यतिरिक्तकायवाङ्मनः क्रियापराधे वर्तते अत्र च+अधर्म:+अपि व्याधिहेतु:+अस्ति, यत्+उक्तं---"क्रियाघ्नाः कर्मजाः+ रोगाः" (शा.अ.1) इत्यादि; तस्य च+अधर्मस्य कालग्रहणेन+एव ग्रहणं केचित्+मन्यन्ते; तत्+न, तिस्रैषणीये प्रज्ञापराधेन+एव+अधर्मग्रहणात् तत्र हि, अनृतवचनाभिध्यादिवाङ्मनोमिथ्यायोगरूपः प्रज्ञापराधविशेषः+ उक्तः; नत्वनृतवचनादीनां स्वरूपेण व्याधिकर्तृत्वं, किन्तु+अधर्मोत्पादवान्तरव्यापाराणाम्+एव; तेन प्रज्ञापराधः+ एव+अधर्मोत्पादवान्तरव्यापारः कर्मजरोगेषु कारणं, यागः+ इव धर्मोत्पादवान्तरव्यापारः स्वर्गे यत्+तु+उच्यते---कालपरिणामजायमानत्वात् कर्मजविकाराणं कालजत्वं, यत्+उक्तं---"कालस्य परिणामेन जरामृत्युनिमित्तजाः रोगाः स्वभाविका दृष्टाः स्वभावः+ निष्प्रतिक्रियः" (शा.अ.1) इति; तनन, तथा सत्यसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगजस्य+अपि किञ्चित्+कालपरिणामजायमानस्य कालजत्वं स्यात् नच कालातियोगाद्यभिधायिग्रन्थे(1) (1.`कालाभिधायिग्रन्थे' इति पा०) तिस्रैषणीये कर्मावरोधः कथम्+अपि प्रतिभाति कतिधापुरुषीये तु "धृधृतिस्मृतिविभ्रंशः संप्राप्तिः कालकर्मणाम् असात्म्येन्द्रियसंयोगा विज्ञेया रोगहेतवः" (शा.अ.1) इति+अभिधाय स्वाभाविकानां रोगाणां तथा कर्मजानां च कालज एव+अवरोधः कृतः उक्तं हि तत्र---"कालस्य परिणामेन जरामृत्युनिमित्तजाः रोगाः स्वाभाविकाः+ दृष्टाः स्वभावः+ निष्प्रतिक्रियः" (शा.अ.1) इति, तथा "निर्दिष्टं दैवसंज्ञं तु कर्म यत् पौर्वदैहिकम् हेतु:+तत्+अपि कालेन रोगाणाम्+उपलभ्यते" (शा.अ.1) इति अत्र+अपि बुद्धिमिथ्यायोगरूपः प्रज्ञापराधः+ एव रोगजनककर्मकारणम् कालविशेषप्राप्त्या(2) (2.`कालविशेषं प्राप्य' इति पा०) तु येषां व्याधीनाम्+आगमः+ भवति, ते कालमिथ्यादियोगजन्याः+ वा भवन्तु, असात्म्येन्द्रियार्थप्रज्ञापराधजन्याः+ वा; सर्वे+ एव+अविशेषेण कालकृताभिव्यक्तिमात्रपरिग्रहणात्+तत्र(3)(3.`कालकृताभिव्यक्तिमात्रपरिग्रहाः+तत्र' इति पा०) कालसंप्राप्तिजन्याः+ इति+उक्ताः+ गदाः तथा+हि---तत्र सन्ततादिज्वराः+ अपि कालजन्याः+ एव+उक्ताः वचनं हि---"सन्ततः(4)(4.`अन्येद्युष्कः+ द्व्यहग्राही तृतीयकचतुर्थकौ' इति कतिधापुरुषीये पाठः ) सततः+अन्येद्युः+तृतीयकचतुर्थकौ स्वे स्वे काले प्रवर्तन्ते काले हि+एषां बलागमः" (शा.अ.1) इति नच सन्ततादौ कालस्य मिथ्यायोगादयः कारणत्वेन+उपलभ्यन्ते, किम्+तर्हि+असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगप्रज्ञापराधौ+एव; तथा स्वाभाविकेषु च रोगेषु न कालमिथ्यायोगादयः कारणत्वेन+उपलभ्यन्ते; तस्मात्+न तत्र कालमिथ्यायोगादिजन्याः कालजत्वेन+आचार्यस्य+अभिप्रेताः, किन्तु कालाभिव्यञ्जनीयाः कालजाः; अतः+ एव च तत्र "संप्राप्तिः कालकर्मणाम्" (शा.अ.1) इति पठितं(5)(5.`कृतम्' इति पाो०) नतु "कालः+ मिथ्या न च+अति च" इति पठितम् (5)(5.`कृतम्' इति पा०) किंच तत्र+अपि कालम्+अभिधाय+अपि कर्मणाम्+इति पदं पृथक् पठित्वा(6) (6.`कृत्वा' इति पा०) काले जातः कर्मजः पृथक्+एव सूचितः किंच, उन्मादनिदाने साक्षात्+एव+आचार्येण कर्मजस्य प्रज्ञापराधजत्वम्+उक्तम् वचनं हि---"प्रज्ञापराधात् संभूते व्याधौ कर्मजः+ आत्मनः न+अभिशंसेत्+बुधः+ देवान्+न पितॄन्+न च राक्षसान्" (नि.अ.7) इति जनपदोद्ध्वंसनीये+अपि+उक्तं---"तस्य मूलम्+अधर्मः, तदमूलं च+असत्+कर्म पूर्वकृतं, तयोः+योनि प्रज्ञापराधः+ एव" (वि.अ.3) (तत्+एवं(1) (1.अयं पाठः+ हस्तलिखितपुस्तके न+उपलभ्यते )कर्मापेक्षद्वयम्+उपदर्शितं, ) बलाबलं तु विद्वांसः स्वयम्+एव निर्लोचयिष्यन्ति इदं तु+अत्र चिन्त्यतां स्वाभाविकानां क्षुत्पिपासादीनां तथा कालसम्यक्+योगे+अपि जायमानानां दोषचयप्रकोपाणां क्व प्रवेशः+ भवतु; न तावत् कालजे, यतः कालः+ हि तत्र सम्यक्+युक्तः+ एव, कालसम्यक्+योगः+च न व्याधिकारणम्+इति सिद्धान्तः; अथ कालप्रतिनियतः+तत्र+असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः+ एव कारणम्+इष्यते, तथा+अपि+एवं सति कालमिथ्यायोगादौ+अपि+असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः+ एव कारणम्+इति वक्तुं पार्यते; तस्मात्+अस्मिन्+मार्गे एवं बुद्धिः+वलते(2)---(2.`बुद्धिर्वर्णयति' इति पा०) यत्---सहजानां विकाराणां निष्प्रतिक्रियत्वेन+इह+अयोगादिजन्यत्वेन+अवरोधः+ न कृते+ एव, कालस्वभावजाः+ अपि सहजाः+ एव; या तु+अत्र प्रतिक्रिया कालस्वभावजानाम्+अनागतानां भावानां(3) (3.`भाविधात्वनुगुणद्रव्यसेवार्थरूपा' इति पा०) सत्त्वगुणद्रव्यसेवादिरूपा तथा स्वाभाविकानां च क्षुत्पिपासाजरादीनां कालभोजनरसायनादिरूपा, तस्याः+ अकरणे सति कालस्वभावजस्य रोगस्य प्रादुर्भावः प्रज्ञापराधजन्ये+ एव, उचिते हि काले कर्तव्याकरणं प्रज्ञापराधः+ एव; उक्तं हि कतिधापुरुषीये+अपि प्रज्ञापराधसंग्रहे---"कर्मकालातिपातः+च मिथ्यारम्भः+च कर्मणाम्" (शा.अ.1) इति अन्ये तु मिथ्यायोगादिशून्यकालविद्यमानत्वेन काले+ एव+अवरोधः+ एषां विकाराणाम्+इति कतिधापुरुषीये वक्ष्यमाणग्रन्थस्य यथाश्रुतार्थपरिग्रहात्+वर्णयन्ति न+च+इति चकारात्+हीनयोगं गृह्णाति वक्ष्यति हि---"मिथ्यातिहीनलिङ्गेभ्यः+ यः+ व्याधि:+उपजायते" (शा.अ.1) इति हीनयोगस्य तु साक्षात्+अपठनम्+अयोगप्रभेदत्वात्; स्वल्पयोगे(गो)+अपि+अयोगः+ भवति, यथा+एकतण्डुलाभ्यवहारे+अनशनम्+उच्यते||54|| <1-55> शरीरं सत्त्वसंज्ञं च व्याधीनाम्+आश्रयः+ मतः तथा सुखानां, योगः+तु सुखानां कारणं समः|| 55|| द्वयाश्रयाणाम्+इति+अनेन+उक्तम्+आश्रयं दर्शयति---शरीरम्+इत्यादि अत्र शरीरम्+आदौ कृतं, शरीररोगाधिकारेण+एव+अस्य तन्त्रस्य प्रवृत्तत्वात् सत्त्वसंज्ञशब्देन मनः उच्यते; किम्+वा सत्त्वशब्देन+एव मनसि लब्धे संज्ञाशब्देन+आत्मशरीरसंबद्धं(4) (4.`संज्ञाशब्देन शरीरसंबद्धं' इति पा०) मनः उच्यते, शरीराद्यसंबन्धस्य(5) (5.`शरीरासंबद्धस्य' इति पा०) मनसः+ व्याध्यनाश्रयत्वात् असमासेन च पृथक्+अपि शरीरमनसः+व्याध्याश्रयत्वं दर्शयति यतः कुष्ठादयः(6) (6.`राजयक्ष्मादयः' इति पा०) शारीराः+ एव, कामादयः+तु मानसाः, उन्मादादयः+च द्वयाश्रयाः आरोग्यस्य+आश्रयं हेतुं च+आह---तथा सुखानाम्+इत्यादि सुखानाम्+इति आरोग्याणाम् वचनं हि---"सुखसंज्ञकम्+आरोग्यं विकारः+ दुःखम्+एव तु" (सू.अ.9) इति तथा+इति शरीरं मनः+च, तत्र शरीररोगाभावरूपस्य+आरोग्यस्य शरीरम्+आश्रयः, मानसरोगाभावस्य तु मनः योगः+तु समः कालबुद्धीन्द्रियार्थानां सम्यक्+योगरूपः+तथा सुखानाम्+आरोग्याणां कारणम् सुखानाम्+इति सुखपदाभिधेयानां च रोगाभावानां बहुत्वं निषेध्यरोगबहुत्वात्+एव बोद्धव्यम् इदम्+एव हि+अभावानां बहुत्वं यन्निषेध्यभावबहुत्वम् ननु "आयुर्वेदागमः+ हेतुः" (सू.अ.1) इत्यादौ+अध्यायार्थसंग्रहे व्याध्याश्रयः+ न संगृहीतः, तत् किम्+इदम्+अनार्ष ? न, हेतवः+च+इति+अनेन व्याध्याश्रयरूपस्य+अपि हेतोः+तत्र संग्रहणम्|| 55|| <1-56> निर्विकारः परः+तु+आत्मा सत्त्वभूतगुणेन्द्रियैः चैतन्ये कारणं नित्यः+ द्रष्टा पश्यति हि क्रियाः|| 56|| सत्त्वम्+आत्मा शरीरं च+इति वचनेन त्रयम्+उपात्तम्, अत्र शरीरमनसी व्याध्याश्रयतया+उक्ते, (1) (1.`व्याध्याश्रये प्रोक्ते, तत्का आत्मनः+ व्यवस्था' इति पा०) आत्मनः+तु का व्यवस्था+इति+आह---निर्विकारः+ इत्यादि निर्विकारः+ निर्विकृतिः ष तेन नीरोगत्वम्+आत्मनः परः+ इति सूक्ष्मः श्रेष्ठः+ वा, तेन सत्त्वशरीरात्ममेलकरूपः+ यः+ आत्मशब्देन+उच्यते तं व्यावर्तयति; यत्+उक्तं---"संयोगपुरुषस्य+इष्टः विशेषः+ वेदनाकृतः" (शा.अ.1) इति संयोगे+अपि च+आत्मादीनां मनस्य+इव वेदना भवति, सा तु मनः संयुक्ते आत्मनि+अपि संबद्धेति+उच्यते, तेन "निर्व्यथे च+अन्तरात्मनि" (सू.अ.22) इति वचनं निर्व्यथे मनसि+इति स्यात्;(2) (2.`भवति' इति पा०) तथा शरीरादौ+अपि+आत्मशब्दः+ वर्तते, तद्व्यवच्छेदार्थं परः+ इति पदम् उक्तं हि+अन्यत्र---"ब्रह्मेन्द्रवाय्वग्निमनोधृतीनां धर्मस्य कीर्तेः+यशसः श्रियः+च तथा शरीरस्य शरीरिणः+च स्याद्वादशस्विङ्गितः+ आत्मशब्दः" इति ननु, यदि+आत्मा निर्विकारः+तत् किं ज्ञानरूपः+अपि+अस्य विकारः+अस्ति वा न+अस्ति+इति+आह---सत्त्वेत्यादि सत्त्वं मनः, भूतगुणाः शब्दादयः, इन्द्रियाणि चक्षुः+आदीनि, एतैः करणभूतैः+चैतन्ये कारणं भवति+आत्मा चैतन्यं च+आत्मनि जायते व्यज्यते वा अत एव च सत्त्वादीनां ज्ञानकारणानां सर्वत्र+असंभवात् सर्वगते+अपि+आत्मनि न सर्वत्र प्रदेशे ज्ञानं भवति ननु यदि चैतन्यवान्+आत्मा, तदा कदाचित्+ज्ञानवान् कदाचित्+अज्ञः+ इति+अनित्यः स्यात्+इति+आह---नित्यः+ इति नित्यस्य+अपि+आत्मनः ज्ञानम्+अनित्यं; नच धर्मानित्यत्वे धर्मिणः+अपि+अनित्यत्वं, न+हि+आकाशगुणशब्दानित्यत्वे+अपि+आकाशस्य+अपि+अनित्यत्वम्+इति भावः नित्यत्वं च+आत्मनः पूर्वापरावस्थानुभूतार्थप्रतिसन्धनात्; न+हि+अनित्ये ज्ञातरि पूर्वानुभूतम्+अर्थम्+उत्तरः ज्ञाता प्रतिसन्धत्ते;(3) (3.`प्रतिसंधातुमलम्' इति पा०) नहि देवदत्तबुद्धम्+अर्थं यज्ञदत्तः+अवगतत्वेन प्रतिसन्दधाति ननु, दृश्यते ज्ञानवतः सुखोपलब्धौ+अनुरागलक्षणः+ विकारः+तथा दुःखोपलब्धौ च द्वेषलक्षणः, तत् कथं सुखदुःखोपलब्धौ+अयम्+आत्मा निर्विकारः+ इति+आह---द्रष्टा पश्यति हि क्रिया इति ---द्रष्टा साक्षी; तेन यतिः+यथा परमशान्तः साक्षी सञ्जगतः क्रियाः सर्वाः पश्यन्+न रागद्वेषादिना युज्यते, तथा+आत्मा+अपि सुखदुःखाद्युपलभमानः+अपि न रागादिना युज्यते; दृश्यमानरागादिविकारः+तु मनसि, प्राकृतबुद्धौ वा सांख्यदर्शनपरिग्रहात्+भवति+इति भावः सांख्यमते च मनः शब्देन बुद्धिः+अन्तः-करणँ च गृह्यते||56|| <1-57> वायुः पित्तं कफः+च+उक्तः शारीरः+ दोषसंग्रहः मानसः पुनः+उद्दिष्टः रजः+च तमः+ एव च|| 57|| संप्रति विकाराश्रयं तथा विकारस्य व्यवहितं च हेतुम्+अभिधाय प्रत्यासन्नं दोषरूपहेतुम्+आह---वायुः+इत्यादि अत्र प्रधानत्वात्+अग्रे वायुः+उक्तः, प्राधान्यं च+अशुभूरिदारुणविकारकर्तृत्वात्; वचनं हि---`आशुकारी मुहुः+च+अरी' (सु.नि.अ.1) इति; तथा अशि+इति वातजान् विकारान्, चत्वारिंशत् पित्तविकारान्, विंशतिं च कफजान् वक्ष्यति हि महारोगाध्याये (सू.अ.2) वातम्+अनु पित्तं प्रधानं, शरीरमूलभूताग्निहेतुत्वात्+तथा कफाधिकविकारकर्तृत्वात्+तथा कफापेक्षया च+आशुकारित्वात् असमासकरणं तु पृथक्+अपि वाय्वादीनां रोगकर्तृत्वोपदर्शनार्थम् शारीरः+ इति मानसदोषव्यवच्छेदार्थम् संग्रहः+ इति "द्व्युल्बणैकोल्बणैः षट् स्युः+हीनमध्याधिकैः+च षट्" (सू.अ.17) इत्यादिवक्ष्यमाणप्रपञ्चस्य संक्षेपः ननु, शोणितस्य+अपि दोषत्वात्+न+अयं संग्रहः साधुः यतः+ रक्तस्य+अपि वातादिवत्+विशिष्टहेतुलक्षणविकारचिकित्सितनिर्देशः कृतः; तत्र हेतुनिर्देशः+ यथा---"काले च+अनवसेचनात्" (सू.अ.24, श्लो.9) इत्यादि, लक्षणं च यथा--"तपनीयेन्द्रगोपाभं पद्मालक्तकसन्निभम्" (सू.अ.24.श्लो.22) इत्यादि, रक्तविकारः+च रक्तार्शः प्रदररक्तिपित्तादयः+ उक्ताः, उपक्रमः+च "स्रावणं शोणितस्य तु" (सू.अ.24.श्लो.18) इत्यादिना+उक्तः, तथा दोषसंज्ञा च चरके कृता, यत्+उक्तं, ---"कफे वाते जितप्राये पित्तं शोणितम्+एव वा यदि कुप्यति वातस्य क्रियमाणे चिकित्सिते|| यथा+उल्बणस्य दोषस्य तत्र कार्यं भिषक्+जितम्" (चि.अ.5.श्लो.27) इति; तथा च तन्त्रान्तरे+अपि शल्ये शोणितं दोषत्वेन+उक्तं---"तैः+एतैः शोणितचतुर्थैः" (सु.सू.अ.21) इति वचनात् न+एवं, दोषः+ हि स्वतन्त्रदूषणात्मकः+ उच्यते; यतः+ न वातादयः+ वृद्धाः किञ्चित्+अपेक्ष्य दूषयन्ति किन्तु स्वतः+ एव, शोणितं तु दुष्टवातादिसंसर्गम्+अपेक्ष्य+एव दूषकं भवति; न हि शोणितं विकृतवातादिसंबन्धम्+अन्तरेण विकृतं भवति, सर्वदा(1) (1.`सर्वत्र' इति पा०) वातादिजनकैः+एव शोणितदुष्टेः; तथा सर्वदा वातादिलक्षणयुक्तस्य+एव शोणितस्य दुष्टत्वात्; यः+च हेत्वादिविशेषः+ उक्तः सः+ वातादियुक्तस्य+एव शोणितस्य भवति; तेन वातादयः+ एव तत्र+अपि दूषणात्मकाः, शोणितं तु स्वप्रमाणातिरिक्तम्+अपि दूष्यम्+एव; न च दूष्यस्य हेत्वादयः+ विशिष्टाः+ न भवन्ति, यतः+ मांसादीनाम्+अपि हेत्वादिविशेषः+अस्ति; यथा मांसदुष्टौ---"मांसवाहीनि दुष्यन्ति भुक्त्वा च स्वपतां दिवा" (वि.अ.5) इत्यादि वक्ष्यति; मांसदुष्टिलक्षणं "शृणु मांसप्रदोषजान्" (सू.अ.28) इत्यादिना विविधाशितपीतीये वक्ष्यति यान् विकाराः+ते ज्ञेयाः, यतः+ एतान्+एव मांसदोषविकारान् स्रोतोविमाने मांसदुष्टिलक्षणत्वेन+अतिदेशात्+अभिधास्यति, दुष्टमांसविकाराः+च+अधिमांसाः+बुदादयः+ उक्ताः; उपक्रमः+च "मांसजानां तु संशुद्धिः शस्त्रक्षाराग्निकर्म च" (सू.अ.28) इति+उक्तः तस्मात्+दूष्याधिकारे(1) (1.`दूष्याधिष्ठाने' इति पा०) दोषकृते कार्ये दूष्येण व्यपदेशः---रक्तजः+अयं, मांसजः+अयम्+इत्यादि; यथा---स्नेहाधारेण वह्निना दग्धे स्नेहदग्धः+ इति व्यपदेशः दोषसंज्ञा तु पीडाकर्तृत्वसामान्यात्+अदोषे+अपि स्यात्;(2) (2.`भवति' इति पा०) यथा---"स्वयं प्रवृत्तं तं दोषम्+उपेक्षेत् हिताशनैः"---(चि.अ.5 श्लो.46) इति+अत्र पुरीषणा+इव दोषत्वेन+उक्तम् %सुश्रुते% तु शोणितस्य दोषत्वं व्रणेषु प्रायः शोणितदुष्टिदर्शनात्+उपचरितम्+एव+उक्तम् यतः प्रदेशान्तरे व्रणप्रश्ने वातादयः+त्रयः+ एव तत्र+अपि+उक्ताः--- "वातपित्तश्लेष्माणः+ एव देहसंभवहेतवः+ भवन्ति" (सु.सू.अ.21) इत्यादिना किंच यदि शोणितं दोषः स्यात्+तदा वातादिवत्+प्रकृत्यारम्भकं स्यात्, न+च+आरभते; तस्मात्+त्रयः+ एव दोषाः+ इति सिद्धम् मानसदोषम्+आह---मानसः पुनः+इत्यादि पुनः शब्दः+अवधारणे, तेन मानसा उद्दिष्टः+ एव परं न शारीरदोषवत् प्रपञ्चितः, मानसदोषाणाम्+अस्मिन्+तन्त्रे कायचिकित्सारूपे+अप्रास्ताविकत्वात्+इति भावः आदौ रजः+ उक्तं प्राधान्यात्; वचनं हि---"न+अरजस्कं तमः प्रवर्तते" (वि.अ.6) इति एवशब्देन सत्त्वाख्यगुणस्य+अदोषत्वम्+अवधारयति, सत्त्वं हि+अविकारि|| 57|| <1-58> प्रशाम्यत्यौषधैः पूर्वः+ दैवयुक्तिव्यपाश्रयैः मानसः+ ज्ञानविज्ञानधैर्यस्मृतिसमाधिभिः||58|| संप्रति दोषप्रशमकारणम्+आह---प्रशाम्यति+इत्यादि पूर्वः+ इति शारीरः दोषग्रहणेन तज्जन्या व्याधयः+अपि गृह्यन्ते, विकृतदोषात्+अनन्यत्वात्+व्याधीनाम् दैवम्+अदृष्टं, तदाश्रित्य यदव्याधिप्रतीकारं करोति तद्दैवव्यपाश्रयं बलिमङ्गलादि; एतत्+च प्रथमम्+उक्तं सद्यः+अक्लेशेन च व्याधिप्रशमकत्वात् युक्तिः योजना; शरीरभेषजयः+हितः+ यः+ योगः+तदपेक्षं संशोधनसंशमनादि युक्तिव्यपाश्रयम्+उच्यते ज्ञानम् अध्यात्मज्ञानं, विज्ञानं शास्त्रज्ञानं, (3) (3.`शास्त्राद्यर्थज्ञानम्' इति पा०) धैर्यम् अनुन्नतिः+चेतसः, स्मृतिः अनुभूत-अर्थस्मरणं, समाधिः विषयेभ्यः+ निवर्त्यात्मनि मनसः+ नियमनम्|| 58|| <1-59, 60, 61> रूक्षः शीतः+ लघुः सूक्ष्मः+चलः+अथ विशदः खरः विपरीतगुणैः+द्रव्यैः+मारुतः संप्रशाम्यति|| 59|| सस्नेहम्+उष्णं(4) तीक्ष्णं च द्रवम्+अम्लं सरं कटु (4."सस्नेहम्+उष्णम्+इति वचनेन स्नेहस्य+अल्पत्वम्+उष्णत्वस्य च+अतिशयत्वं तद्योगात्+इति सूचितम् तेन पैत्तिके व्याधौ घृतदुग्धादिस्नेहशीतभेषजविधिः+न विरुध्यते अतिशीतस्निग्धत्वयोः+च पित्तस्य+अल्पस्नेहात्यन्तोष्णत्वविपर्ययात् प्रशान्तिः स्यात् उष्णतीक्ष्णद्रवसरतिक्तत्वविपरीतैः शैत्यमान्द्यसान्द्रस्थिरकषायमाधुर्युगुणैः पक्वस्य पित्तस्य प्रशमनम् आमस्य+आम्लस्य विपरीतेन तिक्तेन प्रशमः कट्विति तिक्तं, तेन तिक्तरसस्य पित्तस्य विदग्धावस्थायाम्+अम्लरसत्वे तद्विपरीतत्वेन तिक्तरसः पित्तप्रकोपनाशकत्वेन+उपपद्यते उक्तं हि %सुश्रुते%-"पित्तं तीक्ष्णं द्रवं पूति नीलं पीतं तथा+एव च उष्णं कटु सरं च+एव विदग्धं च+अम्लम्+एव च"---इति %गङ्गाधरः %) विपरीतगुणैः पित्तं द्रव्यैः+आशु प्रशाम्यति|| 60|| गुरुशीतमृदुस्निग्धमधुरस्थिरपिच्छिलाः श्लेष्मणः प्रशमं यान्ति विपरीतगुणैः+गुणाः|| 61|| संप्रति शरीररोगाधिकारप्रवृत्तत्वात्+अस्य तन्त्रस्य शारीररोगजनकवातादिलक्षणं भेषजं च+आह---रूक्षः+ इत्यादि प्रधानत्वात्+अग्रे वायोः+अभिधानम् रूक्षादीनां ज्यायस्त्वादभिधानं, तेन दारुणादयः+अपि गुणा बोद्धव्याः; रूक्षत्वं च वायौ+अधिकं, स्नेहसाध्यत्वात्+वायोः; अतः+ रूक्षत्वम्+अग्रे+अभिहितम् यद्यपि वैशेषिके+न+उष्णाशीतः+ वायुः, तथा+अपि+इह शीतेन वृद्धिदर्शनात्+उष्णेन च प्रशमदर्शनात्+तथा केवलवातारब्धे रोगे शीतदर्शनात्+च शीते+ एव वायुः; यत्+च पित्तयुक्तस्य+उष्णत्वं, तद्योगवाहित्वात्; यथा पाषाणस्य येन द्रव्येण शीतेन+उष्णेन वा योगः+ भवति तद्गुण-अनुविधानं, तथा वायोः+अपि विपरीता वातगुणप्रतिपक्षा गुणा यस्य तद्विपरीतगुणं; गुणशब्देन च+इह धर्मवाचिना रसवीर्यविपाकप्रभावाः सर्वे+ एव गृह्यन्ते, तेन प्रभावात्+अपि यतद्वातविपरीतं तत्+अपि गृह्यते अन्ये तु+एकविपरीतशब्दलोपात्+विपरीतं विपरीतगुणं च ग्राहयन्ति; तेन विपरीतग्रहणात् प्रभावविपरीतं गृह्यते, गुणवैपरीत्यात्+विपाकादयः+ गृह्यन्ते ननु विपरीतगुणभूयिष्ठैः+अपि वातादीनां प्रशमः+ भवति, यतः+ न हि सर्वं भेषजं वातादीनां सर्वात्मना विरुद्धं भवति; उक्तं हि---"विरुद्धगुणसन्निपाते हि भूयसा+अल्पम्+अवजीयते" (वि.अ.1) इति; तत् किम्+इति विरुद्धगुणभूयिष्ठस्य+अग्रहणम् ? उच्यते---विरुद्धगुणभूयिष्ठस्य+अपि विपरीतगुणशब्देन+एव ग्रहणात् विपरीतगुणभूयिष्ठे+अपि ये विपरीताः+ अल्पाः+ अबलाः+ वा गुणाः+ते स्वकार्याकर्तृत्वात्+अव्यपदेश्याः+ एव; किम्+वा सर्वथा विपरीतगुणैः+अधिका प्रशस्ता च शान्तिः+भवति, अतः+ एव संप्रशब्दौ शीघ्रसम्यक्प्रशमार्थाभिधायकौ कृतौ; विपरीतगुणभूयिष्ठैः+न तथा शान्तिः+भवति, अतः+ एव संप्रशब्दाभ्यां न तत् साक्षात्+उक्तम् एवं च व्याख्यानं पित्तश्लेष्मणोः+अपि कर्तव्यम् सस्नेहम्+इति ईषद्स्नेहं, तेन पित्ते सर्पिषः स्निग्धस्य भेषजत्वम्+उपपन्नम् अम्लरसता च+इह पित्तस्य+उच्यते, अप्+तेजः(1) (1.`अप्तेजः समवायारब्धत्वात्' इति पा०)समारब्धत्वात् पित्तस्य; %सुश्रुते% तु कटुत्वम्+एव पित्तस्य+उक्तम्, अम्लता च विदग्धस्य पित्तस्य+उक्ता यत्+उक्तं---"विदग्धं च+अम्लम्+एव च" (सु.सू.अ.21) इति एवं सस्नेहतायाम्+अपि पित्तस्य सुश्रुतस्वरसः+ न+अस्ति एतत्+च स्निग्धत्वम्+अम्लत्वं च जलानलारब्धत्वात् पित्तस्य+उपपन्नम्+एव, सुश्रुते तु तेजोरूपपित्ताभिप्रायेण+एव तन्निरस्तं भवति श्लेष्मणः+ विपरीतगुणैः+गुणानां प्रशमः+ उच्यते, न पुनः श्लेष्मणः प्रशमः+अभिधीयते; कस्मात्+एवम्+उच्यते ? गुणप्रशमनेन च गुणिप्रशमः+ गुणवृद्ध्या च गुणिवृद्धिः+भवति+इति सूचनार्थम् यतः+ उष्णेन शीतप्रशमे क्रियमाणे शीताधारस्य+उदकभागस्य+अवश्यम्+एव प्रशमः क्रियते|| 59-61|| <1-62, 63> विपरीतगुणैः+देशमात्राकालोपपादितैः भेषजैः+विनिवर्तन्ते विकाराः साध्यसंमताः||62|| साधं न तु+असाध्यानां व्याधीनाम्+उपदिश्यते भूयः+च+अतः यथाद्रव्यं गुणकर्माणि वक्ष्यते|| 63|| विपरीतगुणैः+अपि+अल्पमात्रैः+तथा+अविपरीतदेशकालादिप्रतिबद्धैः+च न प्रशमः+ भवति+इति+आह---विपरीतेत्यादि देशः+ भूमिः+आतुरः+च, मात्रा अनपायिपरिमाणं, कालः+ नित्यगः ऋत्वादिः+आवस्थिकः बाल्यादिः+च; देशाद्यपेक्षया यथा+उचितत्वेन कल्पितः देशमात्राकालोपपादितः उपपादितैः+इति चौरादिकः+ णिच्; किम्+वा वैद्येन+उपपादितैः अत्र देशग्रहणात्+बलशरीराहारसात्म्यसत्त्वप्रकृतीनां ग्रहणं, कालग्रहणात्+वयसः+अपि ग्रहणं, दोषः+तु प्रशमनीयतया+एव गृहीतः, भेषजं तु साक्षात्+एव+उक्तम्; एवं दोषभेषजदेशकालबलशरीराहारसात्म्यसत्त्वप्रकृतिवयसां परीक्ष्याणां दशविधानां सर्वेषाम्+एव ग्रहणं भवति साध्यत्वेन प्रामाणिकानां संमताः साध्यसंमताः; एतेन+अज्ञेन+अज्ञानाद्ये साध्यत्वेन गृहीताः+ते निराक्रियन्ते यत्+तु सम्यक्+ग्रहणेन याप्ययापनम्+उच्यते तत्+न+अतिसुन्दरं, विनिवर्तन्ते+ इति वचनात्; न च याप्ययापनं विनिवृत्तिः असाध्ये भेषजनिवृत्तिम्+आह---साधनम्+इत्यादि ननु+असाध्यानाम्+अपि साधनं दृष्टं, यतः+अरिष्टवान्+तावत्+अवश्यं मृत्युगृहीतत्वेन+असाध्यः; यदुक्तं---"अरिष्टं च+अपि तत्+न+अस्ति यद्विना मरणं भवेत् मरणं च+अपि तत्+न+अस्ति यत्+न+अरिष्टपुरः सरम्" (इं.अ.2); उत्पन्नारिष्टसाधनं(1) (1.`उत्पन्नारिष्टे च साधनं' इति पा०) च %सुश्रुते% प्रोक्तं---"ध्रुवं त्वरिष्टे मरणं ब्राह्मणैः+तत् किलामलैः रसायनतपोजप्यतत्परैः+वा निवार्यते"---(सु.सू.अ.28) इति; तथा च+आह %भगवान्+अगस्त्यः--% "रसायनतपोजप्ययोगसिद्धैः+महात्मभिः कालमृत्युः+अपि प्राज्ञैः+जीयते न+अलसैः+नरैः" इति; तथा+अन्यत्र+अपि+उक्तं---"जाताऽरिष्टः+अपि जीवति"---इति अत्र+आहुः+एके---द्विविधम्+अरिष्टं नियतम्+अनियतं च; तत्र यत्+नियतं तदसाध्यम्+एव, अतः+ एव+उक्तं "न तु+अरिष्टस्य जातस्य नाशः+अस्ति मरणात्+ऋते" (इं.अ.2); अत्र जातस्य+इति वचनात्+नियतस्य+इति गम्यते; यत्त्वनियतम्+अरिष्टं तत्+प्रति सुश्रुतागस्त्यवचनयोः+अर्थवत्ता %चरके%+अपि+अनियतम्+अरिष्टम्+उक्तं; यथा---"संशयप्राप्तम्+आत्रेयः+ जीवितं तस्य मन्यते" (इं.अ.9) इति अन्ये तु ब्रुवते---संशयप्राप्तम्+इति उक्तिभेदमात्रम्+अत्र; तेन सर्वारिष्टं मारकम्+एव+असति रसायनादौ, रसायनतपः प्रभृतयः+तु प्रभावातिशययोगात्+इतरक्रियया+असाध्यम्+अपि साधयन्ति; तत्+च+अरिष्टनिवारणं विरलेषु+एव पुरुषातिशयेषु नन्दिकेश्वरादिषु दृष्टं, न सर्वपुरुषैः+तच्छक्यम्+अतः जातारिष्टानाम्+असाध्यता+एव तन्त्रे प्रोच्यते यत्+तु कैश्चित्+उच्यते---नियतायुषः+ मृत्युः+अरिष्टपूर्वः+ भवति, अनियतायुषः+तु+अरिष्टं विना+एव मृत्युः+भवति तत्+न, "मरणं च+अपि तत्+न+अस्ति यत्+न+अरिष्टपुरः सरम्" (इं.अ.2) इति वचनात् यदुच्यते---अनियतायुषः सति+अपि रिष्टप्रादुर्भावे सम्यक्+क्रियोपपादनात्+जीवितेन भवितव्यं, यतः+अनियतायुषः पुरुषकारापराधात्+एव परं मृत्युः+भवति, सम्यक्+क्रियायां च पुरुषकारापराधः+ न+अस्ति तत्+न, न+हि+अनियतायुषः सर्वदा+एव पुरुषकारसाध्याः, किन्तु यथा+उचितकालक्रियमाणस्वस्थातुरहितसेवारूपपुरुषकारसाध्याः; तेन यथा+उचितकाले हितासेवनात्+असाध्यत्वयुक्ते व्याधौ रिष्टे जाते किं भेषजम्+अतीतकालक्रियमाणम्+अपक्रान्ते(1) (1.`अतीतकालमपक्रान्तसलिलस्येव' इति पा०) सलिले+इव सेतुबन्धः करिष्यति+इति तस्मात्+असाध्यानां साधनं न+उपदिश्यते+ इति साधु|| 62|| -- किम्+एतानि+एव गुणकर्माणि, उतापराणि+अपि+इति+आह---भूयः+च+इत्यादि गुणानां कर्माणि गुणकर्माणि यथाद्रव्यम्+इति यस्मिन् यस्मिन् द्रव्ये यद्यद्गुणकर्म तत्+तत्+तस्मिन्+तस्मिन् द्रव्ये+अन्नपानादौ कृत्स्ने वा तन्त्रे वक्ष्यते `आचार्यः'+ इति शेषः; वक्ष्यते इति ब्रूञः+ वचिः+आदेशात् प्रयोगः किम्+वा यथाद्रव्यम्+इति यथाहेतुं; तत्+यथा--गुरुखरकठिनादिगुणबहुलं पार्थिवद्रव्यं, तेषां च पार्थिवानां गुणानां कर्मे+ उपचयसङ्घातगौरवात्+इति|| 62, 63|| <1-64> रसनार्थः+ रसः+तस्य द्रव्यम्+आपः क्षितिः+तथा निर्वृत्तौ च विशेषे च प्रत्ययाः खादयः+त्रयः|| 64|| संप्रति दोषान्+अभिधाय तत्प्रशमनप्रधानान् रसान् वक्तुम्+उद्यतः+ रसलक्षणपूर्वकं रसोत्पत्तिक्रमम्+आह---रसनार्थः+ इत्यादि रस्यते+ आस्वाद्यते+ इति रसः रसनार्थः+ इति जिह्वाग्राह्यः एतत्+च षण्णाम्+अपि रसानाम्+अनुगतं रूपादिषु च व्यावृत्तत्वात् साधुलक्षणम् तस्य+इति रसस्य द्रव्यम्+इति आधारकारणम् द्रव्यशब्दः+ हि+आधारकारणवाची; यथा---"पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि" (सू.अ.8) इति क्षितिः+तथा+इति यथा आपः+ आधारकारणं तथा क्षितिः+अपि `अप्+क्षिती' इति वक्तव्ये क्षितिः+तथा+इतिवचनात्(2) (2.`क्षितेस्त्वग्रे प्रतिवचनात्' इति पा०) क्षितेः+आधारकारणत्वम्+अमुख्यम्+इति दर्शयति येन+आपः+ हि निसर्गेण रसवत्यः तथा हि+आत्रेयभद्रकाप्यीये "सौम्याः खलु+आपः" (सू.अ.26) इत्यादिना जले+ एव रसस्य व्यक्तिः+इति(3) (3.`व्यक्तिं' इति पा०) दर्शयति %सुश्रुते%+अपि+उक्तं---"तस्माwa+आप्यः+ रसः" (सु.सू.स्था.अ.42) इति क्षितिः+तु+अपाम्+एव रसेन नित्यानुषक्तेन रसवति+इति+उच्यते यतः+ नित्यः क्षितिजलसंबन्धः; वचनं हि---"विष्टं हि+अपरं परेण" (न्या.द. 3 1 60) इति अस्य+अर्थः---खवाय्वग्निजलक्षितीनाम्+उत्तरोत्तरे भूते पूर्वपूर्वभूतस्य नित्यम्+अनुप्रवेशः, तत्कृतः+च खादिषु गुणोत्कर्षः रसस्य किं व्यक्तौ+अप्क्षिती कारणं किम्+वा विशेषे इति+आह---निर्वृत्तौ+इत्यादि निर्वृत्तौ च+इति अभिव्यक्तौ एतेन रसः+अभिव्यज्यमानः+ जलक्षित्याधारे+ एव व्यज्यते+ इति दर्शयति चकारात्+विशेषे+अपि मधुरादिलक्षणे अप्क्षिती प्रत्ययौ तेन "सोमगुणातिरेकात्+मधुरः, पृथिव्यग्निगुणातिरेकात्+अम्लः" (सू.अ.26) इत्यादिना जलपृथिव्योः+अपि विशेषकारणत्वं वक्ष्यमाणम्+उपपन्नम् विशेषे च प्रत्ययाः खादयः+ इति मधुरादिविशेषनिर्वृत्तौ निमित्तकारणं खवाय्वनलाः, न तु+आधारकारणभूताः खादयः+ इति+अनेन+एव त्रित्वे लब्धे पुनः+त्रयः+ इति वचनं तेषाम्+एव व्यस्तसमस्तानाम्+अपि प्रत्ययत्वदर्शनार्थम्; अतः+एव व्यस्तसमस्ताकाशादिसंसर्गभेदाद्रसानां मधुरतरमधुरतमाद्यवान्तरभेदः+ उपपन्नः विशेषे च+इति चकारात्+अभिव्यक्तौ+अपि+आकाशादीनां निमित्तकारणत्वं दर्शयति वक्ष्यति हि---"ताः+तु+अन्तरीक्षात्+भ्रश्यमाना भ्रष्टाः+च पञ्चमहाभूतविकारगुणसमन्विता जङ्गमस्थावराणां भूतानां मूर्तीः+अभिप्रीणयन्ति; तासु षट्+अभिमूर्च्छन्ति रसाः" (सू.अ.26) इति अन्ये तु विशेषे च+इति चकारं खादयः+च+इति+अत्र योजयन्ति; तेन चकारात् कालः+अपि विशेषे+अभिव्यक्तौ च कारणं लभ्यते साक्षात्+तु कालस्य+अवचनेन खादिभ्यः+अपि+अपकृष्टं कालस्य कारणत्वं दर्श्यते किंवा रसस्य+आपः+ द्रव्यं क्षितिः+तथा+इति पूर्ववत्+एव;निर्वृत्तौ च+इति क्षितिः+एव निर्वृत्तौ+अभिव्यक्तौ प्रत्ययः+ न+आपः;यतः+ आपः+ हि+अव्यक्तरसाः+ एव, क्षितिसंबन्धात्+एव च रसः+अभिव्यक्तः+ उपलभ्यते उक्तं च---"जङ्गमस्थावराणां भूतानां मूर्तीः+अभिप्रीणयन्ति, तासु षट्+अभिमूर्च्छन्ति रसाः" (सू.अ.26 ) इति तेन पार्थिवद्रव्यसम्बन्धात्+एव+अपां रसः+ व्यज्यते, न+अन्यथा विशेषे च+इति चकारात्+अप्क्षिती विशेषे कारणे यद्यपि(1) (1.`यदि वा अप्क्षिती विशेषेण कारणे, सोमगुणातिरेकान्मधुरः+ इत्यादौ तु' इति पा०) च+अप्क्षिती विशेषे कारणे, तथा+अपि "सोमगुणातिरेकान्मधुरः"---(सू.अ.26) इत्यादौ तु खादयः+ एव तथा सन्निविशन्ति यथा सोमः+अतिरिक्तः+ भवति, तेन तत्र+अपि+ऊनत्वेन(2) (2.`तथोनत्वेन' इति पा०) सन्निविष्टाः खादयः+ एव विशेषहेतवः+ इति यद्यपि च+अभिव्यक्तिः+मधुरादिविशेषरहिता क्वचित्+भवति, तथा+अपि सामान्येन सर्वत्र यदभिव्यक्तये+अनुगतं कारणम्+उपलभ्यते क्षितिरूपं जलक्षितिरूपं वा तदभिव्यक्तिकारणं; यदनुगमात्+तु मधुरादिविशेषोपलब्धिः+तद्विशेषकारणम्+उच्यते||64|| <1-65> स्वादुः+अम्लः+अथ लवणः कटुकः+तिक्तः+ एव च कषायः+च+इति षट्कः+अयं रसानां संग्रहः स्मृतः|| 65रसविशेषान्+आह--स्वादुः+इत्यादि अत्र सर्वप्राणिनाम्+इष्टत्वात्+आदौ मधुरः+ उक्तः; तत्+अनु च प्राण्यभीष्टोत्कर्षक्रमेण+एव+अम्लादिनिर्देशक्रमः+ बोद्धव्यः षट्कः+ इति पुनः संख्याकरणं परवादिमतसप्तसंख्यत्वादिनिषेधार्थम् अयं संग्रहः+ इति+अनेन+अवान्तरभेदबहुत्वं तथा वक्ष्यमाणरससंसर्गबहुत्वं च दर्शयति|| 65|| <1-66> स्वाद्वम्ललवणा वायुं, कषायस्वादुतिक्तकाः जयन्ति पित्तं, श्लेष्माणं कषायकटुतिक्तकाः|| 66|| (कट्वम्ललवणाः पित्तं, स्वाद्वम्ललवणाः कफम् कटुतिक्तकषायाः+च कोपयन्ति समीरणम्(3)|| 1) (3.योगीन्द्रनाथसेनसंमतः+अयं पाठः; सः+ तु+एतत्+अनन्तरं `भूयः+च+अतः+ यथाद्रव्यं गुणकर्माणि वक्ष्यते' इति+अर्धश्लोकं पठति ) रसानाम्+उपयुक्ततरं कार्यम्+आह---स्वाद्वम्लेत्यादि अत्र च वायोः+नीरसस्य+अपि रससहचरितस्निग्धत्वादिगुणैः+विपरीतैः प्रशमः+ ज्ञेयः एवं मधुररसस्य+अपि श्लेष्मणः+अम्ललवणाभ्यां स्निग्धत्वाभिष्यन्दित्वादिसहचरितगुणयोगात्+एव वृद्धिः अत्र च ये प्रशमकत्वेन रसाः+ वातादीनां न+उक्ताः+ते वर्धकाः+ बोद्धव्याः यत्+आह %वाग्भटः-% "तत्र+आद्या मारुतं घ्नन्ति त्रयः+तिक्तादयः कफम् कषायतिक्तमधुराः पित्तम्+अन्ये तु कुर्वते" (वा.सू.अ.1) इति रसकर्मातिदेशेन+एव गुणवीर्यविपाकानाम्+अपि कर्मनिर्देशः कृतः+ एव यतः+ मधुरादिरसेन+एव सर्वगुणान् वीर्यविपाकान्+च निर्देक्ष्यति+आत्रेयभद्रकाप्यीये---"तत्र स्वादुः" (सू.अ.26) इत्यादिना; तथा "कटुतिक्तकषायाणां विपाकः प्रायशः कटुः" (सू.अ.26); तथा "अम्लः+अम्लं पच्यते स्वादुः+मधुरं लवणः+तथा" (सू.अ.26)' तथा "शीतं वीर्येण यद्द्रव्यं मधुरं रसपाकयोः तयोः+अम्लं यदुष्णं च यत्+च+उष्णं कटुकं तयोः"---(सू.अ.26) इत्यादिना|| 66|| <1-67> किञ्चित्+दोषप्रशमनं किञ्चित्+धातुप्रदूषणम्|| स्वस्थवृत्तौ मतं किञ्चित्+त्रिविधं द्रव्यम्+उच्यते|| 67|| अतः+अवशिष्टं द्रव्यकार्यं प्रभावकृतं वक्तुं प्रभावभेदेन द्रव्यभेदम्+आह---किञ्चित्+इत्यादि किञ्चित्+इति न सर्वम् दोषस्य दोषयोः+दोषाणां वा प्रशमनं दोषप्रशमनम् दोषग्रहणेन दुष्टाः+ रसादयः+अपि गृह्यन्ते तेन द्रव्यमहिम्ना यद्दोषाणां दुष्टानां रसादीनां(1) (1.`रसादीनाम्' इति हस्तलिखितपुस्तके न+उपलभ्यते ) धातूनां वा शमकमामलकदुरालभादि तत्+गृह्यते आमलकं हि शिवत्वात्+त्रिदोषहरं; दुरालभा च+अपि वातपित्तश्लेष्महरी यद्यपि च+आमलकस्य "हन्ति वातं तदम्लत्वात्" (सु.सू.अ.46) इत्यादिना गुणद्वारा त्रिदोषहरत्वम्+उच्यते, तथा+अपि तत्प्रभावबृंहितम्+एव बोद्धव्यम् यतः+तत्र+अम्लत्वादिना पित्तादिकोपः+अपि युज्यते, सः+ तु+आमलकप्रभावात्+न भवति धातुप्रदूषणम्+इति वातादीनां समत्वेन शरीरधारणात्मकानां तथा रसादीनां च दूषणं किंचित्, यथा---यवकमन्दकविषादि सुष्ठु अवतिष्ठते नीरोगत्वेन+इति स्वस्थः, तस्य वृत्तिः स्वस्थरूपतया+अनुवर्तनं, तत्र स्वस्थवृत्तौ मतम्+अभिमतं पूजितम्+इति यावत् संख्येयनिर्देशात्+एव त्रित्वे लब्धे त्रिविधग्रहणं नियमार्थम् तेन संशोधनसंशमनादीनाम्+अनेकविधानाम्+अपि+अत्र+एव+अवरोधः रसायनवाजीकरणे तु स्वस्थवृत्तिमात्रः+ एव यत्+उक्तं---"स्वस्थस्य+उजस्करं यत्+तु तद्वृष्यं तद्रसायनम्" (चि.अ.1 पा.1) इति प्रतिपादे किञ्चित्+ग्रहणं दोषहरत्वादिकर्मणां विभिन्नद्रव्याश्रयित्वोपदर्शनार्थम्; एककिञ्चित्+ग्रहणे तु+एकम्+एव द्रव्यं दोषहरं धातुप्रदूषकं स्वस्थवृत्तिमतं च स्यात्, न च तदभिमतम् ननु, स्वस्थवृत्तिमतानां रक्तशालिषष्टिकयवादीनां दोषप्रशमनत्वम्+अपि दृश्यते, यतः+ वक्ष्यति तत्र तत्र रक्तशाल्यादीनां ज्वरादौ प्रयोगं; तथा प्रकृतिशरीरदेशकालमात्राभि(दि)-युक्तं दोषप्रशमनम्+अपि दोषकरं भवति, यथा---आमलकम्+अतिमात्रम्+अग्निमान्द्याय+इत्यादि ज्ञेयं;तथा धातुप्रदूषणम्+अपि दोषशमनं दृश्यते, यथा---विषम्+उदरहरं, तथा यत्+एव मन्दकादि दोषकरं तत्+एव क्षीणदोषं प्रति दोषवृद्ध्या साम्यापादनेन दोषप्रशमनं भवति; तत्+एवम्+अव्यवस्थितत्वात् किञ्चित्+दोषप्रशमनम्+इत्यादि विरुद्धम् ? अत्र+उच्यते---स्वस्थवृत्तिमतं रक्तशाल्यादि दोषप्रशमनम्+अपि भवति, परं तत् प्रायः स्थवृत्तिहितत्वात् स्वस्थवृत्तिमतत्वेन गृह्यते वचनं हि---"स्वस्थस्योजस्करं यत्+तु तद्वृष्यं तद्रसायनम् प्रायः, प्रायेण रोगाणां द्वितीयं शमने हितम्|| प्रायः शब्दः+ विशेषार्थः+ उभयं हि+उभयार्थकृत्" (चि.अ.1) इति दोषप्रशमनानि द्रव्याणि विगुणप्रकृत्यादिप्रतिबन्धकाभावे दोषप्रशमनम्+आचरन्ति+एव, प्रतिबन्धकसद्भावे(1) (1.`प्रतिबन्धकसंभवे' इति पा०) तु न कुर्वन्ति, न च+एतावता तेषां सः+(2) (2.`स्वस्वभावो' इति पा०) स्वभावः+ न भवति; नहि+अग्निः+मन्त्रादिप्रतिबन्धात् कदाचित्+न दहति+इति दाहकत्वेन न+उपदिश्यते; एवं धातुप्रदूषकस्य+अपि कदाचित्+धातुप्रशमकत्वं निमित्तान्तरयोगात्+भवत्+न धातुप्रदूषकस्वरूपतां हन्ति, यथा सलिलस्य+अग्निसम्बन्धात्+उष्णत्वम् तस्मात्+यदि+अस्य प्रायिकम्+अनन्योपाधिकृतं च रूपं, तेन+एव व्यपदेशः+ युक्तः यत्+च मन्दकादीनां क्षीणदोषवर्धकत्वेन दोषप्रशमकत्वं तद्विद्यमानम्+अपि कदाचित्कत्वात्+तथा हि+उत्तरकालं दोषावहत्वात्+च न व्यपदिश्यते दोषप्रशमकत्वेन ननु, यद्यपि+एवं तथा+अपि यदेकदोषहरम्+अपरदोषकरं यथा मरिचं श्लेष्महरं पित्तकरं च+इत्यादि बहुद्रव्यजातं तत् कुत्र प्रविशतु ? अत्र+एके वदन्ति---यदुभयात्मकं तद्दोषहरं दोषकरं च, न+च+एतावता द्रव्यत्रित्वक्षतिः; यतः+ न वातादिसंसर्गजव्याधिसद्भावे वातादिजन्यत्वेन यत्त्रैविध्यं रोगाणाम्+उच्यते तत् खण्डितं भवति; किम्+वा मरिचादीनां यदुभयकर्तृत्वं न तद्द्रव्यप्रभावकृतं, किं तर्हि रसादिकृतं, तेन न द्रव्यप्रभावप्रस्तावे तदुदाहरणीयं; नच किञ्चित्+द्रव्यं तादृशम्+अस्ति यत् प्रभावात्+एव किञ्चित्+दोषं करोति किञ्चित्+शमयति+इति न दोषप्रशमनत्वादिप्रभावं प्रति नियमः; अयम्+एव च पक्षः साधुः ननु `किञ्चित्+दोषप्रशमनं किञ्चित्+दोषप्रदूषणम्' इति वा क्रियतां, `किञ्चित्+धातुप्रशमनं किञ्चित्+धातुप्रदूषणम्' इति वा न+एवं, तथा सति दोषशब्दस्य मुख्यवृत्त्या वातादिषु+एव वृत्तित्वात्+तथा(3) (3.`वृत्तत्वात्' इति पा०) धातुशब्दस्य च रसादिवृत्तित्वादुभयग्रहणं(4) (4.`रसादिवृत्तत्वात्' इति पा०) न प्राप्यते; उभयपदोपादानेन द्वयं निपुणकारी तन्त्रकारः+ दूषणत्वधारणत्वयोगपरिग्रहात्+दोषप्रशमनेन दुष्टरसादिप्रशमनम्+अपि भेषजं विविधाशितपीतीयादिवक्ष्यमाणं, तथा धातुप्रदूषणेन वातादिप्रदूषकम्+अपि निदानादिवक्ष्यमाणं ग्राहयति प्रशब्दः+अत्र प्रकारे; तेन प्रकारेण मृदुमध्यादिना प्रकोपणं, तथा प्रकारेण संशोधनसंशमनादिना शमनम्+उच्यते; किम्+वा धात्वर्थानुवृत्तौ+एव(5) (5.`धात्वर्थानुवृत्तिरेवासौ प्रशब्दः' इति पा०) इमौ प्रशब्दौ, यथा---`च्युतांशः परिधावति' इति+अत्र धावति+इति+अर्थः आदौ दोषप्रशमनग्रहणं तस्य+एव+इह+अभिप्रेतत्वात् ननु स्वस्थवृत्तिमतं द्रव्यं भाविदोषहरत्वेन दोषप्रशमनम्+एव न+एवं, नहि स्वास्थ्यानुवृत्तिजनकत्वाद्दोषवृत्तिकरं(6) (6.`स्वास्थ्यानुवृत्तित्वात्' इति पा०) दोषहरणम्+उच्यते, किं तर्हि समधातूनाम्+अवर्धकत्वेन+अक्षयकरत्वेन च रसादिस्रोतसां च+अनुगुणत्वेन धातुसाम्यानुवृत्तिकरम्+उच्यते वचनं हि---"पथ्यं पथः+अनपेतं यत्" (सू.अ.25) इति|| 67|| <1-68-74.1> तत् पुनः+त्रिविधं प्रोक्तं जङ्गमौद्भिदपार्थिवम् (1) (1.`जाङ्गमं भौमम्+औद्भिदम्' इति पा०) मधूनि गोरसाः पित्तं वसा मज्जाऽसृगामिषम्|| 68|| विण्मूत्रचर्मरेतोस्थिस्नायुशृङ्गनखाः खुराः जङ्गमेभ्यः प्रयुज्यन्ते केशा लोमानि रोचनाः|| 69|| सुवर्णं समलाः पञ्च लोहाः ससिकताः सुधा मनः शिलाले मणयः+ लवणं गौरिकाञ्जने|| 70|| भौमम्+औषधम्+उद्दिष्टम्+औद्भिदं तु चतुर्विधम् वनस्पतिः+तथा वीरुद्धानस्पत्यः+तथा+ओषधिः||71|| फलैः+वनस्पतिः पुष्पैः+वानस्पत्यः फलैः+अपि ओषध्यः फलपाकान्ताः प्रतानैः+वीरुधः स्मृताः|| 72|| मूलत्वक्सारनिर्यासनाल(ड)स्वरसपल्लवाः क्षाराः क्षीरं फलं पुष्पं भस्म तैलानि कण्टकाः|| 73|| पत्राणि शुङ्गाः कन्दाः+च प्ररोहाः+च+औद्भिदः+ गणः 74.1 संप्रति+अन्यथा द्रव्यभेदम्+आह--तत् पुनः+इत्यादि तत्+इति द्रव्यम् गच्छति+इति जङ्गमम्, उद्भिद्य पृथिवीं जायते+ इति +औद्भिदं वृक्षादि, उक्तप्रकारद्वयातिरिक्तः पृथिवीविकारः पार्थिवम् संस्वेदजस्य+इह क्रिम्यादेः+जङ्गमे+अवरोधः, कुकुण्डकादेः+च औद्भिदे इह च द्रव्यशब्देन पार्थिवद्रव्यम्+एव+उच्यते; तेन जलानिलाग्न्यादीनाम्+अग्रहणात्+अव्याप्तिः+न वाच्या जङ्गमशब्देन जङ्गमप्रभवं गोरसमध्वाद्यपि ग्राह्यम् एवम्+औद्भिदपार्थिवयोः+अपि ग्रहणं वाच्यम् रोचना गोरोचना एतत्+च मध्वादि प्रायः+ उपयोगित्वात् प्राधान्यात्+उक्तं; तेन+अण्डबस्त्यादीनां(2) (2.`तेनाणुवंशादीनां' इति पा०) च ग्रहणं बोद्धव्यम् यद्यपि जङ्गमानन्तरं बहुप्रपञ्चत्वेन प्रधानत्वात्+औद्भिदम्+उपदिष्टं, तथा+अपि+अबहुवक्तव्यत्वात् पार्थिवम्+एव जङ्गमानन्तरं विव्रियते; तत्+अनु बहुवक्तव्यम्+औद्भिदम् सुवर्णम्+इत्यादि पञ्च लोहाः+ इति ताम्ररजतत्रपुशीसकृष्णलोहानां ग्रहणम् समला इति मलशब्देन शिलाजतूनि लोहमलरूपाणि गृह्यन्ते, तत्+च सुश्रुतदर्शनात् सुवर्णरजतादिभवं ष़ड्विधम्+एव गृह्यते; सुश्रुते हि षड्विधम्+एव शिलाजतूक्तम्, इह तु रसायने चतुर्विधम्+उक्तं---"चतुर्भ्यः+ धातुभ्यः+तस्य संभवः हेम्नः+अथ रजतात्+ताम्रात्+वरं कृष्णायसात्+अपि" (चि.अ.1) इति वचनात् एतत्+च वचनं रसायनाधिकारितां चतुर्विधस्य शिलाजतुनः+ दर्शयति, नतु षडविधशिलाजतुप्रतिषेधपरम्+इति न सुश्रुतेन समं विरोधः किम्+वा सुवर्णं निर्मलं, समलाः+तु रजतताम्रत्रपुशीसलोहाः (इति(3) (3.अयं पाठः+ हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते ) मिलित्वा पञ्च लोहाः ) शिलाजतुपाषाणपङ्कप्रभृतीनां तु ग्रहणम्+उद्दिष्टशब्देन सूचितम्; उद्देशः+ हि+अल्पकथनम् सुधा गाङ्गेयिका आलं हरितालम् अञ्जनं सौवीराञ्जजनम् फलैः+वनस्पतिः+इति विनापुष्पैः फलैः+युक्ता वटोदुम्बरादयः यदुक्तं %हारीते%---"तेषाम्+अपुष्पाः फलिनः+ वनस्पतयः+ इति स्मृताः" इति पुष्पैः+वानस्पत्यः फलैः+अपि+इति पुष्पानन्तरं फलभाजः+ इति+अर्थः फलस्य पाकात्+अन्तः+ विनाशः+ येषां तिलमुद्गादीनां ते फलपाकान्ताः; अत्र केचित् फलपाकान्ताः(1) (1.`फलान्ताः' इति पा०) पाकान्ताः+च+औषध्यः+ इति वदन्तिः; तेन विना+अपि फलं पाकेन+एव+अन्तः+ येषां दूर्वादीनां ते+अपि गृह्यन्ते प्रतानशब्देन लताः+ गुल्माः+च गृह्यन्ते यदुक्तं %हारीतेन%---"लताः+ गुल्माः+च वीरुधः" इति मूलत्वगित्यादौ निर्यासः+ लाक्षासर्जरसादिः औद्भिदः+ गणः+ इति+औद्भिदसमुद्भूतः+ गणः|| 68-74.1|| <1-74.2-76> मूलिन्यः षोडशैकोनाः+ फलिन्यः+ विंशतिः स्मृताः|| 74.2|| महास्नेहाः+च चत्वारः पञ्च+एव लवणानि च अष्टौ मूत्राणि संख्यातानि+अष्टौ+एव पयांसि च|| 75|| शोधनार्थाः+च षड् वृक्षाः पुनर्वसुनिदर्शिताः यः+ एतान्+ वेत्ति संयोक्तुं विकारेषु सः+ वेदवित्|| 76|| संप्रति+अत्र+एव जङ्गमौद्भिदपार्थिवद्रव्ये यत् प्रशस्तं तत्+आह---मूलिन्यः+ इत्यादि मूलं प्रशस्ततमं यासां ता मूलिन्यः; एवं फलिन्यः+अपि षोडशेति च्छेदः महास्नेहाः+ इति क्षीरमांसादीनाम्+अपि स्नेहतया स्नेहाध्याये वक्ष्यमाणत्वेन तेषु सर्पिरादीनां भूरिस्नेहवत्त्वेन महत्त्वम् पञ्च+एव लवणानि+इति विमाने (अ.8) वक्ष्यमाणलवणबहुत्वे पञ्चानाम्+एव प्रशस्तत्वेन दर्शनार्थम् एवं मूत्रादिषु+अपि प्राधान्यम्+उन्नेयं सजातीयेषु वेदवित्+इति आयुर्वेदवित्|| 74.2-76|| <1-77-80.1> हस्तिदन्ती हैमवती श्यामा त्रिवृदधोगुडा सप्तला श्वेतनामा च प्रत्यक्श्रेणी गवाक्ष्यपि|| 77|| ज्योतिष्मती च बिम्बी च शणपुष्पी विषाणिका अजगन्धा द्रवन्ती च क्षीरिणी च+अत्र षोडशी|| 78|| शणपुष्पी च बिम्बी च च्छर्दने हैमवति+अपि श्वेता ज्योतिष्मती च+एव योज्या शीर्षविरेचने|| 79|| एकादशावशिष्टाः+ याः प्रयोज्याः+ताः+ विरेचने इति+उक्ताः+ नामकर्मभ्यां मूलन्यः, 80.1 हस्तिदन्तीत्यादि हस्तिदन्ती बृहत्फला गोडुम्बा, `इयम्+एव नागदन्ती भण्यते' इति+एके हैमवती वचा श्यामा श्याममूला त्रिवृत् अधोगुडा प्रद्धदारकः सप्तला चर्मकषा श्वेतनामा श्वेतापराजिता पृत्यक्श्रेणी दन्ती बिम्बी ओष्ठोपमफला शणपुष्पी घण्टारवा विषाणिका आवर्तनी अजगन्धा `फोकान्दी' इति ख्याता द्रवन्ती दन्त्यैव चीरितपत्रा क्षीरिणी दुग्धिका मूलिनीनां वमनादिविनियोगम्+आह---शणपुष्पीत्यादि|| 77-80.1|| --- <1-80.2-86.1> फलिनीः शृणु|| 80.2|| शङ्खिन्यथ विडङ्गानि त्रपुषं मदनानि च धामार्गवम्+अथ+ईक्ष्वाकु जीमूतं कृतवेधनम् आनूपं स्थलजं च+एव क्लीतकं द्विविधं स्मृतम्|| 81|| प्रकीर्या च+उदकीर्या च प्रत्यक्पुष्पा तथा+अभया अन्तः कोटरपुष्पी च हस्तिपर्ण्याः+च(1) (1.`हस्तिपर्णी च शारदा' इति पा०) शारदम्|| 82|| कम्पिल्लकारग्वधयोः फलं यत् कुटजस्य च धामार्गवम्+अथ+इक्ष्वाकु जीमूतं कृतवेधनम्|| 83|| मदनं कुटजं च+एव त्रपुषं हस्तिपर्णिनी एतानि वमने च+एव योज्यानि+आस्थापनेषु च|| 84|| नस्तः प्रच्छर्दने च+एव प्रत्यक्पुष्पा विधीयते दश यानि+अवशिष्टानि तानि+उक्तानि विरेचने|| 85|| नामकर्मभिः+उक्तानि फलानि+एकोनविंशतिः 86.1 शङ्खिनी श्वेतबुह्ना (ध्न) क्लीतकं यष्टीमधु; अस्य तु यद्यपि %सुश्रुते% मूलं प्रशस्तं, मूलेन+एव व्यवहारः, तथा+अपि विरेचनं प्रति यष्टीमधुद्वयस्य+अपि फलम्+एव प्रशस्तं ज्ञेयम् धामार्गवः पीतघोषकः इक्ष्वाकुः तिक्तालाबुः जीमूतः+ घोषकभेदः कृतवेधनं ज्योत्स्निका प्रकीर्योदकीर्ये करञ्जद्वयम् प्रत्यक्पुष्पाः+ अपामार्गः अन्तः कोटरपुष्पी नीलबुध्ना हस्तिपर्णी मोरटः, अस्याः+च शरत्कालभवम्+एव फलं ग्राह्यं; अतः+ उक्तं---हस्तिपर्ण्याः+च शारदम्+इति कम्पिल्लकं गुँड्ऽआरोचनिका आरग्वधस्य यद्यपि सुश्रुते पत्रं प्रधानम्+उक्तं, तथा+अपि+इह फलं गृह्यते प्रधानतमत्वात् धामार्गवम्+इत्यादिना पञ्चकर्मविनियोगः+ उच्यते नस्तः प्रच्छर्दनः+ इति शिरोविरेचने|| 80.2-86.1|| -- <1-86.2-88.1> सर्पिः+तैलं वसा मज्जा स्नेहः+ दिष्टः+चतुर्विधः(2) (2.`दृष्टः' इति पा०)|| 86.2|| पानाभ्यञ्जनवस्त्यर्थं नस्यार्थं च+एव योगतः स्नेहना जीवना वर्ण्या बलोपचयवर्धनाः|| 87|| स्नेहा हि+एते च विहिता वातपित्तकफापहाः 88.1 महास्नेहेषु सर्पिः+आदौ पठितं, प्राधान्यात्; वचनं हि, ---"न+अन्यः स्नेहः+तथा कश्चित् संस्कारम्+अनुवर्तते यथा सर्पिरतः सर्पिः सर्वस्नेहोत्तमं मतम्" (नि.अ.1) इति|| 86.2-88.1|| --- <1-88.2-92.1> सौवर्चलं सैन्धवं च विडम्+औद्भिदम्+एव च|| 88.2|| सामुद्रेण सह+एतानि पञ्च स्युः+लवणानि च स्निग्धानि+उष्णानि तीक्ष्णानि दीपनीयतमानि(3) (3.`दीपनीयलघूनि च' इति पा०) च|| 89|| आलेपनार्थे युज्यन्ते स्नेहस्वेदविधौ तथा अधोभागोर्ध्वभागेषु निरूहेषु+अनुवासने|| 90|| अभ्यञ्जने भोजनार्थे शिरसः+च विरेचने शस्त्रकर्मणि वर्त्यर्थमञ्जनोत्सादनेषु च|| 91|| अजीर्णानाहयोः+वाते गुल्मे शूले तथा+उदरे 92.1 उक्तानि लवणा(नि)- लवणेषु यद्यपि सैन्धवं प्रधानं, यतः+ वक्ष्यति--"सैन्धवं लवणानाम्" (सू.अ.25) इति+अग्र्याधिकारे, तथा+अपि सौवर्चलस्य रोचनत्वप्रकर्षात्+तथा सैन्धवम्+अनु प्राधान्यख्यापनार्थम्+अग्रे पाठः औद्भिदम् औत्कारिकालवणं, केचित्+शाम्भरिलवणम्+आहुः सामुद्रं दक्षिणसमुद्रभवं `करकचः'+ इति ख्यातम् अभ्यञ्जनः+ इति स्नेहाभ्यह्गे वर्त्यर्थम्+इति फलवर्त्यर्थम्|| 88.2-92.1|| <1-92.2-105.1> न्यू(ऊ)र्ध्वं मूत्राणि+अष्टौ निबोध मे|| 92.2|| मुख्यानि यानि दिष्टानि(1) (1.`दृष्टानि' इति पा०) सर्वाणि+आत्रेयशासने अविमूत्रम्+अजामूत्रं गोमूत्रं माहिषं च यत्(2)|| 93|| (2.`तथा' इति पा०) हस्तिमूत्रम्+अथ+उष्ट्रस्य हयस्य च खरस्य च उष्णं तीक्ष्णम्+अथः+अरूक्षं(3)(3.`अरूक्षं स्निग्धं' इति %गङ्गाधरः योगीन्द्रनाथः+तु% `रूक्षं' इति पठति ) कटुकं लवणान्वितम्|| 94|| मूत्रम्+उत्सादने युक्तं युक्तम्+आलेपनेषु च युक्तम्+आस्थापने मूत्रं युक्तं च+अपि विरेचने|| 95|| स्वेदेषु+अपि च तद्युक्तम्+आनाहेषु+अगदेषु च उदरेषु+अथ च+अर्शः सु गुल्मिकुष्ठिकिलासिषु(4)|| 96|| (4.`गुल्मकुष्ठकिलासिषु' इति पा०) तद्युक्तम्+उपनाहेषु परिषेके तथा+एव च दीपनीयं विषघ्नं च क्रिमिघ्नं च+उपदिश्यते|| 97|| पाण्डुरोगोपसृष्टानाम्+उत्तमं शर्म(5) (5.`सर्वथा+उच्यते' इति पा०) च+उच्यते श्लेष्माणं शमयेत् पीतं मारुतं च+अनुलोमयेत्|| 98|| कर्षेत् पित्तम्+अधोभागम्+इति+अस्मिन् गुणसंग्रहः सामान्येन मया+उक्तः+तु पृथक्त्वेन प्रवक्ष्यते||99|| अविमूत्रं सतिक्तं स्यात् स्निग्धं पित्ताविरोधि च आजं कषायमधुरं पथ्यं दोषान्+निहन्ति च|| 100|| गव्यं समधुरं किञ्चित्+दोषघ्नं क्रिमिकुष्ठनुत् कण्डूं च शमयेत् पीतं सम्यक्+दोषोदरे हितम्|| 101|| अर्शः शोफोदरघ्नं तु सक्षारं माहिषं सरम् हास्तिकं लवणं मूत्रं हितं तु क्रिमिकुष्ठिनाम्|| 102|| प्रशस्तं बद्धविण्मूत्रविषश्लेष्मामयार्शसाम् सतिक्तं श्वासकासघ्नम्+अर्शोघ्नं च+ओष्ट्रम्+उच्यते|| 103|| वाजिनां तिक्तकटुकं कुष्ठव्रणविषापहम् खरमूत्रम्+अपस्मारोन्मादग्रहविनाशनम्|| 104|| इति+इह+उक्तानि मूत्राणि यथासामर्थ्ययोगतः 105.1 अविमूत्रम्+इत्यादौ स्त्रीमूत्रम्+एव प्रशस्तम्+इति लिङ्गपरिग्रहात्+दर्शयति; यतः स्त्रीणां लघ्वङ्गत्वात्+मूत्रम्+अपि लघु; वचनं हि---"लाघवं जातिसामान्ये स्त्रीणां पुंसां च गौरवम्"(सू.अ.27) इति यत्+तु+उच्यते पुंसां-मूत्रं शुक्रसंबन्धात्+गुरु; तत्+न, शुक्रसम्बन्धस्य स्त्रीणाम्+अपि शुक्रवत्त्वेन तुल्यत्वात्; वचनं हि---""यदा नारी हि नार्या तु मैथुनाय+उपपद्यते मुञ्चतः शुक्रम्+अन्योन्यमनस्थिः+तत्र जायते(1)" (1.`यदा नार्यौ+उपेयातां वृषस्यन्त्यौ कथंचन मुञ्चन्त्यौ शुक्रम्+अन्योन्यमनस्थिः+तत्र जायते' इति %सुश्रुते% (शा.अ.2) पाठः ) इत्यादि; नपुंसकमूत्रं तु+अमङ्गलत्वात्+न गृह्यते अगदेषु+इति+अनेनागदप्रयोगयौगिकत्वं, विषघ्नम्+इति+अनेन च केवलस्य+एव विषहन्तृत्वम्+इति न पौनः+उक्त्यम् शर्म च+उच्यते+ इति आरोग्यरूपसुखकर्तृत्वात् अधोभागम्+इति अधोमार्गेण पित्तं कर्षेत्; किम्+वा यत्+एव+अधोगतं पित्तं तत्+एव विरेचयति न+उर्ध्वगम् यथासामर्थ्ययोगतः+ इति यादृशः शक्तियोगः+ मूत्राणां तथा|| 92.2-105.1|| --- <1-105.2-113> अतः(2) (2.`अथ' इति पा०) क्षीराणि वक्ष्यन्ते कर्म च+एषां गुणाः+च ये|| 105.2|| अविक्षीरम्+अजाक्षीरं गोक्षीरं माहिषं च यत् उष्ट्रीणाम्+अथ नागीनां वडवायाः स्त्रियाः+तथा||106|| प्रायशः+ मधुरं स्निग्धं शीतं स्तन्यं पयः+ मतम् प्रीणनं बृंहणं वृष्यं मेध्यं बल्यं मनस्करम्|| 107|| जीवनीयं श्रमहरं श्वासकासनिबर्हणम् हन्ति शोणितपित्तं च सन्धानं विहतस्य च|| 108|| सर्वप्राणभृतां सात्म्यं शमनं शोधनं तथा तृष्णाघ्नं दीपनीयं च श्रेष्ठं क्षीणक्षतेषु च|| 109|| पाण्डुरोगे+अम्लपित्ते च शोषे गुल्मे तथा+उदरे अतीसारे ज्वरे दाहे श्वयथौ च विशेषतः(3)|| 110|| (3.`विधीयते' इति पा०) योनिशुक्रप्रदोषेषु मूत्रेषु+अप्रचुरेषु(4) (4.`मूत्रेषु प्रदरेषु' इति पा०)च पुरीषे ग्रथिते पथ्यं वातपित्तविकारिणाम्|| 111|| नस्यालेपावगाहेषु वमनास्थापनेषु च विरेचने स्नेहने च पयः सर्वत्र युज्यते|| 112|| यथाक्रमं क्षीरगुणान्+एकैकस्य पृथक् पृथक् अन्नपानादिके+अध्याये भूयः+ वक्ष्यामि+अशेषतः|| 113|| प्रायशः+ मधुरम्+इति प्राधान्येन मधुरम् तेन क्षीरम्+उष्ट्रीणाम्+ईषत्+लवणं तथा छागं कषायम्+इत्यादौ रसान्तरस्य+अप्राधान्येन+अनुबन्धः+अपि क्षीरे भवति+इति दर्शयति प्रायशः+ इति बृंहणं स्निग्धम्+इति+एताभ्यां तथा शीतम्+इति+अनेन च संबध्यते; तेन+ओष्ट्रस्य रूक्षोष्णत्वाभिधानं न विरोधि स्तन्यम्+इति स्तन्यवृद्धिकरम् मनस्करम्+इति प्रभावात्+ओजस्करत्वात्+च; ओजोवृद्ध्या हि तदनुविधायिनः+ मनसः+अपि स्वकर्मसामर्थ्यं भवति एतत्+एव च नित्यस्य+इह मनसः करणं यन्मनसः प्रकर्षबुद्ध्युत्कर्षादिगुणकरणम् हन्ति शोणितपित्तम्+इति अवस्थाविशेषापन्नम्+एव शोणितपित्तं हन्ति वचनं हि---"कषाययोगैः+विविधैः+यथा+उक्तैः+दीप्ते+अनले श्लेष्मणि निर्जिते च यद्रक्तपित्तं प्रशमं न याति तत्र+अनिलः स्यात्+अनु, तत्र कार्यम्|| छागं पयः स्यात् परमं प्रयोगे गव्यं शृतं पञ्चगुणे जले वा" (चि.अ.4) इति एवं च यत्+उच्यते---अधोभागे रक्तपित्ते सरत्वात् क्षीरम्+अयौगिकम्, ऊर्ध्वगे च कफकर्तृतया+अयौगिकम्+इति, तन्निरस्तम् सर्वप्राणभृतां सात्म्यम्+इति+अत्र सर्वशब्दः+चिकित्स्यतया प्रकृतसर्वमनुष्येषु+एव वर्तते, तेन क्षीरस्य संस्वेदजादिप्राण्यसात्म्यत्वं न+उद्भावनीयं; किंवा सर्वशब्दः+अयं भूरिवचनः|| 105.2-113 <1-114, 115> अथापरे त्रयः+ वृक्षाः पृथग्ये फलमूलिभिः स्नुह्यर्काश्मन्तकाः+तेषाम्+इदं कर्म पृथक् पृथक्|| 114|| वमने+अश्मन्तकं विद्यात् स्नुहीक्षीरं विरेचने क्षीरम्+अर्कस्य विज्ञेयं वमने सविरेचने|| 115|| फलमूलिभिः+इति पृथग्शब्दयोगात्+अपादाने तृतीया अश्मन्तकः+(1) (1.अश्मन्तकः अश्वत्थसदृशपत्रः क्षीरिवृक्षः+ महाराष्ट्रभाषायां `अस्टा' इति ख्यातः ) मालुयासदृशपत्रः+ वृक्षः|| 114|| 115|| <1-116-119> इमाम्+स्त्रीन्+अपरान् वृक्षान्+आहुः+येषां हिताः+त्वचः पूतीकः कृष्णगन्धा च तिल्वकः+च तथा तरुः|| 116|| विरेचने प्रयोक्तव्यः पूतीकः+तिल्वकः+तथा कृष्णगन्धा परीसर्पे शोथेषु+अर्शःसु च+उच्यते|| 117|| दद्रुविद्रधिगण्डेषु कुष्ठेषु+अपि+अलजीषु च षड्वृक्षान्+शोधनान्+एतान्+अपि विद्यात्+विचक्षणः|| 118|| इति+उक्ताः फलमूलिन्यः स्नेहाः+च लवणानि च मूत्रं क्षीराणि वृक्षाः+च षड्(2) (2.`येषां दिष्टाः पयस्त्वचः' इति पा०) ये दिष्टपयस्त्वचः|| 119|| पूतीकः कण्टकीकरञ्जः तिल्वकः+ लोध्रः; तस्य तरुः+इति विशेषणेन पट्टिकालोध्रं व्युदस्यति, शाबरलोध्रं च महाप्रमाणं तरुशब्दयोग्यं ग्राहयति; किम्+वा तरुविशेषणेन बालं लोध्रं व्युदस्यति षड्वृक्षान्+ शोधनान्+इति+अत्र यद्यपि कृष्णगन्धायाः पञ्चकर्मणि+अनभिधानात्+न शोधनत्वं, तथा+अपि बाह्यालेपनेन बहिः स्थितदोषसंशोधनत्वं बोद्धव्यं;-किम्+वा अपिशब्दात् कृष्णगन्धाया अशोधनत्वम्+अपि सूच्यते|| 116-119|| <1-120-123> ओषधीः+नामरूपाभ्यां जानते हि+अजपा वने अविपाः+च+एव गोपाः+च ये च+अन्ये वनवासिनः|| 120|| न नामज्ञानमात्रेण रूपज्ञानेन वा पुनः ओषधीनां परां प्राप्तिं कश्चित्+वेदितुम्+अर्हति|| 121|| योगवित्त्वप्यरूपज्ञः+तासां(3) (3.`योगविद्+नामरूपज्ञः' इति पा०) तत्त्ववित्+उच्यते किं पुनः+यः+ विजानीयात्+ओषधीः सर्वथा भिषक्|| 122|| योगमासां तु यः+ विद्यात्+देशकालोपपादितम् पुरुषं पुरुषं वीक्ष्य सः+(4) (4.`सः+ विज्ञेयः+ भिषक्तमः' इति पा०) ज्ञेयः+ भिषक्तमः|| 123|| उक्तानाम्+ओषधीनां योगज्ञानस्य प्राधान्यं दर्शयन्+आह--ओषधीः+इत्यादि परां प्राप्तिम्+इति उत्कृष्टं व्याधिशरीराद्यपेक्षं सम्यक्+योगम् योगः+ व्याधिशरीराद्यपेक्षा सम्यक्+योजना भेषजस्य सर्वथा+इति नामरूपयोगैः योगम्+एव विशिष्टं दर्शयन्+आह---योगम्+इत्यादि देशकालोपपादितम्+इति देशकालकृतम् पुरुषं पुरुषं वीक्ष्य+इति वीप्सायां, प्रतिपुरुषं प्रकृत्यादिभेदेन योगस्य प्रायः+ भेदः+ भवति+इति दर्शयति पुरुषशब्देन च+इह संयोगपुरुषः+अभिप्रेतः||120-123|| <1-124, 125> यथा विषं यथा शस्त्रं यथा+अग्निः+अशनिः+यथा तथा+औषधम्+अविज्ञातं विज्ञातम्+अमृतं यथा|| 124|| औषधं हि+अनभिज्ञातं नामरूपगुणैः+त्रिभिः विज्ञातं च+अपि दुर्युक्तम्+अनर्थाय+उपपद्यते|| 125|| योगस्य+औषधज्ञानाधीनत्वात्+औषधाज्ञानस्य महानर्थकारितां बहुभिः+दृष्टान्तैः+दर्शयति---यथा विषम्+इत्यादि विषादिबहुदृष्टान्तेन+अज्ञातं भेषजं किञ्चित्+विषवत् संज्ञानाशं कृत्वा मारयति, किञ्चित्+च शस्त्रवद्+मर्मच्छेदं कृत्वा मारयति, किञ्चित्+च+अग्निवत् स्फोटादिकं कृत्वा मारयति, किञ्चित्+च+अशनिवत् सद्यः+ मारयति+इति दर्शयति नामरूपगुणैः+इति+अनेन त्रित्वे लब्धे पुनः+त्रिभिः+इति वचनम्+एकैकज्ञानप्रतिषेधार्थं; तेन त्रिभिः+एव मिलितैः+ज्ञातं भेषजं प्रशस्तम्+इति दर्शयति|| 124||125|| <1-126-133> योगात्+अपि विषं तीक्ष्णम्+उत्तमं भेषजं भवेत् भेषजं च+अपि दुर्युक्तं तीक्ष्णं संपद्यते विषम्|| 126|| तस्मात्+न भिषजा युक्तं युक्तिबाह्येन भेषजम् धीमता किञ्चित्+आदेयं जीवितारोग्यकाङ्क्षिणा||127|| कुर्यात्+निपतितः+ मूर्ध्नि सशेषं वासवाशनिः सशेषम्+आतुरं कुर्य्यात्+नतु+अज्ञमतम्+औषधम्|| 128|| दुःखिताय शयानाय श्रद्दधानाय रोगिणे यः+ भेषजम्+अविज्ञाय प्राज्ञमानी प्रयच्छति|| 129|| त्यक्तधर्मस्य पापस्य मृत्युभूतस्य(1) (1`मृत्युदूतस्य' इति पा०)दुर्मतेः नरः+ नरकपाती स्यात्+तस्य संभाषणात्+अपि|| 130|| वरम्+आशीविषविषं क्वथितं ताम्रम्+एव वा पीतम्+अत्यग्निसन्तप्ता भक्षिता वा+अपि+अयोगुडाः|| 131|| न तु श्रुतवतां वेशं बिभ्रता शरणागतात् गृहीतम्+अन्नं पानं वा वित्तं वा रोगपीडितात्|| 132|| भिषक्+वुभूषुः+मतिमानतः स्वगुणसम्पदि परं प्रयत्नम्+आतिष्ठेत् प्राणदः स्यात्+यथा नृणाम्||133|| योगं स्तौति---योगात्+अपि+इत्यादि विषं च सम्यक्+योगात्+भेषजं भवति+इति "तिलं दद्यात्+विषस्य तु" (चि.अ.1) इत्यादिप्रयोगे बोद्धव्यम् न केवलम्+आतुरेण+एव+अभिषजः+ भेषजं न+आदेयं, किन्तु भिषजा+अपि युक्तिबाह्येन भेषजम्+आतुराय न देयम्+इति+आह---दुःखिताय+इत्यादि||126-133|| <1-134> तत्+एव युक्तं भैषज्यं यदारोग्याय कल्पते स च+एव भिषजां श्रेष्ठः+ रोगेभ्यः+ यः प्रमोचयेत्|| 134|| अथ सम्यक्+युक्तस्य भेषजस्य किम्+ लक्षणं किम्+वा उपादेयस्य श्रेष्ठवैद्यस्य लक्षणम्+इति+आह---तत्+एव+इत्यादि रोगेभ्यः+ यः प्रमोचयेत्+इति+अनेन च ज्ञानपूर्वं भेषजप्रयोगेण रोगहारकत्वम्+उच्यते; तेन यादृच्छिकसिद्ध्या कुवैद्यव्यवहारः+ न वाच्यः; यादृच्छिकसिद्धौ हि वैद्यः+ न रोगप्रमोक्षे कारणं, किन्तु घुणाक्षरन्यायेन दैवागतः+ भेषजस्य सम्यक्+योगः+ इति|| 134|| <1-135> सम्यक्+प्रयोगं सर्वेषां सिद्धिः+आख्याति कर्मणाम् सिद्धिः+आख्याति सर्वैः+च गुणैः+युक्तं भिषक्तमम्|| 135|| कथम्+आरोग्यात् सम्यक्+योगः+ भेषजस्य ज्ञायते इति+आह---सम्यक्+प्रयोगम्+इत्यादि सर्वेषाम्+इति+अनेन+अन्येषाम्+अपि कर्मणां प्रतिमाकरणादीनां सिद्धिः सम्यक्+योगं तत्कारणतां ख्यापयति; न हि+असम्यक्+प्रयुक्ते कारणे सम्यक् कार्यं भवति सिद्धिः+आख्याति+इति उक्ता प्रातिनियमिकी सिद्धिः, न यादृच्छिकी सर्वैः+र्गुणैः+इति श्रुते पर्यवदातत्वादिभिः खुट्टाकचतुष्पाद (सू.अ.10) वक्ष्यमाणैः|| 135|| <1-136-140> तत्र श्लोकाः--- आयुर्वेदागमः+ हेतुः+आगमस्य प्रवर्तनम् सूत्रणस्य+अभ्यनुज्ञानम्+आयुर्वेदस्य निर्णयः|| 136|| संपूर्णं कारणं कार्यम्+आयुर्वेदप्रयोजनम् हेतवः+च+एव दोषाः+च भेषजं संग्रहेण च|| 137|| रसाः सप्रत्ययद्रव्याः+त्रिविधः+ द्रव्यसंग्रहः मूलिन्यः+च फलिन्यः+च स्नेहाः+च लवणानि च|| 138|| मूत्रं क्षीराणि वृक्षाः+च षड् ये क्षीरत्वगाश्रयाः कर्माणि च+एषां सर्वेषां योगायोगगुणागुणाः||139|| वैद्यापवादः+ यत्रस्थाः सर्वे च भिषजां गुणाः सर्वम्+एतत् समाख्यातं पूर्वाध्याये महर्षिणा|| 140|| इति+अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते सूत्रस्थाने दीर्घम्+जीवितीयः+ नाम प्रथमः+अध्यायः||1 || तत्र श्लोकाः+ इति तन्त्रकारस्य रीतिः+इयं यत्---यत्र+उक्तम्+अर्थं संग्रहेण+अभिधत्ते तत्र `तत्र श्लोकाः'+ इति करोति; यत्र तु+उक्तात्+अनधिकम्+उच्यते तत्र `भवति च+अत्र' इति करोति; न च+अस्य निष्प्रयोजनत्वं, तन्त्रधर्मत्वात् अध्यायोक्तम्+अर्थम्+अध्यायान्ते संग्रहेण+अभिधत्ते---आयुर्वेदागमः+ इत्यादिना संग्रहकथनं च पूर्वोक्तार्थस्य सङ्क्षेपेण ग्रहणार्थं तथा दुर्ज्ञानप्रतिषेधार्थं च यतः+ यत्+किञ्चित्+अत्र दुर्ज्ञानं स्यात्+तत्+इह प्रतिपादितार्थसंवादेन+अवधार्यते वचनं हि---"गद्योक्तः+ यः पुनः श्लोकैः+अर्थः समनुगीयते तद्व्यक्तिव्यवसायार्थं द्विरुक्तिः सा न गर्ह्यते" (नि.अ.1) इति अत्र च गद्योक्तः+ इति विस्तरोक्तोपलक्षणम् तेन श्लोकोक्तस्य+अपि+आरग्वधीयाद्यर्थस्य पुनः श्लोकेन संग्रहणम्+अविरुद्धम् व्यक्तिः स्पष्टता, व्यवसायः अवधारणम् आगमः+ इति "दीर्घंजीवितम्+अन्विच्छन्" इत्यादिना, हेतुः+इति आयुर्वेदागमहेतुः, सः+ च "विघ्नभूता यदा रोगा" इत्यादिना रोगप्रादुर्भावः+ उक्तः; किंवा "दीर्घंजीवितम्+अन्विच्छन्" इत्यादिश्लोकः+ विशेषेण+आयुर्वेदागमस्य तथा+आयुर्वेदागमहेतोः+च पिण्डसूत्ररूपः, "ब्रह्मणा हि" इत्यादिग्रन्थः+तु+आयुर्वेदागमप्रतिपादकः, हेतुप्रतिपादकः+तु "विघ्नभूता" इत्यादिग्रन्थः+ यथा+उक्तः+ एव आगमस्य प्रवर्तनम्+इति इन्द्रात्+आनीय भरद्वाजेन मर्त्यलोके प्रवर्तनम्+आयुर्वेदग्रहणपर्यन्तम् सूत्रणम्+इति+आयुर्वेदतन्त्रकरणम्+अग्निवेशादीनाम् अभ्यनुज्ञानम्+इति "तानि च+अनुमतानि" इत्यादि शेषं सुगमम्||136-140|| इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायाम्+आयुर्वेददीपिकाख्यायां चरकतात्पर्यटीकायां सूत्रस्थाने दीर्घम्+जीवितीयः+ नाम प्रथमः+अध्यायः|| 1|| द्वितीयः+अध्यायः --**-- <2-1-6> अथ+अतः+अपामार्गतण्डुलीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1|| इति ह स्म+आह भगवान्+आत्रेयः|| 2|| अपामार्गस्य बीजानि पिप्पलीर्मरिचानि च विडङ्गानि+अथ शिग्रूणि सर्षपान्+तुम्बुरूणि च|| 3|| अजाजीं च+अजगन्धां(1) (1.`च+अजमोदां च' इति पा०)च पीलूनि+एलां हरेणुकाम् पृथ्वीकां सुरसां श्वेतां कुठेरकफणिज्झकौ|| 4|| शिरीषबीजं लशुनं हरिद्रे लवणद्वयम् ज्योतिष्मतीं नागरं च दद्यात्+शीर्षविरेचने|| 5|| गौरवे शिरसः शूले पीनसे+अर्धौ+अभेदके क्रिमिव्याधौ+अपस्मारे घ्राणनाशे प्रमोहके|| 6|| दीर्घञ्जीवितीये मूलिन्यः+च फलिन्यः+च पञ्चकर्माङ्गभूताः+ उक्ताः, अपराणि+अपि च पिप्पलीमरिचप्रभृतीनि पञ्चकर्मसाधनानि सन्ति, तथा पञ्चकर्मप्रभृतिविषयः+अपि तत्र न+उक्तः, तेन+अनन्तरं शेषपञ्चकर्मोपयोगिद्रव्यपञ्चकर्मप्रवृत्तिविषयाभिधायकः+अपामार्गतण्डुलीयः+अभिधीयते पूर्वोक्तानि+अपि च+अपामार्गादीनि यत् पुनः+इह+अभिधीयन्ते तदाचार्ये+ एव+अध्यायान्ते `पूर्वं मूलफल' इत्यादिना श्लोकद्वयेन समाधास्यति अपामार्गबीजीयः+ इति संज्ञायां प्राप्तायाम्+अपामार्गतण्डुलीयः+ इति संज्ञाकरणम्+अपामार्गादिबीजानां निस्तुषाणाम्+एव ग्रहणार्थम् अध्यायसंज्ञां तण्डुलेन कृत्वा+अपामार्गस्य बीजानि+इति यद्बीजशब्दं करोति तदङ्कुरजननसमर्थबीजभवानाम्+एव तण्डुलानां ग्रहणार्थम् यद्यपि च+इह+उत्सर्गतः पञ्चकर्मप्रवृत्तिः+वमनपूर्विका+एव भवति, यत्+उक्तं---"साधारणेषु+ऋतुषु वमानादीनां प्रवृत्तिः+भवति" (वि.अ.8) इत्यादि, तथा %सुश्रुते%+अपि+उक्तं---"अवान्तस्य हि सम्यक्+विरिक्तस्य+अपि+अधः स्रस्तः श्लेष्मा ग्रहणीम्+आच्छादयति" (सु.चि.अ.33) इत्यादि; तथा+अपि क्वचित् प्रबलदोषापेक्षया+अन्यथा+अपि क्रमः+ भवति, यथा शरद्युद्रिक्ते पित्ते विरेचनादि, तथा प्रावृषि प्रबलवाते बस्त्यादिः+इति+अनियमार्थम्+इह शिरोविरेचनम्+आदौ+अभिहितं; यदि वा, प्रधानाङ्गशिरः-शोधनत्वात्+शिरोविरेचनम्+आदौ कृतम् यत्+उक्तं---"यदुत्तमाङ्गमाङ्गानां शिरः+तत्+अभिधीयते" (सू.अ.17) इति %शालक्ये+अपि+उक्तं--"अनामये यथा मूले वृक्षः सम्यक् प्रवर्धते(1) (1.`प्रवर्तते' इति पा०) अनामये शिरसि+एवं देहः सम्यक् प्रवर्धते" इति अपामार्गाभिधानम्+आदौ शिरोविरेचनप्राधान्यात् यत्+उक्तं---"प्रत्यक्+पुष्पा शिरोविरेचनानाम्" इति (सू.अ.25) अजगन्धा अजमोदा, `फोफान्धी'+ इति केचित् पीलु औत्तरापथिकं फलम् लवणद्वयं लवणवर्गादिपठितं सौवर्चलं सैन्धवं च अयं वर्गः+ व्यस्तः समस्तः+च शिरोविरेचने प्रयोज्यः+ गणत्वात् यत्+उक्तं---"परिसंख्यातम्+अपि हि यद्द्रव्यम्+अयौगिकं मन्येत तत्+अपहरेत्" (वि.अ.8) इति अन्यत्र+अपि+उक्तं---"समस्तं वर्गम्+अर्धं वा यथालाभम्+अथ+अपि वा" (सु.सू.अ.37) इति शिरसः+ इति गौरवः+ इति+अनेन शूलः+ इति+अनेन च संबध्यते क्रिमिव्याधिः+इह शिरोगतः+ एव बोद्धव्यः, तत्र+एव शिरोविरेचनस्य समर्थत्वात् प्रमोहकः+ मूर्च्छा, इन्द्रियापटुत्वं वा||1-6|| <2-7-8> मदनं मधुकं निम्बं जीमूतं कृतवेधनम् पिप्पलीकुटजेक्ष्वाकूण्येलांधामार्गवाणि च||7|| उपस्थिते श्लेष्मपित्ते व्याधौ+आमाशयाश्रये वमनार्थं प्रयुञ्जीत भिषग्देहम्+अदूषयन्||8|| वमनद्रव्ये आदौ मदनम्+उक्तं प्राधान्यात्; उक्तं हि--"वमनद्रव्येषु मदनफलानि श्रेष्ठतमानि+आचक्षते+अनपायित्वात्" इति (क.अ.1) उपस्थितः+ इति आमाशयोर्ध्वभागे श्लेष्मणः स्थानं गात्वोत्क्लेशं गतः+ इति व्याख्येयम् श्लेष्मपित्तः+ इति श्लेष्मपित्ते श्लेष्मणि पित्ते च पित्तं च यद्यपि साक्षात्+न वमनविषयं तथा+अपि श्लेष्मस्थानगतत्वेन श्लेष्मसंबन्धात्+वमनविषयम् यत्+उक्तं---"दोषस्थानगतं दोषं स्थानिवत् समुपाचरेत्" इति देहम्+अदूषयन्+इति यद्यपि वमने प्रोक्तम् तथा+अपि विरेचनादिषु+अपि बोद्धव्यं, तत्र+अपि+अतियोगायोगमिथ्यायोगैः+देहदुष्टिशङ्कायाः समानत्वात् उच्यते च न्यायविद्भिः+यत्---"समानेषु+अर्थेषु+एकत्र+अभिहितः+ विधिः+अन्यत्र+अपि+अनुषञ्जनीयः" इति||7-8|| <2-9-10> त्रिवृतां त्रिफलां दन्तीं नीलिनीं सप्तलां वचाम् कम्पिल्लकं गवाक्षीं च क्षीरिणीम्+उदकीर्यकाम्||9|| पीलूनि+आरग्वधं द्राक्षां द्रवन्तीं निचुलानि च पक्वाशयगते दोषे विरेकार्थं प्रयोजयेत्||10|| वमनम्+अनु विरेचनाभिधानं शिरः पूर्वकदेहशोधनाभिधानानुक्रमेणामाशयोर्ध्वभागशोधनानन्तरमामाशयाधोभागस्थितपित्तहरत्वेन एवं विरेचनानन्तरं बस्त्यभिधाने+अपि वाच्यम् त्रिवृदादौ+उच्यते, विरेचनद्रव्येषु श्रेष्ठत्वात् उक्तं हि---"त्रिवृत् सुखविरेचनानाम्"--(सू.अ.25) इति नीलिका नीलबुह्ना(1) (1.`नीलवंशाः+' इति पा०) क्षीरिणी दुग्धिका द्रवन्ती दन्तीभेदः निचुलं हिज्जलम्+इति प्रसिद्धम् पक्वः+च+असौ+आशयगतः+च+इति पक्वाशयगतः तेन पित्ताशये एव+आमाशयाधोभागलक्षणे दोषः+ विरेचनविषयः+ भवति, न पक्वाशयगतः दोषशब्देन च+इह विरेचननिर्हरणयोग्यत्वात् पित्तं कफपित्तं वा गृह्यते यत्+उक्तं---"पित्तं वा कफपित्तं वा पित्ताशयगतं हरेत् स्रंसनं, त्रीन् मलान् बस्तिः+हरेत् पक्वाशयस्थितान्"---(चि.अ.3) इति यदि वा पक्वाशयसमीपगतत्वेन+अधः प्रवृत्त्युन्मुखः+ दोषः पक्वाशयगतः+ इति+उच्यते; यथा---गङ्गायां घोषः+ इति|| 9|| 10|| <2-11-14> पाटलां(2) (2.`पाटलिं' इति पा०) च+अग्निमन्थं च बिल्वं श्योनाकम्+एव च काश्मर्यं शालपर्णीं च पृश्निपर्णींनिदिग्धिकाम्|| 11|| बलां श्वदंष्ट्रां बृहतीम्+एरण्डं सपुनर्नवम् यवान् कुलत्थान् कोलानि गुडूचीं मदनानि च|| 12|| पलाशं कत्तृणं च+एव स्नेहान्+च लवणानि च उदावर्ते विबन्धेषु युञ्ज्यात्+आस्थापनेषु च|| 13|| अतः+ एव+औषधगणात् संकल्प्यम्+अनुवासनम् मारुतघ्नम्+इति प्रोक्तः संग्रहः पाञ्चकर्मिकः||14|| पाटलाम्+इत्यादिना+अनुवासनात् प्राग्निरूहाभिधानं, निरूहस्य दोषहरणप्रधानत्वात् कत्तृणं गन्धतृणम् स्नेहाः सर्पिः+तैलवसामज्जानः लवणानि सैन्धवादीनि रोगभिषग्जितीये (वि.अ.8) बस्त्यर्थं मुख्यानि+उक्तानि गणेन अतः+ एव+इति निरूहोक्तपाटलादिगणात् संकल्प्यम्+अनुवासनम्+इति+अनेन स्नेहसाधनं ब्रूते; अनुवासनं हि स्नेहः+ एव भवति अनुवासनार्थं स्नेहसाधनद्रव्यं पृथक्+न+उक्तं, निरूहार्थोक्तभेषजगणेन+एव तत्सिद्धेः मारुतघ्नम्+इति+अनेन+अनुवासनप्रवृत्तिविषयं दर्शयति; मारुते हन्तव्ये+अनुवासनं प्रकल्प्यम्+इति+अर्थः यदि वा पाटलादेः+मारुतहरात्+गणान्+मारुतघ्नम्+अनुवासनं प्रकल्प्यम्; अन्यत्र तु पित्तहरात्+गणात् पित्तघ्नं, तथा श्लेष्महरात्+गणात्+श्लेष्मघ्नम्+इति सूचयति संग्रहः+ इति+अनेन रोगभिषग्जितीये (वि.अ.8) कल्पे सिद्धौ च वक्ष्यमाणपञ्चकर्मप्रपञ्चं सूचयति|| 11-14|| <2-15> तानि+उपस्थितदोषाणां स्नेहस्वेदोपपादनैः पञ्चकर्माणि कुर्वीत मात्राकालौ विचारयन्|| 15|| पञ्चकर्म यथा कर्तव्यं तथा तानि+इत्यादिना दर्शयति तानि+इति पूर्वोक्तानि स्नेहस्वेदोपपादनैः+इति बहुवचनं नानाविधस्नेहस्वेदोपदर्शनार्थम् उपस्थितदोषाणाम्+इति शाखां त्यक्त्वा कोष्ठगमनेन तथा लीनत्वपरित्यागेन प्रधानावस्थाप्राप्तदोषाणाम् (3) (3.`प्रवाहणावस्थाप्राप्तदोषाणां' इति पा०) तत्र पञ्चकर्मप्रवृत्तौ+उपस्थितदोषत्वम्+एव हेतुः, तत्+यदि स्नेहस्वेदोपपादनम्+अन्तरा+अपि स्यात्, यथा ज्वरे "कफप्रधानानुत्क्लिष्टान् दोषानाम्+आशयस्थितान् बुद्ध्वा ज्वरकरान् काले वम्यानां वमनैः+हरेत्" (चि.अ.3) इति; तत्र स्नेहस्वेदौ+अन्तरेण+अपि वमनप्रवृत्तिः+भवति+एव स्नेहस्वेदोपपादनं तु प्रायिकत्वेन तथा+अन्यथा+उपस्थितदोषे+अपि स्तोकमात्रया पञ्चकर्मप्रवृत्तिक्षोभजन्यवातजयार्थं क्रियमाणत्वेन+उक्तम् मात्राकालयोः+विचार्यत्वेन ग्रहणं प्राधान्यात्, तेन दोषभेषजादयः+अपि विचार्यत्वेन+इह बोद्धव्याः; यदि वा पूर्ववत् कालग्रहणात्+एव शेषाणां दोषादीनाम्+अवरोधः+ व्याख्येयः तानि+इति+उक्ते+अपि पुनः पञ्चग्रहणं पञ्चानाम्+अपि+उपस्थितदोषत्वे सति प्रवृत्त्युपदेशार्थम् इह वमनादिषु कर्मलक्षणं बह्वितिकर्तव्यतायोगिदोषनिर्हरणशक्तिज्यायस्त्वम् तेन तन्त्रान्तरे स्नेहस्वेदौ प्रक्षिप्य सप्तकर्माणीति यत्+उच्यते तत्+न भवति, नहि स्नेहस्वेदौ दोषबहिर्निः सरणं कुरुतः, दोषसंशमनं तु तौ कुरुतः; पञ्चकर्माङ्गत्वेन व्याप्रियमाणौ तु स्नेहस्वेदौ दोषोपस्थानौ+ एव परं व्याप्रियेते, न दोषनिर्हरणे वमनादिसंपाद्ये अनुवासनं तु यद्यपि वमनादिवत्+न बहुदोषनिर्हरणकारणं भवति, तथा+अपि पुरीषस्य पक्वाशयगतवातस्य च बहिर्निर्हारकत्वात् कर्मलक्षणप्राप्तम्+एव निष्ठीवननेत्राञ्जनादौ तु न स्नेहस्वेदादिवत्+बह्वितिकर्तव्यतायोगः+ न च बहुदोषनिर्हारकत्वं, तेन न तत् कर्मशब्दवाच्यम् उत्तरबस्तिः+तु स्नेहरूपः+ निरूहः स्नेहबस्तौ+एव+अन्तः+भवति यदि वा+इह वमनादिषु पञ्चकर्मसु पङ्कजशब्दवत्+योगरूढ़ा+इयं संज्ञा; तेन स्नेहस्वेदनिष्ठीवनादिषु न प्रवर्तते|| 15|| <2-16> मात्राकालाश्रया युक्तिः, सिद्धिः+युक्तौ प्रतिष्ठिता तिष्ठति+उपरि युक्तिज्ञः+ द्रव्यज्ञानवतां सदा||16|| मात्राकालविचारफलम्+आह---मात्राकालेत्यादि युक्तिः योजना भेषजस्य देहदोषाद्यपेक्षया युक्तिं स्तौति---सिद्धिः+इत्यादिना सिद्धिः+इह विकारोपशमस्य साध्यस्य निष्पत्तिः||16|| <2-17> अतः+ ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि यवागूः+विविधौषधाः विविधानां विकाराणां तत्साध्यानां निवृत्तये||17|| इदानीं वमनादीनाम्+अयोगान्+मन्दीभूतस्य वह्नेः सन्धुक्षणार्थं तथा वमनादिषु+अप्रयोगजनितस्य(1) (1.`वमनादिप्रयोगजनितस्य' इति पा०) शूलादेः प्रशमार्थं प्रतिज्ञापूर्वकं यवागूः+अभिधत्ते---अतः+ ऊर्ध्वम्+इत्यादि उक्तं हि "यथा+अणुः+अग्निः+तृणगोमयाद्यैः सन्धुक्ष्यमाणः+ भवति क्रमेण महान् स्थिरः सर्वपचः+तथा+एव शुद्धस्य पेयादिभिः+अन्तः+अग्निः" (सि.अ.1) इति पिप्पल्यादियवागूनिर्देशे उपसाधिता+इति वचनं भेषजपानीयतण्डुलादिप्रकृतिद्रव्याणाम्+उचितपरिमाणग्रहणार्थम् (2) (2.`भेषजपानीयतण्डुलादिद्रव्याणां' इति पा०) साक्षात्+भेषजादीनां प्रमाणम्+इह न+उक्तं, मात्रायाः+ अग्न्यादिभेदेन+अनवस्थितत्वात् (3) (3.`दोषादिभेदेन' इति पा०) यत्+उक्तं---""मात्रायाः+ न+अस्ति+अवस्थानं दोषम्+अग्निं बलं वयः व्याधिं द्रव्यं च कोष्ठं च वीक्ष्य मात्रां प्रयोजयेत्" इति यद्यपि+एवं तथा+अपि परिभाषादर्शनात्+वृद्धवैद्यव्यवहारदर्शनात्+च यथा कर्तव्यं तत्+उच्यते---यवागूसाधनद्रव्यं तावत्+द्विविधं---वीर्यप्रधानम्+औषधद्रव्यं, तथा रसप्रधानम्+आहारद्रव्यं च तत्र+अपि+औषधद्रव्यं त्रिविधं, वीर्यभेदात्; तीक्ष्णवीर्यं यथा शुण्ठ्यादि, मध्यवीर्यं बिल्वाग्निमन्थादि, मृदुवीर्यं चामलकादि; तत्र तीक्ष्णानां कर्षः, मध्यानाम्+अर्धपलं, मृदूनां पलम्+इति+उत्सर्गः यत्+उक्तम्+अग्निवेशेन---"कर्षार्घं वा कणाशुण्ठ्योः कल्कद्रव्यस्य वा पलम् विनीय पाचयेत्+युक्त्या वारिप्रस्थेन च+अपराम्" इति अत्र मध्यवीर्याणाम्+अर्धपलमात्रा न+उक्ता सा मध्यप्रमाणग्रहणात्+बोद्धव्या तथा "जीवन्ति+अजाजीशटीपुष्कराह्वैः" (चि.अ.12) इत्यादिकायां पेयायां नवभिः+द्रव्यैः कोलप्रमाणैः+मिलित्वा पलमदूरान्तरं भवति, तत्+च मृदुवीर्याभिप्रायेण+एव; "क्वाथ्यद्रव्याञ्जलिं क्षुण्णं श्रपयित्वा जलाढके अर्धशृतेन तेन+अथ यवाग्वाद्युपकल्पयेत्" इति+अत्र चतुष्पलद्रव्याभिधानं रसप्रधानद्रत्याभिप्रायेण+एव; तेन "सिद्धाः+ वराहनिर्यूहे यवागूः+बृहणी मता" इत्यादौ+इयं परिभाषा बोद्धव्या षडङ्गसाधनपरिभाषायां "यदप्सु शृतशीतासु षडङ्गादि प्रयुज्यते कर्षमात्रं ततः+ द्रव्यं साधयेत् प्रास्थिके+अम्भसि|| अर्धशृतं प्रयोक्तव्यं पाने पेयादिसंविधौ" इति+अत्र पेयां प्रति कर्षद्रव्याभिधानं मध्यवीर्यस्य+अपि षडङ्गस्य मन्दानलपुरुषाभिप्रायेण बोद्धव्यम् वारिमानं तु षडङ्गार्थपरिभाषायां(1) (1.`षडङ्गपरिभाषायां' इति पा०) कर्षद्रव्ये वारिप्रस्थः+अभिहितः, तदनुसारेण+अन्यत्र+अपि जलोत्कर्षः+ बोद्धव्यः कल्कसाध्या तु यवागूः+यत्र भवति, तत्र %सूदशास्त्रो%क्तपरिमाणात्+जलं ग्राह्यम्. यत्+उक्तं---"अन्नं पञ्चगुणे साध्यं विलेपी च चतुर्गुणे मण्डः+चतुर्दशगुणे यवागूः षड्गुणे+अम्भसि" इति एतत्+च पञ्चगुणे इत्यादि तण्डुलभेषजसमुदायात्+बोद्धव्यम् यवागूप्रकृतिभूततण्डुलमानं तु %सुश्रुतवचनात्+बोद्धव्यम् यत्+उक्तं---"विलेपीम्+उचितात्+भक्तात्+चतुर्भागकृतां भिषग्" (सू.चि.अ.39) इत्यादि तथा"यवागूः स्वल्पतण्डुला" इति||17|| <2-18-33> पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकनागरैः यवागूः+दीपनीया स्यात्+शूलघ्नी च+उपसाधिता|| 18|| दधित्थबिल्वचाङ्गेरीतक्रदाडिमसाधिता पाचनी ग्राहिणी, पेया सवाते पाञ्चमूलिकी||19|| शालपर्णीबलाबिल्वैः पृश्निपर्ण्या च साधिता दाडिम्+आम्ला हिता पेया पित्तश्लेष्मातिसारिणाम्|| 20|| पयस्यर्धोदके च्छागे ह्रीवेरोत्पलनागरैः पेया रक्तातिसारघ्नी पृश्निपर्ण्या च साधिता||21|| दद्यात् सातिविषां पेयां सामे(2) (2.`पेयामामे' इति पा०) साम्लां सनागरम् श्वदंष्ट्राकण्टकारीभ्यां मूत्रकृच्छ्रे सफाणिताम्||22|| विडङ्गपिप्पलीमूलशिग्रुभिः+मरिचेन च तक्रसिद्धा(3) (3.`अत्र तक्रं जलस्थाने बोध्यं' इति गङ्गाधरः ) यवागूः स्यात् क्रिमिघ्नि ससुवर्चिका || 23|| मृद्वीकासारिवालाजपिप्पलीमधुनागरैः पिपासाघ्नी, विषघ्नी च सोमराजीविपाचिता||24|| सिद्धा वराहनिर्यूहे यवागूः+बृंहणी मता गवेधुकानां भृष्टानां कर्शनीया समाक्षिका|| 25|| सर्पिष्मती बहुतिला स्नेहनी लवणान्विता कुशामलकनिर्यूहे श्यामाकानां(1) (1.अत्र श्यामाकबीजतण्डुलाः+तण्डुलस्थाने बोध्याः ) विरुक्षणी||26|| दशमूलीशृता कासहिक्काश्वासकफापहा यमके मदिरासिद्धा पक्वाशयरुजापहा|| 27|| शाकैः+मांसैः+तिलैः+माषैः सिद्धाः+ वर्चः+ निरस्यति जम्ब्वाम्रास्थिदधित्थाम्लबिल्वैः साङ्ग्राहिकी मता|| 28|| क्षारचित्रकहिङ्ग्वम्लवेतसैः+भेदिनी मता अभयापिप्पलीमूलविश्वैः+वातानुलोमनी(2) (2.`ओबिल्वैओ' इति पा०)||29|| तक्रसिद्धा यवागूः स्यात्+धृतव्यापत्तिनाशिनी तैलव्यापदि शस्ता स्यात्+तक्रपिण्याकसाधिता||30|| गव्यमांसरसैः साम्ला विषमज्वरनाशिनी कण्ठ्या यवानां यमके पिप्पल्यामलकैः शृता||31|| ताम्रचूडरसे सिद्धा रेतोमार्गरुजापहा समाषविदला वृष्या घृतक्षीरोपसाधिता||32|| उपोदिकादधिभ्यां तु सिद्धा मदविनाशिनी क्षुध्रं हन्यात्+अपामार्गक्षीरगोधारसैः शृता||33|| पञ्चकोलसाधिता यवागूः+आदौ+उच्यते, पञ्चकर्मक्षीणाग्निवृद्धिहेतुत्वेन दधित्थः कपित्थः तक्रम्+इह जलार्थकारकम् ग्राहिणी+इति छेदः सवातेः+ इति सवाते+अतीसारे पञ्चमूलम्+अत्र स्थिरादिपञ्चमूलं; यत्+उक्तं %जतूकर्णे%--"ध्रुवाद्यैः+वाय्वतीसारे" इति; ध्रुवादिः विदारिगन्धादिः पृश्निपर्मी वर्तुलपत्रा सिंहपुच्छी दाडिम्+आम्लेति वचनेन यावता दाडिमेन+आम्लत्वं स्यात्+तावत्+मानं दाडिमं दर्शयति पयस्यर्धोदके इत्यादौ नागरं मुस्तं; यत्+उक्तं %जतूकर्णे%---"रक्तातीसारे+अदजाक्षीरजले घनजलोत्पलैः" इति पृश्निपर्ण्या च+इति रक्तातीसारघ्नयवाग्वाम्+एव साम्लाम्+इति दाडिम्+आम्लाम्+इति बोद्धव्यम् श्वदंष्ट्रेत्यादौ %जतूकर्णः--% "पृश्निगोकण्टकगुडैः+मूत्रार्तिबस्तिशूलनुत्" इति सुवर्चिका सर्जिकाक्षारः पिपासाघ्नी+इति छेदः सोमराजी अवल्गुजः (3) (3.`अवन्तिजः' इति पा०) गवेधुकः+ घुलुञ्चः; गवेधुकाः+च तण्डुलस्थाने श्यामाकः तृणविशेषः; तस्य च बीजतण्डुला ग्राह्याः यमके घृततैले मदिरा द्रवस्थाने शाकादिभिः समानैः+यवागूः+मन्तव्या दधित्थाम्लशब्देन कपित्थस्य+अम्लावस्थायाम्+एव ग्रहणं दर्शयति क्षारः+ यवक्षारः तक्रसिद्धेति तक्रकृतोदककार्या पिण्डाकः तिलकल्कः यमकः+ इति+अनेन यमकेन परिभर्जनं दर्शयति समाषविदलेत्यादौ तण्डुलेन माषविदलस्य तुल्यमानता, क्षीरं च जलस्थाने, घृतं च परिभर्जने; किंवा माषप्रकृतिकैवेयम् मदशब्देन विषज-रौधिर-मद्यमदानां त्रयाणाम्+अपि ग्रहणम्, अविशेषाभिधानात् क्षुधं हन्यादित्यादौ+अपामार्गतण्डुलाः+तण्डुलस्थाने; क्षीरगोधामांसरसौ तु जलस्थाने|| 18-33|| <2-34> तत्र श्लोकः---अष्टाविंशतिः+इति+एताः+ यवाग्वः परिकीर्तिताः पञ्चकर्माणि च+आश्रित्य प्रोक्तः+ भैषज्यसंग्रहः||34|| प्रतिलोमतन्त्रयुक्त्या+अध्यायसंग्रहं करोति---अष्टाविंशतिः+इत्यादि||34|| <2-35> पूर्वं मूलफलज्ञानहेतोः+उक्तं यदौषधम् पञ्चकर्माश्रयज्ञानहेतोः+तत् कीर्तितं पुनः||35|| दीर्घम्+जीवितीये मूलिनीफलिनीगणपठितानाम्+अपामार्गजीमूतादीनां पुनर्वचने उपपत्तिम्+आह---पूर्वम्+इत्यादि मूलफलज्ञानहेतोः+इति अस्य मूलेन व्यवहारः, अस्य फलेन व्यवहारः, इति ज्ञातुम्+इति+अर्थः पञ्चकर्मणाम्+आश्रयः, आश्रयशब्दः+च भावप्रधानः; तेन पञ्चकर्माश्रयत्वे ज्ञानार्थम्+इति फलति यद्यपि मूलिन्यः+च फलिन्यः+च दीर्घम्+जीवितीये+अपि "शणपुष्पी च बिम्बीच" (सू.अ.1) इत्यादिना ग्रन्थेन पञ्चकर्मश्रयत्वेन+अपि+अयुक्ताः, तथा+अपि+इह मुख्यप्रपञ्चेन+अभिधीयमानपञ्चकर्माश्रयद्रव्यगणे+अनभिधानात् पञ्चकर्माश्रयत्वेन+अप्राधान्यं वा+अपामार्गादीनां शङ्केत, अतः+ उक्तं---पञ्चकर्माश्रयज्ञानहेतोः+तत् कीर्तितं पुनः+इति||35|| <2-36> स्मृतिमान् हेतुयुक्तिज्ञः+ जितात्मा प्रतिपत्तिमान् भिषगौषधसंयोगैः+चिकित्सां कर्तुम्+अर्हति||36|| इति+अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने+अपामार्गतण्डुलीयः+ नाम द्वितीयः+अध्यायः||2|| एतदध्यायप्रतिपादितायाः पञ्चकर्मप्रवृत्तेः+दुर्ज्ञेयत्वेन यथाभूतेन वैद्येन चिकित्सा कर्तव्या तादृशं वैद्यम्+आह---स्मृतिमान्+इत्यादि प्रतिपत्तिः+उत्पन्नायाम्+आपदि झटिति यथाकर्तव्यताज्ञानं, तद्वान् प्रतिपत्तिमान्||36|| इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायाम्+आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने प्रथमे भेषजचतुष्के+अपामार्गतण्डुलीयः+ नाम द्वितीयः+अध्यायः||2|| तृतीयः+अध्यायः --**-- <3-1-2> अथ+अतः+ आरग्वधीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः||1|| इति ह स्म+आह भगवान्+आत्रेयः||2|| द्विविधं हि भेषजम्+अन्तः परिमार्जनं बहिः परिमार्जनं च; तत्र+अपामार्गतण्डुलीयेन पञ्चकर्मयवागूरूपम्+अन्तः परिमार्जनम्+अभिधाय+अवशिष्टं बहिः परिमार्जनं प्रलेपाद्यारग्वधीयेन+आह---अथ+अतः+ आरग्वधीयम्+इत्यादि यद्यपि कुष्ठचिकित्सितं पृथक्+एव चिकित्सास्थाने भविष्यति, तत्र+एव च+अवसरप्राप्ताः+ एते आरग्वधादयः+ वक्तुम्+उचिताः; तथा+अपि+इह पृथक् कुष्ठयोगानाम्+अभिधानेन कुष्ठस्य+अनुबन्धित्वेन च महारोगत्वं ख्यापयति; अभ्यर्हितः+ हि+अर्थः पुनः पुनः+अभिधीयते इयं च कुष्ठचिकित्साऽऽनागतौ+ईक्षणतन्त्रयुक्त्या निदानस्थाने हेतुलक्षणादिभिः+लक्षितं कुष्ठम्+उद्दिश्य+उक्ता; तेन+अलक्षितस्य चिकित्साऽभिधीयमानाऽज्ञातविषयत्वेन न युज्यते+ इति यत्+उच्यते तन्निरस्तं भवति यद्यपि राजयक्ष्मप्रभृतयः+अपि महारोगाः सन्ति, तथा+अपि न ते भूरिबहिः परिमार्जनाविषया यथा कुष्ठम्+इति कुष्ठविषयाः+ एव बहिः परिमार्जनयोगाः+ अभिधीयन्ते कुष्ठहरबहिः परिमार्जनोपोद्धातेन च वातापहाः "कोलं कुलत्था" इत्यादयः+अभिधास्यन्ते किञ्च कुष्ठहरबहिः परिमार्जनप्रयोगाणाम्+इदं स्वरूपं यच्छोधनानन्तरं प्रयुज्यमानाः सिद्धिभाजः+ भवन्ति; यत्+उक्तं---"ये लेपाः कुष्ठानां प्रयुज्यन्ते निर्हृतास्रदोषाणाम् संशोधिताशयानां सद्यः सिद्धिः+भवेत्+तेषाम्" (चि.अ.7) इति; तत् पूर्वाध्याये संशोधनम्+अभिधाय+इह कुष्ठप्रयोगान्+अवसरप्राप्तान्+अभिदधता+आचार्येण साधु ग्रन्थनिवेशः कृतः यद्यपि च "खदिरः कुष्ठहराणाम्" (सू.अ.25) इति वचनेन खदिरः कुष्ठहरभेषजेषु प्रधानं, तथा+अपि खदिरं परित्यज्य+आरग्वधम्+आदौ+उपदिशति, कुष्ठहरबहिः परिमार्जनभेषजेषु+आरग्वधस्य+एव प्रधानत्वख्यापनार्थम्||1||2|| <3-3-17> आरग्वधः सैडगजः करञ्जः+ वासा गुडूची मदनं हरिद्रे श्र्याह्वः सुराह्वः खदिरः+ धवः+च निम्बः+ विडङ्गं करवीरकत्वक्||3|| ग्रन्थिः+च भौर्जः+ लशुनः शिरीषः सलोमशः+ गुग्गुलुकृष्णगन्धे फणिज्झकः+ वत्सकसप्तपर्णौ पीलूनि कुष्ठं सुमनः प्रवालाः||4|| वचा हरेणुः+त्रिवृता निकुम्भः+ भल्लातकं गैरिकम्+अञ्जनं च मनः शिलाले गृहधूमः+ एला काशीसलोध्रार्जुनम्+उस्तसर्जाः|| 5|| इति+अर्धरूपैः+विहिताः षडेते गोपित्तपीताः पुनः+एव पिष्टाः सिद्धाः परं सर्षपतैलयुक्ताः+चूर्णप्रदेहा भिषजा प्रयोज्याः|| 6|| कुष्ठानि कृच्छ्राणि एवं किलासं सुरेशलुप्तं किटिभं सदद्रु भगन्दरार्शांस्यपचीं सपामां हन्युः प्रयुक्ताः+तु+अचिरात्+नराणाम्||7|| कुष्ठं हरिद्रे सुरसं पटोलं निम्बाश्वगन्धे सुरदारुशिग्रू ससर्षपं तुम्बुरुधान्यवन्यं चण्डां च चूर्णानि समानि कुर्यात्||8|| तैः+तक्रपिष्टैः प्रथमं शरीरं तैलाक्तम्+उद्वर्तयितुं यतेत तेन+अस्यकण्डूः पिडकाः सकोठाः कुष्ठानि शोफाः+च शमं व्रजन्ति||9|| कुष्ठामृतासङ्गकटङ्कटेरी- कासीसकम्पिल्लकमुस्तलोध्राः सौगन्धिकं सर्जरसः+ विडङ्गं मनः शिलाले करवीरकत्वक्||10|| तैलाक्तगात्रस्य कृतानि चूर्णानि+एतानि दद्यात्+अवचूर्णनार्थम् दद्रूः सकण्डूः किटिभानि पामा विचर्चिका च+एव तथा+एति शान्तिम्||11|| मनः शिलाले मरिचानि तैल- मार्कं पयः कुष्ठहरः प्रदेहः तुत्थं विडङ्गं मरिचानि कुष्ठं लोध्रं च तद्वत् समनः शिलं स्यात्||12|| रसाञ्जनं सप्रपुनाडबीजं युक्तं कपित्थस्य रसेन लेपः करञ्जबीजैडगजं सकुष्ठं गोमूत्रपिष्टं च परः प्रदेहेः||13|| उभे हरिद्रे कुटजस्य बीजं करञ्जबीजं सुमनः प्रवालान् त्वंच समध्यां हयमारकस्य लेपं तिलक्षारयुतं विदध्यात्||14|| मनः शिला त्वक् कुटजात् सकुष्ठात् सलोमशः सैडगजः करञ्जः ग्रन्थिः+च भौर्जः करवीरमूलं चूर्णानि साध्यानि तुषोदकेन||15|| पलाशनिर्दाहरसेन च+अपि कर्षोद्धृतान्याढकसंमितेन दर्वीप्रलेपं प्रवदन्ति लेप- मेतं परं कुष्ठनिसूदनाय||16|| पर्णानि पिष्ट्वा चतुरङ्गुलस्य तक्रेण पर्णानि+अथ काकमाच्याः तैलाक्तगात्रस्य नरस्य कुष्ठानि+उद्वर्तयेत्+अश्वहनच्छदैः+च||17|| तान्+एव कुष्ठहरयोगान्+आह---आरग्वधः+ इत्यादि श्र्याह्वः+ `नवनीतखोटिः' इति प्रसिद्धः ग्रन्थिः+च भौर्जः+ इति भूर्जपत्रग्रन्थिः सलोमशः+ धातुकासीसम् पणिज्झकः पर्णासभेदः सुमनः-प्रवालाः+ जातीपल्लवाः निकुम्भः+ दन्ती आलं हरितालम् अर्धरूपैः+इति अर्धश्लोकैः गोपित्तपीताः+ इति पीतगोपित्ताः, मयूरव्यंसकादित्वेन पूर्वनिपातनियमात्; यदि वा गोपित्तभावनया पीतवर्णा गोपित्तपीताः परमति+अर्थं सिद्धाः; यद्यपि सर्वप्रयोगाः+ महर्षिप्रणीताः स्वविषये सिद्धाः+तथा+अपि+इह बहूनां दुश्चिकित्स्यानां रोगाणाम्+आशुहरणात् परं सिद्धाः+ इति+उच्यन्ते चूर्णानि च प्रदेहाः+च चूर्णप्रदेहाः; यदि वा चूर्णीकृतानां प्रदेहाः+चूर्णप्रदेहा; प्रदेहः+ लेपः, प्रदेहताकरणं च+एषां योगानां कुष्ठहरगोमूत्रगोपित्तादिना बोद्धव्यम् सुरेशलुप्तम् इन्द्रलुप्तम् कुष्ठग्रहणेन लब्धानाम्+अपि किटिभदद्रुपामादीनां पुनरभिधानं प्रयोगाणां विशेषेण तद्धरणशक्तिख्यापनार्थम् तुम्बुरु स्वनामप्रसिद्धम् वन्यं कैवर्तमुस्तकम् चण्डा चोरपुष्पी प्रथमम्+इति तैलाक्तम्+इति+अनेन संबध्यते तैलं च+इह कुष्ठहरप्रकरणे सार्षपं बोद्धव्यम् अमृदासङ्गः तुत्थकम् कटङ्कटेरी दारुहरिद्रा सौगन्धिकं गन्धतृणं गन्धकः+ वा आर्कं पयः अर्कक्षीरम् तद्वत्+इति प्रदेहः कुष्ठहरः(1) (1.`प्रदेहात् कुष्ठहरम्' इति पा०) प्रपुन्नाड एडगजः हयमारकः करवीरः, तस्य त्वग् ग्राह्या, मध्यं च पृथग्भावेन ग्राह्यम् तुषोदकं सतुषैः+यवैः सन्धानविशेषात् कृतं काञ्जिकम् पलाशस्य पलाशस्य निर्दाहेन गृहीतः+ रसः पलाशनिर्दाहरसः, सः+ च प्रधानमूले च्छिन्ने+अधः कुम्भं दत्त्वोपरि वृक्षदाहाद्यः+ गलति स्वरसः सः+ गृह्यते चतुरङ्गुलः स्वर्णहालिः अश्वहनः करवीरः चतुरङ्गुलकाकमाच्यश्वहनच्छदैः+एकः प्रयोगः, द्वित्वे हि+अस्य द्वात्रिंशत्+संख्या वक्ष्यमाणा विरुध्यते||3-17|| <3-18-23.1> कोलं कुलत्थाः सुरदारुरास्ना- माषातसीतैलफलानि कुष्ठम् वचा शताह्वा यवचूर्णम्+अम्लम्+उष्णानि वातामयिनां प्रदेहः||18|| आनूपमत्स्यामिषवेसवारैः+उष्णैः प्रदेहः पवनापहः स्यात् स्नेहैः+चतुर्भिः+दशमूलमिश्रैः+गन्धौषधैः+च+अनिलहः प्रदेहः||19|| तक्रेण युक्तं यवचूर्णम्+उष्णं सक्षारम्+अर्तिं जठरे निहन्यात् कुष्ठं शताह्वां सवचां यवानां चूर्णं सतैलाम्लम्+उशन्ति वाते||20|| उभे शताह्वे मधुकं मधूकं बलां प्रियालं च कशेरुकं च घृतं विदारीं च सितोपलां च कुर्यात् प्रदेहं पवने सरक्ते||21|| रास्ना गुडूची मधुकं बले द्वे सजीवकं सर्षभकं पयः+च घृतं च सिद्धं मधुशेषयुक्तं रक्तानिलार्तिं प्रणुदेत् प्रदेहः||22|| वाते सरक्ते सघृतं प्रदेहः+ गोधूमचूर्णं छगलीपयः+च|| 23.1|| तैलयोनिफलानि+एरण्डफलतिलादीनि अम्लम्+इति काञ्जिकादियोगात् आनूपानां खड्गादीनां मत्स्यानां च+आमिषं मांसम्+आनूपमत्स्यामिषम् वेसवारः---"निरस्थि पिशितं पिष्टं स्विन्नं गुडघृतान्वितम् कृष्णामरिचसंयुक्तं वेसवारः+ इति स्मृतः" गन्धप्रधानानि+औषधानि गन्धौषधानि, तानि च+अगुर्वादीनि ज्वराध्याये प्रतिपाद्यानि; गन्धौषधैः+च सिद्धैः+इति योजनीयं; तेन दशमूलगन्धौषधाभ्यां स्नेहाः साधनीयाः (किंवा गन्धौषधैः+दशमूलसिद्धैः स्नेहपृक्तैः+अयं प्रदेहः(1)) (1.अयं पाठः क्वचित्+पुस्तके न+उपलभ्यते ) उशन्ति कथयन्ति विदारी विदारीकन्दः सितोपला सितशर्करा मधुशेषः सिक्थकम् सिद्धम्+इति घृतदुग्धयुक्तं सत् किञ्चित्+एव+अग्नौ साधितम्||18-23.1|| <3-23.2-29> नतोत्पलं चन्दनकुष्ठयुक्तं शिरोरुजायां सघृतं प्रदेहः||23.2|| प्रपौण्डरीकं सुरदारु कुष्ठं यष्ट्याह्वमेला कमलोत्पले च शिरोरुजायां सघृतः प्रदेहः+ लोहैरकापद्मकचोरकैः+च||24|| रास्ना हरिद्रे नलदं शताह्वे द्वे देवदारूणि सितोपला च जीवन्तिमूलं सघृतं सतैलम्+आलेपनं पार्श्वरुजासु कोष्णम्||25|| शैवालपद्मोत्पलवेत्रतुङ्ग- प्रपौण्डरीकाण्यमृणाललोध्रम् प्रियङ्गुकालेयकचन्दनानि निर्वापणः स्यात् सघृतः प्रदेहः||26|| सितालतावेतसपद्मकानि यष्ट्याह्वमैन्द्री नलिनानि दूर्वा यवासमूलं कुशकाशयो+च निर्वापणः स्यात्+जलमेरका च||27|| शैलेयमेलागुरुणी सकुष्ठे चण्डा नतं त्वक् सुरदारु रास्ना शीतं निहन्यात्+अचरिता प्रदेहः+ विषं शिरीषः+तु ससिन्धुवारः||28|| शिरीषलामज्जकहेमलोध्रैस्त्वग्दोषसंस्वेदहरः प्रघर्षः पत्राम्बुलोध्राभयचन्दनानि शरीरदौर्गन्ध्यहरः प्रदेहः|| 29|| नतं तगरपादिका, तदभावे शीउलीचोप्पडको गृह्यते प्रपौण्डरीकः पुण्डरीकम् लोहम् अगुरु एरका होग्गलः अयं प्रपौण्डरीकादिभिः+चोरकैः+च+इति+अन्तः+ एकः प्रयोगः चोरकः चोरपुष्पिका स्वनामप्रसिद्धः नलदं मांसी शताह्वे इति शतपुष्पामधुरिके तुङ्गः पुन्नागः अमृणालम् उशीरम् कालेयकं कालियाकाष्ठम् लता मञ्जिष्ठा ऐन्द्री गोरक्षकर्कटी नलिनं कमलम् यवासमूलं दुरालभामूलम् कुशकाशयोः+च मूलम् अयं सितादिः+एरका च+इति+अन्तः+ एकः+ योगः जलं वालकम् सिन्धुवारः निर्गुण्डी विषम्+इत्यादिपरः प्रयोगः लामज्जकम् उशीरम् हेम नागकेशरम् अभयम् उशीरम्|| 23.2-29|| <3-30> तत्र श्लोकः-- इह+अत्रिजः सिद्धतमान्+उवाच द्वात्रिंशतं सिद्धमहर्षिपूज्यः चूर्णप्रदेहान् विविधाम्+अयघ्नान्+आरग्वधीये जगतः+ हितार्थम्||30|| इति+अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने आरग्वधीयः+ नाम तृतीयः+अध्यायः||3|| अध्यायार्थसंग्रहः---इह+अत्रिजः+ इत्यादि चूर्णप्रदेहान्+इति पूर्ववत्+व्याख्येयम् द्वात्रिंशतम्+इति संख्याकरणं न्यूनाधिकसंख्यादुर्बोधनिराकरणार्थम्||30|| इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायाम्+आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने प्रथमे भेषजचतुष्के आरग्वधीयः+ नाम तृतीयः+अध्यायः||3|| चतुर्थः+अध्यायः --**-- <4-1-3> अथ+अतः षडविरेचनशताश्रितीयम्+अध्यायं(1) (1.`षडविरेचनशतीयं' इति पा०) व्याख्यास्यामः||1|| इति ह स्म+आह भगवान्+आत्रेयः||2|| इह खलु षट्+ विरेचनशतानि भवन्ति, षड् विरेचनाश्रयाः, पञ्च कषाययोनयः, पञ्चविधं कषायकल्पनं, पञ्चाशत्+महाकषायाः, पञ्च कषायशतानि, इति संग्रहः||3|| अपामार्गतण्डुलीये+अन्तः परिमार्जनम्+उक्तम्, आरग्वधीये च बहिः परिमार्जनम्+उक्तं; संप्रति पूर्वाध्यायद्वयाप्रतिपादितभेषजचतुष्कावश्यवक्तव्यम्+अवशिष्टम्+उभयपरिमार्जनभेषजम्+अभिधातुं षडविरेचनशताश्रितीयः+अभिधीयते आश्रीयते+ इति+आश्रितम्+आश्रयः+ इति+अर्थः षट्संख्यावच्छिन्नानि विरेचनशतानि+आश्रितानि च+अधिकृत्य कृतः+अध्यायः षडविरेचनशताश्रितीयः, एतेन+एतत्+उक्तं---षडविरेचनाश्रितानि, षडविरेचनाश्रयाः, एतत्+द्वयम्+अधिकृत्य संज्ञेयं प्रणीता+इति मन्तव्यम् यद्यपि च+अध्यायादौ+इह खलु+इति पदं श्रूयते, तथा+अपि तदप्रधानत्वात्+न+अध्यायसंज्ञाप्रणयने निवेशितम् इह+इति अग्निवेशतन्त्रे+अनतिसंक्षेपविस्तरे एतेन वक्ष्यमाणविरेचनषट्शतानां तथा पञ्चाशत्+महाकषायाणां तथा पञ्चकषायशतानां विस्तरकल्पनायाम्+अधिकत्वम्+अपि भवति+इति सूच्यते अतः+ एव वक्ष्यति कल्पे---"उद्देशमात्रम्+एतावत्+द्रष्टव्यम्+इह षट्शतम् स्वबुद्ध्या+एवं सहस्राणि कोटिः+वा संप्रकल्पयेत्"---(क.अ.12) इति तथा+अत्र+एव वक्ष्यति---"न हि विस्तरस्य प्रमाणम्+अस्ति" इत्यादि खलुशब्दः प्रकाशने विरेचनशब्देन+इह वमनं विरेचनं च गृह्यते यतः+ वक्ष्यति कल्पे---"उभयं वा दोषमलविरेचनात्+विरेचनशब्दं लभते" (क.अ.1) इति न च वाच्यं दोषमलविरेचनात्+चेत्+विरेचनसंज्ञा, तेन बस्तिशिरोविरेचनयोः+अपि विरेचनसंज्ञाप्रवृत्तिः; यतः+तन्त्रकारसिद्धेयं संज्ञा न पाचकवत्+योगमात्रप्रवृत्ता; तन्त्रकारः+च वमनविरेचनयोः+एव योगरूढां संज्ञां विदधाति न+अन्यत्र, तत् कुतः+अन्यत्र प्रसक्तिः षडविरेचनशतानि+इत्यादि स्वयम्+एव+आचार्यः+ व्याख्यास्यति पञ्च कषायशतानि+इति+अत्र कषायशब्देन मधुरादीनां लवणवर्जानां रसानां कषायत्वेन परिभाषितानाम्+आश्रयत्वेन+औषधद्रव्यम्+उच्यते कषाययोनयः कषायजातयः कषायाणां यथा+उक्तद्रव्याणां कल्पनम्+उपयोगार्थं संस्करणं कषायकल्पनम् महाकषायाः+ इति दशसंख्यावच्छिन्नस्य+एककार्यकरणार्थोपात्तस्य+औषधगणस्य संज्ञा; यत्+वक्ष्यति---"दश+इमानि जीवनीयानि" इत्यादिना|| 1-3|| <4-4> षड् विरेचनशतानि, इति यत्+उक्तं तत्+इह संग्रहेण+उदाहृत्य विस्तरेण कल्पोपनिषदि व्याख्यास्यामः; (तत्र(1)(1.`तत्र' इति क्वचित्+पुस्तके न+उपलभ्यते )) त्रयः+त्रिंशत्+योगशतं प्रणीतं फलेषु, एकोनचत्वारिंशत्+जीमूतकेषु योगाः, पञ्चचत्वारिंशदिक्ष्वाकुषु, धामार्गवः षष्टिधा भवति योगयुक्तः, कुटजः+तु+अष्टादशधा योगम्+इति, कृतवेधनं षष्टिधा भवति योगयुक्तं, श्यामात्रिवृत्+योगशतं प्रणीतं दशापरे च+अत्र भवन्ति योगाः, चतुरङ्गुलः+ द्वादशधा योगम्+एति, लोध्रं विधौ षोडशयोगयुक्तं महावृक्षः+ भवति विंशतियोगयुक्तः, एकोनचत्वारिंशत् सप्तलाशङ्खिन्योः+योगाः, अष्टचत्वारिंशत्+दन्तीद्रवन्त्योः, इति षडविरेचनशतानि||4|| संग्रहेण उद्देशमात्रेण कल्पे+ एव+उपनिषत् कल्पोपनिषत्; उपनिषत्+इति+अत्युपयुक्तरहस्यविद्योपदेशस्थानम्+उच्यते वेदे; तद्वत्+इह+अपि कल्पस्य+अत्युपयुक्तत्वेन रहस्यवमनविरेचनप्रयोगोपदेशकत्वात् कल्पे+ एव+उपनिषत्+इति+उच्यते न च वाच्यं कल्पः+ एव विस्तरेण षडविरेचनशतानि+अभिधास्यन्ते, तेन तत्+एव+अस्तु, अलम्+अनेन संक्षेपाभिधानेन सम्यक्+अवबोधान्+उपायत्वात्; यतः+तन्त्रधर्मः+अयं--यत् प्रथमं सूत्रणं भवति, तत्+अनु तद्विवरणं प्रपञ्चेन; उच्यते च न्यायविद्भिः---"ते वै विषयाः+च(1) (1.`विधयः' इता पा०) सुसंगृहीता भवन्ति येषां समासः+ व्यासः+च" इति त्रयः+त्रिंशताऽधिकं योगशतं त्रयः+त्रिंशत्+योगशतम् कृतवेधनयोगान्ता योगा वमनस्य, शेषा विरेचनस्य अत्र+इति श्यामात्रिवृतोः+एव श्यामेति श्याममूला त्रिवृत्, त्रिवृत्+इति अरुणमूला त्रिवृत्||4|| <4-5> षड विरेचनाश्रयाः+ इति क्षीरमूलत्वक्पत्रपुष्पफलानि+इति||5|| षट्+इत्यादि षट्+एव विरेचनाश्रया विरेचनाधिकरणानि अत्र हि क्षीरम्+आदौ कृतं तीक्ष्णविरेचनत्वात्; उक्तं हि---"स्नुक्पयस्तीक्ष्णविरेचनानाम्" (सू.अ.25) इति त्वक्+इति+अनेन लोध्रत्वक्+गृह्यते पत्रम्+इति+अनेन इक्ष्वाक्वादिपत्रम् यत्+वक्ष्यति कल्पे---"अपुष्पस्य प्रवालानां मुष्टिं प्रादेशसंमिताम् क्षीरप्रस्थे शृतं दद्यात् पित्तोद्रिक्ते कफज्वरे" (क.अ.3) इति यद्यपि चैरण्डतैलताम्रपारदादीनां क्षीराद्यधिकानाम्+अपि विरेचनाश्रयत्वं संभवति, तथा+अपि तेषाम्+इह तन्त्रे कल्पस्थाने विरेचनाश्रयत्वेन+अनभिधानात्+अध्यायादिप्रतिपादितेन+इहशब्देन योगात्+इह षडाश्रयाः+ इति+अविरुद्धम्+एव||5|| <4-6> पञ्च कषाययोनयः+ इति मधुरकषायः+अम्लकषायः कटुकषायः+तिक्तकषायः कषायकषायः+च+इति तन्त्रे संज्ञा||6|| पञ्च कषायशतानि महाकषायव्याख्यया व्याख्यातव्यानि, अतः+तदुल्लङ्घ्य पञ्च कषाययोनयः+अभिधीयन्ते मधुरः+च+असौ कषायः+च+इति मधुरकषायः, एवं शेषेषु+अपि तन्त्रे संज्ञा+इति+अनेन लवणरसं वर्जयित्वा मधुरादयः+ रसाः कषायसंज्ञया व्यवह्रियन्ते इति+अयं स्वतन्त्रसमयः+ इति सूचयति, न+अत्र परतन्त्रव्यवहारः+ इति अथ किमर्थं पुनः+आचार्येण कषायसंज्ञाप्रणयने लवणस्य मधुरादेः+इव गुणादिभिः+उद्धिष्टस्य तथा प्रयोगेषु चित्रकगुडिकादौ "द्वौ क्षारौ लवणानि च" (चि.अ.15) इत्यादिना+उद्दिष्टस्य रोगभिषग्जितीये (वि.अ.8) च स्कन्धेन+उपदिष्टस्य रसाधिकारेषु च तेषु तेषु मधुरादिवत्+उपदिष्टस्य परित्यागः क्रियते ?उच्यते--- कषायसंज्ञा+इयं भेषजत्वेन व्याप्रियमाणेषु रसेषु+आचार्येण निवेशिता अत्र च केवलस्य लवणस्य प्रयोगः+ न+अस्ति, मधुरादीनां तु केवलानाम्+अपि प्रयोगः+अस्ति, लवणं तु द्रव्यान्तरसंयुक्तम्+एव+उपयुज्यते मधुरादिषु स्वरसकल्कादिलक्षणा कल्पना संभवति, न लवणे यतः+ न तावत्+लवणस्य स्वरसः+अस्ति; कल्कः+अपि द्रव्यस्य द्रवेण पेषणात् क्रियते, तत्+च न संभवति लवणे, लवणं हि पानीययोगात् पानीयम्+एव भवति; यद्यपि कल्कस्य+एव भेदः+चूर्णं, चूर्णता च लवणस्य संभवति, तथापि लवणस्य चूर्णरूपता न पूर्वस्मात्+अचूर्णरूपात् किञ्चित्+शक्तिविशेषम्+आपादयति, शक्तिविशेषकल्पनार्थं च कल्पना क्रियते+ इति+उत्तरत्र प्रतिपादयिष्यामः, तस्मात्+चूर्णत्वम्+अपि लवणस्य कल्पनकल्पनम्+इव; शृतशीतफाण्टकषायाः+तु द्रव्यस्य कार्त्स्न्येन+अनुपयोज्यस्य तत्‌+तद्संस्कारवशात्+द्रवेषु द्रव्यस्य स्तोकावयवानुप्रवेशार्थम्+उपदिश्यन्ते; लवणे च+एतत्+न संभवति, लवणं हि द्रवसंबन्धे सर्वात्मना+एव द्रवम्+अनुगतं भवति; तस्मात्+लवणं पृथक्+प्रयोगाभावात् कल्पनाऽसंभवात्+च+आचार्येण कषायसंज्ञाप्रणयने निरस्तम्+इति न निष्प्रयोजनेयम्+आचार्यप्रवृत्तिः||6|| <4-7> पञ्चविधं कषायकल्पनम्+इति तत्+यथा---स्वरसः, कल्कः, शृतः, शीतः, फाण्टः, कषायः+ इति (यन्त्रनिष्पीडितात्+द्रव्यात्+रसः(1) (1.अयं पाठः+चक्रासंमतः ) स्वरसः+ उच्यते यः पिण्डः+ रसपिष्टानां स कल्कः परिकीर्तितः|| वह्नौ तु क्वथितं द्रव्यं शृतम्+आहुः+चिकित्सकाः द्रव्यात्+आपोत्थितात्+तोये प्रतप्ते निशि संस्थितात्|| कषायः+ यः+अभिनिर्याति सः+ शीतः समुदाहृतः क्षिप्त्वोष्णतोये मृदितं तत् फाण्टं परिकीर्तितम्||) तेषां यथापूर्वं बलाधिक्यम्; अतः कषायकल्पना व्याध्यातुरबलापेक्षिणी; न तु+एवं खलु सर्वाणि सर्वत्र+उपयोगीनि भवन्ति||7|| कल्पनम्+उपयोगार्थं प्रकल्पनं संस्करणम्+इति यावत् स्वरसादिबहुलक्षणं; यथा---"स्वः+ रसः स्वरसः प्रोक्तः, कल्कः+ दृषदि पेषितः क्वथितः+तु शृतः, शीतः शर्वरीम्+उषितः+ मतः|| क्षिप्तोष्णतोये मृदितः फाण्ट इति+अभिधीयते"---इति अत्र %शौनक%वचनं तु "द्रव्यात्+आपोथितात्+तोये प्रतप्ते निशि संस्थितात् कषायः+ यः+अभिनिर्याति सः+ शीतः समुदाहृतः" इति फाण्टः कषायः+ इति कषायशब्दः+अयं स्वरसादिभिः+अपि संबन्ध्यते, तेन स्वरसः कषायः, कल्कः कषायः, इत्यादि+अपि बोद्धव्यम् तेषां स्वरसादीनां यथापूर्वं बलाधिक्यम्+इति फाण्टात्+शीतः+ गुरुः, शीतात्+शृतः+ गुरुः+इत्यादि यतः+ यथापूर्वं गुर्वी कषायकल्पना, अतः+ एव व्याध्यातुरबलापेक्षिणी; व्याधेः+आतुरस्य च बलम्+अपेक्षते+ इति+अर्थः अत्र+उपपत्तिम्+आह---न तु+एवम्+इत्यादि बलवति पुरुषे व्याधौ च द्रव्यसारभागमयत्वेन+अत्यर्थं गुरुः+बहुकार्यकरः स्वरसः+ युज्यते, न+अयम्+अल्पबले पुरुषे रोगे वा योगवान् भवति, बलभ्रंशभेषजातियोगदोषकर्तृत्वात्+इति(2) (2.`बलभ्रंशभेषजातियोगे दोषकर्तृत्वात्' इति पा०) भावः; एवम्+अन्यत्र+अपि व्याख्येयम् तथा च सर्वाणि स्वरसादीनि सर्वत्र पुरुषे योग्यानि भवन्ति; यतः केचित् स्वरसद्विषः, केचित् स्वरसप्रिया इतरकल्पनात्+विषः+ एवम्+आदि न च+अत्यर्थं द्विष्टभेषजस्य प्रयोगः+ इष्यते, तत्क्षणवमनारुच्यादिदोषकर्तृत्वात् (3) (3.`ओवमनारुच्यादिकर्तृत्वदोषात्' इति पा०) तथा कषायकल्पना व्याध्यातुरबलापेक्षिणी+इति+एतत्+उदाहरणार्थं, तेन द्रव्यापेक्षिणी+इति+एतत्+अपि बोद्धव्यम् यतः+ द्रव्यनियमेन कल्पनानियमं वक्ष्यति रसायने; यथा---"मण्डूकपर्ण्याः स्वरसः प्रयोज्यः, क्षीरेण यष्टीमधुकस्य चूर्णम् रसः+ गुडूच्याः+तु समूलपुष्प्याः, कल्कः प्रयोज्यः खलु शङ्खपुष्प्याः" (चि.अ.1) इति चूर्णं कल्कः+ एव+अन्तः+भावनीयं, द्विविधः+ हि कल्कः सद्रवः+अद्रवः+च+इति कृत्वा; तेन "निशि स्थिता वा स्वरसीकृता वा कल्कीकृता चूर्णम्+अथः शृता वा (चि.अ.4)" इत्यादौ पृथक् चूर्णपाठेन+अधिककल्पनाप्रसङ्गः+ न+उद्भावनीयः||7|| <4-8> `पञ्चाशन्महाकषायाः'+ इति यत्+उक्तं तत्+अनुव्याख्यास्यामः; तत्+यथा---जीवनीयः+ बृंहणीयः+ लेखनीयः+ भेदनीयः+ सन्धानीयः+ दीपनीयः+ इति षट्कः कषायवर्गः; बल्वः+ वर्ण्यः कण्ठ्यः+ हृद्यः+ इति चतुष्कः कषायवर्गः; तृप्तिघ्नः+अर्शोघ्नः कुष्ठघ्नः कण्डूघ्नः क्रिमिघ्नः+ विषघ्नः+ इति षट्कः कषायवर्गः; स्तन्यजननः स्तन्यशोधनः शुक्रजननः शुक्रशोधनः+ इति चतुष्कः कषायवर्गः; स्नेहोपगः स्वेदोपगः+ वमनोपगः+ विरेचनोपगः+ आस्थापनोपगः+अनुवासनोपगः शिरोविरेचनोपगः+ इति सप्तकः कषायवर्गः; छर्दिनिग्रहणः+तृष्णानिग्रहणः+ हिक्कानिग्रहणः+ इति त्रिकः कषायवर्गः; पुरीषसंग्रहणीयः पुरीषविरजनीयः+ मूत्रसंग्रहणीयः+ मूत्रविरजनीयः+ मूत्रविरेचनीयः+ इति पञ्चकः कषायवर्गः; कासहरः श्वासहरः शोथहरः+ ज्वरहरः श्रमहरः+ इति पञ्चकः कषायवर्गः; दाहप्रशमनः शीतप्रशमन उदर्दप्रशमनः+अङ्गमर्दप्रशमनः शूलप्रशमनः+ इति पञ्चकः कषायवर्गः; शोणितस्थापनः+ वेदनास्थापनः संज्ञास्थापनः प्रजास्थापनः+ वयः स्थापनः+ इति पञ्चकः कषायवर्गः; इति पञ्चाशत्+महाकषायाः+ महतां च कषायाणां लक्षणोदाहरणार्थं व्याख्याताः+ भवन्ति तेषाम्+एकैकस्मिन् महाकषाये दश दशावयविकान् कषायान्+अनुव्याख्यास्यामः; तानि+एव पञ्च कषायशतानि भवन्ति||8|| महाकषायान्+उदाहरति---पञ्चाशत्+इत्यादि जीवने हितः+ जीवनीयः; एवम्+अन्यत्र+अपि षड्भिः+निष्पादितः षट्कः, एवं चतुष्कादिषु+अपि बोध्यम् अत्र च षट्कादिः+महाकषायाणां परिच्छेदः कस्यचित्+अर्थस्य+अनुगमेन बोद्धव्यः; यथा---जीवनीयादौ षट्के ईयान्तत्वं, बल्यादौ यप्रत्ययान्तत्वं, तृप्तिघ्नादौ घ्नान्तत्वं, स्तन्यजननादौ स्तन्यशुक्रविषयत्वम्, एवम्+आद्यूह्यम्(1) (1.`एवमाद्युक्तम्' इति पा०) एतत्+च ईयप्रत्ययान्तत्वादिना(2) (2.`इयशब्दान्तत्वादिना' इति पा०) बहुभेदकथनं वैचित्र्येण ग्रन्थस्य पुष्कलाभिधानताकरणार्थम् एतत्+च शास्त्रे+अवश्यं कर्तव्यम् यत्+उक्तम्+इह+एव शास्त्रगुणकथने यथा---"अनवपतितशब्दम्+अकष्टशब्दं पुष्कलाभिधानम्" (वि.अ.8) इत्यादि जीवनीयशब्देन+इह+आयुष्यत्वम्+अभिप्रेतम् यत्र च मधुररसगुणे "आयुष्यः+ जीवनीयः" (सू.अ.26) इति च करिष्यति तत्र मूर्च्छितस्य संज्ञाजनकत्वेन जीवनीयत्वं व्याख्येयम् तृप्तिः श्लेष्मविकारः+ येन तृप्तम्+इव+आत्मानं मन्यते, तद्ध्नं तृप्तिघ्नम् स्नेहोपगानि+इति स्नेहस्य सर्पिरादेः स्नेहनक्रियायां सहायत्वेन+उपगच्छन्ति+इति स्नेहोपगानि, मृद्वीकादिस्नेहोपगयुक्तस्य सर्पिरादेः स्नेहने(1) (1.`स्नेहप्रकर्षवती' इति पा०) प्रकर्षवती शक्तिः+भवति+इति+अर्थः; तथा वमनोपगानि+इति+अत्र मदनफलादीनां वमनद्रव्याणां मधुमधुकादीनि सहायानि भवन्ति+इति; एवं स्वेदोपगादौ व्याख्येयम् शिरोविरेचनोपगे तु शिरोविरेचनप्रधानानि+एव द्रव्याणि बोद्धव्यानि पुरुषस्य विरजनं दोषसंबन्धनिरासं करोति+इति पुरीषविरजनीयः एवं मूत्रविरजनीये व्याख्येयम् मूत्रस्य विरेचनं करोति+इति मूत्रविरेचनीयः उदर्दः+ वरटीदष्टाकारः शोथः, तत्प्रशमनः+ उदर्दप्रशमनः; न पुनः+इह महारोगाध्याये पठितः+ वातविकारः+ गृह्यते, तिन्दुकादीनाम्+उदर्दप्रशमनानां वातं प्रत्यननुकूलत्वात् शोणितस्य दुष्टस्य दुष्टिम्+अपहृत्य प्रकृतौ शोणितं स्थापयति+इति शोणितस्थापनम् वेदनायां संभूतायां तां निहत्य शरीरं प्रकृतौ स्थापयति+इति वेदनास्थापनम् संज्ञां ज्ञानं च स्थापयति+इति संज्ञास्थापनम् प्रजेपघातकं दोषं हत्वा प्रजां स्थापयति+इति प्रजास्थापनम् वयः+तरुणं स्थापयति+इति वयः स्थापनम् उपसंहरति---इति+इत्यादि महतां कषायाणां पञ्चाशन्महाकषायाः+ भवन्ति+इति+अनेन+उद्दिष्टानां, लक्षणं स्वरूपं जीवनीयादि, तस्य+उदाहरणं प्रपञ्चेन कथनं, तदर्थं व्याख्याता निर्देशेन कथिता इति+अर्थः; यदि वा महतां कषायाणां यल्लक्षणम्+अनेकैः कषायैः+मिलित्वा+एकार्थजीवनीयादिसंपादनं, तस्य+उदाहरणार्थं दृष्टान्तार्थम् एतेन+अन्यानि+अपि महाकषायाणि वातप्रशमनपित्तप्रशमनादीनि+एककार्यसंपादकान्+एकद्रव्यमयानि भवन्ति+इति सूचयति महतां च+इति चकारः+ उदाहरणार्थं च+इति+अत्र बोद्धव्यः, तेन+अल्पबुद्धीनां व्यवहारार्थं च+इति समुच्चिनोति; एतत्+च+उत्तरत्र स्फुटं भविष्यति उत्तरत्र यत्+वक्ष्यति---"महतां च कषायाणां लक्षणोदाहरणार्थं व्याख्याताः+ भवन्ति" इति, तत् तत्+यथा+इत्यादिग्रन्थस्य+अर्थं व्याकर्तुं; किंवा+अत्र व्याख्याताः+ इति पदं संज्ञामात्रेण महाकषायकथने वर्तते, तत्र तु व्याख्याताः+ इति पदं प्रति प्रति जीवकादिद्रव्यकथने वर्तते, तेन न पौनः+उक्त्यम् अवयवा एव+अवयविकाः, तानि+एव पञ्चाशन्महाकषायाणि दशावयवगुणितानि+एकैकद्रव्यरूपाणि पञ्च कषायशतानि भवन्ति+इति+अर्थः||8|| <4-9> तत्+यथा---जीवकर्षभकौ मेदा महामेदा काकोली क्षीरकाकोली मुद्गपर्णीमाषपर्ण्यौ(2) (2.`मुद्गमाषपर्ण्यौ' इति पा०) `पर्णीशब्दः+ मुद्गमाषाभ्यां योज्यः, तेन मुद्गपर्मी माषपर्मी च' इति %गङ्गाधरः %) जीवन्ती मधुकम्+इति दश+इमानि जीवनीयानि भवन्ति (1), क्षीरिणी राजक्षवकाश्वगन्धाकाकोलीक्षीरकाकोलीवाचट्यायनीभद्रौदनीभारद्वाजीपयस्यर्ष्यगन्धा(3) (3.`ओबलाओ' इति पा०) इति दश+इमानि बृंहणीयानि भवन्ति (2), मुस्तकुष्ठहरिद्रादारुहरिद्रावचातिविषाकटुरोहिणीचित्रकचिरबिल्वहैमवल्यः+ इति दश+इमानि लेखनीयानि भवन्ति (3), सुवहार्कोरुबुकाग्निमुखीचित्राचित्रकचिरबिल्वशङ्खिनीशकुलादनीस्वर्णक्षीरिण्यः+(1) (1.`सरलाओ' इति पा०) इति दश+इमानि भेदनीयानि भवन्ति(4), मधुकमधुपर्णीपृश्निपर्ण्यम्बष्ठकीसमङ्गामोचरसधातकीलोध्रप्रियङ्गुकट्फलानि+इति दश+इमानि सन्धानीयानि भवन्ति (5), पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकशृङ्गवेराम्लवेतसमरिचाजमोदाभल्लातकास्थिहिङ्गुनिर्यासाः+ इति दश+इमानि दीपनीयानि भवन्ति (6), इति षट्कः कषायवर्गः||9|| जीवनीयम्+आदौ+उच्यते सर्वेषां जीवनहितस्य+एव+अत्यर्थम्+अभिप्रेतत्वात् मुद्गमाषपर्ण्यन्तं सुगमम् जीवन्ती स्वनामख्याता सुवर्णवर्णाभा, मधुकं यष्टीमधुकम् (1) क्षीरिणी क्षीरलता, राजक्षवकः दुग्धिका, वाट्यायनी श्वेतबला, भद्रोदनी पीतबला, भारद्वाजी वनकार्पासी, पयस्या विदारीकन्दः, ऋष्यगन्धा ऋष्यजाङ्गलकः (2) कटुका कटुरोहिणी, चिरबिल्वः करञ्जः, हेमवती श्वेतवचा (3) सुवहा(2) (2.`सरला' इति पाo) त्रिवृत्, अग्निमुखी `लाङ्गलिया' इति ख्याता, चित्रा दन्ती, शङ्खिनी श्वेतबुह्ना, शकुलादनी कटुरोहिणी, स्वर्णक्षीरिणी अङ्गुष्ठप्रभा(3) (3.`कङ्कुष्ठप्रभवा' इति पाo)(4) अम्बष्ठकी अकर्णविद्धा, समङ्गा वराहक्रान्ता, कटूफलं स्वनामप्रसिद्धं, सन्धानीयः संग्रहणः सामान्येन; पुरीषस्य संग्रहणः+तु भिन्नम्+अलम्+अत्रसंग्रहणः(4) (4.`भिन्नमात्रमलसंग्रहणः' इति पाo)(5) शृङ्गवेरः शुण्ठी, हिङ्गुनिर्यासः+ हिङ्गुः||9|| <4-10> ऐन्द्यृषभ्यतिरसर्ष्यप्रोक्तापयस्य+अश्वगन्धास्थिरारोहिणीबलातिबला इति दश+इमानि बल्यानि भवन्ति(7), चन्दनतुङ्गपद्मकोशीरमधुकमंजिष्ठासारिवापयस्य+असितालताः+ इति दश+इमानि वर्ण्यानि भवन्ति(8), सारिवेक्षुमूलमधुकपिप्पलीद्राक्षाविदारीकैटर्यहंसपादीबृहतीकण्टकारिकाः+ इति दश+इमानि कण्ठ्यानि भवन्ति(9), आम्राम्रातकलिकुचकरमर्दवृक्षाम्लाम्लवेतसकुवलबदरदाडिममातुलुङ्गानि+इति दश+इमानि हृद्यानि भवन्ति(10), इति चतुष्कः कषायवर्गः||10|| ऐन्द्री गोरक्षकर्कटी, ऋषभी शूकशिम्बा, अतिरसा शतावरी ऋद्धिः+वा, ऋष्यप्रोक्ता माषपर्णी, अतिबला पीतबला, पयस्य+इह क्षीरविदारी काकोली वा(7) तुङ्गः पुन्नागः, सिता श्वेतदूर्वा, लता शयामदूर्वा(8) सारिवा अनन्तमूलम्, इक्षुमूलम्+अत्र+इक्षोः+मूलं मोरटः+ वा, विदारी विदारीकन्दः, कैटर्यं कट्फलं, हंसपादी स्वनामप्रसिद्धा(9) आम्रातक आम्राडकः, वृक्षाम्लं बृहदम्लम्(10)|| 10|| <4-11> नागरचव्यचित्रकविडङ्गमुर्वागुडूचीवचामुस्तपिप्पलीपटोलानि+इति दश+इमानि तृप्तिघ्नानि भवन्ति(11), कुटजबिल्वचित्रकनागरातिविषाभयाधन्वयासकदारुहरिद्रावचाचव्यानि+इति दश+इमानि+अर्शोघ्नानि भवन्ति(12), खदिराभयामलकहरिद्रारुष्करसप्तपर्णारग्वधकरवीरविडङ्गजातीप्रवाला इति दश+इमानि कुष्ठघ्नानि भवन्ति(13), चन्दननलदकृतमालनक्तमालनिम्बकुटजसर्षपमधुकदारुहरिद्रामुस्तानि+इति दश+इमानि कण्डूघ्नानि भवन्ति(14), अक्षीवमरिचगण्डीरकेबुकविडङ्गनिर्गुण्डीकिणिहीश्वदंष्ट्रावृषपर्णिक+आखुपर्णिकाः+ इति दश+इमानि क्रिमिघ्नानि भवन्ति(15), हरिद्रामञ्जिष्ठासुवहासूक्ष्मैलापालिन्दीचन्दनकतकशिरीषसिन्धुवारश्लेष्मातका इति दश+इमानि विषघ्नानि भवन्ति(16), इति षट्कः कषायवर्गः||11|| तृप्तिघ्नः+ व्यक्तः (11) धन्वयासः+ दुरालभा (12) अरुष्करः+ भल्लातकः (13) नलदं मांसी, कृतमालः सुवर्णहलिः, नक्तमालः करञ्जः (14) अक्षीवः+अब्दकः शोभाञ्जनः+ वा, गण्डीरः शमठशाकं, निर्गुण्डी सिन्धुवारः, किणिही कटभी, आखुपर्णी मूषिकपर्णी, वृषपर्णी च तद्भेदः `फञ्जिपत्रिका' इति ख्याता(15) सुवहा रास्ना हाफरमाली वा, पालिन्दी श्यामलता, श्लेष्मातकः+ बहुवारः(16)||11|| <4-12> वीरणशालिषष्टिकेक्षुवालिकादर्भकुशकाशगुन्द्रेत्कटकत्तृणमूलानि+इति दश+इमानि स्तन्यजननानि भवन्ति (17), पाठामहौषधसुरदारुमुस्तमूर्वागुडूचीवत्सकफलकिराततिक्तककटुरोहिणीसारिवा इति दश+इमानि स्तन्यशोधनानि भवन्ति (18), जीवकर्षभककाकोलीक्षीरकाकोलीमुद्गपर्णीमाषपर्णीमेदावृद्धरुहाजटिलाकुलिङ्गा इति दश+इमानि शुक्रजननानि भवन्ति (19), कुष्ठैलवालुककट्फलसमुद्रफेनकदम्बनिर्यासेक्षुकाण्डेक्षु+इक्षुरकवसुकोशीराणि+इति दश+इमानि शुक्रशोधनानि भवन्ति (20), इति चतुष्कः कषायवर्गः||12|| इक्षुवालिका खागालिका, दर्भ उलुयातृणं, गुन्द्रा गुलुंच (17) स्तन्यशोधनः+ व्यक्तः (18) वृद्धरुहा शतावरी, वृक्षरुहापाठपक्षे बन्दाकः, जटिला उच्चटा, किलङ्ग उच्चटाभेदः (19) कदम्बः+ बहुफलः+तस्य निर्यासः, इक्षुरकः कोकिलाक्षः, वसुकः+ वसुहट्टकः, अत्र %जतूकर्णः% पठति+एलवालुकं कट्फलस्थाने (20)||12|| <4-13> मृद्वीकामधुकमधुपर्णीमेदाविदारीकाकोलीक्षीरकालोलीजीवकजीवन्तीशालपर्ण्यः+ इति दश+इमानि स्नेहोपगानि भवन्ति (21), शोभाञ्जनकैरण्डार्कवृश्चीरपुनर्नवायवतिलकुलत्थमाषबदराणि+इति दश+इमानि स्वेदोपगानि भवन्ति (22), मधुमधुककोविदारकर्बुदारनीपविदुलबिम्बीशणपुष्पीसदापुष्पाप्रत्यक्पुष्पाः+ इति दश+इमानि वमनोपगानि भवन्ति (23), द्राक्षाकाश्मर्यपरूषकाभयाकलकबिभीतककुवलबदरकर्कन्धुपीलूनि+इति दश+इमानि विरेचनोपगानि भवन्ति (24), त्रिवृद्बिल्वपिप्पलीकुष्ठसर्षपवचावत्सकफलशतपुष्पामधुकमदनफलानि+इति दश+इमानि+आस्थापनोपगानि भवन्ति (25), रास्नासुरदारुबिल्वमदनशतपुष्पावृश्चीरपुनर्नवाश्वदंष्ट्राग्निमन्थश्योनाकाः+ इति दश+इमानि+अनुवासनोपगानि भवन्ति (26), ज्योतिष्मतीक्षवकमरिचपिप्पलीविडङ्गशिग्रुसर्षपापामार्गतण्डुलश्वेतामहाश्वेताः+ इति दश+इमानि शिरोविरेचनोपगानि भवन्ति (27), इति सप्तकः कषायवर्गः||13|| स्नहोपगः+ व्यक्तः (21) वृश्चीरः श्वेतपुनः+नवा (22) कोविदारः स्वनामप्रसिद्धः, कर्बुदारः श्वेतकाञ्चनः, विदुलः+ हिज्जलः, शणपुष्पी घण्टारवा, सदापुष्पा अर्कः, प्रत्यक्पुष्पा अपामार्गः (23) बदरीत्रयम् (24) व्यक्तः (25) व्यक्तः (26) क्षवकः छिक्काकारकः, श्वेता अपराजिता, महाश्वेता तद्भेदः कटभी वा (27)||13|| <4-14> जम्ब्वाम्रपल्लवमातुलुङ्गाम्लबदरदाडिमयवयष्टिकोशीरमृल्लाजाः+ इति दश+इमानि छर्दिनिग्रहणानि भवन्ति (28), नागरधन्वयवासकमुस्तपर्पटकचन्दनकिराततिक्तकगुडूचीह्रीवेरधान्यकपटोलानि+इति दश+इमानि तृष्णानिग्रहणानि भवन्ति (29), शटीपुष्करमूलबदरबीजकण्टकारिकाबृहतीवृक्षरुहाभयापिप्पलीदुरालभाकुलीरशृङ्ग्यः+ इति दश+इमानि हिक्कानिग्रहणानि भवन्ति (30), इति त्रिकः कषायवर्गः||14|| व्यक्तः (28) व्यक्तः (29) व्यक्तः (30)||14|| <4-15> प्रियङ्गवनन्ताम्रास्थिकट्वङ्गलोध्रमोचरससमङ्गाधातकीपुष्पपद्मापद्मकेशराणि+इति दश+इमानि पुरीषसंग्रहणीयानि भवन्ति (31), जम्बुशल्लकीत्वक्कच्छुरामधूकशाल्मलीश्रीवेष्टकभृष्टमृत्पयस्योत्पलतिलकणाः+ इति दश+इमानि पुरीषविरजनीयानि भवन्ति (32), जम्ब्वाम्रप्लक्षवटकपीतनोडुम्बराश्वत्थभल्लातकाश्मन्तकसोमवल्काः+ इति दश+इमानि मूत्रसंग्रहणीयानि भवन्ति (33), पद्मोत्पलनलिनकुमुदसौगन्धिकपुण्डरीकशतपत्रमधुकप्रियङ्गुधातकीपुष्पाणि+इति दश+इमानि मूत्रविरजनीयानि भवन्ति (34), वृक्षादनीश्वदंष्ट्रावसुकवशिरपाषाणभेददर्भकुशकाशगुन्द्रेत्कटमूलानि+इति दश+इमानि मूत्रविरेचनीयानि भवन्ति (35), इति पञ्चकः कषायवर्गः||15|| अनन्ता अनन्तमूलं, कट्वङ्गः श्योनाकः, मोचरसः शाल्मलीवेष्टकः, पद्मा ब्राह्मणयष्टिका (31) शल्लकी स्वनामप्रसिद्धा, कच्छुरा शूकशिम्बा, शाल्मलीवेष्टकः शिमलीआठा, श्रीवेष्टकः+ नवनीतखोटी (32) कपीतनः+ गन्धमुण्डः, अश्मन्तकः अम्ललोटः, सोमवल्कः खदिरः (33) पद्मभेदाः+चत्वारः, सौगन्धिकः शुन्धी (34) वृक्षादनी बन्दाकः+ विदारिकन्दः+ वा, वशिरः सूर्यावर्तः (35)||15|| <4-16> द्राक्षाभयामलकपिप्पलीदुरालभाशृङ्गीकण्टकारिकावृश्चीरपुनर्नवातामलक्यः+ इति दश+इमानि कासहराणि भवन्ति (36), शटीपुष्करमूलाम्लवेतसैलाहिङ्ग्वगुरुसुरसातामलकीजीवन्तीचण्डाः+ इति दश+इमानि श्वासहराणि भवन्ति (37), पाटलाग्निमन्थश्योनाकबिल्वकाश्मर्यकण्टकारिकाबृहतीशालपर्णीपृश्निपर्णीगोक्षुरकाः+ इति दश+इमानि श्वयथुहराणि भवन्ति (38), सारिवाशर्करापाठामञ्जिष्ठाद्राक्षापीलुपरूषकाभयामलकबिभीतकानि+इति दश+इमानि ज्वरहराणि भवन्ति (39), द्राक्षाखर्जूरप्रियालबदरदाडिमफल्गुपरुषकेक्षुयवषष्टिकाः+ इति दश+इमानि श्रमहराणि भवन्ति (40), इति पञ्चकः कषायवर्गः||16|| तामलकी भूम्यामलकी (36) चण्डा चोरहुली (37) व्यक्तः (38) व्यक्तः (39) फल्गुः काष्ठोदुम्बरकः (40)||16|| <4-17> लाजाचन्दनकाश्मर्यफलमधूकशर्करानीलोत्पलोशीरसारिवागुडूचीह्रीबेराणि+इति दश+इमानि दाहप्रशमनानि भवन्ति (41), तगरागुरुधान्यकशृङ्गवेरभूतीकवचाकण्टकार्यग्निमन्थश्योनाकपिप्पल्यः+ इति दश+इमानि शीतप्रशमनानि भवन्ति (42), तिन्दुकप्रियालबदरखदिरकदरसप्तपर्णाश्वकर्णार्जुनासनारिमेदाः+ इति दश+इमानि+उदर्दप्रशमनानि भवन्ति (43), विदारीगन्धापृश्निपर्णीबृहतीकण्टकारिकैरण्डकाकोलीचन्दनोशीरैलामधुकानि+इति दश+इमानि+अङ्गमर्दप्रशमनानि भवन्ति (44), पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकशृङ्गवेरमरिचाजमोदाजगन्धाजाजीगण्डीराणि+इति दश+इमानि शूलप्रशमनानि भवन्ति (45), इति पञ्चकः कषायवर्गः||17|| लाजादौ %जतूकर्ण%पाठात् गुडूचीस्थाने पद्मकः, यदि वा "अर्कागुरुगुडूचीनां तिक्तानां च+ओष्ण्यम्+ईष्यते" (सू.अ.26), इति वचनात्+यद्यपि+उष्णा गुडूची, तथापि तस्य दाहप्रशमकत्वं प्रभावात्+बोद्धव्यम् (41) भूतीकः+ यवानिका (42) तिन्दुकः `केन्दुः' इति प्रसिद्धः, कदरः+ विट्खदिरः, अरिमेदः खदिरभेदः (43) व्यक्तः (44) अजगन्धा फोकान्दी (45)||17|| <4-18> मधुमधुकरुधिरमोचरसमृत्कपाललोध्रगैरिकप्रियङ्गुशर्करालाजाः+ इति दश+इमानि शोणितस्थापनानि भवन्ति (46), शालकट्फलकदम्बपद्मकतुम्बमोचरसशिरीषवञ्जुलैलवालुकाशोकाः+ इति दश+इमानि वेदनास्थापनानि भवन्ति (47), हिङ्गुकैटर्यारिमेदावचाचोरकवयस्थागोलोमीजटिलापलङ्कषाशोकरोहिण्यः+ इति दश+इमानि संज्ञास्थापनानि भवन्ति (48), ऐन्द्रीब्राह्मीशतवीर्यासहस्रवीर्याऽमोघाऽव्यथाशिवाऽरिष्टावाट्यपुष्पीविष्वक्सेनकान्ताः+ इति दश+इमानि प्रजास्थापनानि भवन्ति (49), अमृताऽभयाधात्रीमुक्ताश्वेताजीवन्त्यतिरसामण्डूकपर्णीस्थिरापुनर्नवाः+ इति दश+इमानि वयः स्थापनानि भवन्ति (50), इति पञ्चकः कषायवर्गः||18|| रुधिरं कुङ्कुमम् (46) वञ्जुलः+ वेतसः (47) कैटर्यः पर्वतनिम्बः, वयः स्था ब्राह्मी, गोलोमी भूतकेशी, पलङ्कषा गुग्गुलुः जटामांसी वा (48) शतवीर्यासहस्रवीर्ये दूर्वे; अमोघा पाटला, आमलकी वा, लक्ष्मणा वा; अव्यथा कदली, गुडूची वा, हरीतकी वा; अरिष्टा कटुरोहिणी; विष्वक्सेनकान्ता प्रियङ्गुः (49) मुक्ता रास्ना; श्वेतास्थाने `श्रेयसी' इति केचित्, सा रास्नाभेदः (50)||18|| <4-19> इति पञ्चकषायशतानि+अभिसमस्य पञ्चाशन्महाकषाया महतां च कषायाणां लक्षणोदाहरणार्थं व्याख्याताः+ भवन्ति||19|| संप्रति+एतानि+एव जीवकादीनि+उक्तानि प्रत्येकशः+ द्रव्यगणनया पञ्चकषायशतानि स्युः, दशकगणनयाः+ च पञ्चाशन्महाकषायाः शृङ्गग्राहिकया+उक्ताः+ भवन्ति+इति दर्शयन्+उपसंहरति---इति+इत्यादि अभिसमस्या+इति दशकसंख्ययैकवर्गीकृत्य लक्षणस्य+उदाहरणं (लक्षणोदाहरणं(1) (1.अयं पाठः+ हस्तलिखितपुस्तके न+उपलभ्यते )) पूर्वं जीवनीयादिसंज्ञा(2) (2.`जीवनीयसंज्ञा' इति पा०) लक्षणम्+अभिप्रेत्य+उक्ता; लक्षणोदाहरणार्थम्+इति संप्रति जीवकर्षभकादीनि+उदाहरणार्थं व्याख्यातानि; जीवकादिभिः+दशभिः+लक्ष्यते ज्ञायते जीवनीयः+ महाकषायः महतां च+इति चकारः पञ्चकषायशतानां च लक्षणस्य+उदाहरणार्थम्+इति समुच्चिनोति तत्र जीवकादयः प्रत्येकं पञ्चकषायशतानाम्+एकैकद्रव्यरूपाणां लक्षणस्वरूपाः+ भवन्ति यदि वा लक्षणार्थम्+उदाहरणार्थं च+इति; तत्र मन्दबुद्धीनां लक्षणार्थं पञ्चकषायशतपञ्चाशन्महाकषायज्ञानार्थम्+इति+अर्थः, बुद्धिमतां तु+उदाहरणार्थं दृष्टान्तार्थम्||19|| <4-20> नहि विस्तरस्य प्रमाणम्+अस्ति, न च+अपि+अतिसंक्षेपः+अल्पबुद्धीनां सामर्थ्याय+उपकल्पते, तस्मात्+अनतिसंक्षेपेण+अनतिविस्तरेण च+उपदिष्टाः एतौ+अन्तः+ हि+अलम्+अल्पबुद्धीनां व्यवहाराय, बुद्धिमतां च स्वालक्षण्यानुमानयुक्तिकुशलानाम्+अनुक्तार्थज्ञानाय+इति||20|| ननु कषायद्रव्याणि यावन्ति सन्ति तावन्ति वा+अभिधीयन्तां, दृष्टान्तार्थं द्वित्राणि वा; तत् किम्+अर्थम्+अयं न+अतिविस्तरः+ न+अतिसंक्षेप इति+अत्र+आह---नहि+इत्यादि न हि विस्तरस्य प्रमाणम्+इयतापरिच्छेदः+अस्ति, तेन विस्तरः+ न+अभिधीयते+ इति+अर्थः अतिसंक्षेपः+अपि द्वित्रलक्षणाभिधानरूपः+ न+अल्पबुद्धीनाम्+अनुमानाकुशलानां सामर्थ्याय चिकित्साव्यवहाराय+उपकल्पते एतावन्तः+ यथा+उक्ताः अलं समर्थाः व्यवहाराय+इति चिकित्साव्यवहाराय स्वलक्षणस्य भावः स्वालक्षण्यं, तेन+अनुमानं, तत्र कुशला अभिज्ञा इति+अर्थः बुद्धिमन्तः+ हि, जीवकादयः+(1) (1.`जीवकादयः+अमी' इति पा०) हि स्निग्धशीतमधुरवृष्यादिगुणयुक्ताः सन्तः+ जीवनं कुर्वन्ति+इति भूयोदर्शनात्+अवधार्य तद्गुणयुक्ते+अन्यत्र+अपि द्राक्षापयोविदार्यादौ तद्जातीयत्वेन जीवनानि+इति+अनुमिमते, यथा जीवकादीनाम्+एकजीवनकार्यकर्तृत्वेन महाकषायत्वं, तद्वत् पाठासमङ्गाप्रभृतीनाम्+अपि+अतीसारहराणाम्+अतीसारहरमहाकषायत्वम्+इति+अनुमानेन कृत्स्नम्+एव कषायं प्रतिपद्यन्ते+ इति भावः||20|| <4-21-22> एवंवादिनं भगवन्तम्+आत्रेयम्+अग्निवेशः+ उवाच---न+एतानि भगवन् ! पञ्च कषायशतानि पूर्यन्ते, तानि तानि हि+एव+अङ्गानि+उपप्लवन्ते(2) (2.`संप्लवन्ते' इति पा०) तेषु तेषु महाकषायेषु+इति||21|| तम्+उवाच भगवान्+आत्रेयः---न+एतत्+एवं बुद्धिमता द्रष्टव्यम्+अग्निवेश एकः+अपि हि+अनेकां संज्ञां लभते कार्यान्तराणि कुर्वन्, तत्+यथा-पुरुषः+ बहूनां कर्मणां करणे समर्थः+ भवति, सः+ यत्+यत् कर्म करोति तस्य तस्य कर्मणः कर्तृ-करण-कार्यसंप्रयुक्तं तत्+तद्गौणं नामविशेषं प्राप्नोति, तद्वत्+औषधद्रव्यम्+अपि द्रष्टव्यम् यदि च+एकम्+एव किञ्चित्+द्रव्यम्+आसादयामः+तथागुणयुक्तं यत् सर्वकर्मणां करणे समर्थं स्यात्, कः+ततः+अन्यत्+इच्छेत्+उपधारयितुम्+उपदेष्टुं वा शिष्येभ्यः+ इति||22|| पूर्वपक्षम्+उत्थापयति---एवम्+इत्यादि तानि तानि+इति जीवकक्षीरकाकोलीप्रभृतीनि, तेषु तेषु जीवनीयबृंहणीयशुक्रजननादिषु, उपप्लवन्ते पुनः पुनः+तानि+एव पठ्यन्ते; एकं द्रव्यम्+अनेकेषु पठ्यमानम्+एकम्+एव, ततः+च न संख्या पूर्यते+ इति पूर्वपक्षः सिद्धान्तयति---न+एतत्+एवम्+इत्यादि एकस्य+अनेकत्वेन+अभिधाने दृष्टान्तम्+आह---यथा+इत्यादि एकः पुरुषः कर्मणां व्यापाराणाम्+ओदनपचनकुम्भकरणखनित्रकरणभूमिखननानां करणे समर्थः+ भवति, यः+ इति+अध्याहार्यं, सः+ इति+उक्तगुणं पुरुषं प्रत्यवमृषति; यत्+यत् कर्म+इति ओदनपाकादि, यत्+यत् कर्म करोति तस्य तस्य कर्मणः कर्तृसंप्रयुक्तं `पाचकः'+ इति, करणसंप्रयुक्तं `खानित्रिकः'+ इति, कार्यसंप्रयुक्तं `कुम्भकारः'+ इति नामविशेषं; गुणयोगप्रवृत्तं गौणं; गुणयोगः+च `पाचकः'+ इति+अत्र पचिक्रियायां कर्तृत्वं, `खानित्रिकः'+ इति+अत्र खनित्रकरणकखननं प्रति कर्तृत्वं, कुम्भकारः+ इति+अत्र कुम्भोपहितं कर्तृत्वम्+इति+एभिः+त्रिभिः+गुणैः+अभिन्नः+ भिन्नः+अभिधीयते व्यवह्रियते च+इति भावः तद्वत् पुरुषवत्+औषधद्रव्यम्+अपि; एकम्+अपि सत् क्षीरकाकोलीद्रव्यं जीवनबृंहणशुक्रजननलक्षणनानागुणयोगात्+नानाजीवनीयादिशब्देन+अभिधीयते व्यवह्रियते च+इति+अर्थः अथ किम्+अर्थं पुनः+एकम्+एव द्रव्यं बहुजीवनीयादिगुणयोगात्+तत्र तत्र पठ्यते, सन्ति तावत्+बहूनि द्रव्याणि+एकैकजीवनीयादिगुणानि स्वरूपतः+ भिन्नानि, तानि+एव पृथक्+कस्मात्+न पठ्यन्ते+ इति+आह---यदि च+एकम्+एव+इत्यादि यथा बहुद्रव्याणि+एकैकजीवनीयादिकार्यकरणसमर्थानि भवन्ति, तथा+एकम्+एव द्रव्यम्+अनेकजीवनीयादिकार्यकरणसमर्थम्+अस्ति, तत्र+एकम्+एव द्रव्यं बहुकार्यकर्तृ शिष्येभ्यः+ उपदेष्टुम्+उपधारयितुं च युज्यते+अल्पप्रयत्नबोध्यत्वात्+अल्पप्रयत्नधार्यत्वात्+च; न बहूनि+एककार्यनियतानि, बहुप्रयासोपपाद्यत्वात्+बहुप्रयासबोध्यत्वात्+बहुप्रयासधार्यत्वात्+च; (1) (1.`बहुप्रयासोत्पादकत्वात्' इति पा०) कार्यं च जीवनबृंहणाद्युभयोः+अपि पक्षयोः+अविशिष्टम्+इति वाक्यार्थः तथागुणयुक्तम्(2) (2.`तथायुक्तओ' इति पा०) अनेकजीवनीयादिकार्यसमर्थम् तथागुणयुक्तत्वम्+एव(3) (3.`तथायुक्तत्वमेव' इति पा०) विवृणोति---यत् सर्वकर्मणां जीवनीयादीनां करणे समर्थं स्यात्, ततः+ बहुकार्यकारकात्+एकस्मात्, अन्यत्+बहु प्रतिनियतकर्मकारकं, क इच्छेत् ? न कः+अपि+इच्छेत्+इति+अर्थः उपधारयितुम् आवर्तनेन स्मृत्यारूढं कर्तुम् कः+ततः+ इति+अस्य+आदौ `तदा' इति+अध्याहार्यम्||21||22|| <4-23-29> तत्र श्लोकाः---यतः+ यावन्ति यैः+द्रव्यैः+विरेचनशतानि षट् उक्तानि संग्रहेण+इह तथा+एव+एषां षडाश्रयाः||23|| रसाः+ लवणवर्ज्याः+च कषायः+ इति संज्ञिताः तस्मात्(4) (4.`तेषां' इति पा०) पञ्चविधा योनिः कषायाणाम्+उदाहृता||24|| तथा कल्पनम्+अपि+एषाम्+उक्तं पञ्चविधं पुनः महतां च कषायाणां पञ्चाशत् परिकीर्तिता||25|| पञ्च च+अपि कषायाणां शतानि+उक्तानि भागशः लक्षणार्थं, प्रमाणं हि विस्तरस्य न विद्यते||26|| न च+अलम्+अतिसंक्षेपः सामर्थ्याय+उपकल्पते अल्पबुद्धेः+अयं तस्मात्+न+अतिसंक्षेपविस्तरः||27|| मन्दानां व्यवहाराय, बुधानां बुद्धिवृद्धये पञ्चाशत्कः+ हि+अयं वर्गः कषायाणाम्+उदाहृतः||28|| तेषां कर्मसु बाह्येषु योगम्+आभ्यन्तरेषु च संयोगं च प्रयोगं च यः+ वेद सः भिषग्वरः||28|| इति+अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने षडविरेचनशताश्रितीयः+ नाम चतुर्थः+अध्यायः||4|| अध्यायार्थसंग्रहम्+आह-यतः+ इत्यादि यतः मदनफलादेः यावन्ति त्रयः+त्रिंशत्+योगशतम्+इत्यादीनि यैः+द्रव्यैः+विरेचनशतानि षट्+इति यैः+एव मदनफलादिभिः+मिलितैः+उक्तानि विरेचनशतानि षट्+इति लक्षणार्थम्+इत्यादिग्रन्थः+अनतिसंक्षेपविस्तरेण+उक्तपञ्चाशत्+महाकषायोपपत्तिसंग्राहकः अलम्+इति समर्थः अल्पबुद्धेः+अयम्+इति+अत्र+अयम्+इतिपदम्+अतिसंक्षेपः+ इति+अनेन संबध्यते; यद्यपि च+इह+अतिसंक्षेपः+ न+अस्ति, तथा+अपि बुद्धिस्थिरीकृतः (1) (1.`बुद्धिस्थीकृतः' इति पा०) प्रत्यवमृश्यते पञ्चाशत्कः+ हि+अयम्+इति+अत्र+अयम्+इति पदं सुघटम्+एव (2) (2.`दुर्घटमेव' इति पा०) बाह्येषु प्रलेपादिषु आभ्यन्तरेषु वमनपाचनादिषु संयोगं द्रव्याणाम्+उचितं मेलन(क)म् प्रयोगं कालप्रकृत्याद्यपेक्षा योजना||23-29|| इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायाम्+आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने प्रथमे भेषजचतुष्के षड्विरेचनशताश्रितीयः+चतुर्थः+अध्यायः||4|| पञ्चमः+अध्यायः --**-- <5-1-2> अथ+अतः+ मात्राशितीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः||1|| इति ह स्म+आह भगवान्+आत्रयः||2|| द्वितीयम्+इह शास्त्रप्रयोजनं यदातुरव्याधिहरणं स्वस्थस्य स्वास्थ्यरक्षणं च; यत्+आह---"स्वस्थातुरपरायणम्" (सू.अ.1) इति; तेन+उत्पन्नव्याधिप्रतीकारद्वाराऽऽतुररक्षणं(3) (3.`उत्पन्नव्याधिप्रतिकारतया' इति पा०) भेषजचतुष्कम्+अभिधाय स्वस्थचतुष्कः+अभिधातव्यः; तत्र+अपि स्वास्थ्यपरिपालनहेतुषु मात्रावत्+अन्नं प्रधानं; यत्+आह---"प्राणिनां पुनः+मूलम्+आहारोबलवर्णौजसां च" (सु.सू.अ.1) इति; तत्+च+इह मात्रावत्+अन्नं विधीयते+(4) (4.`अभिधीयते' इति पा०) इत्यादौ मात्राशितीये+ एव+अभिधीयते मात्राशितम्+अधिकृत्य कृत्यः+अध्यायः+ मात्राशितीयः. यद्यपि+अध्यायादौ `मात्राशी' इति पदम्+अनुश्रूयन्ते, तथा+अपि `मात्राशीयः' इति संज्ञाप्रणयने कष्टोच्चारणभयात्+तदर्थपरपर्यायशब्देन+इयं संज्ञा कृता; यथा "नवेगान्धारणीय" (सू.अ.7) इत्यादिका संज्ञा||1||2|| <5-3> मात्राशी स्यात् आहारमात्रा पुनः+अग्निबलापेक्षिणी 3 मात्रां मात्रावत्+अन्नम्+अशितुं(5) (5.`मात्रावन्तमशितुं' इति पा०) भोक्तुं शीलं यस्य+असौ मात्राशी, यदि वा मात्रयाशितुं भोक्तुं शीलं यस्यः सः तथा तत्र+इह मात्रा अनपायिपरिमाणम् अशिरयम्+इह+अविशेषेण खाद्यप्राश्यलेह्यपेयानाम्+अभ्यवहारे वर्तते तेन मात्राशी स्यात्+इति+युक्तं खाद्यप्राश्यलेह्यपेयानां मात्रयाभ्यवहरणं न+उक्तम्+इति यत्+च+उच्यते, तद्निरस्तं भवति दृष्टः+च+अयम्+अशिः खाद्याद्यभ्यवहारे; यथा---दशमूलहरीतक्यां---"एकाभयां प्राश्य ततः+च लेहाच्छुक्तिं निहन्ति श्वयथुं प्रवृद्धम्" (चि.अ.12); तथा---"क्षीराशी तत् प्रयोजयेत्" (चि.अ.1) इति इतः+च+अवगन्तव्यम्+अशिः+अयं सर्वाभ्यवहारे वर्तते, येन+एतत्+विवरणं सामान्येन+एव कृतम्---आहारमात्रा पुनः+इति, न पुनः+अशितमात्रा पुनः+इति मात्रां व्याकरोति---आहारेत्यादि अग्नेः+बलम्+उत्कृष्टं मध्यम्+अल्पं वा+अपेक्ष्योत्कृष्टा मध्याल्पा वा मात्रा भवति+इति+अग्निबलापेक्षिणी पुनः शब्दः+ भेषजादिमात्रां व्यायाममात्रां च व्यावर्तयति; तेन न सर्वमात्राग्निबलापेक्षिणी; यतः+ भेषजमात्रा व्याध्यातुरबलापेक्षिणी वक्तव्या, व्यायामस्य तु दोषक्षयाग्निवृद्ध्याद्युत्पाद-श्रमक्लमाद्यनुत्पादापेक्षिणी व्यवस्थापयितव्या यदि वा पुनः शब्दः पौनः पुन्ये, तेन+आहारमात्रा पुनः पुनः+अग्निबलम्+अपेक्षते एतत्+उक्तं भवति---यत्+एकस्मिन् पुरुषे एकदा या+अग्निबलेन व्यवस्थापिता मात्रा सा न सर्वकालं भवति, यतः+ ऋतुभेदेन वयः भेदेन च तस्य+एव+अग्निः कदाचित्+विवृद्धः+ भवति, यथा - हेमन्ते यौवने च, कदाचित्+मन्दः+ भवति, यथा---वर्षासु वार्धक्ये च; तेन+अग्निबलभेदात्+मात्रा+अपि+एकरूपा न भवति, किंतु तत्कालभवम्+अग्निबलम्+अपेक्ष्य पुनः पुनः+मात्रा+अपि भिद्यते+ इति||3|| <5-4> यावत्+अध्यस्य+अशनम्+अशितम्+अनुपहत्य प्रकृतिं यथाकालं जरां गच्छति तावत्+अस्य मात्राप्रमाणं वेदितव्यं भवति||4|| अग्निबलापेक्षित्वम्+एव विवृणोति---यावत्+हि+इत्यादि यावत्+इति यावत्+परिमाणम् हिशब्दः+ हेतौ अस्य+इति भोक्तुः अशनं चतुर्विधम्+अपि भोज्यम् अशितं भुक्तम् प्रकृतिं वातादीनां रसादीनां च साम्यावस्थाम् अनुपहत्य विकारम्+अकृत्वा+इति+अर्थः यथाकालम्+इति निशाशेषे तावत्+इति पूर्वप्रमाणावच्छिन्नम्+अशनं प्रत्यवमृशति द्वितीयम्+अस्य+इति ग्रहणम्+अन्यत्र प्रतिषेधार्थम् तेन यस्य+एव यावती मात्रा निर्विकारा, तस्य+एव सा मन्तव्या न+अन्येषां, प्रतिपुरुषम्+अग्निबलस्य भिन्नत्वात् यद्यपि च+एकस्मिन्+अपि पुरुषे कालादिभेदेन+अग्निबलभेदः+ भवति, तथा+अपि+एकपुरुषः+ एवमात्राम्+अवधार्य कियन्तम्+अपि कालं तया+एव मात्रया अग्निबलभेदहेत्वाभावे सति व्यवहारः+ भवति+एव मात्राप्रमाणं मात्रेयत्ता; मात्राप्रमाणशब्देन च+इह मात्राप्रमाणवत्+इति बोद्धव्यम्; अन्यथा, तावद्शब्देनावच्छिन्नाशनवाचिना मात्राप्रमाणशब्दस्य गुणवाचिनः सामानाधिकरण्यं न स्यात् ननु, प्रकृतिम्+अनुपहति+एति न कर्तव्यं विशेषणं, न हि+आहारः+ यः+ यथाकालं जरां याति सः+ मात्रादोषात्+विकारं करोति, करोति तु द्रव्यस्वभावसंस्कारादिदोषात्; यथा मन्दकलकुचादयः यथाकालं जरां गच्छन्तः+अपि दोषजनकाः+ भवन्ति+एव; न तावता+अपि तत्र मात्रा दुष्यति, यथा वक्ष्यति त्रिविधकुक्षीते---"न च केवलं मात्रावत्त्वात्+एव+आहारस्य कृत्स्नम्+आहारफलसौष्ठवम्+अवाप्तुं शक्यं, प्रकृत्यादीनाम्+अष्टानाम्+आहारविधिविशेषायतनानां भिन्नफलत्वात्" (वि.अ.2) इति न+एवं, द्विविधा हि मात्रा रसविमाने वक्तव्या---सर्वग्रहरूपा, परिग्रहरूपा च; तत्र समुदितस्य+आहारस्य परिमाणं सर्वग्रहः, मधुराम्लादीनाम्+आहारावयवानां प्रत्येकं मात्रया ग्रहणं परिग्रहः; तेन यत्र+आहारसमुदायपरिमाणं समुचितम्+एव गृह्यते, आहारावयवानां तु मधुरादीनां स्वभावहितानाम्+अपि+अयथा+उक्तमानं स्यात्, तत्र+आहारावयवमात्रावैषम्यात्+धातुवैषम्यं भवति+एव, अयथाकालं जरागमनं च स्यात्; तत्+उक्तं---प्रकृतिम्+अनुपहति+एति विशेषणम् अन्ये तु व्याख्यानयन्ति---`अस्य' इति, `अशनम्' इति, `अशितम्' इति च पदत्रयं प्रकरणात्+एव लभ्यते; यत् पुनः क्रियते तद्विशेषप्रतिपादनार्थम् तेन, अस्य+इति+अनेन परीक्षकः+ भोक्ता+अधिक्रियते, अशनम्+इति+अनेन च प्रशस्तमशं प्रकृतिकरणसंयोगदेशकालाविरुद्धम्+उच्यते, अशितम्+इति+अनेन च यथाविधिभोजनम्+उच्यते; तत्+एवं सर्वगुणसंपन्नः+ आहारः+ मात्रावान्+उच्यते||4|| <5-5> तत्र शालिषष्टिकमुद्गलावकपिञ्जलैणशशशरभशम्बरादीनि+आहारद्रव्याणि प्रकृतिलघूनि+अपि मात्रापेक्षीणि भवन्ति तथा पिष्टेक्षुक्षीरविकृतितिलमाषानूपौदकपिशितादीनि+आहारद्रव्याणि प्रकृतिगुरूणि+अपि मात्राम्+एव+अपेक्षन्ते||5|| मात्रालक्षणम्+उपदिश्य व्यवहारोपयोगिनं द्रव्यभेदेन मात्राभेदं दर्शयति---तत्र शालीत्यादि तत्र लघुवर्गः+ एव प्रथमं पठ्यते, पथ्यतमत्वात्; तत्र+अपि+आदौ रक्तशालिः+आहारद्रव्यप्रधानत्वात् कपिञ्जलः+ गौरतित्तिरिः, एणः कृष्णसारः, शरभः+ महाशृङ्गी हरिणः, शम्बरः+तद्विशेषः अन्नपानविधौ "शीतः स्निग्धः+अगुरुः स्वादुः"(सू.अ.27) इति षष्टिकगुणकथने "अगुरुः" इति+अकारप्रश्लेषः+ द्रष्टव्यः, तेन+इह षष्टिकस्य लघुत्वप्रतिपादनं न विरुध्यते अपि समुच्चये, तेन प्रकृतिलघूनि करणलघूनि च लाजादीनि मात्रापेक्षीणि भवन्ति+इति लभ्यते एवं प्रकृतिगुरूणि+अपि+इति+अत्र+अपि संस्कारगुरुशक्तुपिण्डादिग्रहणं वाच्यम् आदिशब्दः+अत्र प्रकारवाची, शालिषष्टिकादिगणाभावात् विकृतिशब्दः पिष्टेक्षुक्षीरैः संबध्यते, क्षीरविकृतिः क्षीरकृता भक्ष्याः; पिशितमानूपौदकाभ्यां संबध्यते||5|| <5-6> न च+एवम्+उक्ते द्रव्ये गुरुलाघवम्+अकारणं मन्येत, लघूनि हि द्रव्याणि वाय्वग्निगुणबहुलानि भवन्ति; पृथ्वीसोमगुणबहुलानि+इतराणि, तस्मात् स्वगुणात्+अपि लघूनि+अग्निसन्धुक्षणस्वभावानि+अल्पदोषाणि च+उच्यन्ते+अपि सौहित्योपयुक्तानि, गुरूणि पुनः+न+अग्निसन्धुक्षणस्वभावानि+असामान्यात्, अतः+च+अतिमात्रं दोषवन्ति सौहित्योपयुक्तानि+अन्यत्र व्यायामाग्निबलात्; सा+एषा भवति+अग्निबलापेक्षिणी मात्रा||6|| ननु, यदि लघु हितम्+अपि स्वगुणकरणे मात्राम्+अपेक्षते गुरु च+अहितम्+अपि मात्रापरिगृहीतं हितम्+एव स्यात्, तत् किं गौरवलाघवोपदेशेन+इति+आशङ्क्य+आह---न च+एवम्+इत्यादि लघूनि यद्यपि+आकाशवाय्वग्निगुणबहुलानि भवन्ति, तथा+अपि+आकाशस्य+अग्निदीपनं प्रति तथाविधसामर्थ्याभावात् वाय्वग्न्योः+तु+अग्निदीपकत्वात्+ वाय्वग्निगुणबहुलानि+इति+उक्तम् तस्मात् कारणात्+लघूनि मात्रया तावदग्निं दीपयन्ति; स्वगुणात्+अपि वाय्वग्निगुणबाहुल्यात्+अग्निसन्धुक्षणस्वभावानि स्युः मात्राव्यतिक्रमे समाने+अपि लघुगुरुद्रव्ययोः+लघुद्रव्यस्य(1) (1.`लघुद्रव्यं सविशेषं' इति पा०) विशेषं दर्शयति--अल्पदोषाणि च+उच्यन्ते+अपि सौहित्योपयुक्तानि; सौहित्यं मात्रातिक्रमेण तृप्तिः गुरूणि+इत्यादौ पुनः शब्दः+ व्यावृत्त्यर्थः असामान्यात्+इति विरोधार्थे नञ्, असितम्+इति यथा; तेन+असामान्यात्+इति अग्निविरुद्धपृथ्वीतोयगुणबाहुल्यात्+इति+अर्थः `अन्यसामान्यात्' इति पाठपक्षे+अपि+अन्यशब्दः+ विरुद्धवचनः+ एव, तेन तथापि सः+ एव+अर्थः अतः+च+इत्यादिना मात्राव्यतिक्रमे गुरौ गरीयांसं दोषं दर्शयति ननु, दृश्यन्ते केचन भारिकादयः पुरुषाः सौहित्योपयुक्तगुरुद्रव्याहारे+अपि(2) (2.`सौहित्योपयुक्तगुरुद्रव्या अपि' इति पा०) निर्दोषाः, तत् किम्+उच्यते+अतिमात्रं दोषवन्ति+इति+आशङ्क्य+आह---अन्यत्र+इत्यादि व्यायामकृतम्+अग्निबलं व्यायामाग्निबलम् यद्यपि कालाहितबलः+अग्निः+मात्रा+अधिकगुरुद्रव्यक्षमः+ भवति, यत्+उक्तं---"पक्ता भवति हेमन्ते मात्राद्रव्यगुरुक्षमः" (सू.अ.6) इति, तथा+अपि व्यायामाहितबलः+ वह्निः+नितरां बलवान् भवति+इति+अयम्+एव प्रधानपरिग्रहात्+उक्तः ये तु व्यायामात्+इति च+अग्निबलात्+इति हेतुद्वयं वर्णयन्ति, तेषाम्+एवं सति व्यायामापेक्षिण्यशनमात्रा स्यात्+इति प्रकरणविरुद्धः+अर्थः स्यात् प्रतिज्ञातम्+अर्थं न्यायसंपादितम्+उपसंहरति---सा+एषा+इत्यादि सा+इति अग्निबलापेक्षिणी प्रतिज्ञाता मात्रा, एषा+इति न्यायेन+अग्न्यपेक्षित्वेन निर्वाहिता||6|| <5-7> न च न+अपेक्षते द्रव्यं; द्रव्यापेक्षया च त्रिभागसौहित्यम्+अर्धसौहित्यं वा गुरूणाम्+उपदिश्यते, लघूनाम्+अपि च न+अतिसौहित्यम्+अग्नेः+युक्त्यर्थम्||7|| ननु, यद्यपि+अग्निबलापेक्षिणी मात्रा, तत् कस्मात्+एकरूपः+ एव+अग्नौ लघूनां द्रव्याणां भूयसी मात्रा भवति, गुरूणां ततः+त्रिभागोचिता अर्धा वा+इति+आह---न च+इत्यादि द्रव्यम्+अपेक्षते+ इति+अर्थः त्रिभागसौहित्य मनाग्गुरुभिः एवं गौरवप्रकर्षापकर्षात्+अन्यत्+अपि कल्पनीयम् लघूनाम्+अपि न+अतिसौहित्यम्+इति+अत्र सौहित्यशब्दः+तृप्तिमात्रे वर्तते, तेन लघूनि तृप्त्यतिक्रमेण न भोक्तव्यानि, एवं हि तेषां मात्रातिक्रमः+ न स्यात्(3) (3.`भवति' इति पा०) अग्नेः+युक्तिः स्वमानावस्थितिः, तदर्थम् ननु, गुरूणां तावत्+अतिमात्रोपयोगः+अग्निपरिपालनार्थं निषिध्यंतां, येन गुरूणि+अग्न्यसमानानि; लघूनि पुनः+अग्निसमानानि, तत्+तेषां कथम्+अतिमात्रोपयोगः+ वह्निमान्द्यम्+आवहति+इति ? %ब्रूमः%---लघूनां द्रव्याणां सामान्यम्+अभिभूयातिमात्रत्वम्+एव+अग्निमान्द्यं करोति; यथा--चक्षुः+तैजसं, तेजः सहकृतं च पश्यति, तत्+एव तेजोतियोगात्+उपहन्यते; तथा शस्त्रम्+अश्मसंभवम्, अश्मयोगात्+च तीक्ष्णं संपद्यते, अश्मनि+एव च मिथ्यायोगात् प्रतिहतं भवति; तत्+उक्तं %शालाक्ये%---"यत्तोजः+ ज्योतिषां दीप्तं शारीरं प्राणिनां च यत् संयुक्तं तेजसा तेजः+तत्+हि रूपाणि पश्यति|| तत्+एव चक्षुः+तानि+एव ज्योतीष्यति तु पश्यतः विकारं भजते+अत्यर्थम्+अथवा+अपि विनश्यति|| शस्त्रस्य+अश्मा यथा योनिः+निशितं च तदश्मनि तीक्ष्णं भवति+अतियोगात्+तत्र+एव प्रतिहन्यते" इति||7|| <5-8> मात्रावत्+अध्यशनम्+अशितम्+अनुपहत्य प्रकृतिं बलवर्णसुखायुषा योजयति+उपयोक्तारम्+अवश्यम्+इति||8|| एवं तावत्+व्युत्पादिताऽग्निबलद्रव्यापेक्षिणी मात्रा, मात्रान्वितं च भोज्यं भोक्तव्यम्+इति+उक्तं, मात्राशितत्वे कः+ गुणः+ इति+आह---मात्रावत्+हि+इत्यादि इह+अवश्यम्+इति नियमः+ विरोधिकारणान्तराभावे सति बोद्धव्यः; यतः+ यद्यपि पूर्ववत्+अशनाशितोपयोक्तृपदैः प्रशस्तभोजनादिवाचिभिः प्रकृतिकरणादिगुणसंपन्नम्+अन्नं लभ्यते, तथा+अपि कालविपर्ययप्रज्ञापराधासात्म्यशब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः सन्ति+एव+आहारजन्यबलादिविरोधकाः; यत्+आह---"सन्ति हि+ऋते+अपि+अहिताहारात्+अन्याः+ रोगप्रकृतयः" (सू.अ.28) इति; तेन मात्रापरिगृहीताः शुभाः+(1) (1.`गुणाः' इति पा०) अपि प्रकृत्यादयः प्रायः+ बलादिहेतवः+ भवन्ति+इति मात्रावत्+आहारस्तुत्यर्थम्+अवश्यम्+इति(2) (2.`मात्रास्तुत्यर्थं' इति पा०) कृतम् सुखयुक्तम्+आयुः सुखायुः, यदि वा सुखं च+आयुः+च+इति मन्तव्यं; स्वरूपेण+अपि च+आयुः+मृग्यम्+इति प्राक् प्रतिपादितम्+एव||8|| <5-9> भवन्ति च+अत्र--- गुरु पिष्टमयं तस्मात्+तण्डुलान् पृथुकान्+अपि न जातु भुक्तवान् खादेत्+मात्रां खादेत्+बुभुक्षितः||9|| भवन्ति च+अत्र+इति तन्त्रकारस्य समयः+अयं---यत् पूर्वव्याख्यातार्थसंग्रहार्थं यदा श्लोकेन वक्तुम्+आरभते तदा `भवति च+अत्र' इति करोति पिष्टमयं पिष्टविकारः तस्मात्+इति गुरुत्वात् पृथुकाः `चिप्पिटा' इति लोकप्रसिद्धाः न जातु न कदाचित् मात्रां खादेत्+इति अनपायिपरिमाणवन्तं खादेत्||9|| <5-10-11> वल्लूरं शुष्कशाकानि शालूकानि बिसानि च न+अभ्यसेत्+गौरवात्+मांसं कृशं न+एव+उपयोजयेत्||10|| कूर्चिकान्+च किलाटान्+च शौकरं गव्यमाहिषे मत्स्यान् दधि च माषान्+च यवकान्+च न शीलयेत्||11|| वल्लूरं शुष्कमांसम् न+अभ्यसेत्+न निरन्तरम्+उपयुञ्ज्यात् अनभ्यासहेतुम्+आह---गौरवात्+इति मांसं कृशम् अपुष्टं रोगात्+उपरतमृगादिसंभवम्+इति+अर्थः(3) (3.रोगाद्युपहतमृगादिसंभवम्' इति पा०) एतत्+च+अपथ्यत्वात्+एव(4) (4.`सारः+ भागः' इति पा०) निषिद्धं, न गौरवात्+इति ब्रुवते कूर्चिकः क्षीरेण समं दधि तक्रं वा पक्वं; किलाटः कूर्चिकपिण्डः, नष्टक्षीरस्य घनः+(5) (5.`सारः+ भागः' इति पा०) भागः+ इति+अन्ये शौकरम्+इति शूकरमांसं, शौकरसाहचर्यात्+गव्यमाहिषे अपि मांसे एव बोद्धव्ये यवकः शूकधान्यविशेषः वक्ष्यति हि---"यवकः शूकधान्यानाम्+अपथ्यतमत्वे प्रकृष्टतमः+ भवति" (सू.अ.25) इति||10||11|| <5-12>षष्टिकान्+शालिमुद्गान्+च सैन्धवामलके यवान् आन्तरीक्षं पयः सर्पिः+जाङ्गलं मधु च+अभ्यसेत्||12|| अभ्यस्यान् दर्शयति---षष्टिकान्+इत्यादि इह षष्टिकः+ आदौ पठ्यते रक्तशालिम्+अनु प्रधानत्वख्यापनार्थम् आन्तरीक्षम्+इति आन्तरीक्षं पानीयम् पयः क्षीरम् जाङ्गलम्+इति जाङ्गलदेशभवं मृगादिमांसम् इह सैन्धवाभ्यासः+अन्नसंस्कारत्वेन मात्रया+अभिप्रेतः; तेन, "त्रीणि द्रव्याणि न+अत्युपयुञ्जीत पिप्पल्यः+ लवणं क्षारः" (वि.अ.1) इति यत्+वक्ष्यति तेन समं विरोधः+ न भवति, तत्र लवणातियोगस्य प्रतिषिद्धत्वात्||12|| <5-13> तत्+च नित्यं प्रयुञ्जीत स्वास्थ्यं येन+अनुवर्तते अजातानां विकाराणाम्+अनुत्पत्तिकरं च यत्||13|| मात्राशीत्यादिना स्वास्थ्यपरिपालनोपायः+ उच्यते, अतिबहु च स्वस्थपरिपालनं तन्त्रे वक्तव्यं, तत्+च+इह+अभिधीयमानं ग्रन्थगौरवम्+आवहति, अनभिधीयमानं च ग्रन्थस्य न्यूनताम्+आपादयति; अतः+तत्सूत्रमात्रेण+उद्देष्टुम्+आह---तत्+च+इत्यादि सुष्ठु निर्विकारत्वेन+अवतिष्ठते+ इति स्वस्थः, तस्य भावः स्वास्थ्यम्; उद्वेजकधातुवैषम्यविरहितधातुसाम्यम्+इति+अर्थः तत्+च स्वाथ्यम्+उभयथा परिपाल्यते विशुद्धाहाराचाराभ्यां सदा क्षीयमाणशरीरपोषणेन, प्रत्यवायहेतुपरिहारेण च; यथा---दीपपरिपालनं स्नेहवर्तिदानात् पोषणेन क्रियते, तथा शलभवातादिनिर्वापकहेतुपरिहारेण च शरीरप्रत्यवायहेतुः+च द्विविधः---बुद्धिदोषात्+विषमशरीरन्यासादिः+वातादिकारकः, दुष्परिहरः+च(1) (1.`दुर्त्यवहारः+च, कालविशेषः स्वभावात्+इह हेमन्तादिः' इति पा०) कालविशेषः स्वभावात्+इह हेमन्तादिः कफचयादिकारकः तत्र श्लोकपूर्वार्धेन स्वास्थ्यपोषकहेतुम्+आह, उत्तरार्धेन तु अजातानाम्+इत्यादिना स्वास्थ्यविघातकहेतुपरिहारम्+आह यद्यपि च+अजातानां विकाराणाम्+अनुत्पत्तिः स्वभावसिद्धाः+ विद्यते+ एव, विद्यमाने(2) (2.`विद्यमानाया' इति पा०) च करोति+अर्थः+ मुख्यः+ न+अस्ति, तथा+अपि+इदम्+एव+अजातविकाराणाम्+अनुत्पत्तिकरणं यत्+तद्विकारहेतुपरिहरणं तथा दुष्परिहरकालविशेषजनितदोषहरणं, (3) (3.`कालविशेषजन्य' इति पा०) यथा वक्ष्यति---"माधवप्रथमे मासि नभस्यप्रथमे पुनः सहस्यप्रथमे च+एव वाहयेद्दोषसंचयम्"(4) (4.`हारयेत्' इति पा०) (सू.अ.7) इति; तथा हेत्वन्तरनिरपेक्षोत्पद्यमानचक्षुः श्लेष्महरणार्थम्+अञ्जनम्; एवम्+आदि||13|| <5-14> अतः+ ऊर्ध्वं शरीरस्य कार्यम्+अक्ष्यञ्जनादिकम् स्वस्थवृत्तिम्+अभिप्रेत्य गुणतः संप्रवक्ष्यते||14|| अतः+ ऊर्ध्वम्+इत्यादि अतः स्वास्थ्यानुवृत्तिकारणकथनात्+ऊर्ध्वं, कार्यम् अवश्यकार्यं, स्वस्थवृत्तिम्+अभिप्रेत्य स्वस्थवृत्तानुष्ठाने, अक्ष्यञ्जनाद्यवश्यं कार्यम्+इति+अर्थः; अञ्जनशब्दः+अभ्यञ्जने+अपि वर्तते, तदर्थम्+अक्ष्यञ्जनम्+इति+उक्तम् अञ्जनम्+एव+आदौ+उपाहितं प्रधानावयवचक्षुः--परिपालकत्वात् उक्तं च---"चक्षुः" प्रधानं सर्वेषाम्+इन्द्रियाणां विदुः+बुधाः घननीहारयुक्तानां ज्योतिषाम्+इव भास्करः" इति यदि वा स्वस्थवृत्तम्+अधिकृत्य यदञ्जनादि, तत्+उच्यते; रोगेषु तु यदञ्जनादि, तद्रोगचिकित्सासु वक्तव्यम् यद्यपि च+एतदञ्जनादि रोगहरम्+अपि वक्तव्यं, तथा+अपि प्रायः स्वस्थवृत्तमतम्+एतत्+इति स्वस्थवृत्तम्+अभिप्रेत्येयुक्तम्||14|| <5-15> सौवीरम्+अञ्जनं नित्यं हितम्+अक्ष्णोः प्रयोजयेत् पञ्चरात्रे+अष्टरात्रे वा स्रावणार्थे रसाञ्जनम्||15|| सौवीरम्+इत्यादि सुवीरानदीभवं सौवीरम् नित्यं प्रत्यहम् अक्ष्णोः+इति द्विवचनम्+अक्षिगोलकद्वये+अपि+अञ्जनविधानार्थम् पञ्चरात्राष्टरात्रग्रहणम्+अदूरान्तरकाले नियमदर्शनार्थम् तेन दोषकालम्+अपेक्ष्य+अर्वाङ्मध्ये ऊर्ध्वं च कर्तव्यं स्रावणम्+अञ्जनम्+इति भवति||15|| <5-16-17.1> चक्षुः+तेजोमयं तस्य विशेषात्+श्लेष्मतः+ भयम् ततः श्लेष्महरं कर्म हितं दृष्टेः प्रसादनम्||16|| दिवा तत्+न प्रयोक्तव्यं नेत्रयोः+तीक्ष्णम्+अञ्जनम् विरेकदुर्बला दृष्टिरादित्यं प्राप्य सीदति||17|| तस्मात् स्राव्यं निशायां तु ध्रुवम्+अञ्जनम्+इष्यते 18.1 स्रावणाञ्जनप्रकरणोपपत्तिम्+आह---चक्षुः+इत्यादि चक्षुः+इन्द्रियस्य तैजसस्य श्लेष्मतः+ आप्यात्तैजसविरुद्धत्वेन हेतुना, विशेषात्+इति वातापित्तभयादधिकत्वेन भयं भवति श्लेष्मजये च स्रावणं प्रधानं, तस्मात् स्राव्यम्+इति+अर्थः स्रावणाञ्जनकालं नियमयति---निशायाम्+इत्यादि ध्रुवम्+अवश्यं निशायाम्+एव, अञ्जनं प्रत्यासन्नत्वात् स्रावणाञ्जनम् %जतूकर्णे%न+अपि स्रावणरसाञ्जनं निशायाम्+एव विहितं, यत्+उक्तं---"सप्ताहात्+रसाञ्जनं नक्तम्" इति %शालक्ये%+अपि+उक्तं---"विरेकदुर्बला दृष्टिः+आदित्यं प्राप्य सीदति(1) (1.`दूष्यति' इति पा०) रात्रौ स्वप्नुगुणात्+च+अक्षि पुष्यति+अञ्जनकर्षि(र्शि)तम्" इति सौवीराञ्जनं तु विरेचनं न भवति, चक्षुः प्रसादमात्रं करोति, तेन तद्दिवाक्रियमाणं न विरोधि अन्ये तु व्याख्यानयन्ति---ध्रुवं नित्यकर्तव्यं सौवीराञ्जनं यत्+तन्निशि कर्तव्यं, स्रावणाञ्जनं तु श्लेष्मोद्रेकविषये(यि) वमनवत् पूर्वाह्णे+ एव कर्तव्यम्|| 16-18.1|| <5-18.2-25.1> यथा हि कनकादीनां मलिनां(2) (2.`मणीनां' इति पा०) विविधात्मनाम्||18.2|| धौतानां निर्मला शुद्धिः+तैलचेलकचादिभिः एवं नेत्रेषु मर्त्यानाम्+अञ्जनाः+च्योतनादिभिः||19|| दृष्टिः+निराकुला भाति निर्मले नभसीन्दुवत् अञ्जनगुणम्+आह---यथा हि+इत्यादि शुद्धिः स्वाभाविकी; सा+आगन्तुधूल्याद्यपनयनेन निर्मला सति भाति आश्चयोतनं नेत्रविरेकार्थं द्रवौषधदानं, तत्+च+इह+अनभिहितम्+अपि फलैक्यादभिहितम्, आदिशब्देन पुटपाकादीनां ग्रहणम्||18||19|| हरेणुकां प्रियङ्गुं च पृथ्वीकां केशरं नखम्||20|| ह्रीवेरं चन्दनं पत्रं त्वगेलोशीरपद्मकम् ध्यामकं मधुकं मांसी गुग्गुल्वगुरुशर्करम्||21|| न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षलोध्रत्वचः शुभाः वन्यं सर्जरसं मुस्तं शैलेयं कमलोत्पले||22|| श्रीवेष्टकं शल्लकीं च शुकबर्हम्+अथ+अपि च पिष्ट्वा लिम्पेच्छरेषीकां तां वर्तिं यवसन्निभाम्||23|| अङ्गुष्ठसंमितां कुर्यात्+अष्टाङ्गुलसमां भिषक् शुष्कां निगर्भां तां वर्तिं धूमनेत्रार्पितां नरः||24|| स्नेहाक्ताम्+अग्निसंप्लुष्टां पिबेत् प्रायोगिकीं सुखाम्||25.1|| इह+एव+अञ्जनान्ते धूमपानं विधास्यति---"नावनाञ्जननिद्रान्ते" इत्यादिना; अतः+अञ्जनानन्तरं धूमः+अभिधीयते; उक्तं च %शालक्ये%---"तीक्ष्णाञ्जनेनाञ्जितलोचनस्य यः सम्प्रदुष्टः+ न निरेति नेत्रात् श्लेष्मा शिरः स्थः स तु पीतमात्रे धूमे प्रशान्तिं लभते क्षणेन" इति हरेणुकाम्+इत्यादि हरेणुका रेणुका पृथ्वीका कृष्णजीरकम् केशरं नागकेशरम् पद्मकं पद्मकाष्ठम् ध्यामकं गन्धतृणम् न्यग्रोधादीनां प्लक्षान्तानां त्वचः, तासां विशेषणं शुभा इति वन्यं कैवर्तम्+उस्तकम् शुकबर्हं ग्रन्थिपर्णकम् शरेषीका शरपुष्पस्य नाली `शरिका' इति प्रसिद्धा अत्र विधानं---पिष्टः+भेषजैः शरिका तथा वेष्टयितव्या यथा अष्टाङ्गुलायता अङ्गुष्ठपरिणाहा(1) (1.`अङ्गुष्ठोदरा' इति पा०) च वर्तिः स्यात्, तस्यां च शुष्कायां सत्यां शरेषीकाम्+आकृष्य स्नेहेन+आभ्यज्याग्निनैकस्पिन्नग्रे+अवदह्य वक्ष्यमाणधूमपाननलिकायाम्+अग्ररन्ध्रे(2) (2.`मूलरन्ध्रं' इति पा०) निवेश्यातः+ धूमः पेयः(3) (3."तां वर्तिं यवाकारादिरूपां शुष्कां शुष्कीकृत्य शरेषिकाम्+आकृष्य विगर्भां कृत्वा स्नेहेन+अभ्यज्य वक्ष्यमाणधूमनेत्रे धूमपाननलिकायां षट्त्रिंदशङ्गुलमितायां त्रिकोषाफलितायाम्+अर्पितां तच्छिद्रे प्रविष्टम्+एकम्+अग्रं यस्याः+ताम्+अग्निसंप्लुष्टाम्+अन्यस्मिन्+न+अग्रे+अग्निना दह्यमानां सुखां सुखजनिकां प्रायौगिकीं पिबेत्" इति गङ्गाधरः ) प्रायोगिकी च नित्यपेयधूमवर्तिसंज्ञा सुखाम्+इति+अनेन+अकटुकत्वम्+अनत्ययत्वं च दर्शयति|| 18.2-25.1|| <5-25.2-26.1> वसाघृतमधूच्छिष्टैः+युक्तियुक्तैः+वरौषधैः|| 25.2|| वर्तिं मधुरकैः कृत्वा स्नैहिकीं धूमम्+आचरेत्||26.1 स्नैहिकधूमवर्तिम्+आह---वसेत्यादि मधूच्छिष्टं सिक्थकम् वरौषधैः+इति मधुरकविशेषणं; मधुरकाणि जीवनीयानि जीवकर्षभकादीनि युक्तियुक्तैः+इति+अनेन तथा वसादिग्रहणं कर्तव्यं, यथा वर्तिः कर्तुं पार्यते+ इति दर्शयति वर्तिकरणं च पूर्ववत् स्नैहिकी स्नेहनकारिका|| 25.2-26.1|| <5-26.2-27.1> श्वेता ज्योतिष्मती च+एव हरितालं मनः शिला||26.2|| गन्धाः+च+अगुरुपत्राद्या धूमं मूर्धविरेचने(4.) (4, .`धूमः शीर्षविरेचनम्' इति पा०) 27.1 वैरेचनिकधूमपानवर्तिं दर्शयति---श्वेत्यादि श्वेता अपराजिता गन्धाः सुगन्धद्रव्याणि, तेषां विशेषणम्+अगुरुपत्राद्याः, अगुरु च पत्राद्याः+च अगुरुपत्राद्याः, अगुरुपत्राद्याः+च ज्वरे वक्ष्यमाणः "अगुरुकुष्ठतगरपत्र" (चि.अ.3) इत्यादिगणः+ मन्तव्यः अगुर्वाद्याः+ इति न कृतं, कुष्ठतगरयोः+अतितीक्ष्णत्वेन मस्तुलुङ्गकस्रावभयात्(1) (1.`मस्तुलुङ्गद्रावकयोः' इति पा०) परिहारार्थम् वक्ष्यति च त्रिमर्मीये---"धूमवर्तिं पिबेत्+गन्धैः+अकुष्ठतगरैः+तथा (सि.अ.9)" इति, %शालाक्ये+अ%पि+उक्तं---"नतकुष्ठे स्रावयतः+ धूमवर्तिप्रयोजिते मस्तुलुङ्गं विशेषेण तस्मात्+तेन+एव योजयेत्" इति; %सुश्रुते%+अपि+उक्तं---"एलादिना तगरकुष्ठवर्ज्येन" (सू.चि.अ.40) इति|| 26.2-27.1|| <5-27.2-33.1> गौरवं शिरसः शूलं पीनसार्धावभेदकौ||27.2|| कर्णाक्षिशूलं कासः+च हिक्काश्वासौ गलग्रहः दन्तदौर्बल्यम्+आस्रावः श्रोत्रघ्राणाक्षिदोषजः||28|| पूतिः+घ्राणास्यगन्धः+च दन्तशूलम्+अरोचकः हनुमन्याग्राहः कण्डूः क्रिमयः पाण्डुता मुखे||29|| श्लेष्मप्रसेकः+ वैस्वर्यं गलशुण्ड्युपजिह्विका खालित्यं(2) (2.`पालित्यं' इति पा०) पिञ्जरत्वं च केशानां पतनं तथा||30|| क्षवथुः+च+अतितन्द्रा च बुद्धेः+मोहः+अतिनिद्रता धूमपानात् प्रशाम्यन्ति बलं भवति च+अधिकम्||31|| शिरोरुहकपालानाम्+इन्द्रियाणां स्वरस्य च न च वातकफात्मानः+ बलिनः+अपि+ऊर्ध्वजत्रुजाः||32|| धूमवक्त्रकपानस्य(3) (3.`धूमरक्तकपालस्य' इति `धूमरिक्तकपालस्य' इति च पा०) व्याधयः स्युः शिरोगताः||33.1|| धूमपानगुणान् दर्शयति---गौरवम्+इत्यादि शिरोरुहाः केशाः; कपालाः+च शिरसः+ एव बलिनः+अपि+इति बलवत्कारणा अपि+इति+अर्थः ऊर्ध्वजत्रुजत्वेन+एव शिरोगताः+ अपि लब्धाः+ते पुनः+अभिधीयन्ते विशेषविधानार्थम्||27.2-33.1|| <5-33.2-36.1>प्रयोगपाने तस्य+अष्टौ कालाः सम्परिकीर्तिताः||33.2|| वातश्लेष्मसमुत्क्लेशः कालेषु+एषु हि लक्ष्यते स्नात्वा भुक्त्वा समुल्लिख्य क्षुत्वा दन्तान्निघृष्य च||34|| नावनाञ्जननिन्द्रा+अन्ते च+आत्मवान् धूमपः+ भवेत् तथा वातकफात्मानः+ न भवन्ति+ऊर्ध्वजत्रुजाः||35|| रोगाः+तस्य तु पेयाः स्युः+आपानाः+त्रिः+त्रयः+त्रयः 36.1 धूमपानकालं दर्शयति---प्रयोगेत्यादि प्रयोगपाने प्रायोगिकधूमपाने एते+अष्टौ कालाः, स्नैहिकपाने तु वातवृद्ध्युपलक्षितः कालःष वैरेचनिकपाने तु श्लेष्मवृद्ध्युपलक्षितः+ मन्तव्यः प्रायोगिकः+ एव प्रायः स्वस्थवृत्ताधिकारे, तेन तत्कालः+ एव कण्ठरवेणाभिधीयते; यदि वा प्रयोगपाने सततपाने स्वस्थाधिकारः+ इति यावत्; तेन धूमत्रयस्य+अपि+एते कालाः+ भवन्ति वातकफात्मशब्देन वातात्मानः कफात्मानः+ वातकफात्मानः+च गृह्यन्ते पेयाः स्युः+इत्यादौ+आपाना धूमाभ्यवहारमोक्षाः; एकैकस्मिन् स्नानादिधूमपानकाले त्रिः+इति आवृत्तित्रयं कर्तव्याः, ते च+आवृत्तित्रये+अपि त्रिधा त्रिधा कर्तव्याः; एकैकस्मिन् धूमपानकाले नव धूमाभ्यवहारमोक्षाः कर्तव्याः; त्रीः+त्रीन्+अभ्यवहारान् कृत्वा विश्रामः+अन्तरा कर्तव्यः+ इति+अर्थः||33.2-36.1|| <5-36.2-38.1> परं द्विकालपायी स्यात्+अह्नः कालेषु बुद्धिमान्||36.2|| प्रयोगे, स्नैहिके तु+एकं, वैरेच्यं त्रिचतुः पिबेत् हृत्कण्ठेन्द्रियसंशुद्धिः+लघुत्वं शिरसः शमः||37|| यथा+ईरितानां दोषाणां सम्यक्+पीतस्य लक्षणम् 38.1 अष्टसु कालेषु+एकस्मिन्+एकस्मिन् दिवसे(1) (1.`धूमे' इति पा०) यस्मिन् धूमे यावान् यावान् पानकालनियमः+तं दर्शयति---परम्+इत्यादि कालेषु स्नात्वा+इत्यादिकालेषु प्रयोगे प्रायोगिकधूमे स्नैहिके तु+एकम्+इति स्नैहिकधूमे एकम्+एव कालं व्याप्य धूमं पिबेत्+इति योज्यम् त्रिचतुः+इति वैरेच्ये दोषबलापेक्षः+ विकल्पः|| 36.2-38.1 <5-38.2-40> बाधिर्यमान्ध्यमूकत्वं रक्तपित्तं शिरोभ्रमम्||38.2|| अकाले च+अतिपीतः+च धूमः कुर्यात्+उपद्रवान् तत्र+इष्टं सर्पिषः पानं नावनाञ्जनतर्पणम्||39|| स्नैहिकं धूमजे दोषे वायुः पित्तानुगः+ यदि शीतं तु रक्तपित्ते स्यात्+श्लेष्मपित्ते विरूक्षणम्||40|| बाधिर्येत्यादि धूमजः+ इति+अविधिप्रयुक्तधूमकृते(2) (2.`अधिकप्रयुक्तधूमकृते' इति पा०) यदि वायुः पित्तानुगः+ वृद्धः+तदा नावनाञ्जनतर्पणं स्नैहिकं स्नेहकृतं कर्तव्यं, शीतं शीतद्रव्यकृतं कर्तव्यं नावनाद्येव, विरूक्षणम्+अपि नावनाद्येव||38.2-40|| <5-41-46.1> परं तु+अतः प्रवक्ष्यामि धूमः+ येषां विगर्हितः न विरिक्तः पिबेत्+धूमं न कृते बस्तिकर्मणि||41|| न रक्ती न विषेण+आर्तः+ न शोचन्न(3) (3.`शोषी' इति पा०) च गर्भिणी न श्रमे न मदे नामे न पित्ते न प्रजागरे||42|| न मूर्च्छाभ्रमतृष्णासु न क्षीणे न+अपि च क्षते न मद्यदुग्धे(4) (4.`न मद्यं न पयः' इति पा०) पीत्वा च न स्नेहं न च माक्षिकम्||43|| धूमं न भुक्त्वा दध्ना(5) (5.`न च+अपि भुक्तवान् दध्ना' इति पा०) च न रूक्षः क्रुद्धः+ एव च न तालुशोषे तिमिरे शिरस्यभिहिते न च||44|| न शङ्खके न रोहिण्यां न मेहे न मदात्यये एषु धूमम्+अकालेषु मोहात् पिबति यः+ नरः||45|| रोगाः+तस्य प्रवर्धन्ते दारुणा धूमविभ्रमात् 46.1 न विरिक्त इत्यादौ प्रतिनिषेध्यं नकारकरणं निषेधगौरवदर्शनार्थम् धूमं न भुक्त्वा+इति पुनः+धूमग्रहणं दध्ना भुक्तवतः+ विशेषप्रतिषेधार्थम्||41-46.1|| <5-46.2-48.1> धूमयोग्यः पिबेत्+दोषे शिरोघ्राणाक्षिसंश्रये||46.2|| घ्राणेनास्येन कण्ठस्थे मुखेन घ्राणपः+ वमेत् आस्येन धूमकवलान् पिबन् घ्राणेन न+उद्वमेत्||47|| प्रतिलोमं गतः+ हि+आशु(1) (1.`ह्यस्य' इति पा०) धूमः+ हिंस्यात्+हि चक्षुषी||48.1|| धूमयोग्यः+ इत्यादौ घ्राणेन+इति छेदः प्रतिलोमं गतः+ आस्यपीतः+ घ्राणं गतः+ इति+अर्थः हिशब्दद्वयं च हेतौ तेन+अयम्+अर्थः---यस्मात् प्रतिलोमं विमार्गं गतः+ धूमः+तस्मात्+चक्षुषी हिंस्यात्, यस्मात्+हि+स्यात् तस्मात्+ घ्राणेन न+उद्वमेत्+इति||46.2-48.1|| <5-48.2-49.1> ऋज्वङ्गचक्षुः+तच्चेताः सूपविष्टः+त्रिपर्ययम्||48.2|| पिबेत्+छिद्रं पिधाय+एकं नासया धूमम्+आत्मवान् 49.1 सम्यक्+उपविष्टः सूपविष्टः त्रिपर्ययम्+इति तु यद्यपि पूर्वम्+एव+उक्तम् `आपानाः+त्रिः+त्रयः+त्रयः' इति+अनेन, तथा+अपि त्रिपर्ययधूमपानपर्यन्तमृज्वङ्गचक्षुः+आदि कर्तव्यं न+उपक्रमम्+अत्र एव+इति पुनः+अभिधानेन दर्शयति नासिकया+अपि रन्ध्रैकच्छिद्रं पिधाय पिबेत्+न पुनः+नासिकया+एव पिबेत्+इति नियमः||48.2-49.1|| <5-49.2-51.1> चतुर्विंशतिकं नेत्रं स्वाङ्गुलीभिः+विरेचने(1) (1.`हि+अस्य' इति पा०)||49.2|| द्वात्रिंशदङ्गुलं स्नेहे प्रयोगे+अध्यर्धम्+इष्यते ऋजु(2) (2.`ऋजु त्रिकोषम्+अच्छिद्रं' इति `%योगीन्द्रनाथसेनः% पठति, "ऋजु अकुटिलं, त्रीणि कोषाणि पर्वाणि यस्य तद्त्रिकोषम्, अच्छिद्रं छिद्ररहितं, यथा तेन मार्गेण न निर्गच्छेत्" इति च व्याख्यानयति "कोषः पर्व, ऋजुभिः+त्रिभिः कोषैराफलितम् आ सम्यक् सन्धिस्थाने+अनृजुरूपेण+उत्तरमुखेन सन्धानेन निष्पादितं त्रिभङ्गम्+इति+अर्थः त्रिकोषस्य ऋजुत्वेन समुदायस्य त्रिवक्रत्वम्+आयातम् " इति %गङ्गाधरः %) त्रिकोषाफलितं कोलास्थ्यग्रप्रमाणितम्||50|| वस्तिनेत्रसमद्रव्यं धूमनेत्रं प्रशस्यते 51.1 नेत्रं नलिका चतुर्विंशतिकं चतुर्विंशत्यङ्गुलम् अध्यर्धं सार्धम्+इति+अर्थः; इह वैरेचनिकनेत्रम्+एव चतुर्विंशत्यङ्गुलप्रमाणं सार्धं सत् षट्त्रिंशदङ्गुलप्रमाणं प्रायोगिकधूमपाने; तत्+तु %जतूकर्ण%प्रत्ययात्+बोद्धव्यम् यत्+आह--"सार्धः+त्र्यंशयुतः पूर्णः+ हस्तः प्रायोगिकादिषु" इति त्रिकोषाफलितम्+इति त्रिभिः पर्वभिः+भिन्नैः समन्वितम्||49.2-51.1|| <5-51.2-52.1> दूरात्+विनिर्गतः पर्वच्छिन्नः+ नाडीतनूकृतः||51.2|| न+इन्द्रियं बाधते धूमः+ मात्राकालनिषेवितः 52.1 यथा+अभिहितनलिकया पाने गुणं दर्शयति---दूरात्+इत्यादि||51.2-52.1|| <5-52.2-56.1> यदा चोरः+च कण्ठः+च शिरः+च लघुतां व्रजेत्||52.2|| कफः+च तनुतां प्राप्तः सुपीतं धूमम्+आदिशेत् अविशुद्धः स्वरः+ यस्य कण्ठः+च सकफः+ भवेत्||53|| स्तिमितः+ मस्तकः+च+एवम्+अपीतं धूमम्+आदिशेत् तालु मूर्धा च कण्ठः+च शुष्यते परितप्यते||54|| तृष्यते मुह्यते जन्तू रक्तं च स्रवते+अधिकम्|| शिरः+च भ्रमते+अत्यर्थं मूर्च्छा च+अस्य+उपजायते||55|| इन्द्रियाणि+उपतप्यन्ते धूमे+अत्यर्थं निषेविते 56.1 केचित्+धूमसम्यक्पानादिलक्षणं ग्रन्थं पठन्ति तत्र, यदा चोरः+च+इत्यादि सम्यक्+धूमपानलक्षणम्, अविशुद्ध इत्याद्ययोगलक्षणं, ताल्वित्याद्यतियोगलक्षणम्||52.2-56.1|| <5-56.2-63.1> वर्षे(1) (1.`वर्त्मवर्षे' इति पा०) वर्षे+अणुतैलं च कालेषु त्रिषु ना चरेत्||56.2|| प्रावृट्शरद्वसन्तेषु गतमेघे नभः+तले नस्यकर्म यथाकालं यः+ यथा+उक्तं निषेवते||57|| न तस्य चक्षुः+न घ्राणं न श्रोत्रम्+उपहन्यते न स्युः श्वेता न कपिलाः केशाः श्मश्रूणि वा पुनः||58|| न च केशाः प्रमुच्यन्ते(2) (2.`प्रलुच्यन्ते' इति पा०) वर्धन्ते च विशेषतः मन्यास्तम्भः शिरः शूलमर्दितं हनुसंग्रहः||59|| पीनसार्धावभेदौ च शिरः कम्पः+च शाम्यति सिराः शिरः कपालानां सन्धयः स्नायुकण्डराः||60|| नावनप्रीणिताः+च+अस्य लभन्ते+अभ्यधिकं बलम् मुखं प्रसन्नोपचितं स्वरः स्निग्धः स्थिरः+ महान् 61 सर्वेन्द्रियाणां वैमल्यं बलं भवति च+अधिकम् न च+अस्य रोगाः सहसा प्रभन्ति+ऊर्ध्वजत्रुजाः||62|| जीर्यतः+च+उत्तमाङ्गेषु(3) (3.`ओश्चोत्तमाङ्गे च' इति पा०) जरा न लभते बलम् 63.1 धूमनस्ययोः+नासाद्वारसामान्याद्धूमम्+अनु नस्यं ब्रूते---वर्षः+ इत्यादि अणूनां स्रोतसां हितम्+इति+अणुतैलं, तत्+च+अग्रे वक्ष्यमाणम् शिरः कपालानाम्+एव सिराः सन्धयः स्नायुकण्डराः+च उत्तमाङ्गेषु+इति बहुवचनं शिरसः+अभ्यर्हितत्वात्; यदि वा जरा वलीपलितादिलक्षणा या सा उत्तमा प्रकर्षप्राप्ताऽङ्गेषु मस्तकादिषु निषिध्यते||56.2-63.1|| <5-63.2-71.1> चन्दनागुरुणी पत्रं दार्वीत्वङ्मधुकं बलाम्||63.2|| प्रपौण्डरीकं सूक्ष्मैलां विडङ्गं बिल्वम्+उत्पलम् ह्रीबेरम्+अभयं वन्यं तु+अङ्मुस्तं सारिवां स्थिराम्||64|| जीवन्तीं पृश्निपर्णीं च सुरदारु(4) (4.`सुराह्वं पृश्निपर्णीं च जीवन्तीं च' इति पा०) शतावरीम् हरेणुं बृहतीं व्याघ्रीं सुरभीं पद्मकेशरम्||65|| विपाचयेत्+शतगुणे माहेन्द्रे विमले+अम्भसि तैलात्+दशगुणं शेषं कषायम्+अवतारयेत्||66|| तेन तैलं कषायेण दशकृत्वः+ विपाचयेत् अथ+अस्य दशमे पाके समांशं(5) (5.`समानं' इति पा०) छागलं पयः||67|| दद्यात्+एषः+अणुतैलस्य नावनीयस्य संविधिः अस्य मात्रां प्रयुञ्जीत तैलस्य+अर्धपलोन्मिताम्||68|| स्निग्धस्विन्नोत्तमाङ्गस्य पिचुना नावनैः+त्रिभिः त्र्यहात्+त्र्यहात्+च सप्ताहम्+एतत् कर्म समाचरेत्||69|| निवातोष्णसमाचारी(1) (1.`निवातोष्णसमाचारः+' इति पा०) हिताशी नियतेन्द्रियः तैलम्+एतत्+त्रिदोषघ्नम्+इन्द्रियाणां बलप्रदम्||70|| प्रयुञ्जानः+ यथाकालं यथा+उक्तान्+अश्नुते गुणान् 71.1 चन्दनेत्यादौ दार्व्याः+त्वक् दार्वीत्वक् जीवन्ती सुवर्णनाला स्वनामप्रसिद्धा, सुरभी शूकशिम्बा, पद्मस्य केशरं पद्मकेशरम् माहेन्द्रे आन्तरिक्षे शतगुणे तैलात्+इति योज्यम् दशगुणम्+इति+एतत्+अपि तैलात्+इति योजनीयम् अत्र तु क्वाथ्यभेषजं तावन्मानं ग्राह्यं यावता क्वाथार्थोपात्तं पानीयं भेषजचतुर्गुणं भवति, "क्वाथ्यात्+चतुर्गुणं वारि" इति+अस्य+अबाधितत्वात्, न तु भेषजात्+शतगुणे+अम्भसि+इति+एवं व्याख्येयं; यत्+आह %जतूकर्णः%---"पक्त्वा+अथ+अम्बुशतप्रस्थे दशभागस्थितेन तु तैलप्रस्थं पचेत्तेन छागीक्षीरेण संयुतम्" इति यदि वा, तैलप्रमाणानुमानेन+एव "स्नेहात्+चतुर्गुणं क्वाथ्यं" इति परिभाषया क्वाथ्यद्रव्यपरिमाणं व्यवस्थापनीयम् पिचुना+इति तूलकपिण्डिकया नावनैः+त्रिभिः वारत्रयेण+इति+अर्थः त्र्यहात्+त्र्यहात्+इति एकैकं दिनम्+अन्तरीकृत्य, सप्ताहम्+इति अन्तरितदिनानि वर्जयित्वा; तेन+एकैकस्मिन् ऋतौ त्रयोदशाहान्+अस्यप्रयोगः समाप्यते||63.2-71.1|| <5-71.2-76.1> आपोथिताग्रं द्वौ कालौ कषायकटुतिक्तकम्||71.2|| भक्षयेत्+दन्तपवनं दन्तमांसानि+अबाधयन् निहन्ति गन्धं वैरस्यं जिह्वादन्तास्यजं मलम्||72|| निष्कृष्य रुचिम्+आधत्ते सद्यः+ दन्तविशोधनम् करञ्जकरवीरार्कमालतीककुभासनाः||73|| शस्यन्ते दन्तपवने ये च+अपि+एवम्+विधा द्रुमाः सुवर्णरूप्यताम्राणि त्रपुरीतिमयानि च||74|| जिह्वानिः+लेखनानि स्युः+अतीक्ष्णानि+अनृजूनि च जिह्वामूलगतं यत्+च मलमुच्छ्वासरोधि च||75|| दौर्गन्ध्यं भजते तेन तस्माद्जिह्वां विनिर्लिखेत् 76.1 स्थानप्रत्यासत्त्यः+ दन्तकाष्ठगुणान् दर्शयति---आपोथितेत्यादि द्विकालं सायं प्रातः+इति दन्तान् पुनाति+इति दन्तपवनं दन्तकाष्ठम् निष्कृष्य मलम्+इति संबन्धः ककुभः अर्जुनः एवम्+विधा एवम्+रसाः+ इति+अर्थः||71.2-76.1|| <5-76.2-77> धार्याणि+आस्येन वैशद्यरुचिसौगन्ध्यम्+इच्छता||76.2|| जातीकटुकपूगानां लवङ्गस्य फलानि च कक्कोलस्य फलं पत्रं ताम्बूलस्य शुभं तथा तथा कर्पूरनिर्यासः सूक्ष्मैलायाः फलानि च||77|| कटुकं लताकस्तूरी यद्यपि लवङ्गस्य वृन्तम्+अभिप्रेतं तथा+अपि बहूनां फलस्य ग्राह्यत्वात्+शत्रिणः+ गच्छन्ति+इति न्यायेन सामान्येन फलम्+इति+उक्तम्||76.2-77|| <5-78-89> हन्वोः+बलं स्वरबलं वदनोपचयः परः स्यात् परं च रसज्ञानम्+अन्ने च रुचिः+ऊत्तमा||78|| न च+अस्य कण्ठशोषः स्यात्+न+ओष्ठयोः स्फुटनात्+भयम् न च दन्ताः क्षयं यान्ति दृढमूला भवन्ति च||79|| न शूल्यन्ते न च+अम्लेन हृष्यन्ते भक्षयन्ति च परान्+अपि खरान् भक्ष्यान्+तैलगण्डूषधारणात्||80|| नित्यं स्नेहार्द्रशिरसः शिरः शूलं न जायते न खालित्यं न पालित्यं न केशाः प्रपतन्ति च||81|| बलं शिरः कपालानां विशेषेण+अभिवर्धते दृढमूलाः+च दीर्घाः+च कृष्णाः केशाः+ भवन्ति च||82|| इन्द्रियाणि प्रसीदन्ति सुत्वक्+भवति च+आननम्(1) (1.`च+अमलम्' इति पा०) निद्रालाभः सुखं च स्यात्+मूर्ध्नि तैलनिषेवणात्||83|| न कर्णरोगा वातोत्था न मन्याहनुसंग्रहः न+उच्चैः श्रुतिः+न बाधिर्यं स्यात्+नित्यं कर्णतर्पणात्||84|| स्नेहाभ्यङ्गात्+यथा कुम्भः+चर्म स्नेहविमर्दनात् भवति+उपाङ्गात्+अक्षः+च दृढः क्लेशसहः+ यथा||85|| तथा शरीरम्+अभ्यङ्गात्+दृढं सुत्वक् च जायते प्रशान्तमारुताबाधं क्लेशव्यायामसंसहम्||86|| स्पर्शने+अभ्यधिकः+ वायुः स्पर्शं च त्वगाश्रितम् त्वच्यः+च परम्+अभ्यङ्गः+तस्मात्+तम्(2) (2.`परमः+अभ्यङ्गः' इति पा०) शीलयेत्+नरः||87|| न च+अभिघाताभिहतं गात्रम्+अभ्यङ्गसेविनः विकारं भजते+अत्यर्थं बलकर्मणि वा क्वचित्||88|| सुस्पर्शोपचिताङ्गः+च बलवान् प्रियदर्शनः भवति+अभ्यङ्गनित्यत्वात्+नरः+अल्पजरः+ एव च||89|| हन्वोः+इत्यादि स्नेहगण्डूषगुणाः नित्यम्+इत्यादि निषेवणात्+इति+अन्तं शिरः+तैलगुणाः मूर्ध्नि तैलनिषेवणात्+इति+उक्ते+अपि स्नेहार्द्रशिरसः+ इति यत् करोति, तेन यावता तैलेन+आर्द्रशिराः स्यात्+तावत्+मूर्ध्नि तैलं सेव्यम्+इति दर्शयति स्नेहाभ्यङ्गाद्यित्यादि उपाङ्गस्नेहदानात्, अक्षः+ रथस्य चक्रनिबन्धनकाष्ठम् बहुदृष्टान्तकरणं तु कस्यचित् किंचित् प्रसिद्धं भविष्यति न हि सर्वं सर्वत्र प्रसिद्धम्+इति+अभिप्रायेण; यदि वा स्नेहस्य नानाकार्यकरणशक्त्युपदर्शार्थम् स्पर्शने स्पर्शनेन्द्रिये वायुः+अधिकः; वैद्यकदर्शने पाञ्चभौतिकत्वात्+इन्द्रियस्य+इति+अर्थः त्वच्यः+च परमभ्यङ्गः+ इति चकारात्+वातहितः+च, एतेन+आश्रितस्य वाताधिकस्य स्पर्शनेन्द्रियस्य, आश्रयस्य च त्वचः+ हितः+ इति+उक्तं भवति बलेन संपाद्यं कर्म बलकर्म गुरुभारहरणादि||78-89|| <5-90-92>खरत्वं स्तब्धता(3) (3.`शुष्कता' इति पा०) रौक्ष्यं श्रमः सुप्तिः+च पादयोः सद्यः+ एव+उपशाम्यन्ति पादाभ्यङ्गनिषेवणात्||90|| जायते सौकुमार्यं च बलं स्थैर्यं च पादयोः दृष्टिः प्रसादं लभते मारुतः+च+उपशाम्यति||91|| न च स्यात्+गृध्रसीवातः(1) (1.`न तस्य गृध्रसी वाताः' इति पा०) पादयोः स्फुटनं न च न सिरास्नायुसंकोचः पादाभ्यङ्गेन पादयोः||92|| खरत्वमित्यादि पादाभ्यङ्गगुणाः प्रथमं पादयोः+इति पदं खरत्वादिविशेषणार्थं, द्वितीयं तु बलादेः कालान्तरोत्पादसूचनार्थं, तृतीयं तु स्फुटनविशेषणार्थं, चतुर्थं तु सिरास्नायुविशेषणार्थं, शिष्टं तु पादाभ्यङ्गेन+इति पदं दूरान्तरितस्य पादाभ्यङ्गस्य स्मरणार्थम्||90-92|| <5-93-94> दौर्गन्ध्यं गौरवं तन्द्रां कण्डूं मलम्+अरोचकम् स्वेदबीभत्सतां हन्ति शरीरपरिमार्जनम्||93|| पवित्रं वृष्यम्+आयुष्यं श्रमस्वेदमलापहम् (2) (2.`काम्यं पुष्टिबलप्रदम् सौमनस्यमलक्ष्मीघ्नं स्नानम्+ओजस्करं परम्||' इति पा०) शरीरबलसन्धानं स्नानम्+ओजस्करं परम्||94|| अभ्यङ्गपूर्वकत्वात्+उद्वर्तनस्य तम्+अनु परिमार्जनम्+उद्वर्तनं ब्रूते--दौर्गन्ध्यम्+इत्यादि स्वेदेन बीभत्सता स्वेदबीभत्सता शरीरस्य बलेन सन्धानं योजनं करोति+इति+अर्थः||93-94|| <5-95-102> काम्यं यशस्यम्+आयुष्यम्+अलक्ष्मीघ्नं प्रहर्षणम् श्रीमत् पारिषदं शस्तं निर्मलाम्बरधारणम्||95|| वृष्यं सौगन्ध्यम्+आयुष्यं काम्यं पुष्टिबलप्रदम् सौमनस्यम्+अलक्ष्मीघ्नं गन्धमाल्यनिषेवणम्||96|| धन्यं मङ्गल्यम्+आयुष्यं श्रीमद्व्यसनसूदनम् हर्षणं काम्यम्+ओजस्यं रत्नाभरणधारणम्||97|| मेध्यं पवित्रम्+आयुष्यम्+अलक्ष्मीकलिनाशनम् पादयोः+मलमार्गाणां शौचाधानम्+अभीक्ष्णशः||98|| पौष्टिकं वृष्यम्+आयुष्यं शुचि रूपविराजनम् केशश्मश्रुनखादीनां कल्पनं संप्रसाधनम्||99|| चक्षुष्यं स्पर्शनहितं पादयोः+व्यसनापहम् बल्यं पराक्रमसुखं वृष्यं पादत्रधारणम्||100|| ईतेः(3) (3.`ईतेर्विधमनं' इति पा०) प्रशमनं बल्यं गुप्त्यावरणशङ्करम् घर्मानिलरजोम्बुघ्नं छत्रधारणम्+उच्यते||101|| स्खलितः सम्प्रतिष्ठानं शत्रूणां च निषूदनम् अवष्टम्भनम्+आयुष्यं भयघ्नं दण्डधारणम्||102|| श्रीमत्+इति शोभायुक्तम् परिषदि शस्तं पारिषदम् शस्तं मङ्गल्यम् व्यसनं सर्पपिशाचाद्यभिघातः रत्नवदाभरणानि, रत्नं तु विशुद्धमाणिक्यहीरकमुक्ताफलसुवर्णादि शौचाधानं पानीयेन मृदा च अभीक्ष्णशः पुनः पुनः शुचि शुचिताकारकम् कल्पनं छेदनं, संप्रसाधनं मण्डनम्; एतत्+च यथायोग्यतया योजनीयं; केशानां प्रसाधनं सम्यक्+बधनादि, श्मश्रूणां कल्पनम्+एव, नखस्य तु कल्पनम्+अलक्तकादिदानेन प्रसाधनं च आदिग्रहणेन नासालोमकल्पनादि गृह्यते पादयोः+इति स्पर्शनहितम्+इति+अनेन व्यसनापहम्+इति+अनेन च संबध्यते पादत्रं पादध्री, पादुका+इति यावत् अत्र च वृष्यत्वचक्षुष्यत्वे प्रभावात्; यदि वा पादसंबद्धनेत्रपोषिकानाडीप्रत्यवायहरणात्+चक्षुष्यम् ईती रोगादिदुर्दैवम् गुप्तिः पिशाचादिभ्यः+ रक्षा, शङ्करं कल्याणकरम् अवष्टम्भनं बलप्रदम् भयघ्नं सर्पादिभ्यः||95-102|| <5-103> नगरी नगरस्य+इव रथस्य+इव रथी यथा स्वशरीरस्य मेधावी कृत्येषु+अवहितः+ भवेत्||103|| संप्रति+अनुक्तस्वस्थविध्युपसंग्रहार्थं तथा+उपदिष्टस्य+अवधानेन करणार्थम्+आह---नगरी+इत्यादि कृत्येषु करणीयेषु+उक्तेषु+अनुक्तेषु च नगरदृष्टान्तेनान्तरप्रत्यवायहेतुविघातकारिणि कृत्ये+अवधानंदर्शयति, रथदृष्टान्तेन च बाह्यस्पर्शादिपरिहारके कृत्ये+अवधानं बाह्यश्वभ्रविषमपतनादि दर्शयति नगरोच्छेदे हि+आन्तरः दुष्टजनसंबन्धः+ एव हेतुः प्रायः+ भवति, रथभङ्गे तु बाह्यश्वभ्रविषमपतनादिः||103|| <5-104> भवति च+अत्र--- वृत्त्युपायान्+निषेवेत ये स्युः+धर्माविरोधिनः शमम्+अध्ययनं च+एव सुखम्+एवं समश्नुते||104|| प्रधानभूतां शरीरप्रत्यवेक्षां कृत्वा स्वस्थेन सता यत्+अन्यत्+च कर्तव्यं तत्+आह---वृत्त्युपायान्+इत्यादि वृत्तिः वर्तनं, तस्य+उपायाः कृष्यादयः+ धनैषणायां तिस्रैषणीये वाच्याः शमः शान्तिः, अध्ययनं वेदाध्ययनं, निषेवेत+इति संबन्धः एवं सति सुखं समश्नुते प्राप्नोति एतेन कृष्यादिभ्यः+अर्थः, शान्त्यध्ययनाभ्यां धर्मः, अर्थधर्माभ्यां च सुखलक्षणः कामः, इति त्रिवर्गानुष्ठानं दर्शितं भवति||104|| <5-105-111> तत्र श्लोकाः--- मात्रा द्रव्याणि मात्रां च संश्रित्य गुरुलाघवम् द्रव्याणां गर्हितः+अभ्यासः येषां, येषां च शस्यते||105|| अञ्जनं धूमवर्तिः+च त्रिविधा वर्तिकल्पना धूमपानगुणाः कालाः पानमानं च यस्य यत्||106|| व्यापत्तिचिह्नं भैषज्यं धूमः+ येषां विगर्हितः पेयः+ यथा यन्मयं च नेत्रं यस्य च यद्विधम्||107|| नस्यकर्मगुणा नस्तः कार्यं यत्+च यथा यदा भक्षयेत्+दन्तपवनं यथा यत्+यद्गुणं च यत्||108|| यदर्थं यानि च+अस्येन धार्याणि कवलग्रहे तैलस्य ये गुणा दिष्टाः(1) (1.`दृष्टाः' इति पा०) शिरः+तैलगुणाः+च ये||109|| कर्णतैले तथा+अभ्यङ्गे पादाभ्यङ्गे+अङ्गमार्जने स्नाने वाससि शुद्धे च सौगन्ध्ये रत्नधारणे||110|| शौचे संहरणे लोम्नां पादत्रच्छत्रधारणे गुणा मात्राशितीये+अस्मिन्+तथा+उक्ता(2) (2.`यथा+उक्ताः' इति पा०) दण्डधारणे||111|| इति+अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने मात्राशितीयः+ नाम पञ्चमः+अध्यायः समाप्तः||5|| मात्रेत्यादि अध्यायार्थसंग्रहः मात्रोक्ता यावदध्यस्य+अशनम्+इत्यादिना तथा द्रव्याणि तत्र शालीत्यादिना मात्रां च+आश्रित्य गुरुलाघवम्+इति प्रकृतिलघूनि+अपि मात्राम्+एव+अपेक्षन्ते इति+एवम्+प्रकारेण+उक्तम् पानस्य मानं पानमानम्, आपानाः+त्रिः+त्रयः+त्रयः+ इत्यादि नस्तः कार्यं यत्+इति अणुतैलम् यथा+इति पिचुनेत्यादि यदा+इति प्रावृट्शरदित्यादि शेषं सुगमम्||105-111|| इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायाम्+आयुर्वेददीपिकायां द्वितीये स्वस्थवृत्तचतुष्के मात्राशितीयः+ नाम पञ्चमः+अध्यायः||5|| (proof completed) ((प्रोओङ् चोम्प्लटेड्) षष्ठः+अध्यायः| --**-- <6-1-2> अथ+अतः+तस्य+अशितीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 || इति ह स्म+आह भगवान्+आत्रेयः|| 2 || मात्राशितीये मात्रावत्+आहारस्य बलादिहेतुत्वं प्रतिपादितं, तत्+च ऋतुसात्म्यम्+अपेक्ष्य कृतस्य+आहारस्य भवति; तेन, ऋतुप्र-विभागपूर्वकम्+ऋतुसात्म्य+अभिधायकं तस्य+अशितीयं ब्रूते|| 1 || 2 || <6-3> तस्य+अशिताद्यात्+आहारात्+बलं वर्णः+च वर्धते| यस्य+ऋतुसात्म्यं विदितं चेष्टाहारवि+अप्+आश्रयम्|| 3 || अशिताद्यात्+इति अशितपीतलीढजग्धात्| बलं वर्णः+च+इति चकारेण पूर्वाध्यायोक्तसुखायुषी अपि गृह्येते; यदि वा बलवर्णाभ्याम्+एव न+अन्तरीयकं कृत्स्नं धातुसाम्यकार्यं सुखादि गृह्यते| विदितम्+इति+अनेन सम्यक्ज्ञानपूर्वकम्+ऋतुसात्म्य+अनुष्ठानं दर्शयति| चेष्टाग्रहणेन व्यवायव्यायामाभ्यङ्गादीनां ग्रहणम्| चेष्टाहारव्यपाश्रयं चेष्टाहारगोचरम्|| 3 || <6-4> इह खलु संवत्सरं षट्+अङ्गम्+ऋतुवि-भागेन विद्यात्| तत्र+आदित्यस्य+उदगयनम्+आदानं च त्रीन्+ऋतून्+शिशिरादीन् ग्रीष्मान्तान् व्यवस्येत्, वर्षादीन् पुनः+हेमन्तान्तान् दक्षिणायनं वि-सर्गं च|| 4 || ऋतुज्ञानम्+अन्तरा ऋतुसात्म्यज्ञानं न सम्-भवति+इति+ऋतूनाम्+उप-युक्तस्वरूपज्ञानार्थम्+आह---इह+इति+आदि| ऋतुप्रति-पादनप्रस्तावे सम्-वत्सरं विद्यात्+इति सम्-वत्सरप्रति-पादनम्-ऋतूनाम्+एव मिलितानां सम्-वत्सरत्वप्रति-पादनार्थम्| मेलकः+च बुद्ध्या वि+अव-ह्रियते,(1) (1.`क्रियते' इति पाओ|) न तु परमार्थतः ऋतूनां मेलकः+अस्ति| ऋतूनां सम्-वत्सरात्मकत्वं पुनः पुनः+त एवर्तवः परा-वर्तन्त इति ज्ञानार्थम्+अवश्यं प्रति-पादनीयम्| इह+इति इह प्रकरणे, षट्+अङ्गं विद्यात्; अन्यत्र तु रोगभिषग्जितीयादौ तत्+तत्कार्यवशात्+अन्यथा+अपि| उक्तं च---"शीतोष्णवर्षलक्षणः काल" इति+आदि| षट्+अङ्गम्+इति सम्+आहारे द्विगुः, ऋतुवि+अतिरेकेण सम्-वत्सरस्य+अविद्यमानत्वात्; यदि वा समुदायिभ्यः+अन्यः समुदायः+ इति+आश्रित्य बहुव्रीहिः कार्यः| तत्र+इति ऋतुवि+भागकथने| उदगू उत्तरां दिशं प्रति, अयनं गमनम्+उदगयनम्| आ-ददाति क्षपयति पृथिव्याः सौम्यांशं(1) (1.`सौम्यं रसं' इति पाओ|) प्राणिनां च बलम्+इति+आ-दानम्| त्रीन् शिशिरादीनित्यनेन+एव लब्धे+अपि ग्रीष्मान्तत्वे ग्रीष्मान्तान्+इति शिशिरस्य+आदिः+इति वि+ग्रहस्य तथा+आदिशब्दस्य प्रकारवाचितायाः प्रति-षेधार्थम्| एवं हेमन्तान्तान्+इति च व्याख्या+इयम्| दक्षिणां दिशं प्रति अयनं दक्षिणायनम्| वि-सृजति जनयति आप्यम्+अअंशं प्राणिनां च बलम्+इति वि-सर्गः| संज्ञाप्रणयनं च व्यवहारार्थं, निरुक्तिप्रतीयमानार्थप्रति-पादनार्थं च|| 4 || <6-5> विसर्गे पुनः+वायवः+ न+अति-रूक्षाः प्रवान्ति, इतरे पुनः+आदाने; सोम+च+अव्याहतबलः शिशिराभिः+भाभिरापूरयं+जगत्+आप्याययति शश्वत्, अतः+ वि-सर्गः सौम्यः| आ-दानं पुनः+आग्नेयं; तौ+एतौ+अर्कवायू सोमः+च कालस्वभावमार्गपरि-गृहीताः कालः-तुरसदोषदेहबलनिर्वृत्तिप्रत्ययभूताः सम्+उप-दिश्यन्ते|| 5 || विसर्गधर्मं निर्दिशति---विसर्गे पुनः+इति+आदि| यद्यपि च+आदानम्+आदौ पठितं, तथापि प्रतिलोमतन्त्रयुक्त्या+आदौ विसर्गगुणकथनं; यदि वा प्रथमम्+आदानस्य+उत्तरायणरूपस्य प्रशस्तत्वात्+अग्रे+अभि-धानम्, इह तु विसर्गस्य बलजनकत्वेन+अभि-प्रेतत्वात्+अग्रे+अभि-धानम्| न+अति-रूक्षाः+ इति सौम्यवि-सर्गकालसम्-बन्धेन मन्दीकृतरौक्ष्याः प्रवान्ति+इति| इतरे पुनः+आ-दानः+ इति अप्रशान्त+अतिरूक्षाः+च, आग्नेय+आ-दानसम्-बन्धाहितरूक्षत्वात्|(2) (2.`ओसबन्धवर्धितरूक्षत्वात्' इति पा०|) सोमः+च+इति+आदि प्रकृतेन वि-सर्गेण सम्-बध्यते| अव्याहतबलः+ इति कालमार्गमेघवातादिभिः+तदा सूर्यस्य सोमपरि-पन्थिनः+ हतबलत्वात्| शिशिराभिः शीताभिः| शश्वत्+इति छेदः| सौम्यः सोमगुणप्रधानः| आग्नेयम् अग्निगुणप्रधानम्, अप्रतिहतबलत्वेनइति+अर्थः| ननु+एतावत्+एव+आदित्यचन्द्रवातानां बलवत्त्वम्+अबलवत्त्वं च कथं भवति+इति+आह---तौ+एतौ+इति+आदि| कालः+ देवतारूपः, स च नित्यरूपः+अपि प्राणिनाम्+अदृष्टेन नानारूपेण गृहीतः सन् कदाचित् सूर्यबलवायुबलसोमबलादीन् करोति; स्वभावः सूर्यस्य सौम्यांशक्षयकर्तृत्वादिर्वायोः+विरूक्षणादिः सोमस्य+अपि+आयनादिः; मार्गः+ दक्षिण उत्तरः+च, तत्र दक्षिणः कर्कटादयः+ धनुः+अन्ताः, मकरादिः+उत्तरः| एते च कालस्वभावमार्गपरि-ग्रहा यथासम्-भवं बोद्धव्याः; न हि सोमे मार्गपरि-ग्रहः कं(कि)+चित्+विशेषम्+आ-वहति, वायोः+च मार्गपरि-ग्रहः+ एव न+अस्ति| परि-गृहीताः सम्-बद्धाः| कालर्त्वादीनां निर्वृत्तिप्रत्ययभूता निष्पत्तिकारणभूताः, उप-दिश्यन्ते `आचार्यैः' इति शेषः; कालः सम्-वत्सरः+अयनद्वयं च, ऋतवः शिशिरादयः, देहस्य बलं देहबलम्| अन्ये तु ब्रूवते---सम्-वत्सरस्य+अयनद्वयस्य च ऋतुमेलकरूपत्वात्+ऋतुग्रहणेन+एव ग्रहणं लब्धं, तेन कालग्रहणम्+ऋतुवि-शेषणं, तेन कालरूपः ऋतुः+इति स्त्रीणाम्+एव+आर्तव+दर्शनं यत्+ऋतुः+तत्+वि+आ-वर्त्यते| प्रत्ययभूताः+ इत्+अत्र भूतशब्दः+ उप-माने| केचित्+व्याख्यानयन्ति---`अर्कवायूः'+ इति+एकतया पठित्वा `सोमः+च' इति यत् पृथक् पठति, तेन+अर्कवाय्वोः+मिलितयोः+आ-दानं प्रति कारणत्वं, वि-सर्गं प्रति पृथक्+एव सोमस्य कारणत्वम्+इति दर्शयति| एवं बलहरणबलकरणादिषु+अपि बोद्धव्यम्|| 5 || <6-6> तत्र रविर्भाभिः+आ-ददानः+ जगतः स्नेहं वायवः+तीव्ररूक्षाः+च+उप-शोषयन्तः शिशिरवसन्तग्रीष्मेषु यथाक्रमं रौक्ष्यम्+उत्-पादयन्तः+ रूक्षान् रसान्+तिक्तकषायकटुकान्+च+अभि-वर्धयन्तः+ नृणां दौर्बल्यम्+आ-वहन्ति|| 6 || तत्र+इति+आदि| आ-ददान उत्+शोषयन्| जगतः स्थावरजङ्गमस्य| स्नेहं सारं सौम्यभागम्+इति+अर्थः| न केवलं रविः, वायवः+च शोषयन्तः स्नेहम्+इति सम्-बन्धः| तीव्राः+च रूक्षाः+च तीव्ररूक्षाः; यदि वा तीव्रं रौक्ष्यं येषां ते तीव्ररूक्षाः; एतत्+च+आ-दाने तीव्रेण रविणा सम्-बन्धात्+वायोः+भवति योगवाहित्वात्+वायोः| उक्तं हि---"योगवाही (हः) परं वायुः सम्-योगात्+उभय+अर्थकृत्" (चि.अ.3) इति+आदि| यथाक्रमम्+इति शिशिरे रौक्ष्यम्+अल्पं तिक्तं रसम्+अल्पं च दौर्बल्यं, तथा वसन्ते मध्यं रौक्ष्यं कषायं रसं मध्यं दौर्बल्यं, तथा ग्रीष्मे प्रकृष्टं रौक्ष्यं कटुकं रसं महत्+च दौर्बल्यं दर्शयति| यदि+अपि च कषायः+ रसः+ रूक्षतमः कटुकः+च रूक्षतरः यत्+उक्तं--"रोक्ष्यात् कषायः+ रूक्षाणां प्रवरः+ मध्यमः कटुः" (सू.अ.26) इति+आदि; रौक्ष्यप्र-कर्षः+च ग्रीष्मे, मध्यबलं च रौक्ष्यं वसन्ते, तथा+अपि वाय्वग्निगुणबाहुल्यात् कटुकस्य वाय्वग्निगुणबहुले ग्रीष्मकालः+ एव+उत्-पत्तिः, पवनपृथिवी+उत्-कर्षवति तु वसन्ते पवनपृथिवी+उत्-कर्षजन्यस्य कषायस्य+उत्-पत्तिः| यत्+उक्तं---"वाय्वग्निगुणभूयिष्ठत्वात् कटुकः, पवनपृथिव्यतिरेकात् कषायः" (सू.अ.26) इति| पृथिवी+आदि+उत्-कर्षः+च कालवि-शेषप्र-भावकृतः कार्यदर्शनात्+उत्+नेयः| अभि-वर्धयन्तः+ इति वचनादि+यथास्वकाले तिक्तादीनाम्+अभि-वृद्धिः सूच्यते, तेन न तत्+एकरसत्वम्| अत्र च क्रमवत्+रौक्ष्य+उत्-पत्तितिक्तादि+उत्-पत्ती अपि दौर्बल्य+उत्-पत्तौ कारणं, यतः+ रौक्ष्यम्+उत्-पादयन्तः+ इति तिक्तकषायकटुकान्+अभि-वर्धयन्तः+ इति च हेतुगर्भविशेषणद्वयं कृत्वा दौर्बल्यम्+आ-वहन्ति+इति+उक्तम्|| 6 || <6-7> वर्षाशरद्धेमन्तेषु तु दक्षिणाभिमुखे+अर्के कालमार्गमेघवातवर्षाभिहतप्रतापे, शशिनि च+अव्याहतबले, माहेन्द्रसलिलप्रशान्तसन्तापे जगति, अरूक्षा रसाः प्र-वर्धन्ते+अम्ललवणमधुरा यथाक्रमं तत्र बलम्+उप-चीयते नृणाम्+इति|| 7 || वर्षा+इति+आदि| तुशब्दः पूर्वपक्षव्यावृत्तौ| दक्षिणाभिमुखे दक्षिणाशां गन्तुम्+उद्यतः+ एव+अर्के, तेन विषुवत्+उदयोपलक्षितमध्यदेशात्+उत्तरेण(1) (1.`विषुवत्+उभयोपलक्षितमध्यदेशान्तरेण' इति पाओ|) वर्तमानः+अपि रविः+यत्+एव दक्षिणाशां गन्तुम्+उद्यतः+ भवति तदा+एव क्षीयमाणबलः+ भवति, उत्तराशागमनप्रकर्षाहितबलप्रकर्षतया तु स्तोकस्तोकक्रमापचीयमानबलः+अपि तथा दुर्बलः+ न लक्ष्यते| एवम्+उत्तरायणे+अपि व्याख्येयम्| कालः पूर्वं व्याख्यातः, मार्गः+ इह दक्षिणाभिमुखः, मेघस्य वातः+ मेघवातः, वर्षणं वर्षः, एतैः+अभि-हतप्रतापे+अर्कः+ इति सम्-बन्धः| वातः+तु+इह मेघसम्+बन्धाहितशैत्यः+अर्कतापपरिपन्थी भवति, शशिनः+अव्याहतबलत्वं सूर्यस्य परि-पन्थिनः+अभि-हतप्रतापत्वात्+अनु-गुणमेघवातवर्षणयोगात्+च| जगति स्थावरजङ्गमे| अत्र च "पृथिव्यग्निभूयिष्ठत्वात्+अम्लः", सलिलाग्निभूयिष्ठत्वात्+लवण" (सू.अ.26) इति+उक्तं, तत् कथं सौम्ये वि-सर्गे तयोः+च+अग्नेययोः+उत्-पादः+ इति न वाच्यम्, यतः+ बलप्र-कर्षवतः+अर्कस्य क्षीयमाणबलस्य+अपि विषुवपर्यन्तं बलवत्त्वम्+अस्ति+एव+इति वि+उत्-पादितम्+एव|| 7 || <6-8> भवति च+अत्र--- आदौ+अन्ते च दौर्बल्यं वि-सर्गात्+आनयोः+नृणाम्| मध्ये मध्यबलं, तु+अन्ते श्रेष्ठम्+अग्रे च निर्दिशेत्|| 8 || सम्+प्रति शिशिरादौ बलह्रासः प्रति-पादितः+ वर्षादौ च बलोत्कर्षः; तत्र शिशिरे दुर्बला वर्षासु बलवन्तः प्राणिनः+ भवन्ति+इति+आदिदुः+ग्रहं नि-षेद्धुम्+आह---आदौ+अन्ते च+इति+आदि| वि-सर्गस्य+आदौ वर्षासु, आ-दानस्य+अन्ते ग्रीष्मे, दौर्बल्यं प्र-कर्षं प्राप्तं निर्दिशेत्+इति सम्+बन्धः; तथा मध्ये वि-सर्गस्य शरदि, आ-दानस्य मध्ये वसन्ते, मध्यं न+अति-क्षीणं न+अति-वृद्धं बलं वि-निर्दिशेत्+इति योज्यं; तथा+अन्ते वि-सर्गस्य हेमन्ते, अग्रे च प्रथमे आ-दानस्य शिशिरे, श्रेष्ठं बलं वि-निर्दिशेत्+इति योजना| एवं मन्यते---वि-सर्गप्र-कर्षाहितबलप्र-कर्षः पुरुष आ-दानस्य+आदौ शिशिरे स्तोकक्षीयमाणबलः+अपि बलवान् भवति, यथा---पौषमासान्ताहितवृद्धिप्र-कर्षा निशा माघफाल्गुनयोः क्षीयमाणा+अपि दिवसात्+महति+एव भवति| अनेन न्यायेन वर्षासु दौर्बल्यं, वसन्तशरदः+च मध्यमं बलं बोद्धव्यम्| एवं कालः+तुरसदेहबलकारणत्वम्+अर्कादीनां वि+अव-स्थापितं, दोषकारणत्वं तु+अग्रे ऋतुवि-धाननिर्देशे+अभि-धास्यते|| 8 || <6-9-18> शीते शीतानिलस्पर्शसम्-रुद्धः बलिनां बली| पक्ता भवति हेमन्ते मात्राद्रव्यगुरुक्षमः|| 9 || स यदा न+इन्धनं युक्तं लभते देहजं तदा| रसं हिनस्ति+अतः+ वायुः शीतः शीते प्र-कुप्यति|| 10 || तस्मात्+तुषारसमये स्निग्धाम्ललवणान्(1)रसान्| (1.`स्वाद्वम्ललवणान्' इति पाओ|) औदकान्+ऊपमांसानां मेद्यानाम्+उप-योजयेत्|| 11 || बिलेशयानां मांसानि प्र-सहानां भृतानि च| भक्षयेत्+मदिरां शीधुं मधु च+अनु-पिबेत्+नरः|| 12 || गोरसानिक्षुविकृतीर्वसां तैलं नव+ओदनम्| हेमन्ते+अभ्यस्यतः+तोयम्+उष्णं च+आयुः+न हीयते|| 13 || अभ्यङ्गोत्सादनं मूर्ध्नि तैलं जेन्ताकम्+आतपम्| भजेत्+भूमिगृहं च+उष्णम्+उष्णं गर्भगृहं तथा|| 14 || शीतेषु सम्-वृतं(1) (1.`शीते सु-सम्-वृतं' इति पाओ|)सेव्यं यानं शयनम्+आसनम्| प्रावाराजिनकौषेयप्रवेणीकुथकास्तृतम्|| 15 || गुरूष्णवासा दिग्धाङ्गः+ गुरुणा+अगुरुणा सदा| शयने प्रमदां पीनां विशालोपचितस्तनीम्|| 16 || आलिङ्ग्यागुरुदिग्धाङ्गीं सुप्यात् समदमन्मथः| प्र-कामं च नि-षेवेत मैथुनं शिशिरागमे|| 17 || वर्जयेत्+अन्नपानानि वातलानि लघूनि च| प्र-वातं प्रमिताहारम्+उदमन्थं हिमागमे|| 18 || वर्धमानबलप्रकर्षवत्तया हेमन्तस्य+अभि-प्रेतत्वात्+तत्सात्म्यम्+एव+अग्रे प्र+आह---शीत इति+आदिना| शीते शीतगुणयुक्ते हेमन्ते, यदि+अपि च+अनुक्ते शीतः+ इति विशेषणे हेमन्तः शीतः+ एव लभ्यते, तथा+अपि न पूर्वं क्वचित्+हेमन्ते शीतत्वं प्रति-पादितम्+इति प्रति-पाद्यते; यदि वा यदि+एव हेमन्ते शीतं महत्+भवति तदा+एव विशेषेण वह्निः+बली भवति, न+उप-क्रममात्रेण+अपि, ऋतुव्यापत्तौ शीतायोगः+ इति च शीतः+ इति पदेन लभ्यते| हिमसंबन्धात्+विशेषेण शीतः+अनिलः शीतानिलः; विशेषेण शीतत्वं वायोः+योगवाहित्वात्+शीतकालसंबन्धात्+एव लब्धं पुनः+अभि-धीयते+अग्निसंरोधहेतुत्वात्|(2) (2.`अग्निसंबोधहेतुत्वात्' इति पाओ|) वायुः+हि हिमसंबन्धात्+एव बहिः+निः+गच्छत्+शरीरोष्मणः+ रोधं कृत्वा कुम्भकारपवनाहितपङ्कलेपः+ इव+अन्तरस्य वह्नेः+वृद्धिम्+आ-वहति| एतेन यत्+उच्यते---असमानात्+शीतवातात् कथम्+अग्निवृद्धिः+इति+एतत्+अपाः+तम्| नहि+अत्र शीतः+ वातः+अग्नित्वेन परि-णमते, किं तर्हि निः+गच्छत्+तेजः प्रतीपीभूतः| शीतानिलस्य स्पर्शः शरीरसंबन्धः+ इति+अर्थः| बलिनां प्राणिनां हेमन्तस्वभावात्+बली भवति; अनेन प्राणिबलवत्त्वम्+अग्निबलवत्त्वे(3) (3.`प्राणिबलत्वम्+अग्निबलत्वे' इति पाओ|) हेतुः+इति दर्शयति| उक्तं च %हस्तिवैद्यके% बालगजानां नीरोगत्वप्रति-पादने; यथा---"अव्याहतात्+अभि-प्रायात् प्रीतिः, प्रीतेः+बलं, बलात्| अग्निः+अग्नेः+च धातूनां बलं,(4) (4.`साम्यं' इति पाओ|) नाशः+ततः+ रुजाम्" इति| मात्रया यद् गुरु अति-मात्रम्+इति+अर्थः, द्रव्यतः+च द्रव्यस्वभावतः+च यद् गुरु नवधान्यादि, तत्क्षमः| एवंभूतः+ बली वह्निः+यदा युक्तं गुरुभूतं च+अन्नं न लभते, तदा देहजं रसं हिनस्ति क्षयं नयति; देहार्थं देहजातं वा देहजं धातुरूपं रसम्+इति+अर्थः| अतः+ इन्धनाभावे सति रसधातुक्षयात्+वायुः प्र-कुप्यति हेमन्ते| हेतु+अन्तरम्+आह वातकोपे---शीतः शीतः+ इति; यस्मात्+अयं शीतगुणः+ वायुः, तस्मात्+शीतकाले हेमन्तलक्षणे समानं कारणम्+आ-साद्य कुप्यति+इति+अर्थः| अत्र वृद्धः+ वायुः+मेदस्विनः+ यथा+अग्निवृद्धिं करोति, न तु वैषम्यम्+अनतिवृद्धत्वात्, तथा+अग्निवृद्धिम्+एव करोति| यत्+उक्तं---"मेदसा+आवृतमार्गत्वात्+वायुः कोष्ठे वि-शेषतः| चरन् सन्धुक्षयति+अग्निम्+आहारं शोषयति+अपि" (सू.अ.21) इति+आदिना+अष्टौनिन्दितीये| तस्मात्+इति देहजरसक्षयभयात्| प्र-करणलब्धे+अपि तुषारसमयः+ इति यत् पुनः करोति, तत्+वि-शेषेण तुषारपाते वि-शेषेण स्निग्धादीनां भोजनार्थम्| मेद्यानां मेदुराणाम्| औदकान्+ऊपमांसादयः+च हेमन्तकालकफचयसंवर्धका अपि महात्ययवातविकारप्रति-पक्षत्वेन व्यवायादिकफचयप्रति-पक्षयुक्तत्वात्+च+अभि-प्रेताः|(1) (1.`ओप्रति-पक्षयुक्तिद्वारा' इति पाओ|) औदकाः कूर्मादयः+अन्नपाने वक्ष्यमाणाः, अनूपाः सृमरखङ्गादयः, बिलेशया गोधाप्रभृतयः, प्रसहा गोखरादयः| भृतं भट्टित्रम्+इति प्र-सिद्धम्| हेमन्ते+अभ्यस्यतः+ इति पुनः+हेमन्तग्रहणं हेमन्तं व्याप्य+एव+उष्णोदकसेवा+उप-दर्शार्थम्| जेन्ताकः स्वेदविशेषः+ वक्ष्यमाणः| गर्भगृहं गृहकोष्ठकम्| हेमन्तः+ इति+अनेन+अर्थलब्धे+अपि शीते शीतेषु+इति पदं वर्षाकालादौ+अपि शीतप्राप्तौ संवृतयानादिसेवा+उप-दर्शनार्थम्| प्रावारः+ गुरुप्रावरणं कम्बलादि, अजिनं व्याघ्रादिचर्म, कौषेयं कोषकारकीटतन्तुमयं, प्रवेणी गोणीति प्रसिद्धा, कुथकः+चित्रकम्बलः| गुरुणा+अगुरुणा+इति अगुरुघनप्र-लेपेन+इति+अर्थः| विशालौ+आयामेन, उप-चितौ परिणाहेन| मैथुनसेवा+उप-देशः+च+इह प्राणिनां बलवत्त्वेन शीतप्रतीकारकत्वेन चीयमानकफवि-रुद्धत्वेन च; %सुश्रुते%+अपि हेमन्ते मैथुनसेवा+उक्ता; यत्+उक्तं---"तत्र+आपनीतहाराः+च प्रिया नायः स्वलङ्कृताः| रमयेयुः+यथाकामं बलात्+अपि मदोत्कटाः" इति|| 9-18 || <6-19-21> हेमन्तशिशिरौ तुल्यौ शिशिरे+अल्पं वि-शेषणम्| रौक्ष्यम्+आदानजं शीतं मेघमारुतवर्षजम्|| 19 || तस्मात्+हैमन्तिकः सर्वः शिशिरे विधिः+इष्यते| निवातम्+उष्णं तु+अधिकं शिशिरे गृहम्+आश्रयेत्|| 20 || कटुतिक्तकषायाणि वातलानि लघूनि च| वर्जयेत्+अन्नपानानि शिशिरे शीतलानि च|| 21 || शिशिरविधिम्+आह---हेमन्त+इति+आदि| वि-शेषणं वि-शेषः; शिशिरस्य+आ-दान+आ-रम्भत्वेन रौक्ष्यं, तथा मेघमारुतवर्षाः शिशिरे+अधिका भवन्ति तज्जं च शीतम्+अधिकं हेमन्तात्+अस्ति+इति+अर्थः| तस्मात्+इति हेमन्ततुल्यत्वात्+विशिष्टरौक्ष्यशीतयुक्तत्वात्+च हैमन्तिकः+ विधिः| निवातम्+उष्णं तु+इति तुशब्दः पक्षान्तरपरि-ग्रहार्थः; हेमन्तोक्तनिवातोष्णगृहात्+शिशिरे रूक्षातिशीते+अधिकम्+उष्णं गृहम्+आ-श्रयेत्+इति+अभि-प्रायः| केचित्+अत्र+असेव्यप्रति-पादकं ग्रन्थं पठन्ति, स तु+अनार्षः|| 19-21 || <6-22-26> वसन्ते(2) (2.`हेमन्ते' इति %गङ्गाधर%संमतः पाठः|) निचितः श्लेष्मा दिनकृद्भाभिः+ईरितः| कायाग्निं बाधते रोगान्+ततः प्र-कुरुते बहून्|| 22 || तस्मात्+वसन्ते कर्माणि वमनादीनि कारयेत्| गुरु+अम्लस्निग्धमधुरं दिवास्वप्नं च वर्जयेत्|| 23 || व्यायामोद्वर्तनं धूमं कवलग्रहम्+अञ्जनम्| सुखाम्बुना शौचविधिं शीलयेत् कुसुमागमे|| 24 || चन्दनागुरुदिग्धाङ्गः+ यवगोधूमभोजनः| शारभं शाशम+एण+इयं मांसं लावकपिञ्जलम्|| 25 || भक्षयेत्+निर्गदं सीधुं पिबेत्+माध्वीकम्+एव वा| वसन्ते+अनुभवेत् स्त्रीणां काननानां च यौवनम्|| 26 || वसन्तः+ इति+आदिना वसन्तविधिम्+आह| निचितः सम्-चितः+ वसन्तपूर्वकाले, ईरितः+ विलायितः+ वसन्ते| कायाग्निम्+इति कायनिर्वर्तकम्+अग्निं जाठरं, न तु धातु+अग्निविशेषमात्रम्| ततः+ इति+अत्र चकारः+ लुप्तनिर्दिष्टः+ बोद्धव्यः, तेन ततः+अग्निवधात्+च+इति+अर्थः; यदि वा ततः+अग्निवधानन्तरम्| वमनादीनि वमनप्रधानानि; तेन, आदानमध्यत्वेन यदि वातपित्तप्रकोपः+तथाविधः+ भवति तदा विरेचनास्थापनानुवासनानाम्+अपि प्रवृत्तिः+भवति, शिरोविरेचनं तु कफजयार्थं कर्तव्यम्+एव| वसन्तशब्देन वमनं प्रति चैत्रः+ एव बोद्धव्यः; येन, दोषचयादि+अर्थं पञ्चकर्मप्रवृत्ति+अर्थं च+अभि-धातव्यप्रावृडादि+ऋतुक्रमेण फाल्गुनचैत्रौ वसन्तः+ भवति, न वैशाखः| अनेन+एव+अभि-प्रायेण पूर्वश्लोके+अपि सामान्येन निचितः+ इति कृतं, न तु हेमन्ते निचितः+ इति; हेमन्तः+ इति+उक्ते हि रसोत्पत्तिक्रमाभिहितमार्गशीर्षपौषात्मके हेमन्ते प्रकृतत्वात्+दोषचयः+ बुध्यते, स च न+अभि-प्रेतः; उक्तः+तु दोषचयादिक्रमोक्तपौषमाघात्मके हेमन्ते श्लेष्मचयः| सुखाम्बुना सुखोष्णाम्बुना| लावकपिञ्जलं मांसम्+इति सम्-बन्धः| भक्षयेत्+इति च्छेदः| अनु-भवेत्+इति भाषया श्लेष्मक्षयार्थं स्तोकं मैथुनम्+अनु-जानाति|| 22-26 || <6-27-32> मयूखैः+जगतः स्नेहं ग्रीष्मे पेपीयते रविः| स्वादु शीतं द्रवं स्निग्धम्+अन्नपानं तदा हितम्|| 27 || शीतं सशर्करं मन्थं जाङ्गलमान्मृगपक्षिणः| घृतं पयः सशालि+अन्नं भजन् ग्रीष्मे न सीदति|| 28 || मद्यम्+अल्पं न वा पेयम्+अथवा सुबहु+उदकम्| लवणाम्लकटूष्णानि व्यायामं च(1) (1.`च+अत्र वर्जयेत्' इति पाओ|) वि-वर्जयेत्|| 29 || दिवा शीतगृहे निद्रां निशि चन्द्रांशुशीतले| भजेत्+चन्दनदिग्धाङ्गः प्र-वाते हर्म्यमस्तके|| 30 || व्यजनैः पाणिसंस्पर्शैः+चन्दनोदकशीतलैः| सेव्यमानः+ भजेत्+अस्यां मुक्तामणिवि-भूषितः|| 31 || काननानि च शीतानि जलानि कुसुमानि च| ग्रीष्मकाले नि-षेवेत मैथुनात्+वि-रतः+ नरः|| 32 || मयूखैः+इति+आदिना ग्रैष्मविधिम्+आह| मयूखैः तेजोभिः| स्नेहः सारः+ इति+अर्थः| पेपीयते अति+अर्थं पिबति| मन्थः---"सक्तवः" सर्पिषा युक्ताः शीतवारिपरि-प्लुताः| न+अति+इच्छा न+अति-सान्द्राः+च मन्थः+ इति+अभि-धीयते"| मद्यम्+अल्पम्+इति एकान्तम्+अद्यसात्म्येन; नव+इति मद्यस्य स्वभावपाकाभ्याम्+अम्लस्य ग्रीष्मविरुद्धत्वेन; सुबहु+उदकम्+इति मद्यसात्म्यस्य+एव, मद्यस्य+उष्णाम्लत्वादि+अप-वादार्थं बहुतरं पानीयं प्र-क्षिप्य पातव्यम्+इति दर्शयति; तेन+एतत् फलति---यत्+मद्यं ग्रीष्मे न पातव्यम्+एव तावत्; मद्यसात्म्यानां सात्म्यमद्यत्यागे सात्म्यत्यागजा रोगाः+ भवन्ति, तेन तस्य+अल्पं वा सुबहु+उदकं वा देयम्+इति+अर्थः| मुक्ता+एव मणिः+मुक्तामणिः| ग्रीष्मकाले चण्ड+आतपे मध्याह्नः+ इति+अर्थः| मैथुनोपरतिः+तु दिवानिशं बोद्धव्या|| 27-32 || <6-33-40> आदानदुर्बले देहे फला भवति दुर्बलः| सः+ वर्षासु+अनिलादीनां दूषणैः+बाध्यते पुनः|| 33 || भूवाष्पात्+मेघनिस्यन्दात् पाकात्+अम्लात्+जलस्य च| वर्षासु+अनग्निबले क्षीणे कुप्यन्ति पवनादयः|| 34 || तस्मात् साधारणः सर्वः+ विधिः+वर्षासु शस्यते| उदमन्थं दिवास्वप्नम्+अवश्य+अयं नदीजलम्|| 35 || व्यायामम्+आतपं च+एव व्यवायं च+अत्र वर्जयेत्| पानभोजनसंस्कारान् प्रायः क्षौद्रान्वितान् भजेत् 36 व्यक्त+अम्ललवणस्नेहं वातवर्षाकुले+अहनि| विशेषशीते भोक्तव्यं वर्षासु+अनिलशान्तये|| 37 || अग्निसंरक्षणवता यवगोधूमशालयः| पुराणा जाङ्गलैः+मांसैः+भोज्याः+ यूषैः+च संस्कृतैः|| 38 || पिबेत् क्षौद्रान्वितं च+अल्पं माध्वीकारिष्टम्+अम्बु वा| माहेन्द्रं तप्तशीतं वा कौपं सारसम्+एव वा|| 39 || प्र-घर्षोत्+वर्तनस्नानगन्धमाल्यपरः+ भवेत्| लघुशुद्धाम्बरः स्थानं भजेत्+अक्लेदि वार्षिकम्|| 40 || वर्षाविधिम्+आह---आदान+इति+आदि| देहस्य दुर्बलत्वे पक्ता+अपि दुर्बलः+ भवति, देहबलानुविधायित्वात्+वह्नेः| एतत्+च बलिनां बली भवति+इति+अत्र वि+उत्-पादितम्| सः+ दुर्बलः+ वह्निः| अनिलादीनाम्+इति अनिलप्रधानानाम्| वर्षासु वातादयः कुतः कुप्यन्ति+इति+आह---भूबाष्पात्+इति+आदि| भूबाष्पः प्र-भावात्+एव त्रिदोषकोपकः| मेघनिस्यन्दः+ वातश्लेष्मकारकः| अम्लपाकता जलस्य वर्षास्वभावकृता पित्तश्लेष्मकरी| अग्निबले क्षीण(1) (1.`हीने' इति पाओ|) इति+अनेन+आदानाहितम्+अग्निमान्द्यम्+अपि दोषप्र-कोपकम्+इति दर्शयति| अग्निमान्द्यं च+अपाकविदाहाभ्यां कफपित्तकारि, धातुपोषकरसान्+उत्-पादात्+च धातुक्षयेण वातकारि| एतेन वर्षासु वह्निमान्द्येन वातादिकोपः, वातादिकोपेन च वह्निमान्द्यम्+इति दर्शितम्| यत्+उक्तं %वाग्भटे%---"भूबाष्पेण+अम्लपाकेन मलिनेन च वारिणा| वह्निना+एव च मन्देन तेषु+इति+अन्यः+अन्यत्+ऊषिषु|| साधारणः+ विधिः कार्यः+त्रिदोषघ्नः+अग्निदीपनः" (वा.सू.अ.3) इति| उदकप्रधानः+ मन्थ उदमन्थः| पानम् उदकादि, भोजनं रक्तशाल्यादि, तयोः संस्काराः संस्कारवन्ति+अन्नपानान्+इति+अर्थः| क्षौद्रं च यदि+अपि वातप्रकोपि, तथा+अपि वार्षिकक्लेदशमनार्थं स्वल्पमात्रया क्षौद्रान्वितपदेन विहितम्| विशेषशीतः+ इति हेमतुगर्भविशेषणं; तेन+अति+अर्थशीते दिवसे यस्मात्+महात्ययस्य वातस्य कोपः+ भवति ततः+तज्जयार्थं वर्षाकालप्रभावक्रियमाणपित्तचयानुगुणयोः+अपि+अम्ललवणयोः+उप-योगः कर्तव्यः+ इति दर्शितं भवति|| 33-40 || <6-41-48> वर्षाशीतोचिताङ्गानां सहसा+एव+अर्करश्मिभिः| तप्तानामाचितं पित्तं प्रायः शरदि कुप्यति|| 41 || तत्र+अन्नपानं मधुरं लघु शीतं सतिक्तकम्| पित्तप्र-शमनं सेव्यं मात्रया सु-प्रकाङ्क्षितैः|| 42 || लावान् कपिञ्जलान+एणान्+उरभ्रान्+शरभान् शशान्| शालीन् सयवगोधूमान् सेव्यान्+आहुः+घनात्यये|| 43 || तिक्तस्य सर्पिषः पान विरेकः+ रक्तमोक्षणम्| धाराधरात्यये कार्यम्+आतपस्य च वर्जनम्|| 44 || वसां तैलम्+अवश्यायम्+औदकानूपम्+आमिषम्| क्षारं दधि दिवास्वप्नं प्राक्+वातं च+अत्र वर्जयेत्|| 45 ।। दिवा सूर्यांशुसंतप्तं निशि चन्द्रांशुशीतलम्| कालेन पक्वं निर्दोषम्+अगस्त्येन+अविषीकृतम्|| 46 || हंसोदकम्+इति ख्यातं शारदं विमलं शुचि| स्नानपानावगाहेषु हितम्+अम्बु(1) (1.`शस्यते तत्+यथा+अमृतम्' इति पाओ|) यथा+अमृतम्|| 47 || शारदानि च माल्यानि वासांसि विमलानि च| शरत्काले प्रशस्यन्ते प्रदोषे च+इन्दुरश्मयः|| 48 || शरत्+विधिम्+आह---वर्षा+इति+आदि| उचितम् अभ्यस्तम्, `उच समवाये' इति+अस्मात्+धातोः; शीतम्+उचितानि+अङ्गानि येषां तेषाम्| सहसा+एव+इति पदेन+आ-क्रमेण शरदि तीव्रातपसंबन्धात्+अनभ्यस्तात् पित्तप्रकोपः+ न्याय्यः+ इति दर्शयति| आ-चितम्+इति वर्षासु| प्रायः+ इति+अनेन वर्षासु पित्तचयप्रति-कूलं विधिं प्र-यत्नेन+आ-चरतः+ न भवति+अपि पित्तचयः, शरदि तु प्र-कोपः+ न भवति+इति दर्शयति; एतत्+च सामान्यन्यायेन श्लेष्मणः+ वातस्य च चयप्रकोपयोः+बोद्धव्यं; यदि वा, प्रायः पित्तं प्र-कुप्यति श्लेष्मा च+अनु-बलत्वेन+इति+अर्थः| यत्+उक्तं---"तस्य च+अनु-बलः कफः" (चि.अ.3) इति| लघु+इति अग्निसन्धुक्षणार्थम्| अत्र वह्नेः समानेन+अपि पित्तेन द्रवांशसंबन्धेन+अग्निमान्द्यं क्रियते| यत्+उक्तं ग्रहण्यध्याये---"आप्लावयद्धन्ति+अनलं जलं तप्तम्+इव+अनलम्" (चि.अ.15)| उत्-सर्गसिद्धः+ एव भोजनस्य मात्रावत्त्वे मात्रयेति वचनं मात्रातिक्रमेण+इह विशेषतः+ भूरिदोषत्वदर्शनार्थम्| सु-प्र-काङ्क्षितैः सु-बुभुक्षितैः| उरभ्रः+ मेषः| घनात्ययः+ इति पुनः+वचनं शरत्प्रवेशः+ एव+एतत्+उक्तविधिकरणं ग्रन्थाधिक्यात् सूचयति+इति व्याख्यानयन्ति; वयं तु पश्यामः---पर्यायशब्दानां पुनः पुनः करणे यत्र तात्पर्यं शास्त्रे प्र-तीयते तत्र तत्+एव वाच्यं, यत्र तु तात्पर्यान्तरं न प्र-तीयते तत्र वाक्यभेदेन+एव पुनः+अभि-धानम्+इति| धाराधराणां मेघानाम्+अत्ययः+अदर्शनम्| तेन, प्र-व्यक्तायां शरदि तिक्तसर्पिः पानं विरेकादि च कार्यम्| क्रमः+च+अत्र+आचार्यस्य+अभि-प्रेतः, तेन प्रथणं तिक्तसर्पिष्पानं तेन पित्ताप्र-शान्तौ विरेकः, तेन+अपि+अशान्तौ शोणितदुष्टौ च सत्यां रक्तमोक्षणं; रक्तं च+अत्र कालस्वभावात्+दूष्यति+एव प्रायः; यत्+आह---"शरत्कालस्वभावात्+च शोणितं सम्-प्र-दूष्यति" (सू.अ.24) इति| दिवा+इति+आदि|---सूर्यांशुतापात्+एव दिवा+इति लब्धे दिवा+इति सकलदिनव्याप्त्यर्थम्| सूर्यतप्तम्+इति वक्तव्यें+अशुग्रहणं मेघावरणरहितांशुसूर्यग्रहणार्थम्|(1) (1.`मेघापराहतांशुसूर्यग्रहणार्थम्' इति पाओ|) सम्-तप्तम्+इति+अत्र संशब्दः परितः+तापोपदर्शार्थः| एवं निशीत्यादि च व्याख्येयम्| चन्द्रांशुग्रहणेन च निशि सौम्यांशसंबन्धं(2) (2.`सौम्यांशुसंबन्धं' इति पाओ|) लक्षयति| कालेन+इति शरत्कालस्वभावेन| पक्वम्+इति वर्षासु+अभि-नवभूमिसंबन्धजनितपैच्छिल्यव्यम्लत्वादिदोषरहितम्| यतः पक्वं ततः+ निर्दोषं दोषाजनकम्+इति+अर्थः| अगस्त्येन+अविषीकृतम्+इति+अगस्त्योदयेन प्र-भावात्+वर्षासु मेघसंबन्धोरगलूतादिसंबन्धात्सविषम्+अविषं भवति+इति वाच्यम्| हंसोदकम्+इति एवंभूत+उदकस्य संज्ञा; हंसशब्देन सूर्याचन्द्रमसौ+अभि-धीयेते, ताभ्यां शोधितम्+उदकं हंसोदकं; यदि वा हंससेवायोग्यं हंसोदकं, हंसाः किल वि-शुद्धम्+एव+उदकं भजन्ते| अव-गाहः चिरं जलावस्थानम्| शारदानि+इति माल्यविशेषणम्+अनार्तवकुसुमनि-षेधार्थम्| प्र-दोषः+ इति निशाप्र-वेशः+ एव परं चन्द्ररश्मिसेवा; न+उपरि, शिशिरभयात्| अत्र पूर्वः+तु+सात्म्यपरि-त्यागः+ भविष्यत्+ऋतुसात्म्याभ्यासः+च पूर्वः+तु+अन्तसप्ताहागाम्यृत्वादिसप्ताहयोः कर्तव्यः| यत्+उक्तं %वाग्भटे%---"ऋत्वोः+अन्त्यादिसप्ताहौ+ऋतुसन्धिः+इति स्मृतः| तत्र पूर्वः+ विधिः+त्याज्यः सेवनीयः परः क्रमात्" (वा.सू.अ.3) इति|| 41-48 || <6-49> इति+उक्तम्+ऋतुसात्म्यं यत्+चेष्टाहारवि+अप्+आश्रयम्| उप-शेते यत्+औचित्यात्+ओकः सात्म्यं(3) (3.%गङ्गाधरः+तु% `ओकसात्म्यं' इति पठति, `ओकात्+औचित्यात् सात्म्यम्+इति+उकसात्म्यम्+इति+उच्यते' इति च व्याख्यानयति|) तत्+उच्यते|| 49 || उप-सम्-हरति---इति+उक्तम्+इति+आदि| ऋतुसात्म्यप्र-सङ्गेन+अभ्याससात्म्यं दर्शयति---उप-शेते इति+आदि| उप-शेते सुखयति, अपथ्यम्+अपि सत्+विकारं न जनयति| कुतः+ इति+आह---औचित्यात् अभ्यासात्+इति+अर्थः; अपथ्यम्+अपि हि निरन्तराभ्यासात्+विषम्+इव+अशीविषस्य न+उप-घातकं भवति+इति भावः|| 49 || <6-50> देशानाम्+आमयानां च विपरीतगुणं गुणैः| सात्म्यम्+इच्छन्ति सात्म्यज्ञाः+चेष्टितं च+अद्यम्+एव च|| 50 || देशसात्म्यं रोगसात्म्यं च दर्शयति---देशानाम्+इति+आदि| देशानाम्+अनूपादीनां, गुणैः स्नेहगौरवादिभिः सह विपरीतगुणं स्नेहगौरवविपरीतगुणरौक्ष्यलाघवयुक्तं जाङ्गलमांसम्+अध्वादि; अदनीयम्+आद्यं, चेष्टितं च व्यायामादि, देशसात्म्यम्+इच्छन्ति+आयुर्वेदविदः+ इति+अर्थः| एवम्+आमयानां च विपरीतगुणम्+इति+आदि व्याख्येयम्| गुणशब्दः+च+इह धर्ममात्रवचनः, यथा+उच्यते---द्रव्यगुणः+ द्रव्यधर्मः+ इति+अर्थः| तेन विपरीतप्रभावादीनाम्+अपि ग्रहणं भवति| आमयशब्देन च+आमयहेतुः+अपि गृहीतव्यः| ततः+ आमयविपरीतानाम्, आमयहेतुविपरीतानां, तथा प्रभाववैपरीत्यात्+तत्+विपरीतार्थकारिणां च ग्रहणं भवति| तत्+उदाहरणानि यथावसरं निदाने करिष्यामः| आद्यग्रहणेन+औषधाहारयोः+ग्रहणं, चेष्टितग्रहणेन स्वप्नाभ्यङ्गादीनां ग्रहणं व्याख्येयम्|| 50 || <6-51> तत्र श्लोकः--- ऋतौ+ऋतौ नृभिः सेव्यम्+असेव्यं यत्+च किम्+चन| तस्याशितीये निर्दिष्टं हेतुमत् सात्म्यमेव च|| 51 || इति+अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रति-संस्कृते श्लोकस्थाने तस्याशितीयः+ नाम षष्ठः+अध्यायः|| 6 || उक्तम्+अध्यायार्थम्+उप-संहरति---ऋतौ+इति+आदि| अत्र हेमन्ते असेव्यं कण्ठरवेण यदि+अपि न प्रति-पादितं तथा+अपि `स यदा न+इन्धनं युक्तं लभते' इति+अभि-धानात्+अल्पभोजनपरि-हारः+ उक्तः+ एव भवति; तेन, ऋतौ+ऋतौ+इति वीप्सा कृता+अर्थवती भवति; यदि वा छत्रिणः+ गच्छन्ति+इति न्यायात्+वीप्सा+उक्ता| हेमन्तपरि-हारविधिवत्+च शिशिरपरि-हारविधिः+व्याख्येयः| हेतुमत्+इति उप-पत्तिमत्, औचित्यादिहेतुनिर्देशोपपन्नम्+इति+अर्थः|| 51 || इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायाम्+आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने स्वस्थचतुष्के तस्याशितीयः+ नाम षष्ठः+अध्यायः|| 6 || (प्रोओङ् चोम्प्लटेड्) (प्रोओङ् चोम्प्लटेड्) सप्तमः+अध्यायः | --**-- <7-1-4> अथ+अतः नवेगान्धारणीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 || इति ह स्म+आह भगवान्+आत्रेयः|| 2 || न वेगान् धारयेत्+धीमां+जातान् मूत्रपुरीषयोः| न रेतसः+ न वातस्य न छर्द्याः(1) (1.`वम्याः' इति पाओ|) क्षवथोः+न च|| 3 || न+उद्गारस्य न जृम्भाया न वेगान् क्षुत्पिपासयोः| न बाष्पस्य न निद्राया निःश्वासस्य श्रमेण च|| 4 || पूर्वाध्यायाभ्यां स्वस्थहित आहारः प्राधान्येन+उक्तः, तस्य च+आहारस्य स्वस्थहितत्वम्+आहारपाकजमूत्रपुरीषाणाम्+अविधारितवेगानां बहिः+गमने सति भवति+इति मूत्रदिवेगाविधारणोपदेशकं नवेगान्धारणीयम्+आह| इह+अपि नवेगधारणशब्दस्य+अभावात्+मात्राशितीयवत् पर्यायशब्देन संज्ञा बोद्धव्या| जातान्+इति जातमात्रान्| वेगः प्रवृत्त्युन्मुखत्वं मूत्रपुरीषादीनाम्| मूत्रग्रहणम्+आदौ मूत्रस्य पुरीषादि+अपेक्षया बहुवेगत्वात्| मूत्रपुरीषयोः+इति क्षुप्तिपासयोः+इति च समासकरणं प्रायशः+अनयोः सहोत्पाददर्शनार्थम्| प्रति-निषेध्यं नकारकरणं नि-षेध्यगौरवोपदर्शनार्थण्| निःश्वासस्य श्रमेण च+इति श्रमोत्थस्य निःश्वासस्य+अवि-धार्यत्वं दर्शयति, यतः+अनन्तरं, वक्ष्यति---"श्रमनिःश्वासधारणात्" इति; %सुश्रुते%+अपि+उक्तं---"श्रान्तस्य निःश्वासविनिग्रहेण हृत्+रोगमूर्च्छे अथवा+अपि गुल्मः" (सू.उ.अ.55) इति|| 1-4 || <7-5-25> एतान् धारयतः+ जातान् वेगान् रोगाः+ भवन्ति ये| पृथक्पृथक्चिकित्सार्थं तान्मे निगदतः शृणु|| 5 || बस्तिमेहनयोः शूलं मूत्रकृच्छ्रं(1) (1.`शिरोः+उक्कृच्छ्रमूत्रता' इति पाओ|) शिरोरुजा| विनामः+ वंक्षणान्+आहः स्यात्+लिङ्गं मूत्रनिग्रहे|| 6 || स्वेदावगाहनाभ्यङ्गान् सर्पिषः+च+अव-पीडकम्|(2) (2.`मूत्रजेषु तु पाने च प्राग्भक्तं शस्यते घृतम्| जीर्णान्तिकं च+उत्तमया मात्रया योजनाद्वयम्|| अव-पीडकम्+एतत्+च संज्ञितं' इति %वाग्भटः% (सू.अ.4)|) मूत्रे प्रति-हते कुर्यात्+त्रिविधं बस्तिकर्म च|| 7 || पक्वाशयशिरः शूलं वातवर्चः+अप्रवर्तनम्|(3) (3.`वातवर्चोनिरोधनम्' इति पाओ|) पिण्डिकोद्वेष्टन+आध्मानं पुरीषे स्यात्+वि-धारिते|| 8 || स्वेदाभ्यङ्गावगाहाः+च वर्तयः+ बस्तिकर्म च| हितं प्रति-हते वर्चस्यन्नपानं प्र-माथि च|| 9 || मेढ्रे वृषणयोः शूलम्+अङ्गमर्दः+ हृदि व्यथा| भवेत् प्रति-हते शुक्रे वि-बद्धं मूत्रम्+एव च|| 10 || तत्र+अभ्यङ्गः+अव-गाहः+च मदिरा चरणायुधाः| शालिः पयः+ निरूहः+च शस्तं मैथुनम्+एव च|| 11 || सङ्गः+(4) (4.`वातमूत्रपुरीषाणां सङ्गः+ ध्मानं क्लमः+ रुजा' इति पाओ|) विण्मूत्रवातानाम्+अध्मानं वेदना क्लमः| जठरे वातजाः+च+अन्ये रोगाः स्युः+वातनि-ग्रहात्|| 12 || स्नेहस्वेदविधिः+तत्र वर्तयः+ भोजनानि च| पानानि बस्तयः+च+एव शस्तं वातानुलोमनम्|| 13 || कण्डूकोठारुचिव्यङ्गशोथपाण्ड्वामयज्वराः| कुष्ठहृल्लासवीसर्पाश्छर्दिनिग्रहजा गदाः|| 14 || भुक्त्वा प्र-च्छर्दनं धूमः+ लङ्घनं रक्तमोक्षणम्| रूक्षान्नपानं व्यायामः+ विरेकः+च+अत्र शस्यते|| 15 || मन्यास्तम्भः शिरः शूलमर्दित+अर्धौ+अभेदकौ| इन्द्रियाणां च दौर्बल्यं क्षवथोः स्यात्+वि-धारणात्|| 16 || तत्र+उर्ध्वजत्रुके+अभ्यङ्गः स्वेदः+ धूमः सनावनः| हितं वातघ्नम्+आद्यं च घृतं च+औत्तरभक्तिकम्|| 17 || हिक्का श्वासः+अरुचिः(5) (5.`कासः+अरुचिः' इति पाओ|) कम्पः+ विबन्धः+ हृदयोरसोः| उद्गारनिग्रहात्+तत्र हिक्कायाः+तुल्यम्+औषधम्|| 18 || विनामाक्षेपसंकोचाः सुप्तिः कम्पः प्र-वेपनम्| जृम्भाया नि-ग्रहात्+तत्र सर्वं वातघ्नम्+औषधम्|| 19 || कार्श्यदौर्बल्यवैवर्ण्यम्+अङ्गमर्दः+अरुचिर्भ्रमः| क्षुत्+वेगनि-ग्रहात्+तत्र स्निग्धोष्णं लघु भोजनम्|| 20 || कण्ठास्यशोषः+ बाधिर्यं श्रमःसादः+(6) (6.`श्वासः' इति पाओ|) हृदि व्यथा| पिपासानि-ग्रहात्+तत्र शीतं तर्पणम्+इष्यते|| 21 || प्रति-श्यायः+अक्षिरोगः+च हृत्+रोगः+च+अरुचिः+भ्रमः बाष्पनि-ग्रहणात्+तत्र(7) (7.`बाष्पस्य नि-ग्रहात्+तत्र' इति पाओ|) स्वप्नः+ मद्यं प्रियाः कथाः|| 22 || जृम्भा+अङ्गमर्दः+तन्द्रा च शिरोरोगः+अक्षिगौरवम्| निद्रावि-धारणात्+तत्र स्वप्नः सम्-वाहनानि च|| 23 || गुल्महृत्+रोगसंमोहाः श्रमनिःश्वासधारणात्| जायन्ते तत्र वि-श्रामः+ वातघ्न्यः+च क्रिया हिताः|| 24 || वेगनि-ग्रहजाः+ रोगाः+ यः एते परि-कीर्तिताः| इच्छन्+तेषाम्+अनुत्पत्तिं वेगान्+एतान्+न धारयेत्|| 25 || यत्+वेगवि-धारणे ये रोगाः+तेषां यत्+चिकित्सितं तत्+अल्पवक्तव्यत्वात् प्र-करणागतत्वात्+च ब्रूते---बस्तिमेहनयोः+इति+आदि| मेहनं शिश्नः(1)| (1.`शफः' इति पा०|) वि-नमनं शरीरस्य वि-नामः| अव-पीण्डकः+ बहुमात्रप्रयोगः, मात्राधिकत्वेन हि भेषजं दोषान् पीडयति+इति कृत्वा; अन्यत्र+अपि+उक्तम्---"अव-पीडकसर्पिर्भिः कोष्णैः+घृततैलिकैः+तथा+अभ्यङ्गैः" इति| त्रिविधम् +इति निरूहानुवासनोत्तरबस्त्यात्मकम्| पिण्डिका जानुजङ्घामध्यमांसपिण्डिका| वर्तयः फलवर्तयः| प्र-माथि अनु-लोमनम्| चरणायुधः कुक्कुटः| रुजा जठरः+ इति सम्-बन्धः| `भोजनानि' `पानानि' `बस्तयः'+ इति त्रयं वातानुलोमनं शस्तम्+इति योज्यम्| कोठः+ वरटीदष्टाकारः शोथः| व्यङ्गः श्यामवर्णं मण्डलं मुखे| हृल्लासः उत्क्लेशः| अर्धौ+अभेदः अर्धमस्तकवेदना| आद्यं खाद्यं भोजनम्+इति+अर्थः| चकारात् स्वेदादयः+अपि वातघ्नाः+ इति सूचयति| यदि+अपि सुश्रुते मूत्रादीनां त्रयोदशानां विधारणात्त्रयोदशोदावर्ता अभि-धीयन्ते, तथापि+इह+अष्ट+उदरीये मूत्रपुरीषवातशुक्रवमिक्षवथुविघातजाः+ एव परं षडुदावर्ताः+ अभि-धातव्याः; उद्गारादिनिरोधजानां वातनिरोधजः+ एव+उदावर्ते+अन्तर्भाव+अभि-प्रायात्; यदि वा मूत्रादिवि-घातजः+ एव वि-कारे चरक+आचार्यस्य उदावर्तसंज्ञा+अभि-प्रेता, न+अन्यत्र+इति न वि-रोधः| मुहुः+मुहुः+अङ्गानाम्+आ-क्षेपणम्+आ-क्षेपः; पर्वणाम्+आकुञ्चनं संकोचः| सुप्तिः स्पर्शाज्ञानम्| भ्रमणं भ्रमः+ येन चक्रस्थितम्+इव+आत्मानं मन्यते| सादः अङ्गावसादः| तर्पयति+इति तर्पणम्| संवाहनं पाणिना पादादिप्रदेशे सुखम्+अभि-हननम्+उत्+मर्दनं च|| 5-25 || <7-26> इमान्+तु धारयेत्+वेगान् हितार्थी(2) (2.`हितैषी' इति पाओ|) प्र+इत्य च+इह च| साहसानाम्+अशस्तानां मनोवाक्कायकर्मणाम्|| 26 || वेगानाम्+अवि-धार्यत्वेन+उक्तत्वात्+लोभादीनाम्+अपि वेगाः+ अवि-धार्याः स्युः+इति+आह---इमाम्+तु+इति+आदि| प्र+इत्य जन्मान्तरे| इह+इति इह जन्मनि| सहसा आत्मशक्तिम्+अनालोच्य क्रियतः+ इति साहसं, तत्+तु गजाभिमुखधावनादि| अशस्तानाम् अप्रशस्तानाम्+अनिष्टफलानाम्+इति(3) (`निष्फलानां' इति पाओ|) यावत्| मनोवाक्कायकर्मणाम्+इति+अत्र कर्मशब्दः+ व्यापारवचनः|| 26 || <7-27> लोभशोकभयक्रोधमानवेगान् वि-धारयेत्| नैर्लज्ज्य+इर्ष्यातिरागाणाम्+अभि-ध्यायाः+च बुद्धिमान्|| 27 || अशस्तं मनसः कर्म दर्शयति---लोभ+इति+आदि| लोभः विषये+अनुचिता प्रार्थना, शोकः पुत्रादिविनाशजं दैन्यम्, भयम् अप-कारकानुसंधानजं दैन्यम्, क्रोधः प्र-द्वेषः+ येन प्रज्वलितम्+इव+आत्मानं मन्यते, मानः सत्+असत्+गुणाध्यारोपेणात्मन्युत्कर्षप्रत्ययः| जुगुप्सितगोपनेच्छा लज्जा, तत्+अभावः+ नैर्लज्ज्यं; समाने द्रव्ये परसंबन्धप्रति-षेध+इच्छा ईर्ष्या; अति-रागः+ उचितः+ एव विषये पुनः पुनः प्र-वर्तन+इच्छा| अभि-ध्या मनसा परा+अभि-द्रोहचिन्तनं, यदि वा परद्रव्यविषये स्पृहा|| 27 || <7-28> परुषस्य+अति-मात्रस्य सूचकस्य+अनृतस्य च| वाक्यस्य+अकालयुक्तस्य धारयेत्+वेगम्+उत्-थितम्|| 28 || अशस्तं वचनकर्म+आह---परुषस्य+इति+आदि| परुषं परोद्वेजकं वचनम्| अति-मात्रं बहु| सूचकं परानिष्टजनकाभिधायकम्(1)| (1.`परात्यय+अभि-धायकं' इति पा०|) अनृतम् अपार्थकम्| अकालयुक्तम् अप्रस्ताव+आ-गतम्|| 28 || <7-29> देहप्र-वृत्तिः+याः+ काचित्+विद्यते परपीडया| स्त्रीभोगस्तेयहिंसाद्या तस्य+आवेगान्+वि-धारयेत्|| 29 || अशस्तं देहकर्म+आह---देह+इति+आदि| परपीडया परपीडानिमित्तम्+इति+अर्थः| स्त्रीभोगः परस्त्रीभोगः, स्तेयं परद्रव्यग्रहणं, हिंसा विधिरहिता प्राणिपीडा; आदि-ग्रहणात्+गुरु+आदि+अभि-मुखपादप्र-सारणादि गृह्यते|| 29 || <7-30> पुण्यशब्दः+ वि-पापत्वात्+मनोवाक्कायकर्मणाम्| धर्मार्थकामान् पुरुषः सुखी भुङ्क्ते चिनोति च|| 30 || एवं कृते यत्+भवति तत्+दर्शति---पुण्य+इति+आदि| पुण्यः पावनः शब्दः+ यस्य+आयौ पुण्यशब्दः| भुङ्क्ते चिनोति च+इति उत्-पन्नात्+अवि-रोधतः(2) (2.`उत्-पन्नान्+अवि-रोधतः फलभोगेन' इति पाओ|) फलोपयोगेन भुङ्क्ते; चिनोति च+उत्-पादयति च+अपरान्+इति+अर्थः|| 30 || <7-31> शरीरचेष्टा या चेष्टा स्थैर्यार्था बलवर्धिनी| देहव्यायामसंख्याता मात्रया तां सम्+आ-चरेत्|| 31 ।। अवि-धार्यप्र-वृत्तीन्+मूत्रादीन् वि-धार्यप्रवृत्तीन् साहसादीन्+च दर्शयित्वा वि-धार्य+अवि-धार्यप्र-वृत्तिं व्यायामम्+आह---शरीर+इति+आदि| देहस्य व्यायामः+ देहव्यायामः, देहग्रहणात्+मनोव्यायामं चिन्तनादि निः+आ-करोति; संख्याता संज्ञिता| याः+ च इष्टाः+ अभि-प्रेता, एतेन भारहरणाद्या+अनिष्टा कार्यवशात् क्रियमाणा चेष्टा निरस्यते, चङ्क्रमणरूपा तु क्रिया प्र+आप्यते| स्थैर्यं स्थिरता शरीरस्य, तदर्था| मात्रया अनपायि परिमाणेन; एतावती च+इयं शरीरचेष्टा मात्रावती यावत्या लाघवादयः+ वक्ष्यमाणा भवन्ति, चेष्टातियोगवक्ष्यमाणाः+च श्रमभ्रमादयः+(3) (3.`भ्रमक्लमादयः' इति पाओ|) न भवन्ति| %सुश्रुते%+अपि+उक्तं---"यत्+तु चङ्क्रमणं न+अति-देहपीडाकरं भवेत्| तत्+आयुः+बलमेधाग्निप्रदम्+इन्द्रियबोधनम्" (सु.चि.अ.24) इति|| 31 || <7-32-33> लाघवं कर्मसामर्थ्यं स्थैर्यं दुःखसहिष्णुता|(4) (4.`क्लेशसहिष्णुता' इति पाओ|) दोषक्षयः+अग्निवृद्धिः+च व्यायामात्+उप-जायते|| 32 || श्रमः क्लमः क्षयः+तृष्णा रक्तपित्तं प्रतामकः| अति-व्यायामतः कासः+ ज्वरश्छर्दिः+च जायते|| 33 || (स्वेदागमः(1) (1.ग्रोगीन्द्रनाथसेनसंमतः+अयं पाठः|) श्वासवृद्धिः+गात्राणां लाघवं तथा| हृदयादि+उप-रोधः+च इति व्यायामलक्षणम्|| 1 ||) यथा+उक्तव्यायामगुणान्+आह---लाघवम्+इति+आदि| दोषक्षयः+अत्र श्लेष्मक्षयः+अभि-प्रेतः, यदि वा+अग्निकर्तृत्वेन त्रिदोषक्षयः+अपि| उक्तं हि---"शमप्रकोपौ दोषाणां सर्वेषाम्+अग्निसंश्रितौ" इति| व्यायाम+अति-प्र-वृत्तिदोषम्+आह---श्रम इति+आदि| क्लमः+ इह मनिन्द्रियग्लानिः| क्षयः+ धातुक्षयः| प्रतमकः+ एव प्रतामकः श्वासविशेषः|| 32-33 || <7-34> व्यायामहास्यभाष्याध्वग्राम्यधर्मप्र-जागरान्| न+उचितान्+अपि सेवेत बुद्धिमान्+अति-मात्रया|| 34 || इदानीं व्यायामतुल्यत्वेन+अन्यान्+अपि+अति-मात्रत्वेन नि-षेद्धुम्+आह---व्यायाम+इति+आदि| यदि+अपि+अति-व्यायामः+ नि-षिद्धः+तथा+अपि+इह पुनः+अभि-धीयते अति-भाष्यादिषु+अपि तत्+दोषश्रमक्लमादिप्राप्त्यर्थं; यदि वा पूर्वम्+अनभ्यस्तव्यायामातिसेवा नि-षिद्धा, इह तु अभ्यस्तस्य+अपि नि-षेधः| यत्+आह---न+उचितान्+अपि; उचितान्+अपि+अभ्यस्तान्+अपि+इति+अर्थः| अपिशब्दात्+अनभ्यस्तानां नितरां नि-षेधः+ लभ्यते| भाषणं भाष्यम्, अध्वशब्देन+अध्वगमनं, ग्राम्यधर्मः+ मैथुनम्|| 34 || <7-35> एतान्+एवम्+विधान्+च+अन्यान् यः+अति-मात्रं नि-षेवते| गजं सिंहः+ इव+आ-कर्षन् सहसा सः+ वि-नश्यति|| 35 || (अति-व्यवायभाराध्वकर्मभिः+च+अति-कर्शिताः|(2) (2.ग्रोगीन्द्रनाथसेनसंमतः+अयं पाठः|) क्रोधशोकभयायासैः क्रान्ताः+ ये च+अपि मानवाः|| 1 || बालवृद्धप्र-वाताः+च ये च+उच्चैः+बहुभाषकाः| ते वर्जयेयुः+व्यायामं क्षुधिताः+तृषिताः+च ये|| 2 ||) एवंशब्देन गुरुभारहरणदर्पशिलाचालनादि गृह्यते| सिंहः किल स्वल्पप्रमाणः स्वबलोद्रेकात्+गजं कर्षन् पाटयन् स्वदेहानुचितव्यायामात् पश्चात्+वातक्षोभेण वि-पद्यते, तेन+अयं दृष्टान्तः सङ्गतार्थः; यदि वा सिंहः+अष्टापदः+अभि-प्रेतः, स च किल गजं वि+आ-पाद्य पृष्ठे क्षिपति, ततः+तत्कोथात्+वि-पद्यते, तेन दृष्टान्तः+ व्याख्येयः|| 35 || <7-36-37> उचितात्+अहिताद्धीमान् क्रमशः+ वि-रमेत्+नरः| हितं क्रमेण सेवेत क्रमः+च+अत्र+उप-दिश्यते|| 36 || प्र-क्षेप+अप-चये ताभ्यां क्रमः पादांशिकः+ भवेत्| एकान्तरं ततः+च+उर्ध्वं द्वि+अन्तरं त्रि+अन्तरं तथा|| 37 || हितस्य सेवनम्+अहितस्य परि-त्यागः कर्तव्यः+ इति पूर्वम्+उक्तं, तत्+च हितसेवनम्+अहितपरि-वर्जनं च+अक्रमेण क्रियमाणम्+अक्रमाचरितव्यायामादिवत् प्रत्यवायकरं परं भवति, अतः+तत्क्रमम्+आह--उचितादित्यादि| उचितात् अभ्यस्तात्| क्रमशः+ वक्ष्यमाणेन क्रमेण| हितम् अनभ्यस्तहितम्| कः+असौ क्रमः+ इति+आह---क्रमः+च+इति+आदि| प्र-क्षेपः+ हितस्य, अप-चयः+अहितस्य, ताभ्यां हिताहिताभ्याम्| पादः चतुर्थः+ भागः, तत्+रूपः+अअंशः पादांशः, तेन कृतः क्रमः पादांशिकः; अन्ये तु पादस्य+अअंशः पादांशः+ इति षोडशं भागं वर्णयन्ति|(1) (1."पादेन+अपथ्यम्+अभ्यस्तं पादपादेन वा त्यजेत्" इति %वाग्भटः% (सू.अ.7)| "यदि तु तत्+अपथ्यम्+अभ्यस्तं तथा सात्मीभूतं यस्मिन्+चतुर्थांशेन+अपि त्यजमाने शरीरबाधा शक्यते वह्निमान्द्यं वा, तदा पादपादेन वा षोडशांशेन त्यजेत्+इति वाशब्दार्थः" %इति+अरुणदत्तः|%) स च हिताहितयोः+युगपत्प्र-क्षेपापचये पादांशिकः क्रमः, प्रथमम्+एकान्तरम्+एकाहम्+अन्तरा कृत्वा+इति+अर्थः; ततः प्रथमहितपादप्र-क्षेपाहितपादापचयाभ्यासात्+ऊर्वंद्वितीयपादप्र-क्षेपापचये द्वि+अन्तरं द्वि+अहम्+अन्तरीकृत्य क्रमः+ भवेत्; तथा द्वितीयपादाभ्यासात्+ऊर्ध्वं तृतीयपादप्र-क्षेपापचये त्रि+अहम्+अन्तरीकृत्य क्रमः+ भवेत्; चतुर्थपादप्र-क्षेपापचये तु कालनियमः+ न+अस्ति, अतः+ ऊर्ध्वं प्र-क्षेपापचयाभावात्+चतुष्पादसंपूर्णस्य पथ्यस्य+अनवधिसेव्यत्वात्| अयं पिण्डार्थः---अपथ्या यवकादयः+अभ्यस्ताः+ते त्याज्याः, रक्तशाल्यादयः पथ्या अनभ्यस्ताः+ते सेव्याः; तत्र प्रथमदिने यवकपादत्रयं रक्तशालीनाम्+एकः पादः;(2) (2.`रक्तशालीनाम्+एकपादयोगवत्+भोजनं' इति पाओ|) द्वितीये दिवसे द्वौ पथ्यस्य पादौ द्वौ+अपथ्यस्य, एवं तृतीये, एवं द्वितीयपादाभ्यासः+ द्वि+अन्तरः+ भवति; चतुर्थे त्रयः पादाः पथ्यस्य एकः+अपथ्यस्य, एवं पञ्चमे षष्ठे च, एवं तृतीयपादाभ्यासः+त्रि+अन्तरः+ भवति; सप्तदिनप्रभृति तु चतुष्पादपथ्याभ्यासः| यदि(3) (3."यदि पुनः+अन्तरशब्दः+ वि+अवधिवचनः+तदा+अयम्+अर्थः---प्रथमदिने अपथ्यस्य त्रयः पादाः पथ्यस्य च+एकः| द्वितीयदिने सर्वम्+अपथ्यं, एवम्+एकेन अह्ना पथ्यपादसहितः+अपथ्यपादः+अन्तरीकृतः| ततः+तृतीयदिने अपथ्यस्य द्वौ पादौ, द्वौ च पथ्यस्य| ततः+चतुर्थे पञ्चमे च सर्वम्+अपथ्यं, एवं पथ्यपादद्वयसहितम्+अपथ्यपादद्वयं द्वाभ्याम्+अहोभ्याम्+अन्तरीकृतम्| ततः पुनः षष्ठे दिवसे अपथ्यस्य एकः पादः, त्रयः+च पथ्यस्य| सप्तमे अष्टमे नवमे च सर्वम्+अपथ्यम्| एवं त्रिभिः+अहोभिः पथ्यपादत्रयसहितः+अपथ्यस्य च एकः पादः+अन्तरीकृतः+ भवति| ततः+ दशमदिने सर्वं पथ्यं सेवनीयम्" इति चरकोपस्कारे %योगीन्द्रनाथसेनः|% "यत् तु+अन्तरशब्दस्य व्यवधानार्थत्वेन प्रथमदिने पथ्यपादापथ्यत्रिपादमानेन भोजनं, ततः परम्+एकदिनं न तथा भोक्तव्यं, किन्तु+अपथ्यम्+अभ्यस्तं यत्+तत्+एव भोक्तव्यं, तत्+एकदिनं वि+अव-धाय तृतीयदिने पथ्यपादद्वय+अपथ्यपादद्वयं भोक्तव्यं, तत्+उत्तरं दिनद्वयं न तथा भुक्त्वा किन्तु+अभ्यस्तम्+अपथ्यम्+एव भोक्तव्यं, तत्+दिनद्वयं वि+अव-धाय षष्ठे दिने पथ्यपादत्रय+अपथ्य+एकपादमानेन भोज्यं, तत्+उत्तरं दिनत्रयं न तथा भोक्तव्यं, किन्तु+अपथ्यमात्रम्+एव+इति, तत्+दिनत्रयं वि+अव-धाय दशमे दिने पथ्यचतुष्पादभोजनम्+अपथ्यपादचतुष्टयत्याग; सु-तराम्+इति त्याख्यायते; षोडशांशिकक्रमवादे+अपि+एवं च बोध्यम्+इति; तत्+असम्यक्, अहितस्य+अभ्यास+अनु-वृत्तेः" इति जल्पकल्पतरौ %गङ्गाधरः|% अत्र+अ%ष्ट+अङ्गसंग्रह%व्याख्यायां चत्वारि मतानि प्र-दर्शितानि, तानि तत्र+एव द्रष्टव्यानि; %चक्रदत्त%याख्यानं तु तत्र प्र-दर्शितेन तृतीयमतेन समानम्|) वा+अन्तरशब्दः+ वि+अवधिवचनः, तथाशब्दात्+चतुः+अन्तरम्+इति च लभ्यते; तेन+अयम्+अर्थः---प्रथणे दिवसे+अपथ्यपादत्रयं पथ्यस्य+एकः पादः, द्वितीये सर्वम्+अपथ्यं, तृतीये द्वौ पथ्यस्य द्वौ+अपथ्यस्य, एवं चतुर्थे; प्रञ्चमे तु दिने पथ्यस्य भाग एकः+त्रयः+अपथ्यस्य, एवं द्वि+अन्तरीकृतौ भवतः; षष्ठे पथ्यभागत्रयम्+अपथ्यभागः+ एकः, एवं सप्तमे+अष्टमे च; ततः+ नवमे भागद्वयं पथ्यस्य च+अपथ्यस्य च, एवं त्रीणि+अहानि+अन्तरीकृतानि भवन्ति; ततः+ दशमे सर्वं पथ्यम्, एवम्+एकादशे द्वादशे त्रयोदशे च, चतुर्दशे तु पथ्यभागत्रयम्+एकः+अपथ्यभागः; एवं चतुरन्तरता तथाशब्दसूचिता भवति; पञ्चदशाहात् प्रभृति संपूर्णपथ्यता+एव|| 36-37 || <7-38> क्रमेण+अप-चिताः+ दोषाः क्रमेण+उप-चिताः+ गुणाः| सन्तः+ यान्ति+अपुनः+भावम्+अप्रकम्प्या भवन्ति च|| 38 || एवं कृते किं स्यात्+इति+आह---क्रमेण+इति+आदि| क्रमेण+इति क्रमेण+एव| दोषाः+ इति दोषजनकानि+अभ्यस्तानि+अपथ्यानि| गुणाः+ इति गुणजनकानि पथ्यानि| अपुनः+भावं यान्ति दोषाः+ इति सम्-बन्धः| अक्रमेण तु सहसा+अपथ्यत्यागे दोषाः+ भवन्ति+एव| यत्+उक्तम्---"असात्म्यजाः+ हि रोगाः स्युः सहसा त्यागशीलनात्" (वा.सू.अ.3) इति| अप्र-कम्प्या अप्र-चाल्या भवन्ति गुणाः+ इति सम्-बन्धः| पथ्यम्+अपि हि+अनभ्यस्तं सहसा+उप-युज्यमानम्+अरुचि+अग्निवधादीं+जनयति|| 38 || <7-39-40> समपित्तानिलकफाः केचित्+गर्भादि मानवाः दृश्यन्ते वातलाः केचित्+पित्तलाः श्लेष्मलाः+तथा|| 39 || तेषाम्+अनातुराः पूर्वे वातलाद्याः सदातुराः| दोषानुशयिता हि+एषां देहप्रकृतिः+उच्यते|| 40 || इह स्वस्थहितं सामान्येन+एव रक्तशाल्यादि प्रति-पादितं, स्वस्थः+च प्रकृतिभेदेन नानाप्रकारः, अतः+तेषां हितम्+अपि(1) (1.`हितानाम्+अपि नानाप्रकारत्वम्+उच्यते' इति पा०|)नानाप्रकारम्+एव, तेन तत्प्रति-पादनार्थं प्रकृतिभेदम्+एव तावत्+आह---समपित्तानिल+इति+आदि| समा अवैकारिकमानावस्थिताः पित्तानिलकफा यस्य सः +तथा| गर्भादि गर्भाधानादि, शुक्रशोणितजीवसंमूर्च्छनादि+इति यावत्|(2) (2.`शुक्रशोणितजीवसंमूर्च्छनात् प्रभृति+इति यावत्' इति पा०|) वातला वातप्रधानाः, एवं पित्तलाः श्लेष्मलाः+च| सर्वत्र गर्भादि+इति योज्यम्| अत्र पित्तग्रहणम्+आदौ छन्दः+अनु-रोधात्, यदि वा पित्तसमानस्य वह्नेः+गौरवप्र-दर्शनार्थं; यदि वा प्रकृत्यारम्भे वातस्य+अप्राधान्यख्यापनार्थं, वातप्रकृतिः+हि सर्वत्र प्रति+अवरः+ भवति| इह च प्रत्येकदोषप्रकृतिग्रहणेन+एव द्वन्द्वप्रकृतिः+अपि ग्राह्यः, संयोगस्य संयोगिनाम्+अन्तरीयकत्वात्, निदान् इव वातादिज्वराभिधानेन द्वन्द्वजज्वराभिधानं, तेन रोगभिषग्जितीय+उक्ता द्वन्द्वजाः+ अपि तिस्रः प्रकृतयः+ गृहीताः+ भवन्ति; अन्ये तु द्वितीयकेचित्+ग्रहणात्+ग्रन्थाधिक्येन तत्+ग्रहणं वर्णयन्ति| तेषाम्+इति समवातपित्तश्लेष्मप्रकृत्यादीनां च मध्ये| पूर्वे इति समप्रकृतयः| सदातुराः+ इति स्वस्थव्यवहारभाजः+अपि स्फुटिताङ्गत्वविषमाग्नित्वादियुक्ता यस्मात्+इति+अर्थः| स्वस्था अपि+एते कस्मात्+रोगिणः+ इति+आह---दोषानुशयिता+इति+आदि| दोषानुशयिता उल्बणवातादिभाविता+अव्यभिचारिणि+इति यावत्| देहप्रकृतिः देहस्वास्थ्यम्+इति यावत्| एतेन+एतेषां वातलादीनां मुख्यं स्वास्थ्यं न+अस्ति, किं तर्हि उप-चारस्वस्थाः+ एतः+ इति दर्शयति| ननु, गर्भादि+इति+अनेन शुक्रशोणितजीवानां संसर्गे यथाभूता वातादयः समा विकृता वा तथाभूत+एव प्रकृतिः+भवति, सा च प्रकृतिः+यावत्+जीवम्+अनु-वर्तते रिष्टं विना, यत्+उक्तं %सुश्रुते%---"प्र-कोपः+ वा+अन्यभावः+ वा क्षयः+ वा न+उप-जायते| प्रकृतीनां स्वभावेन, जायते तु गतायुषि" (सु.शा.अ.4) इति; तत्र यदा समप्रकृतेः+वातप्रकृतेः+वा+आक्षेपकादिः+वातविकारः+ भवति, तदा वातस्य प्रकृतिभूतस्य+आधिक्यं भवति+एव; यदा च वातप्रकृतेः पित्तविकारः+ भवति, तदा वातप्रकृतेः+अन्यथाभावः पित्तप्रकृतित्वं भवति; यदा तु समप्रकृतेः+अन्यतरदोषक्षयः+ भवति प्राकृतस्वकर्महानिलक्षणः+तदा+असौ प्रकृतिक्षयः+ भवति; यत्+उक्तं दोषक्षयलक्षणे---"कर्मणः प्रकृताद्धानिः+वृद्धिः+वा+अपि विरोधिनाम्" (सू.अ.18) इति| अत्र+उच्यते---प्रकृतिसमानरोगोत्पत्तौ न प्रकृतिभूतस्य वृद्धिः, किं तर्हि हेतु+अन्तरजनितस्य वातादेः+तत्र विकारकारित्वं,(1) (1.`विकारित्वं' इति पा०|) प्रकृतिभूतः+तु दोषः+तत्र+उप-दर्शकः+ भवति, यत्+उक्तं---"कालदूष्यप्रकृतिभिः+दोषस्तुल्यः+ हि सन्ततम्| निष्प्रत्यनीकः कुरुते तस्मात्+ज्ञेयः सुदुः सहः" (चि.अ.3) इति; वातप्रकृतेः+तु पित्तविकारोत्पत्तौ वातः प्रकृतिभूतः+तथा+एव करचरणस्फुटनादिकं कुर्वन्+आस्ते, न तस्य+आगन्तुना पित्तविकारेण किम्+चित् क्रियते; वातादीनां तु स्वमानात् क्षयः प्राकृतकः+महानिलक्षणः+ न शुक्रशोणितसंसर्गकालजस्य प्रकृतिभूतस्य दोषस्य बीजभूतस्य क्षयम्+आ-वहति+इति न प्रकृतिभूतदोषक्षयः; यदि वा, प्रकृतेः प्रकोपानि+अथ+अभावक्षया न भवन्ति+इति प्रकृतित्वेन+इति ब्रूमः; तेन समप्रकृतिः+वातप्रकृतिः+न भवति, वातप्रकृतिः पित्तप्रकृतिः+न भवति समप्रकृतिः+वा; विकारावस्था तु हीनाधिकवातत्वादिलक्षणा भवति+इति+अर्थः| नच वाच्यं---प्रकृतीभूतानां वातादीनां दूषणात्मकानां कथं न शरीरबाधकत्वं, सहजातत्वेन(2) (2.`सहजत्वेन' इति पा०|) तथाविधविनाशकविकाराकर्तृत्वात्; यत्+उक्तं %सुश्रुते%---"विषजातः+ यथा कीटः+ विषेण न वि-पद्यते| तत्+वत्प्रकृतिभिः+देहः+तत्+जातत्वात्+न बाध्यते" (सु.शा.अ.4) इति; न बाध्यते न+अति-बाध्यत इति बोद्धव्यं, वातादिप्रकृतेः+नित्यवातादिविकारगृहीतत्वात्| तत्+उक्तम्+इह "वातलाद्याः सदातुराः" इति उक्तं चा%श्ववैद्यके%---"सर्वान् प्राणभृतः+ हन्ति नूनं कायगतं विषम्| अस्मिन्+च+अपि सम्+उत्-पन्ना दृश्यन्ते कृमयः+ यथा|| तथा च विषमः+ दोषः प्रकृतिं न+अति-बाधते" इति| नच वातादयः+ वृद्धाः शुक्रशोणितसंसर्गे यथा दुष्टत्वात्+वातविकारवन्तं गर्भं कुर्वन्ति तथा गर्भजनकत्वम्+एव शुक्रशोणितयोः कस्मात्+न निघ्नन्ति+इति वाच्यं, वातादिप्रकोपाणाम्+एव हीनमध्योत्तमानां नानाशक्तित्वात्; प्रबला वातादयः+ विनाशयन्ति, हीनाः+तु विकृतिमात्रं जनयन्ति|| 39 || 40 || <7-41> विपरीतगुणः+तेषां स्वस्थवृत्तेः+विधिः+हितः| समसर्वरसं सात्म्यं समधातोः प्र-शस्यते|| 41 || तेषाम्+इति सदातुराणां वातलादीनाम्| विपरीतगुणः+ वातादिगतरौक्ष्यादिविपरीतस्नेहादिगुण(1)(1.`ओस्नेहादिकर्मप्रयुक्तः' इति पाओ|) इति+अर्थः| समाः सर्वे रसाः+ यत्र तत्+तथा; समत्वं च+इह+अनु-रूपत्वम्+अभि-प्रेतं, नतु तुल्यमानत्वं; न हि स्वस्थभोजने यावात्+मधुरः+ उप-युज्यते, तावत्+मानाः कट्वादयः+अपि+इति; यदि वा समशब्दः+अविरुद्धवचनः, तेन+उपोदिकामत्स्यादिप्रति-पादनीयवि-रुद्धरसवर्जितं सर्वरसम्+इति+अर्थः| एवं च प्रकृत्यपेक्षः समधातुं प्रति सर्वरसोपयोगः ऋतुविहितेन "तस्मात्+तुषारसमये स्निग्धाम्ललवणान् रसान्" (सू.अ.6) इति+आदिना विशेषविधानेन युक्तः सन् सर्वरसम्+एव+अम्ललवणरसोत्कटं(2) (2.`अम्ललवणरसातिरिक्तं' इति पाओ|) भोजनं हेमन्ते फलति; वातप्रकृतेः+तु कटुतिक्तकषायवर्जितं प्रभूतमधुर+अम्ललवणभोजनं(3) (3.`प्रभूततर+अम्ललवणभोजनं' इति पाओ|) हेमन्ते भवति; एवम्+अन्यत्र+अपि देहप्रकृति+ऋतुस्वभावपर्यालोचनया+अनु-गुणं(4) (4.`आत्मगुणं' इति पाओ|) तर्कणीयम्| यत्+उक्तं %वाग्भटेन%---"नित्यं सर्वरसाभ्यासः स्वस्व+आधिक्यम्+ऋतौ+ऋतौ" (वा.सू.अ.3) इति|| 41 || <7-42-43> द्वे अधः सप्त शिरसि खानि स्वेदमुखानि(5) च| मलायनानि बाध्यन्ते दुष्टैः+मात्र+अधिकैः+मलैः|| 42 || मलवृद्धिं गुरुतया लाघवात्+मलसंक्षयम्| मलायनानां बुध्येत सङ्गोत्सर्गात्+अतीव च|| 43 || स्वास्थ्योत्पत्तिकारणम्+अभि-धाय स्वास्थ्यप्रति-बन्धकदोषसम्-चयनिः+हरणम्+अभि-धातुं दोषसम्-चयस्य लक्षणानि+एव तावत्+वक्तुम्+आह---द्वे अधः+ इति+आदि| द्वे गुदलिङ्गे| खानि छिद्राणि(6)| (6.`स्रोतांसि' इति पाओ|) सप्त शिरसि+इति द्वे श्रोत्रे, द्वौ नासापुटौ, द्वे अक्षिणी, मुखं च; स्वेदमुखानि+इति लोमकूपानि; एतानि सर्वाणि मलस्य+आयनानि| दुष्टैः+इति गोबलीवर्दन्यायेन क्षीणैः, मात्राधिकैः+इति वृद्धैः; येन+उत्तरत्र क्षयवृद्ध्योः+अपि लक्षणं वदति| मलवृद्धिं गुरुतया मलायनगुरुतया+इति+अर्थः, लाघवात्+मलायनानां संक्षयं मलस्य स्वमानात्+अपि क्षयम्+इति+अर्थः; यदि वा दुष्टैः+इति मात्राधिकैः+इति+अस्य विशेषणम्, एवं सति लाघवात्+मलसङ्क्षयम्+इति प्रकृतिस्थात्+लाघवात्+मलक्षयम्+इति+अधिकस्य मलस्य क्षयं प्रकृतिस्थत्वम्+इति+अर्थः+ व्याख्येयः| सङ्गोत्सर्गात्+अतीव च+इति अतीवसङ्गात्+अप्रवृत्तेः+मलक्षयम्, अतीव+उत्-सर्गात्+मलवृद्धिं जानीयात्+इति+अर्थः|| 42|| 43 || <7-44> तान् दोषलिङ्गैः+आ-दिश्य व्याधीन् साध्यान्+उप+आ-चरेत्| व्याधिहेतुप्रति-द्वन्द्वैः+मात्राकालौ वि-चारयन्|| 44 || तान्+इति मलवृद्धिक्षयात्मकान् मलवृद्धिक्षयजनितान्+इति यावत्, दोषाणां वातादीनां, लिङ्गैः क्षयवृद्धिसंबन्धैः, आ-दिश्य बुद्ध्वा, ये साध्याः+तान्+उप+आ-चरेत्| व्याधिप्रति-द्वन्द्वैः व्याधिप्रत्यनीकैः, हेतुप्रति-द्वन्द्वैः हेतुप्रत्यनीकैः; प्रति-द्वन्द्वशब्देन च विपरीतार्थकारिणाम्+अपि ग्रहणम्| मात्राकालग्रहणं च प्राधान्यात्; तेन, दोषभेषजादीनाम्+अपि ग्रहणं बोद्धव्यं; यदि वा कालग्रहणः+ एव दोषादीनाम्+अव-रोधः+ व्याख्येयः|| 44 || <7-45-50> विषमस्वस्थवृत्तानाम्+एते रोगाः+तथा+अपरे| जायन्ते+अनातुरः+तस्मात् स्वस्थवृत्तपरः+ भवेत्|| 45 || माधवप्रथमे मासि नभस्यप्रथमे पुनः| सहस्यप्रथमे च+एव हारयेत्+दोषसंचयम्|| 46 || स्निग्धस्विन्नशरीराणाम्+ऊर्ध्वं च+अधः+च नित्यशः| बस्तिकर्म ततः कुर्यान्+नस्यकर्म(1) (1.`नस्तः कर्म' इति पाओ|) च बुद्धिमान्|| 47 || यथाक्रमं यथायोग्यमतः+ ऊर्ध्वं प्र-योजयेत्| रसायनानि सिद्धानि वृष्ययोगान्+च कालवित्|| 48 || रोगाः+तथा न जायन्ते प्रकृतिस्थेषु धातुषु| धातवः+च+अभि-वर्धन्ते जरा मान्द्यम्+उप+एति च|| 49 || विधिः+एष वि-काराणाम्+अनुत्पत्तौ नि-दर्शितः| निजानाम्+इतर+एषां तु पृथक्+इव+उप-देक्ष्यते|| 50 || विषम+इति+आदि| अनातुरशब्देन+आतुर्यात् प्राक्+एव+अनागताबाधेन स्वस्थपरेण भवितव्यम्+इति(2) (2.`चरितव्यं' इति पा०|) शिक्षयति| माधवः+ वैशाखः+तस्य प्रथमः+चैत्रः, एवं नभसि+अस्य प्रथमः श्रावणः, तथा सहस्यस्य पौषस्य प्रथमः+ मार्गशीर्षः; एते च मासाः+चैत्रश्रावणमार्गशीर्षा रोगभिषग्जितीये विमाने (वि.अ.8) शोधनार्थं वक्ष्यमाणप्रावृडादि+ऋतुक्रमेण वसन्तप्रावृट्शरत्+अन्तर्गताः+ भवन्ति| %दृढबलसंस्कारे%+अपि पठ्यते---"प्रावृट् शुक्रनभौ ज्ञेयौ शरत्+ऊर्जसहौ पुनः| तपस्यः+च मधुः+च+एव वसन्तः शोधनं प्रति" (सि.अ.6) इति, %सुक्षुते+अ%पि ऋतुचर्याध्याये दोषोपचयप्रकोपोपशमननिमित्तम्+इदृशः+ एव ऋतुक्रमः पठितः| तेन, शोधनम्+अभि-धीयमानं शोधनार्था+उक्त+ऋतुक्रमेण+एव व्याख्येयम्| वसन्तादीनाम्+अन्तमासेषु तु वमनादि+अभि-धानं संपूर्णप्र-कोपे भूते निर्हरणोपदेशार्थं; प्रथमेषु हि मासेषु फाल्गुनाषाढकार्तिकेषु प्र-कोपः प्रकर्षप्राप्तः+ न भवति, चितस्य हि+असम्यक्प्रकुपितस्य+अविलीनस्य सम्यङ्निर्हरणं न भवति+इति| अतः+ एव %कपिलबले+अपि% पठ्यते---"मधौ सहे नभसि च मासि दोषान् प्र-वाहयेत्| वमनैः+च विरेकैः+च निरूहैः स+अनु-वासनैः" इति| %हरिचन्द्रेण% तु, सहशब्दः+अयम्+अकारान्तः+ मार्गशीर्षवचनः+तस्य सहस्य प्रथमे कार्तिके इति व्याख्यातम्| तत्+मतानुसारिणा %वाग्भटेन% च+उक्तं---"श्रावणे कार्तिके चैत्रे मासि साधारणे क्रमात्| ग्रीष्मवर्षाहिमचितान् वाय्वादीन्+आशु निः+हरेत्" (वा.सू.अ.3) इति| "कार्तिके श्रावणे चैत्रे मासि साधारणे क्रमात्| वर्षादिसंचितान् दोषान् त्रिमासान्तरितान् हरेत्"---इति+अस्य तु श्लोकस्य केन+अपि पठितस्य+अवि-रुद्ध+अन्वेषणे बुद्धिमतां न व्यापारः| ऊर्ध्वं च+इति वमनेन, अधः+ इति विरेकेण, बस्तिकर्मशब्देन+अस्थापन+अनु-वासने; एतत्+च सर्वं वमनादि यथायोग्यतया, न यथासंख्येन; तेन वमनं मधौ प्रधानं, सहस्यप्रथमे विरेकः, नभस्यप्रथमे बस्तिः+इति भवति| यथाक्रमं यथा+अनु-पूर्वं, यथायोग्यं यदि+अस्य युज्यते; एतत्+च पूर्वेण वमनादिना, उत्तरेण च रसायनादि प्र-योजयेत्+इति+अनेन योज्यम्| सिद्धानि+इति दृष्टफलानि| रोगाः+तथा न जायन्तः+ इति वमनादीन्+आ-चरतः; धातवः+च+अभि-वर्धन्तः+ इति रसायनवृष्ययोगान+उप-योजयत इति योजनीयम्| निजानाम्+इति छेदः| इतरेषाम्+इति+आगन्तूनाम्| आगन्तवः+च+इह भूतविषवातादिजन्याः+तथा मानसाः+च+अभि-प्रेताः; येन+एतत्+द्वितयम्+अपि+अभि-धाया+आगन्तूनाम्+अनुत्पत्तौ+इति+आदि+उप-संहारम्+आगन्तुकत्वेन+एव करिष्यति|| 45-50 || <7-51-52> ये भूतविषवाय्वग्निसंप्र-हारादिसंभवाः| नृणाम्+आगन्तवः+ रोगाः प्रज्ञा तेषु+अप-राध्यति|| 51 ।। ईर्ष्याशोकभयक्रोधमानद्वेषादयः+च ये| मनोवि-काराः+ते+अपि+उक्ताः सर्वे प्रज्ञापराधजाः|| 52 || ये भूतेत्यादि| भूताः पिशाचादयः, आदिग्रहणात् पातबन्धनादीनां ग्रहणम्| प्रज्ञा बुद्धिः+तत्+अप-राधः+अज्ञानदुर्ज्ञाने, एतत्+मूलाः+च+एते भूताभिषङ्गादय ईर्ष्यादयः+च| यदि+अपि च निजाः+ अपि प्रज्ञापराधमूलाः+ एव; यत्+उक्तं---"प्रज्ञापराधाद्ध्यहितान्+अर्थान् पञ्च नि-षेवते" (सू.अ.28) इति, तथा+अपि ते प्राधान्यात् प्रज्ञापराधजनितबाह्यवातादिरूक्षभोजनादिजन्यत्वेन तथा+अन्तरा वातादिजन्यत्वेन पृथक्त्वेन+उच्यन्ते(1)|| 51-52 ||(1.`प्र-पञ्चेन+उच्यते' इति पा०|) <7-53-54> त्यागः प्रज्ञापराधानाम्+इन्द्रिय+उप-शमः स्मृतिः| देशकालात्मविज्ञानं सत्+वृत+तस्य+अनु-वर्तनम्|| 53 || आगन्तूनाम्+अनुत्पत्तौ+एष मार्गः+ नि-दर्शितः| प्राज्ञः प्राक्+एव तत् कुर्यात्+हितं विद्यात्+यत्+आत्मनः|| 54 || आगन्तुमानसपरि-हारे(2) (2.`आगन्तुमूलकारणपरि-हारे' इति पाओ|) हेतुम्+आह---त्याग इति+आदि| इन्द्रिय+उप-शमः इन्द्रियाणां स्वविषये+अलम्पटत्वं, स्मृतिः पुत्रादीनां विनश्वरत्वस्वभावादि+अनु-स्मरणं; यत्+उक्तम्---"स्मृत्वा स्वभावं भावानां स्मरन् दुःखात्+वि-मुच्यते" (शा.अ.1); एतत्+च द्वयं मानसरोगप्रति-घातकम्| देशज्ञानात्+शून्यगृहाटव्युपसर्गगृहीतदेशवर्जनादि भवति, कालज्ञानात् पौर्णमास्यादिवक्ष्यमाणभूतादि+अभि-घातकालादिवर्जनम्,(3) (3.`ओभिघातादिवर्जनम्' इति पाओ|) आत्मज्ञानात् स्वशक्तिपर्यालोचनया प्र-चरतः+ बलवत्+अग्निघातादिपरि-वर्जनादि व्याख्येयम्| सद्वृत्तम्+इन्द्रिय+उप-क्रमणीये वक्ष्यमाणम्| प्राक्+एव+इति अनुत्पन्नेषु+एव रोगेषु|| 53-54 || <7-55> आप्तोपदेशप्र-ज्ञानं(4) (4.`आप्तोपदेशः प्र-ज्ञानं' इति पाओ|) प्रति-पत्तिः+च कारणम्| वि-काराणाम्+अनुत्पत्तौ+उत्-पन्नानां च शान्तये|| 55 || अथ किं हितम्+इति+आह---आप्तोपदेशः+ इति+आदि| आप्ता ज्ञानवन्तः+ रागद्वेषरहिताः पुरुषाः, यत्+वक्ष्यति---"रजः+तमोभ्यां निः+मुक्ताः" (सू.अ.11) इति+आदि; प्रति-पत्तिः+उप-दिष्ट+अर्थस्य सम्यक्+अव-बोधः; एतत्+द्वयं कारणं वि-काराणाम्+अनुत्पत्तौ हेतुवर्जनेन, उत्-पन्नानां च शान्तये कारणं तत्+चिकित्सानुष्ठानेन+इति+अर्थः|| 55 || <7-56-59> पापवृत्तवचः सत्त्वाः सूचकाः कलहप्रियाः| मर्मोपहासिनः+ लुब्धाः परवृद्धिद्विषः शठाः|| 56 || परापवादरतयः+चपला(1) (1.`परनारीप्र-वेशिनः' इति पाओ|) रिपुसेविनः| निः+घृणाः+त्यक्तधर्माणः परि-वर्ज्या नराधमाः|| 57 || बुद्धिविद्यावयः शीलधैर्यस्मृतिसमाधिभिः| वृद्धोपसेविनः+ वृद्धाः स्वभावज्ञाः+ गतव्यथाः|| 58 || सुमुखाः सर्वभूतानां प्र-शान्ताः शंसितव्रताः| सेव्याः सन्मार्गवक्तारः पुण्यश्रवणदर्शनाः|| 59 || आप्तोपदेशग्रहणार्थम्+अनाप्तान् वर्ज्यान् पापवृत्तेत्यादिना, सेव्यान्+च+आप्तान् बुद्धि+इति+आदिना दर्शयति| वृत्तं चेष्टितं शरीरव्यापारः, सत्त्वं मनः; एषां पापत्वं पापहेतुत्वात्| शठाः क्रूराः| निः+घृणाः+ निः+कृपाः| बुद्ध्यादिभिः+वृद्धाः प्र-भूतप्र-शस्तबुद्ध्यादियुक्ताः+ इति+अर्थः| गतव्यथा गतशोकादयः+ इति+अर्थः| सु-मुखाः प्र-सन्नमुखाः| शंसितव्रताः कथितव्रताः(2)|| 56-59 || (2.`अवलम्बितनियमाः' इति पाओ|) <7-60> आहाराचारचेष्टासु सुखार्थी प्र+इत्य च+इह च| परं प्र-यत्नम्+अतिष्ठेत्+बुद्धिमान् हितसेवने|| 60 || आहार+आचारचेष्टासु+इति निर्धारणे सप्तमी, तेन+आहार+आचारचेष्टानां मध्ये यत्+हितं तस्य सेवने प्र-यत्नम्+अतिष्ठेत्+इति फलति; आचारः शास्त्रवि-हितम्+अनु-ष्ठानम्|| 60 || <7-61-62> न नक्तं दधि भुञ्जीत न च+अपि+अघृतशर्करम्| न+अमुद्गयूषं न+अक्षौद्रं न+उष्णं न+अमलकैः+विना(3)|| 61 || (3."अस्य+अग्रे---"अलक्ष्मीदोषयुक्तत्वात्+नक्तं तु दधि वर्जितम्| श्लेष्मलं स्यात् ससर्पिष्कं दधि मारुतसूदनम्|| न च सन्धुक्षयेत् पित्तम्+आहारं च वि-पाचयेत्| शर्करासंयुतं दद्यात्+तृष्णात्+आहनि-वारणम्|| मुद्गसूपेन संयुक्तं दद्यात्+रक्तानिल+अपहम् सुरसं च+अल्पदोषं च क्षौद्रयुक्तं भवेत्+दधि|| उष्णं पित्तास्रकृत्+दोषान् धात्रीयुक्तं तु निः+हरेत्||" इति क्वचित्+अधिकः पाठ उप-लभ्यते|) ज्वरासृक्पित्तवीसर्पकुष्ठपाण्ड्वामयभ्रमान्| प्राप्नुयात्कामलां च+उग्रां विधिं हित्वा दधिप्रियः|| 62 || दध्नः+अनेकप्रकारनि-षिद्धत्वात्+दिङ्मात्र+उदाहरणार्थं दधिभोजनविधिम्+आह---न नक्तम्+इति+आदि| अत्र न नक्तम्+इति+अत्र न+उष्णम्+इति+अत्र च नकारः क्रियया सम्+बध्यते, तेन निशि उष्णं दधि सर्वथा+एव न सेव्यम्| अघृतशर्करम्+इति+आदौ च नि-षेधः+ नञा सम्-बध्यते, तेन+उभयप्रति-षेधात् सशर्करं भुञ्जीत+इति+आदि वाक्यार्थः+ भवति| तेन घृतादीनां मध्ये+अन्यतसंबन्धेन+अपि दधि+उप-योज्यं भवति| न नक्तम्+इति+आदिवत्+इह+अपि नकारस्य क्रियासंबन्धे मुद्गसूपसहितस्य+अपि+अघृतशर्करत्वम्+अस्ति+एव दध्नः+ इत्+अनुपादेयत्वं स्यात्| %जतूकर्णे%न+अपि घृतादीनां मिलितानाम्+अयोगात्+दध्यसेव्यम्+उक्तम्| यत्+उक्तं---"न+अश्नीयात्+दधि नक्तम्+उष्णं वा न घृतमधुशर्करामुद्गामलकैः+विना वा" इति|| 61-62 || <7-63-66> तत्र श्लोकाः--- वेगाः+ वेगसमुत्थाः+च रोगाः+तेषां च भेषजम्| येषां वेगाः+ विधाः+याः+च यत्+अर्थं यत्+हित+अहितम्|| 63 || उचिते च+अहिते वर्ज्ये सेव्ये च+अनुचिते क्रमः| यथाप्रकृति च+आहारः+ मलायनगदौषधम्|| 64 || भविष्यताम्+अनुत्पत्तौ रोगाणाम्+औषधं च यत्| वर्ज्याः सेव्याः+च पुरुषा धीमता+आत्मसुखार्थिना|| 65 || विधिना दधि सेव्यं च येन यस्मात्+तत्+अत्रिजः| नवेगान्धारणे+अध्याये सर्वम्+एव+अवदत्+मुनिः|| 66 || इति+अग्निविशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने नवेगान्धारणीयः+ नाम सप्तमः+अध्यायः|| 7 || अध्यायार्थसंग्रहे हित+अहितम्+इति सेव्य+असेव्यं व्यायामहास्यादि| भविष्यताम्+अनुत्पत्तौ भेषजम्+इति माधवप्रथमे मासीत्यादिनोत्पन्नानां च शान्तयः+ इति+अन्तेन|| 63-66 || इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायुर्वेददीपिकाख्यायां द्वितीये स्वस्थचतुष्के नवेगान्धारणीयः+ नाम सप्तमः+अध्यायः|| 7 || (प्रोओङ् चोम्प्लटेड्) अष्टमः+अध्यायः| --**-- <8-1-2> अथ+अतः+ इन्द्रियोपक्रमणीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 || इति ह स्म+आह भगवान्+आत्रेयः|| 2 || स्वस्थाधिकारे आहाराचारचेष्टासु परं प्र-यत्नम्+अतिष्ठेत्+इति+उक्तं, तत्र+आहारचेष्टाः काः+चित् पूर्वाध्यायत्रयेण प्रति-पादिताः, तेन+अव-शिष्टस्य+आचारस्य+अभि-धानार्थं तथा+इन्द्रियमनसाम्+अति-योगायोगमिथ्यायोगपरि-हाररूपचेष्टोपदर्शनार्थं च+इन्द्रियोपक्रमणीयम्+आह| तत्र+अपि वक्ष्यमाणचेष्टाचारयोः प्रायेण+इन्द्रियादिविषयत्वेन+इन्द्रियादीनि+एव(1) (1.`इन्द्रियादीनि+एव+आदौ+आह' इति पाओ|) तावत्+आह| इन्द्रियस्य+उप-क्रमणं वि+आ-कर्तुम्+आरम्भः, तम्+इन्द्रियोपक्रमम्+इन्द्रियव्याकरणम्+अधि-कृत्य कृतः+अध्यायः+ इन्द्रियोपक्रमणीयः|| 1-2 || <8-3> इह खलु पञ्चेन्द्रियाणि, पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि, पञ्चेन्द्रियाधिष्ठानानि, पञ्चेन्द्रियार्थाः, पञ्चेन्द्रियबुद्धयः+ भवन्ति, इति+उक्तम्+इन्द्रियाधिकारे|| 3 || इह+इति इह प्र-करणे पञ्चेन्द्रियाणि, तेन प्र-करणान्तरे दर्शनान्तरपरि-ग्रहेण वक्ष्यमाणैकादशेन्द्रियाभिधानेन समं न वि-रोधः; यतः सर्वपारिषदम्+इदं शास्त्रं, तेन+आयुर्वेदावि-रुद्धवैशेषिकसांख्यादिदर्शनभेदेन वि-रुद्धार्थः+अभि-धीयमानः+ न पूर्वापरवि-रोधम्+आ-वहति+इति+अर्थः| मनः+तु यदि+अपि वैशेषिकमते+अपि+इन्द्रियं, शास्त्रकारेण+अपि मधुररसप्रस्तावे "षट्+इन्द्रियप्र-सादनः" (सू.अ.26) इति+अभि-धानात्+अनु-मतम्+एव, तथा+अपि+इह प्र-करणे चक्षुः+आदिभ्यः+ वक्ष्यमाणाधिकधर्मयोगितया न+इन्द्रियत्वेन(1) (1.`न+इन्द्रियम्+इति+इन्द्रियत्वेन न पठितम्' इति पाओ|) पठितम्| इन्द्रियादीनि स्वयम्+एव वि+आ-करिष्यति---तत्र चक्षुः+इति+आदिना| इति+एतावत्+एव+उक्तम्+इन्द्रियाधिकारे, `पूर्वाचार्यैः' इति शेषः; एतेन+अन्यशास्त्रे+अपि+इन्द्रियाधिकारे एतावत्+एव+उक्तम्+इति फलति|| 3 || <8-4> अति+इन्द्रियं पुनः+मनः सत्त्वसंज्ञकं, `चेतः' इति+आहुः+एके, तत्+अर्थात्मसंपदायत्तचेष्टं चेष्टाप्रत्ययभूतम्+इन्द्रियाणाम्|| 4 || चक्षुः+आदिभ्यः+ विशिष्टेन धर्मेण मनः+ दर्शयति---अति+इन्द्रियम्+इति+आदि| अति-क्रान्तम्+इन्द्रियम्+अति+इन्द्रियं, चक्षुः+आदीनां यत्+इन्द्रियत्वं बाह्यज्ञानकारणत्वं, तत्+अति-क्रान्तम्+इति+अर्थः; यदि+अपि मनः+अपि सुखादिज्ञानं प्रति कारणत्वेन+इन्द्रियं, तथा+अपि+इन्द्रियचक्षुः+आदि+अधि-ष्ठायकत्वविशेषात्+अति+इन्द्रियम्+इति+उक्तं; यदि वा+अति+इन्द्रियम्+इति चक्षुः+आदिभ्यः+अपि+अति+इन्द्रियेभ्यः सूक्षमतरं, दुः+अव-बोधात्| सत्त्वम्+इति+एषा संज्ञा यस्य तत्+तथा| चेतः+ इति+आहुः+एकः+ इति परमतस्य+अप्रति-षेधात् स्वयम्+अपि+अनु-मतम्| पर्यायकथनं शास्त्रे व्यवहारार्थम्| तत्+इति मनः, अर्थः+(2) (2.`तस्य+अर्थो' इति पाओ|) मनः+अर्थः, स च सुखादिः+चिन्त्यविचार्यादिः+च, आत्मा चेतनप्रति-सन्धाता, अनयोः सम्पत् तत्+अर्थात्मसम्पत्, एतत्+आयत्ता चेष्टा व्यापारः+ यस्य तत्+तथा; तत्र+अर्थसम्पत् सुखादीनां सन्निकर्षः+चिन्त्यादीनाम्+आभिमुख्यं च, आत्मसम्पदर्थग्रहणे प्रयत्नशालित्वं, मनः+चेष्टा च सुखादिज्ञानं तथा चिन्त्यचिन्तनादि तथा चक्षुः+आदि+इन्द्रियप्रेरणं च| इन्द्रियाणां चक्षुः+आदीनां या चेष्टा स्वविषयरूपादिज्ञानलक्षणा, तत्र प्रत्ययभूतं कारणभूतं मनः+ इति योज्यम्| एतेन+एतत्+उक्तं भवति---यदा सुखादयः+चिन्त्यादयः+अपि विषयाः+ भवन्ति+आत्मा च प्र-यत्नवान् भवति तदा मनः स्वविषये प्र-वर्तते, इन्द्रियाणि च+अधि-तिष्ठति, इन्द्रियाणि च मनः+अधि-ष्ठितानि+एव स्वविषयज्ञाने प्र-वर्तन्ते|| 4 || <8-5> स्वार्थेन्द्रियार्थसङ्कल्पव्यभिचरणात्+च+अनेकम्+एकस्मिन् पुरुषे सत्त्वं, रजः+तमःसत्त्वगुणयोगात्+च; न च+अनेकत्वं, नहि+एकं(3) (3.`न+अणु+एकं' इति पाओ|) हि+एककालम्+अनेकेषु प्र-वर्तते;(4) (4.`न च+अनेकं हि+एककालं प्र-वर्तते' इति पाओ|) तस्मात्+न+एककाला सर्व+इन्द्रियप्र-वृत्तिः|| 5 || इदानीं तत्+मनः+ एकस्मिन् पुरुषे उपाधिभेदात्+अनेकं परमार्थतः+तु+एकम्+इति दर्शयति---स्वार्थ+इति+आदि| सत्त्वं मनः| अनेकम् अनेकम्+इव, स्वार्थेन्द्रियार्थसङ्कल्पव्यभिचरणात् तथा रजः+तमःसत्त्वगुणयोगात्+च| चकारः परस्परसमुच्चये| स्वार्थस्य मनः+अर्थस्य चिन्त्यस्य वि+अभि-चरणात्+एकं चिन्त्यम्+अर्थं परि-त्यज्यानि+अस्य+अर्थस्य ग्रहणात्+इति+अर्थः; एतेन+एतत्+उक्तं भवति--- यत्+एकम्+एव मनः+ यदा धर्मं चिन्तयेत्+तदा धर्मचिन्तकं, यदा धर्म परि-त्यज्य तत्+एव कामं चिन्तयति तदा कामचिन्तकम्, इति+एवम्+आदिना धर्मभेदेन+अभिन्नम्+अपि भिन्नम्+अभि-धीयते; एवम्+इन्द्रियार्थव्यभिचरणे+अपि यदा रूपं गृह्णाति तदा रूपग्राहकं, यदा गन्धं गृह्णाति तदा गन्धग्राहकम्+इति+आदि वाच्यम्; एवं सङ्कल्पव्यभिचरणे+अपि व्याख्येयं, तत्र सङ्कल्पः प्रति-पन्नानां भावानाम्+उप-कारकं मम+इदम्+अप-कारकं मम+इदम्+इति वा गुणतः+ दोषतः+ वा कल्पनम्; एतत्+व्यभिचरणे च कदाचित्+गुणकल्पकं कदाचित्+दोषकल्पकम्+इति मनोभेदः+ व्याख्येयः| तथा एकपुरुषे एकम्+एव मनः+ यदा बहुरजोयुक्तं भवति तदा क्रोधादिमत्+भवति, यदा बहुतमः+अयुक्तं भवति तदा+अज्ञानभयादिमत्+भवति, यदा सत्त्वयुक्तं भवति तदा सत्यशौचादियुक्तं भवति, ततः+च+अनेकम्+इव मनः+ भवति| तत्+एतत् प्रति-पादितम्+अनेकत्वं परमार्थतः+ न भवति+इति+आह---न च+इति+आदि| न च+अनेकत्वं मनसः+ इति+अर्थः| चकारात्+अमहत्त्वं च मनसः+ इति सम्+उत्+चिनोति| यत्+उक्तम्--"अणुत्वम्+अथ च+एकत्वं द्वौ गुणौ मनसः स्मृतौ" (शा.अ.1) इति| कुतः+ न+अनेकत्वम्+इति+आह---न हि+इति+आदि| अनेकम्+एककालम्+अनेकेषु प्र-वर्तते; अनेकं यत्+मनः देवदत्तयज्ञदत्तविष्णुमित्रेषु शरीरिषु दृष्टं तत्+एककालं युगपत्+अनेकेषु रूपज्ञानशब्दज्ञानगन्धज्ञानेषु वर्तते एवं दृष्टं, तत्+यदि एकपुरुषे+अपि बहूनि मनांसि स्युः+ तदा तानि+अपि युगपत्+एकपुरुषः+एव रूपादिज्ञानेषु प्र-वर्तेरन्, न तु प्र-वर्तन्ते, तस्मात्+एकम्+एव+एकपुरुषे मनः+ इति+अर्थः| दीर्घां शष्कुलीं भक्षयतः+ युगपत् पञ्चज्ञानानि+उत्-पद्यन्त इति तु ज्ञानं युगपत्+उत्पलपत्रशतव्यक्तिभेदज्ञानवत्+भ्रान्तम्| परमार्थतः+ युगपत्+ज्ञानोत्पत्तौ हि सति विषयसन्निकर्षे सर्वदा+एव हि युगपत्+ज्ञानानि स्युः| अतः+ एव हि कारणात्+महत्त्वम्+अपि मनसः+ न+अस्ति, महत्त्वे हि सति युगपत्पञ्चेन्द्रियाधिष्ठानात्+ज्ञानोत्पत्तिः स्यात्, न च भवति, तस्मात्+एकम्+अणु च मनः+ इति| यस्मात्+च+एकपुरुषे एकं मनः+अणुपरिमाणं च, तस्मात् कारणात्+न+एककाला सर्वेन्द्रियप्रवृत्तिः न युगपत्+इन्द्रियाणि स्वविषयोपलब्धौ प्र-वर्तन्त इति+अर्थः| इन्द्रियाणि मनः+अधि-ष्ठितानि प्र-वर्तन्ते, तेन यदा मनः+चक्षुः+अधि-तिष्ठति तदा न घ्राणादीनि, एवं यदा घ्राणम्+अधि-तिष्ठति तदा न चक्षुः+आदीनि|| 5 || <8-6> यत्+गुणं च+अभि+इक्ष्णं पुरुषम्+अनु-वर्तते सत्त्वं तत्सत्त्वम्+एव+उप-दिश्ति मुनयः+ बाहुल्यानुशयात्|| 6 || ननु यदि+एकस्मिन्+एव पुरुषे कदाचित्+रजोयुक्तं कदाचित्+तमोयुक्तं कदाचित् सत्त्वयुक्तं मनः+ भवति, तत् कथम्+अयं सात्त्विकः+अयं राजसः+ इति+आदिवि+अप-देशः भवति+इति+आह---यत्+गुणम्+इति+आदि| येन गुणेन सत्त्वादिना युक्तं यत्+गुणम्, अभि+इक्ष्णं पुनः पुनः, सत्त्वं मनः, अनु-वर्तते+अनु-बध्नाति, तत्सत्त्वं सात्त्विकं राजसं तामसं वा उप-दिशन्ति, बाहुल्यानुशयात् भूरिसंबन्धात्+इति+अर्थः| एतत्+उक्तं भवति---सति+अपि गुणान्तरान्वये सत्त्वबाहुल्यात्(1) (1.गुणान्तरोदये सत्त्वबाहुल्येन' इति पाओ|) सत्त्वकार्याणि सत्यशौचादीनि यस्य भन्ति स `सात्त्विकः'+ इति वि+अप-दिश्यते; एवम्+अपरम्+अपि(2) (2.`एवम्+अपरत्र+अपि' इति पाओ|) व्याख्येयम्|| 6 || <8-7> मनः पुरःसराणि+इन्द्रियाणि+अर्थग्रहणसमर्थानि भवन्ति|| 7 || उक्तं मनः+चेष्टाप्रत्ययभूतम्+इन्द्रियाणां(1) (1.हस्तलिखितपुस्तके `मनः' इति न+उप-लभ्यते|) तत्+वि+आ-करोति---मनः+ इति+आदि| मनः पुरः सराणि मनोधिष्ठितानि|| 7 || <8-8> तत्र चक्षुः श्रोत्रं रसनं स्पर्शनम्+इति पञ्चेन्द्रियाणि|| 8 || पञ्चेन्द्रियाणि+इति+उक्तं तत्+वि-वृणोति---तत्र चक्षुः+इति+आदि| चष्टेरूपं(2) (2.`चष्टे आचष्टे' इति पाओ|) रूपवन्तं च प्रकाशयति+इति चक्षुः| तत्+च+उभयनयगोलकाधिष्ठानम्+एकम्+एव| शृणोति+अनेन+इति श्रोत्रम्| जिघ्रति+अनेन+इति घ्राणम्| रसति+आ-स्वादयति+अनेन+इति रसनम्| स्पृशति+अनेन+इति स्पर्शनम्|| 8 || <8-9> पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि---खं वायुः+ज्योतिः+आपः+ भूः+इति|| 9 || इन्द्रियाणां प्राधान्येन+आरम्भकं द्रव्यम्+इन्द्रियद्रव्यम्; इन्द्रियेषु चक्षुः+आदौ निर्दिष्टं, प्राधान्यात्| यत्+उक्तं %शालाक्ये%---"श्रोत्रत्वक्घ्राणरसनैः श्रेष्ठैः+अपि समन्वितः(3)| (3.`समर्थितः' इति पा०|)बलवर्णादि+उपेतः+अपि नष्टदृक् कुड्यसन्निभः" इति| इन्द्रियद्रव्यनिर्देशे तु उदितत्वेन(4) (4.`खादितत्वेन' इति पा०|) निर्देशः कृतः+ वक्ष्यमाणेन "महाभूतानि खं वायुः+अग्निः+आपः क्षितिः+तथा" (शा.अ.1) इति ग्रन्थक्रमानुरोधेन|| 9 ।। <8-10> पञ्चेन्द्रियाधिष्ठानानि---अक्षिणी कर्णौ नासिके जिह्वा त्वक् च+इति|| 10 || इन्द्रियाधिष्ठानम्+इन्द्रियाश्रयः| यदि+अपि च+अक्षिणी कर्णौ नासापुटे द्वे तथा+अपि+एक+इन्द्रियाधिष्ठानत्वेन+एकम्+एव+इति कृत्वा "पञ्च" इति+उक्तम्|| 10 || <8-11> पञ्चेन्द्रियार्थाः---शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः|| 11 || इन्द्रियार्थाः+ इन्द्रियविषयाः| अत्र च स्पर्शग्रहणेन स्पर्शस्य स्पर्शाश्रयस्य च द्रव्यस्य स्पर्शैकार्थसमवेतस्य च परिमाणादेः स्पर्शग्राह्यस्य ग्रहणम्| एवं रूपादिषु+अपि वाच्यम्|| 11 || <8-12> पञ्चेन्द्रियबुद्धयः---चक्षुः+बुद्ध्यादिकाः; ताः पुनः+इन्द्रियेन्द्रियार्थसत्त्वात्मसन्निकर्षजाः, क्षणिकाः+, निश्चयात्मिकाः+च, इति+एतत् पञ्चपञ्चकम्|| 12 || असाधारणेन कारणेन+इन्द्रियेण वि+अप-दिष्टा बुद्धयः+ इन्द्रियबुद्धयः| चक्षुषा असाधारणेन कारणेन जनिता बुद्धिः+चक्षुः+बुद्धिः; एवं श्रोत्रादिबुद्धिषु वाच्यम्| इह चक्षुः+बुद्धिः+आदौ+उप-दिश्यते, चक्षुः+बुद्धेः+एव बहुविषयत्वात्| इन्द्रियबुद्ध्युत्पादसामग्रीम्+आह---ताः पुनः+इति+आदि| सन्निकर्षः सम्+बन्धः; स च क्वचित् सम्-योगः, क्वचित् समवायः; तेन चक्षुः+बुद्धि+आदौ+आत्मा मनसा सम्-युज्यते, मनः+ इन्द्रियेण, इन्द्रियम्+अर्थेन; श्रोत्रबुद्धौ तु श्रोत्रशब्दयोः समवायः+ इति विशेषः| क्षणिकाः+ इति आशुतरविनाशिन्यः, न तु बौद्धसिद्धान्तवत्+एकक्षणावस्थायिन्यः| निश्चयात्मिका वस्तुस्वरूपपरि-च्छेदात्मिका|(1) (1.`वस्तुस्वरूपविच्छेदात्मिका' इति पाओ|) क्षणिकत्वे+अपि वस्तुपरि-च्छेदकत्वं प्रदीपार्चिर्ज्वलनवत्+बुद्धीनाम्+अवि-रुद्धम्+इति+अर्थः(2)|| 12 || (2.`प्र-दोषार्चिः+वत्' इति पाओ|) <8-13> मनः+ मनोर्थः+ बुद्धिः+आत्मा च+इति+अध्यात्मद्रव्यगुणसंग्रहः शुभाशुभप्रवृत्तिनिवृत्तिहेतुः+च, द्रव्याश्रितं(3) (3.`शुभाशुभप्रवृत्तिनिवृत्तिहेतुः+च द्रव्याश्रितं कर्म यत्+उच्यते सा क्रिया+इति' इति %योगीन्द्रनाथसेन%संमतः पाठः|) च कर्म; यत्+उच्यते क्रिया+इति|| 13 || मनोर्थः+ वक्ष्यमाणः+ `मनसः+तु चिन्त्यम्+अर्थः' इति+अनेन| बुद्धिः+इह मनोबुद्धिः+वि-वक्षिता, इन्द्रियबुद्धीनां पञ्च पञ्चकेन+एव ग्रहणात्| आत्मानम्+अधि-कृत्य+अध्यात्मम्; आत्मानम्+अधि-कृत्य यानि द्रव्याणि ये च गुणाः, तेषां संग्रहः+अध्यात्मद्रव्यगुणसंग्रहः| तत्र गुणाः+ रूपादिबुद्धयः, शेषं द्रव्यम्| एतत्+उक्तं भवति---आत्मनः+अपकारकोपकारकाणां द्रव्यगुणानाम्+अयं सम्-ग्रहः+ इति| यः+अयं सम्-ग्रहः शुभस्य धर्मस्य सुखस्य च प्रवृत्तौ हेतुः+भवति, अशुभस्य+अधर्मस्य+असुखस्य च निवृत्तौ हेतुः+भवति; तत्र+उक्तसंग्रहस्य सम्यक्+योगः शुभस्य प्र-वृत्तौ+अशुभस्य नि-वृत्तौ हेतुः+भवति, अयोगातियोगमिथ्यायोगाः+तु अशुभस्य प्र-वृत्तौ हेतवः; यदि वा शुभस्य पूर्वव्याकृतस्य, अशुभस्य च पूर्वव्याकृतस्य प्र-वृत्तेः संसारस्य, नि-वृत्तेः+मोक्षस्य यथा+उक्तसंग्रहः+ हेतुः+इति व्याख्येयं; तत्र संग्रहस्य शुभाशुभहेतुत्वं पूर्ववत्+एव व्याख्येयं; दुः+ज्ञातः+तु सम्-ग्रहः संसारस्य हेतुः+भवति, तत्त्वतः+ ज्ञातः+तु मोक्षहेतुः+इति व्याख्येयम्| अध्यात्मद्रव्यगुणात्+अधिकम्+अनुक्तं शुभादिहेतुम्+आह---द्रव्याश्रितं च+इति+आदि| कर्म+इति+उच्यमाने वमनादिषु+अपि तथा+अस्यास्वप्नादिषु+अपि कर्मशब्दवाच्येषु प्रसक्तिः स्यात्, अतः+तत्+व्यावृत्त्यर्थं द्रव्याश्रितम्+इति पदं; तथा+अपि धर्माधर्मयोः कर्मशब्दवाच्ययोः प्रसक्तिः स्यात्+इति+अतः+ उक्तं---यत्+उच्यते क्रिया+इति| कर्मणः पृथक्+कृत्वा+अभि-धानं पञ्चकर्मादिषु कर्मणः+अप्र-विष्टत्वात्|| 13 || <8-14> तत्र+अनु-मानगम्यानां पञ्चमहाभूतविकारसमुदायात्मकानाम्+अपि सताम्+इन्द्रियाणां तेजः+चक्षुषि, खं श्रोत्रे, घ्राणे क्षितिः, आपः+ रसने, स्पर्शने+अनिलः+ विशेषेणोपपद्यते| तत्र यत्+यत्+आत्मकम्+इन्द्रियं विशेषात्+तत्+तत्+आत्मकम्+एव+अर्थम्+अनु-गृह्णाति, तत्स्वभावात्+विभुत्वात्+च|| 14 || सम्-प्रति वैद्यकसिद्धान्तेन पाञ्चभौतिकानाम्+अपि चक्षुः+आदीनां यथा तैजसत्वादिवि+अप-देशः+ भवति तत्+आह---तत्र+इति+आदि| अनु-मानेन प्र-तीयन्त इति+अनु-मानगम्यानि; अनु-मानं च--चक्षुः+बुद्ध्यादयः करणकार्याः, क्रियात्वात्; छिदिक्रियावत्| महाभूतानि खादीनि, तेषां विकारः परिणामविशेषः, समुदायः+ मेलकः, सः+ आत्मा समवायिकारणं येषां तानि| विशेषेण अधिकत्वेन| एतत्+उक्तं भवति---पाञ्चभौतिकत्वे+अपि तेजोधिकत्वात्+चक्षुः+तैजसं वि+अप-दिश्यते; %एवं घ्राणादिषु+अपि पृथिव्याद्यधिकत्वेन पार्थिवत्वादिवि%+अप-देशः| %अथ कथं चक्षुः+तेजोधिकं, घ्राणं पृथिव्यधिकम्+इति+आद्य%वधार्यतः+ इति+आह---तत्र+इति+आदि| यत्+इन्द्रियं विशेषात्+भूयः+त्वेन यत्+आत्मकं यत्+भूतारब्धं, तत्+इन्द्रियं तत्+आत्मकम्+एव तत्+भूतात्मकम्+एव, अर्थं विषयम्+अनु-गृह्णाति अनु-धावति; यत्+तेजः प्रधानं तत्+तेजः प्रधानम्+एव विषयं गृह्णाति+इति+अर्थः, एवं पार्थिवादिषु+अपि वाच्यम्| तत्र हेतुम्+आह---तत्स्वभावात्+विभुत्वात्+च| तत्स्वभावात्+इति ग्राह्याणां रूपादीनां यः स्वभावः+तैजसत्वादिः, चक्षुः+आदीनाम्+अपि तत्स्वभावात्+एव+इति+अर्थः; विभुत्वात्+इति शक्तत्वात्, समानजातीयतैजसादिग्रहणः+ एव चक्षुः+आदीनां शक्तत्वात्+इति+अर्थः| तत्+अनेन ग्रन्थेन+एतत्+अनु-मानम्+उप-दिश्यते---यत्---चक्षुः+तैजसं, रूपादीनां मध्ये रूपस्य+एव प्रकाशत्वात्+बाह्यालोकवत्; रसनम्+आप्यं, रूपादीनां मध्ये रसस्य+एव प्रकाशकत्वात्+दन्तोदकवत्; तथा गन्धः स्वजातीयगुणोत्कर्षवत्+इन्द्रियग्राह्यः, भूतविशेषगुणत्वात्+रूपवत्+इति+आदि|| 14 || <8-15> तत्+अर्थातियोगायोगमिथ्यायोगात् समनस्कम्+इन्द्रियं वि-कृतिम्+आ-पद्यमानं यथास्वं बुद्ध्युपघाताय सम्-पद्यते, सामर्थ्ययोगात्(1) (1.`समयोगात्' इति पाओ|) पुनः प्रकृतिम्+आ-पद्यमानं यथास्वं बुद्धिम्+आ-प्याययति|| 15 || शुभाशुभप्रवृत्तिहेतुः+इति यत्+उक्तं तत्+उप-पादयति---तत्+अर्थ+इति+आदि| तत् इन्द्रियम्, अर्थस्य रूपादेः+अति-योगः+ रूपाद्यतिदर्शनम्, अयोगः+ हीनमात्ररूपादिदर्शनं सर्वशः+ रूपाद्यदर्शनं च, मिथ्यायोगः+ विकृतबीभत्सरूपादिदर्शनम्| समनस्कं मनसा सहितं, विकृतिं विकारम्+आ-पद्यमानं; समनस्कम्+इति विशेषणं कुर्वन् चक्षुः+आद्युपघातात्+मनसः+अपि+उत्+विग्नत्वदैन्यादिलक्षणः+ विकारः+ भवति+इति दर्शयति| यथास्वं या यस्य+आत्मीया बुद्धिः| सामर्थ्ययोगात् समयोगात्| पुनःशब्दः पूर्वपक्षात्+वि+आ-वर्तयति| प्रकृतिं स्वभावम्, आ-पद्यमानम् अनु-विधीयमानम्; `इन्द्रियम्' इति शेषः| यथास्वं बुद्धिम्+आ-प्याययति+इति आत्मीयाम्+आत्मीयां बुद्धिं सातत्येन जनयति+इति+अर्थः|| 15 || <8-16> मनसः+तु चिन्त्यम्+अर्थः| तत्र मनसः+ मनोबुद्धेः+च तः+ एव समानातिहीनमिथ्यायोगाः प्रकृतिविकृतिहेतवः+ भवन्ति|| 16 || पूर्वं मनः+ उक्तं, तस्य ग्राह्यं विषयम्+आह---मनसः+तु चिन्त्यम्+अर्थः+ इति| इन्द्रियनिरपेक्षं मनः+ यत्+गुह्णाति तत्+चिन्त्यं (यदि वा, इन्द्रियगृहीतम्+एव+अर्थं यत् पुनः+इन्द्रियनिरपेक्षं मनः+ गृह्णाति तत्+चिन्त्यम्(2) (2.अयं पाठः+ हस्तलिखितपुस्तके न+उप-लभ्यते))| एतत्+च प्राधान्यात्+उक्तं; तेन मनोर्थानां सुखादीनाम्+अनुपादानं दोषत्वेन न+एव+उद्भावनीयम्| तः+ एव+इति+आदि मनोविषयस्य चिन्त्यस्य समयोगः+तथा+अतिहीनमिथ्यायोगाः+च| प्रकृतिः अविकारः स्वभावः+ इति यावत्; वि-कृतिः वि-कारः| तत्र चिन्त्यस्य सम्यक्+योगः+ मनसः+ मनोबुद्धेः+च प्रकृतिहेतुः+भवति, अतियोगादयः+तु चिन्त्यस्य(3) (3.अस्य+अग्रे `मनसा समं' इति हस्तलिखितपुस्तके+अधिकं पठ्यते|) मनसः+ मनोबुद्धेः+च चिन्तनध्यानादिलक्षणाया विकृतेः+हेतवः+ भवन्ति+इति वाच्यम्| अचिन्तनातिचिन्तनभयानकचिन्तनैः+मनः+अपि विकृतं मनोबुद्धिम्+अपि विकृतां जनयति+इति भावः|| 16 || <8-17> तत्र+इन्द्रियाणां समनस्कानाम्+अनुपतप्तानाम्+अनुपतापाय प्रकृतिभावे प्र-यतितव्यम्+एभिः+हेतुभिः; तत्+यथा---सात्म्येन्द्रियार्थसंयोगेन बुद्ध्या सम्यक्+एव+इक्ष्यौ+इक्ष्य कर्मणां सम्यक् प्रति-पादनेन, देशकालात्मगुणविपरीतोपासनेन(1) (1.`ओविपरीतोपसेवनेन' इति पाओ|) च+इति| तस्मात्+आत्महितं चिकीर्षता सर्वेण सर्वं सर्वदा स्मृतिम्+आस्थाय सत्+वृत्तम्+अनु-ष्ठेयम्|| 17 || तत्+ईदृशे कर्तव्यम्+आह---तत्र+इति+आदि| अनुपतापाय अनुपघाताय; उप-घातकहेतुवर्जनेन+इति+अभि-प्रायः| प्रकृतिभावे निः+विकारत्वकरणे; भेषजोपयोगेन+इति+अभि-प्रायः| सात्म्येन्द्रियार्थसंयोगेन+इति इन्द्रियार्थसमयोगेन| बुद्ध्या सम्यक्+इदं मम हितम्+इदं मम+अहितम्+इति+अव+इक्ष्य+अव+इक्ष्य| कर्मणां प्रवृत्तीनां सम्यक्प्रतिपादनेन+इति अहितकर्मपरित्यागेन हितकर्माचरणेन च| एतेन प्रज्ञापराधमूलाहितप्रवृत्तिनिषेधेन हितार्थप्रवृत्त्युपदेशः कृतः+ भवति| एतेन च+असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगप्रज्ञापराधपरि-हाराभ्याम्+अनागताबाधप्रति-षेधरूपा चेष्टा+उक्ता भवति| उत्पन्नविकारप्रति-षेधोपायः+तु देशकालेत्यादिना कथ्यते; गुणशब्दः प्रति+एकम्+अभि-सम्-बध्यते, आत्मशब्देन प्रकृतिविकारयोः+ग्रहणम्| तस्मात् कर्मणां क्रियारूपाणां शास्त्रविहितत्वेन(2) (2.`शास्त्रे हितत्वेन' इति पा०|) प्रति-पादितानां सम्यक्+अनु-ष्ठानम्+आ-रोग्यहेतुः| तत्+च कर्म हितं सत्+वृत्तानुष्ठानरूपम्| तस्मात् कारणात्+आत्महितं कर्तुम्+इच्छता, स्मृतिम्+आस्थाय+अव-धानेन सत्+वृत्तोपदेशं स्मृत्वा+इति+अर्थः, सतां वृत्तम्+अनु-ष्ठानं देहवाक्+मनः प्रवृत्तिरूपं सत्+वृत्तम्+अनु-ष्ठेयम्| इह जन्मनि जन्मान्तरे च शान्तिशौचाचारादियोगजनितधर्मप्रभावात्+त्रिवर्गम्+अव्याकुलम्+उप-युञ्जानाः+तिष्ठन्ति+इति `सन्तः'+ इति+उच्यन्ते, अधार्मिकाः+तु विद्यमानाः+ अपि+अप्रशस्तावस्थानत्वेन| `असन्तः'+ इति+उच्यन्ते|| 17 || <8-18> तत्+हि+अनु-तिष्ठन्(3) (3.`तत्+हि+अनु-ष्ठानं' इति पा०|) युगपत् सम्-पादयति+अर्थद्वयम्+आ-रोग्यम्+इन्द्रियविजयं च+इति; तत् सत्+वृत्तम्+अखिलेन+उप-देक्ष्यामः+अग्निवेश(4)! (4.`अग्निवेशः'+ इति न पठ्यते क्वचित्पुस्तके|) तत्+यथा---देवगोब्राह्मणगुरुवृद्धसिद्धाचार्यान्+अर्चयेत्, अग्निम्+उप-चरेत्, ओषधीः प्रशस्ता धारयेत्, द्वौ कालौ+उप-स्पृशेत्, मलायनेषु+अभीक्ष्णं पादयोः+च वैमल्यम्+आ-दध्यात्, त्रिः पक्षस्य केशश्मश्रुलोमनखान् सम्-हारयेत्, नित्यम्+अनुपहतवासाः(5) (5.`नित्यम्+अहतवासाः' इति पा०|) सुमनाः(6) (6.%योगीन्द्रनाथसेनः+%तु `सुमनः सुगन्धिः स्यात्' इति पठति, `सुमनोभिः पुष्पैः पुष्पस्रजेति+अर्थः, सु-गन्धिः स्यात्' इति च व्याख्यानयति|)सुगन्धिः स्यात्, साधुवेशः, प्रसिद्धकेशः,(7) (7.`प्रसाधितकेशः' इति पा०|) मूर्धश्रोत्रघ्राणपादतैलनित्यः, धूमपः, पूर्वाभिभाषी, सुमुखः, दुर्गेषु+अभि+उप-पत्ता, होता, यष्टा, दाता, चतुष्पथानां नमस्कर्ता, बलीनाम्+उप-हर्ता, अतिथीनां पूजकः, पितृभ्यः पिण्डदः, काले हितमितमधुरार्थवादी, वश्यात्मा, धर्मात्मा, हेतावीर्ष्युः, फले नेर्ष्युः, निश्चिन्तः, निर्भीकः, ह्रीमान्, धीमान्, महोत्साहः, दक्षः, क्षमावान्, धार्मिकः, आस्तिकः, विनयबुद्धिविद्याभिजनवयोवृद्धसिद्धाचार्याणाम्+उप+आसिता,(1) (1.`विनयबुद्धिविद्याभिजनवताम्+उप+आसिता' इति पा०|) छत्री दण्डी मौली(2) (2.`मौलिमान्' इति, `मौनी' इति च पा०|)सोपानत्कः+ युगमात्रदृक्+वि-चरेत्,(3) (3.`नक्तं युगमात्रदृक्+वि-चरेत्' इति पा०|) मङ्गलाचारशीलः, कुचेलास्थिकण्टकामेध्यकेशतुषोत्करभस्मकपालस्नानबलिभूमीनां परि-हर्ता, प्राक् श्रमात्+ व्यायामवर्जी स्यात्, सर्वप्राणिषु बन्धुभूतः स्यात्, क्रुद्धानाम्+अनु-नेता, भीतानाम्+आश्वासयिता, दीनानाम्+अभि+उप-पत्ता, सत्यसंधः, सामप्रधानः,(4) (4.`शमप्रधानः' इति पा०|) परपरुषवचनसहिष्णुः, अमर्षघ्नः, प्रशमगुणदर्शी, रागद्वेषहेतूनां हन्ता च|| 18 || सत्+वृत्तानुष्ठानं दर्शयति---तत्+इति+आदि| सत्+वृत्तानुष्ठानेन न+अन्यश्रियम्+अभि-लषेत्+इति+आद्यनुष्ठानेन+इन्द्रियं यन्त्र्यते, यन्त्रणाभ्यासात्+तत्+इन्द्रियं जीयतः+ इति+उक्तम्+इन्द्रियविजयं च+इति; यस्मात्+एवं गुणं सत्+वृत्तानुष्ठानं तत् तस्मात् सत्+वृत्तम्+उप-देक्ष्यामः; अखिलेन कार्त्स्न्येन| द्वौ कालौ सायं प्रातः, उप-स्पृशेत् स्नायात्; यदि वा उप-स्पृशेत् सन्ध्याम्+उप+आसीत| त्रिः पक्षस्य+इति पञ्चभिः पञ्चभिः+दिनैः, यदि वा %क्षारपाणि%वचनप्रामाण्यात् पक्षशब्दः+अयं मासे वर्तते, पतति पञ्चदशाहाभ्यां पक्षरूपाभ्यां मासः+ इति पञ्चदशाहः पक्षः+अभि-धीयते, एवं पतति ऋतुः+मासाभ्यां पक्षरूपाभ्याम्+इति मासः+अपि पक्षाभिधेयः; उक्तं च %क्षारपाणौ%---"त्रिः+मासस्य रोमनखान् सम्-हारयेत्" इति| अनुपहतवासा(5) (5.`अहतवासा अच्छिन्नवासाः' इति पाओ|) अम्लानवासाः| प्रसिद्धकेशः प्रसाधितकेशः; इह केशप्रसाधनाभिधानात् पूर्वं केशसम्+हरणे वचनं तीर्थादिप्राप्तनिमित्तेन कृतमुण्डनस्नातकादिविषयम्| पूर्वाभिभाषी प्रथमसंभाषणशीलः| दुर्गेषु+अभि+उप-पत्ता दुर्गतिपतितानां रक्षिता| यष्टा यज्ञकारकः| वश्यात्मा वश्येन्द्रियः, आत्मशब्दः+अयम्+इन्द्रियवचनः| हेतावीर्ष्युः+इति येन हेतुना+अयं धनवान् विद्यावान् वा जातः सः+ हेतुः+मे कथं भवेत्+इति प्रयत्नवता भवितव्यम्+इति दर्शयति| फले नेर्ष्युः+इति+अनेन परस्य न धनादिफलसंबन्धनिवारणेच्छा कर्तव्य+इति दर्शयति| निर्भीकः+ इति उप-स्थिते+अपरिहार्ये भयहेतौ बोद्धव्यं, शक्यपरि-हारेषु तु दृष्टादृष्टप्रत्यवायहेतुषु भेतव्यम्+एव| अभि-जनः+ वि-शुद्धकुलम्| सर्वप्राणिषु बन्धुभूतः+ इति तु यदि+अपि राजद्विष्टपतितादीनाम्+अधर्मभयात्+चिकित्सां न करोति, तथा+अपि तेषु+अपि करुणार्द्रहृदयत्वेन मन्तव्यम्| अभि+उप-पत्ताः+ उप-कारार्थं स्वीकर्ता| सत्यसन्धः प्रति-ज्ञातार्थनिर्वाहकः| अमर्षः अक्षमा, तां हन्ति+इति अमर्षघ्नः| प्र-शमं शान्तिं गुणत्वेन द्रष्टुं शीलं यस्य स प्र-शमगुणदर्शी|| 18 || <8-19> न+अनृतं ब्रूयात्, न+अन्यस्वम्+आददीत, न+अन्यस्त्रियम्+अभि-लषेत्+न+अन्यश्रियं, न वैरं रोचयेत्, न कुर्यात् पापं, न पापे+अपि पापी(1) (1.`पापः' इति पाओ|) स्यात्, न+अन्यदोषान् ब्रूयात्, न+अन्यरहस्यम्+आ-गमयेन्, न+अधार्मिकैः+न नरेन्द्रद्विष्टैः सहासीत न+उन्मत्तैः+न पतितैः+न भ्रूणहन्तृभिः+न क्षुद्रैः+न दुष्टैः, न दुष्टयानानि+आ-रोहेत, न जानुसमं(2) (2.%योगीन्द्रनाथसेनः+तु% `न+अजानुसमं कठिनम्+आ-सनम्+अधि+आसीत' इति पठति, `जानुप्रमाणोत्सेधं जानुसमं तादृशं न भवति+इति अजानुसमं; कठिनम् अनास्तृतोत्तरप्रच्छदम्, आ-सनं पीठादिकं न+अधि+आसीत' इति च व्याख्यानयति|) कठिनम्+आसनम्+अधि+आसीत, नानाः+तीर्णम्+अनुपहितम्+अविशालम्+असमं वा शयनं प्र-पद्येत, न गिरिविषमम्+अस्तकेषु+अनु-चरेत्, न द्रुमम्+आ-रोहेत्, न जलोग्रवेगम्+अव-गाहेत, न कुलच्छायाम्+उप+आसीत,(3) (3.`सत्कुलोत्पन्नानां स्ववंशोत्पन्नानां वा छायां न+उप+आसीत, पद्भ्याम्+इति शेषः' इति %गङ्गाधरः| योगीन्द्रनाथसेनः+तु% `कूलच्छायां' इति पठित्वा कूलस्य (नदीतटस्य) छायां न+उप-सेवेत, तत्र तिष्ठतः+तत्पातात् भयं स्यात्' इति च व्याख्यानयति|) न+अग्न्युत्पातम्+अभितः+चरेत्, न+उच्चैः+हसेत्, न शब्दवन्तं मारुतं मुञ्चेत्, नानावृतमुखः+(4) (4.`न+असंवृतमुखः' इति पाओ|) जृम्भां क्षवथुं हास्यं वा प्र-वर्तयेत्, न नासिकां कुष्णीयात्, न दन्तान् वि-घट्टयेत्, न नखान् वादयेत्, न+अस्थीनि+अभि-हन्यात्, न भूमिं वि-लिखेत्, न छिन्द्यात्+तृणं, न लोष्टं मृत्+गीयात्, न वि-गुणम्+अङ्गैः+चेष्टेत, ज्योतींषु+अनिष्टम्+अमेध्यम्+अशस्तं(5) (5.`ज्योतीषु+अनिष्टम्+अशस्तं च' इति पाओ| `ज्योतीषु+अग्निं च+अमेध्यम्+अशस्तं च' इति %गङ्गाधर%समंतः %पाठः|%) च न+अभि-वीक्षेत, न हुंकुर्यात्+शवं,(6) (6.`शिवं' इति पाओ|) न चैत्यध्वजगुः+उप+ऊज्याशः+तत्+शायाम्+आ-क्रामेत्, न क्षपास्वमरसदनचैत्यचत्वरचतुष्पथोपवनश्मशानाघातनानि+आ-सेवेत,(7) (7.`ओद्यतनाओ' इति पाओ|) न+एकः शून्यगृहं न च+आटवीम्+अनु-प्रविशेत्, न पापवृत्तान् स्त्रीमित्रभृत्यान् भजेत, न+उत्तमैः+वि-रुध्येत, न+अवरान्+उप+आसीत, न जिह्यं रोचयेत्, नानार्यम्+आ-श्रयेत्, न भयम्+उत्-पादयेत्, न साहसात्+तिस्वप्नप्रजागरास्नानपानाशनानि+आ-सेवेत, न+उर्ध्वजानुः+चिरं तिष्ठेत्, न व्यालान्+उप-सर्पेत्+न दंष्ट्रिणः+ न विषाणिनः, पुरोवातातपावश्यायातिप्र-वातान्+जह्यात्, कलिं न+आ-रभेत, न+असुनिभृतः+अग्निम्+उप+आसीत(8) (8.`न+अनिभृतः+' इति पाओ|) न+उच्छिष्टः, न+अधः कृत्वा प्र-तापयेत्, न+अवि-गतक्लमः+ नानाप्लुतवदनः+ न नग्नः+ उप-स्पृशेत्, न स्नानशाट्या स्पृशेत्+उत्तमाङ्गं, न केशाग्राणि+अभि-हन्यात्, न+उप-स्पृश्यः+ ते एव वाससी बि-भृयात्, न+अस्पृष्ट्वा रत्नाज्यपूज्यमङ्गलसुमनसः+अभि-निः+क्रामेत्, न पूज्यमङ्गलानि+अप-सव्यं गच्छेत्+न+इतराणि+अनु-दक्षिणम्|| 19 || न+अनृतं ब्रूयात्+इति+अस्य राजयक्ष्मणि "काकान्+तित्तिरिशब्देन" (चि.अ.8) इति+आद्ययथाभाषणोपदेशेन(1) (1.`अयथार्थभाषणोपदेशेन' इति पा०|) वि-रोधः+ न वाच्यः, यतः परापकारफलम्+असत्यभाषणम्+अनृतव्याहारदोषेण स्पृश्यते, नतु परस्य जीवनार्थम्+अन्यथाभाषणम्; उक्तं च---"प्राणात्यये सर्वधनापहारे पञ्चान्+ऋतानि+आहुः+अपातकानि"| आगमयेत् बुध्येत| अधार्मिकसङ्गनिषेधेन+एव पतितादिसङ्गनिषेधे लब्धे पुनः+तत्+अभि-धानं वि-शेषप्रति-षेधार्थम्| भ्रूणहा गर्भघातकः| अनुपहितम् अनुपधानं गण्डुकादिरहितम्| न द्रुमम्+आ-रोहेत्+इति सामान्यः+ विधिः, अस्य च विशेषेण रसायनवक्ष्यमाणाम्+अलकीवृक्षारोहणोपदेशेन महाफलेन बाधाः+ भवति+एव| कुष्णीयात् वि-घट्टयेत्| इह सत्+वृत्तोपदेशे यत्र न नखान् वादयेत्+इति+आदौ साक्षात्+दृष्टम्+अदृष्टं वा फलं न दृश्यते तत्र+अपि+अदृष्टफलं वचनप्रामाण्यात्+एव बोद्धव्यम्| न शवं हुंकुर्यात्+इति+अत्र+आगमः---"यः शवं हुंकरोति तेन सोमः+ बहिः+निः+अस्तः+ भवति" इति| चैत्यः+ ग्रामप्रधानतरुः, आ+घातनं वधस्थानम्| अवराः+ नीचाः| जिह्मं कुटिलम्| आरात्+दूरात् पापेभ्यः+ यातः+ आर्यः, तत्+विपरीतः+अनार्यः| अतिशब्दः स्वप्नादिभिः सह प्रत्येकम्+अभि-संबध्यते| इह च प्र-करणे साहसनक्तदधिभोजनादीनां येषां प्र-करणान्तरः+ एव नि-षेधः कृतः+तानि पुनः+नि-षिध्यन्ते प्र-करणवशात्+एव, प्र-करणप्राप्तः+ हि+अर्थः प्राक्+उक्तः+अपि पुनः+अभि-धीयमानः प्रकृतग्रन्थश्य न्यूनताम्+उदस्यति, पुनः+अभि-धीयमानार्थगौरवं च दर्शयति, न पुनः+उक्तदोषम्+आ-वहति| यत्+उक्तम्---"अधि-करणवशात्+दार्ढ्यात्+गुणदोषप्राप्तितः+अर्थसंबन्धात्| स्तुत्यर्थं संशयतः शिष्यधियां च+अभि-वृद्ध्यर्थम्|| तन्त्रे(2) (2.`तन्त्रे+अस्मिन् पुनः+उक्तं' इति पाओ|) स्यात् पुनः+उक्तं पुनः+उक्तं न+इष्यते तत्+हि" इति| ऊर्ध्वजानुः दण्डायमानः| व्यालाः सर्पाः| असुनि-भृतः असमाहितः, नाधः कृत्वा अग्निम्+इति सम्-बन्धः| ते एव वाससी स्नानवाससि+इति+अर्थः, यदि वा स्नानकालात् पूर्वं घृते| अप-सव्यं वामम्|| 19 || <8-20> न+अरत्नपाणिः+न+अस्नातः+ न+उप-हतवासा न+अजपित्वा न+आहुत्वा देवताभ्यः+ न+अनिरूप्य पितृभ्यः+ न+अदत्त्वा गुरुभ्यः+ न+अतिथिभ्यः+ न+उप+आश्रितेभ्यः+ न+अपुण्यगन्धः+ न+अमाली न+अप्रक्षालितपाणिपादवदनः+ न+अशुद्धमुखः+ न+उदङ्मुखः+ न विमना न+अभक्ताशिष्टाशुचिक्षुधितपरिचरः+ न पात्रीषु+अमेध्यासु न+अदेशे न+अकाले न+अकीर्णे न+अदत्त्वा+अग्रम्+अग्नये न+अप्रोक्षितं प्रोक्षणोदकैः+न मन्त्रैः+अनभिमन्त्रितं न कुत्सयत्+न कुत्सितं न प्रति-कूलोपहितम्+अन्नम्+आ-ददीत, न परि+उषितम्+अन्यत्र मांसहरितकशुष्कशाकफलभक्ष्येभ्यः, न+अशेषभुक् स्यात्+अन्यत्र दधिमधुलवणसक्तुसर्पिभ्यः, न नक्तं दधि भुञ्जीत, न सक्तून्+एकान्+अश्नीयान्+न निशि न भुक्त्वा न बहून्+न द्विर्नोदकान्तरितात्, न छित्त्वा द्विजैः+ भक्षयेत्||20 || अनिरूप्यः+ अनिवेद्याः+ आकीर्णे बहुजनाकीर्णे| अन्नस्य प्र+उक्षणाभिमन्त्रणानि वेदे बोद्धव्यानि| कुत्सितं स्वरूपतः+ एव कदर्थत्वेन निन्दितम्| हरितकम् आर्द्रकादि, शुष्कशाकं शुष्कपत्रादि, भक्ष्या मोदकादयः| न+अशेषभुक् स्यात् निःशेषभोजी न स्यात्+इति+अर्थः| नक्तं दधिभोजननिषेधे आगमः---"दिवा कपित्थे वसति रात्रौ दध्नि च सक्तुषु| अलक्ष्मीः कलहाधारा कोविदारे कृतालयाः"+ इति| एकान्+इति घृतशर्करारहितान्| न+उदकान्तरितान् न+उदकम्+अन्तरा पीत्वा+इति+अर्थः|| 20 || <8-21> न+अनृजुः क्षुयात्+न+अद्य+अन्न शयीत, न वेगितः+अन्यकार्यः स्यात्, न वाय्वग्निसलिलसोमार्कद्विजगुरुप्रति-मुखं निष्ठीविका(वात)वर्चोमूत्राणि+उत्-सृजेत्, न पन्थानम्+अव-मूत्रयेत्+न जनवति न+अन्नकाले, न जपहोमाध्ययनबलिमङ्गलक्रियासु श्लेष्मसिङ्घाणकं मुञ्चेत्|| 21 || न+अद्यात्+अनृजुः, न शयीतान्+ऋजुः+इति च योज्यम्|| 21 || <8-22> न स्त्रियम्+अव-जानीत, न+अति-विश्रम्भयेत्, न गुह्यम्+अनु-श्रावयेत्, न+अधि-कुर्यात्| न रजस्वलां न+आतुरां न+अमेध्यां न+अशस्तां न+अनिष्टरूपाचारोपचारां न+अदक्षां न+अदक्षिणां न+अकामां न+अन्यकामां न+अन्यस्त्रियं न+अन्ययोनिं न+अयोनौ न चैत्यचत्वरचतुष्पथोपवनश्मशानाघातनसलिलौषधिद्विजगुरुसुरालयेष न सन्ध्ययोः+न+अतिथिषु(1) (1.`न+अति, न निषिद्धतिथिषु' इति पा०|) न+अशुचिः+न+अजग्धभेषजः+ न+अप्रणीतसङ्कल्पः+ न+अनुपस्थितप्रहर्षः+ न+अभुक्तवान्+न+अत्यशितः+ न विषमस्थः+ न मूत्रोच्चारपीडितः+ न श्रमव्यायामोपवासक्लमाभिहतः+ न+अरहसि व्यवायं गच्छेत्|| 22 || न+अति-वि-श्रम्भयेत् न+अति-प्र-श्रयवतीं कुर्यात्| न+अधि-कुर्यान् न सर्वत्र+अधि-कृतां कुर्यात्| अशस्तां कुष्ठादिसंबन्धेन| न+अन्ययोनिम्+इति+अस्य+अन्ते `अभि-गच्छेत्' इति शेषः, अन्ययोनिः असवर्णा| ओषध्यादिभिः+आलयशब्दः सम्-बध्यते| न+अतिथिषु+इति न निषिद्धासु मैथुनं प्रति-पत्पूर्णिमाप्रभृतिषु| अजग्धभेषजः अनुपयुक्तवृष्यभेषजः| अनुपस्थितप्रहर्षः अजातध्वजोच्छ्रायः| अरहसि अविजने|| 22 || <8-23-24> न सतः+ न गुरून् परि-वदेत्, न+अशुचिः+अभि-चारकर्मचैति+अपूज्यपूजाध्ययनम्+अभि-निः+वर्तयेत्|| 23 || न विद्युत्स्वनार्तवीषु न+अभि+उदितासु दिक्षु न+अग्निसंप्लवे न भूमिकम्पे न महोत्सवे न+उल्कापाते न महाग्रहोपगमने न नष्टचन्द्रायां तिथौ न सन्ध्ययोः+न+अमुखात्+गुरोः+न+अव-पतितं न+अति-मात्रं न तान्तं न विस्वरं न+अनवस्थितपदं न+अति-द्रुतं न विलम्बितं न+अति-क्लीबं न+अति+उच्चैः+न+अति-नीचैः स्वरैः+अध्ययनम्+अभ्यस्येत्|| 24 || अभि+उदितासु दिक्षु दाहवतीषु दिक्षु| महाग्रहोपगमनं चन्द्रसूर्यग्रहणम्| अव-पतितं हीनवर्णम्| तान्तं रूक्षस्वरम्| अति-क्लीबम् अति-विलम्बितोच्चारणम्|| 23-24 || <8-25> न+अति-समयं जह्यात्, न नियमं भिन्द्यात्, न नक्तं न+आदेशे स्चेत्, न सन्ध्यासु+अभि+अव-हाराध्ययनस्त्रीसु+अप्नसेवी स्यात्, न बालवृद्धलुब्धमूर्खक्लिष्टक्लीबैः सह सख्यं कुर्यात्, न मद्यद्यूतवेश्याप्रसङ्गरुचिः स्यात्, न गुह्यं वि-वृणुयात्, न कञ्चित्+अव-जानीयात्, न+अहंमानी स्यात्+न+अदक्षः न+अदक्षिणः+ न+असूयकः, न ब्राह्मणान्(1) (1.`दक्षिणान्' इति पा०|) परि-वदेत्, न गवां दण्डम्+उत्+यच्छेत्, न वृद्धान्+न गुरून्+न गणान्+न नृपान् वा+अधि-क्षिपेत्, न च+अति-ब्रूयात्, न बान्धवानुरक्तकृच्छ्रद्वितीयगुह्यज्ञान् बहिः+कुर्यात्|| 25 || अति-समयः+ मिलित्वा बहुभिः कृतः+ नियमः| न सन्ध्यासु+इति+आदौ पुनः स्त्रीनिषेधः सन्ध्यासु यावत्+कर्तव्यम् न्यूनतापरि-हारार्थम्+उक्तः, पूर्वं तु स्त्री यथा न सेव्या तत्+निखिलेन+उप-दिशता न सन्ध्ययोः+इति+उक्तम्, इति प्र-करणभेदात्+न पौनः+उक्त्यम्| क्लीबः+ हीनसत्त्वः| क्लिष्टः+ निन्दितः+ रोगादिना| गणान् मिलितान्| कृच्छ्रद्वितीयः+ आपदि सहायः| बहिः+कुर्यात् अव-जानीयात्|| 25 | | <8-26> न+अधीरः+ न+अति+उच्छ्रितसत्त्वः स्यात्, न+अभृतभृत्यः, न+अविश्रब्धस्वजनः, न+एकः सुखी, न दुःखशीलाचारोपचारः, न सर्वविश्रम्भी, न सर्वाभिशङ्की, न सर्वकालविचारी|| 26 || न+एकः सुखी स्यात्+इति न सुखहेतूनि+आम्रफलादीनि+एक एव+अविभज्य+उप-युञ्ज्यात्+इति+अर्थः| शीलं स्वाभाविकं वृत्तम्, आचारः शास्त्रोपदेशानुरूपः+ व्यवहारः, उप-चारः परि-च्छदः, एतेषां च दुःखत्वं दुःखहेतुत्वात्| सर्वविश्रम्भी सर्वेषु विश्वासी|| 26 || <8-27> न कार्यकालम्+अति-पातयेत्, न+अपरीक्षितम्+अभि-नि-विशेत्, न+इन्द्रियवशगः स्यात्, न चञ्चलं मनः+अनु-भ्रामयेत्, न बुद्धीन्द्रियाणाम्+अति-भारम्+आ-दध्यात्, न च+अति-दीर्घसूत्री स्यात्, न क्रोधहर्षौ+अनु-विदध्यात्, न शोकम्+अनु-वसेत्, न सिद्धौ+उत्सेकं(2) (2.`औत्सुक्यं' इति पाओ|) यच्छेत्+न+असिद्धौ दैन्यं, प्रकृतिम्+अभि+इक्ष्णं स्मरेत्, हेतुप्रभावनिश्चितः स्यात्+हेत्वारम्भनित्यः+च, न कृतम्+इति+आ-श्वसेत्, न वीर्यं जह्यात्, न+अप-वादम्+अनु-स्मरेत्|| 27 || चञ्चलम्+इति क्रियाविशेषणं, यदि वा मनोविशेषणम्| बुद्धेः+इन्द्रियाणां बुद्धीन्द्रियाणाम्| अति-दीर्घसूत्री शतैकविनिपाताशङ्की, किम्+वा दीर्घसूत्री चिरक्रियः| न शोकम्+अनु-वसेत्+इति न चिरं शोकवशगः स्यात्| उत्सेकम् अति-गर्वम्|(3) (3.`अति-हर्षम्' इति पाओ|) प्रकृतिम् उत्पत्तिकारणं स्मरेत्; प्रकृतिं पञ्चभूतसमुदायलक्षणाम्+अनित्यां स्मरम्+न रागद्वेषादिभिः+अभि-भूयते| हेतुप्रभावनिश्चितः+ इति अस्ति शुभाशुभहेतुनां शुभाशुभफलसंबन्धः+ इति निश्चयम्+उपेयात्, न+अत्र कथं तावान् स्यात्+इति+अर्थः| हेत्वारम्भनित्यः शुभहेतुयो(या)गाद्यारम्भपरः|| 27 || <8-28> न+अशुचिरुत्तम्+आज्याक्षततिलकुशसर्षपैः+अग्निं जुहुयात्+आत्मानम्+आशीर्भिः+आ-शासानः, अग्निः+मे न+अप-गच्छेत्+शरीरात्+वायुः+मे(1) (1.`मागात्+शरीरात्' इति पाओ|) प्राणान्+आ-दधातु विष्णुः+मे बलम्+आ-दधातु इन्द्रः+ मे वीर्यं शिवा मां प्र-विशन्तु+आपः+ आपोहिष्ठ+इति+अपः स्पृशेत्, द्विः परि-मृज्य+उष्ठौ पादौ च+अभि+उक्ष्य मूर्धनि(2) (2.`मूर्धनि शिरसि स्थितानि खानि सप्त आस्यं, नासापुटे, चक्षुषी, श्रोत्रे च' इति %योगीन्द्रनाथसेनः|%) खानि च+उप-स्पृशेत्+अद्भिः+आत्मानं हृदयं शिरः+च|| 28 || उत्तमाज्यं गोसर्पिः| आशीर्भिः+आ-शासानः+ इति च्छेदः| `अग्निः+मे' इति+आदिना `आपोहिष्ठा' इति+अन्तः स्नानमन्त्रः|| 28 || <8-29> ब्रह्मचर्यज्ञानदानमैत्रीकारुण्यहर्षोपेक्षाप्रशमपरः+च स्यात्+इति|| 29 || मैत्री सर्वभूतेषु+आत्मनि+इव+अप्रतिकूला(3) (3.`आत्मनि+इव+अप्रतिकूल्येन' इति पा०|) प्रवृत्तिः| ननु मैत्रीपरः स्यात्+इति वि-रुद्धम्+एतत्, येन शास्त्रकारः+ एव+अयं दिग्धविद्धस्वयम्+ऋतादिमांसपरित्यागेन वयस्थत्वादिगुणयुक्तानां मृगादीनां सद्यस्कं मांसं सेव्यत्वेन+उप-दिशन् साक्षात्+मैत्रीविरुद्धां हिंसाम्+एव+आह; न+एवं, रागतः+ एव प्राणिनां हिंसापूर्वकमांसभक्षणे प्राप्ते+अयम्+आयुर्वेदोपदेष्टा मांसस्य क्वचित्+रोगे कस्यचित्+हितत्वं क्वचित्+च+अहितत्वम्+उप-दिशति, नतु मांसभक्षणं हिंसां वा वि-दधाति; न हि+अयं मदिरायाः+ अपि स्वस्थवृत्ते रोगिवृत्ते वा हितत्वम्+उप-दिशन् मदिरापानं प्रति+उप-देष्टा भवति; एवं च रोगाधिकारे राजयक्ष्मादौ मांसोपदेशः+तथा शरत्+ऋतुचर्यादौ "लावान् कपिञ्जलान्+एणान्" (सू.अ.6) इति+आदिग्रन्थः+ लावादिमांसहितत्व+उप-देशार्थः+ न हिंसाविधायकः; तेन रोगिणः स्वस्थाः+च हिंसाफलभाजः+ भवन्ति+एव; यथा---"श्येनेन+अभि-चरन् यजेत" इति+अत्र+अभि-चारस्य कामतः+ एव प्राप्तत्वात्+शयेनस्य+अभि-चारसाधनत्वमात्रम्+एव विधिः+बूते, तेन श्येनेन+अभि-चारकरणे+अधर्मः+ भवति+एव; अयं तु+अत्र विशेषः---यदि हिंसोपार्जितमांसोपयोगं विना पुरुषः+ न जीवति, अतः+ हिंसां करोति, तदा "सर्वत्र+आत्मानं गोपायीत" इति वेदवचनविहितत्वात्+तथाविधहिंसा न प्रत्यवायहेतुः, जीवनोपायान्तरसंभवे तु पुष्ट्यादिप्रयोजना हिंसा प्रत्यवायहेतुः+एव; किम्+च भवतु वा+आयुर्वेदविहिता हिंसा, तथापि हिंसा दोषार्थम्+उच्यते; न हि+आयुर्वेदविधयः+ धर्मसाधनम्+एव+उप-दिशन्ति, किम्+ तर्हि+आरोग्यसाधनं "धातुसाम्यक्रिया च+उक्ता तन्त्रस्य+अस्य प्रयोजनम्" (सू.अ.1) इति+उक्तेः|| 29 || <8-30-33> तत्र श्लोकाः--- पञ्चपञ्चकम्+उद्दिष्टं मनः+ हेतुचतुष्टयम्| इन्द्रियोपक्रमे+अध्याये सत्+वृत्तम्+अखिलेन च|| 30 || स्वस्थवृत्तं यथा+उद्दिष्टं यः सम्यक्+अनु-तिष्ठति| स समाः शतम्+अव्याधिः+आयुषा न वि-युज्यते|| 31 || नृलोकम्+आपूरयते यशसा साधुसंमतः| धर्मार्थौ+एव+इति भूतानां बन्धुताम्+उप-गच्छति|| 32 || परान् सुकृतिनः+ लोकान् पुण्यकर्मा प्र-पद्यते| तस्मात्+वृत्तम्+अनुष्ठेयम्+इदं सर्वेण सर्वदा|| 33 || सम्+ग्रहे हेतुचतुष्टयं समातिहीनमिथ्यायोगाः| समाः शतं वर्षशतं; यदि+अपि सत्+वृत्तानुष्ठाने+अपि दैवविपर्ययेण+अन्तरा मरणं व्याधयः+ वा भवन्ति, तथा+अपि प्राधान्यद्दैवकृतव्याधेः पुरुषापराधाविषयत्वात्+उक्तं समाः शतम्+इति+आदि; यत्+उक्तं---"परि-हार्याणि यत्नेन सदा परि-हरन्+नरः| भवति+अनृणतां प्राप्तः साधूनाम्+इह पण्डितः" (सू.अ.28) इति|| 30-33 || <8-34> यत्+च+अन्यत्+अपि किम्+चित् स्यात्+अनुक्तम्+इह पूजितम्| वृत्तं तत्+अपि च+आत्रेयः सदा+एव+अभ्+अनु-मन्यते|| 34 || इति+अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रति-संस्कृते श्लोकस्थाने इन्द्रियोपक्रमणीयः+ नाम+अष्टमः+अध्यायः|| 8 || इति स्वस्थचतुष्कः+ द्वितीयः|| 2 || अनुक्तसत्+वृत्तोपसंग्रहार्थम्+आह---यत्+च+अन्यत्+अपि+इति+आदि| वृत्तम् आचारः| इह+आयुर्वेदे+अनुक्तम्+अपि+आचारोपदेशकेषु धर्मशास्त्रेषु पूजितं, यथा---"न+अकस्मात्+विकचः+ भवेत्+न परशस्येषु गां चरन्तीं धावन्तीं वा परस्य ब्रूयात्" इत्यादि, सर्वमात्रेयस्य+अनु-मतं साक्षात्+आयुर्वेदाविषयत्वेन ग्रन्थविस्तरभयात्+च न प्रोक्तम्+इति+अभि-प्रायः|| 34 || इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायाम्+आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने द्वितीये स्वस्थचतुष्के इन्द्रियोपक्रमणीयः+ नाम+अष्टमः+अध्यायः|| 8 || नवमः+अध्यायः| --**-- <9-1-2> अथ+अतः खुड्डाकचतुष्पादम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 || इति ह स्म+आह भगवान्+आत्रेयः|| 2 || स्वस्थचतुष्कानन्तरं स्वस्थातुरयोः+उभयोः+अपि हितत्वेन निर्देशचतुष्कः+अभिधीयते| स्वस्थातुरहितं वैद्यभेषजादि निर्दिशति+इति निर्देशचतुष्कः, तत्र+अपि स्वस्थातुरहितेषु प्रधानभूतचिकित्साङ्गवैद्यादिपादचतुष्टयाभिधायकत्वेन खुड्डाकचतुष्पादः+अभिधीयते| खुड्डाकशब्दः+अल्पवचनः; यथा---खुड्डिका गर्भावक्रान्तिः, अल्पेत्यर्थः| वैद्यौषधपरिचारकरोगिणः+चिकित्सायाः+चत्वारः पादाः, चतुष्पादं तं खुड्डाकम्+अभिधेयतया+अधिकृत्य कृतः+अध्यायः खुड्डाकचतुष्पादः| अत्र+उत्पन्नस्य तु प्रत्ययस्य "अध्यायानुवाकयोः+लुक् च" (पा.अ.5|2|60) इति लुक्| खुड्डाकत्वं च+अस्य वक्ष्यमाणमहाचतुष्पादम्+अपेक्ष्य|| 1|| 2 || <9-3> भिषक्+द्रव्याणि+उपस्थाता रोगी पादचतुष्टयम्| गुणवत् कारणं ज्ञेयं विकारव्युपशान्तये|| 3 || अत्र भिषक्+आदौ+उक्तः प्रधानत्वात् वक्ष्यति हि---"प्रधानं भिषक्+अत्र तु" इति; तदनु भेषजं, चिकित्सायां प्रधानकारणभूतत्वात्; तत्+अनु परिचारकः, भेषजप्रयोगस्य कल्कक्वाथादिसाध्यस्य तत्+अधीनत्वात्| यदि+अपि+आतुराधिकरणम्+आरोग्यं पादैः संपाद्यते,(1) (1.`संपद्यते' इति पा०|) सः+ एव च वैद्यादीनाम्+उपकार्यः, उपकार्यः+च प्रधानं भवति, तथापि+इह व्याधिप्रशमे साध्ये यथा वैद्यादिपादत्रयस्य व्यापारः+ न तथा+आतुरस्य+इति+अप्राधान्यविवक्षया पश्चात्+उक्तः| पादः+चतुर्थः+ भागः, श्लोकादिपादवत्+वैद्यादिषु पादसंज्ञाकरणेन+अन्यतरवैकल्येन+अपि चिकित्सा न भवति+इति दर्शयति| गुणवत्+इति वक्ष्यमाण-- श्रुतेपर्यवदातत्वादिगुणवत्| इह च वैद्यादयः+ व्याप्रियमाणाः+ एव विकारप्रशमने कारणं भवन्ति, यतः कारणत्वं कार्ये व्यापारवताम्+एव भवति; तथा हि---देवदत्तः पाचकः+ इति+उक्ते तुषबुसप्रक्षेपादिक्रियया+एव पाकं करोति+इति गम्यते; एतेन यत्+उच्यते--- "चतुर्णां भिषक्+आदीनां" इति+आदिना श्लोकेन वैद्यादीनां प्रवृत्तिः+चिकित्सा व्याधिप्रशमहेतुः+अभिधातव्या, इह तु वैद्यादयः+एव+इति पूर्वापरविरोधः; तत्+न भवति, इह वैद्यादिप्रवृत्तेः+ वैद्यादिग्रहणेन+एव ग्रहणात्| चतुर्णाम्+इति+आदौ श्लोके वैद्यादीनां धर्मिणां धर्मरूपायाः+च प्रवृत्तेः+भेदं पुरस्कृत्य चिकित्सायाः क्रियारूपायाः कथनम्| एते वैद्यादयः+ विकारशमने कारणम्+एव+इति नियमः, न पुनः+एतैः+एव विकारप्रशमनम्+इति नियमः, यतः+ वैद्यादीन् प्रत्याख्याय+अपि रोगशान्तिः+भवति; वक्ष्यति हि महाचतुष्पादे---"ये हि+आतुराः केवलात्+भेषजात्+ऋते समुत्तिष्ठन्ते" (सू.अ.10) इति+आदिना|| 3 || <9-4> विकारः+ धातुवैषम्यं, साम्यं प्रकृतिः+उच्यते| सुखसंज्ञकम्+आरोग्यं, विकारः+ दुःखम्+एव च|| 4 || अत्र विकारव्युपशान्तयः+ इति+उक्तं, तेन विकारस्वरूपज्ञानार्थम्+आह-- विकारः+ धातुवैषम्यम्+इति+आदि| धातवः+ वातादयः+ रसादयः+च तथा रजःप्रभृतयः+च, तेषां वैषम्यं व्यवह्रियमाणस्वास्थ्यहेतोः स्वमानान्न्यूनत्वम्+अधिकत्वं वा| साम्यं धातुसाम्यं; प्रकृतिः आरोग्यम्| उच्यतेग्रहणात्+वैद्यकसिद्धान्ते हि+इयं प्रकृतिविकारव्यवस्था, अन्यदर्शनसिद्धान्तपरिग्रहे तु विकारः षोडशकः, प्रकृतिः+गुणानां साम्यावस्था भवति+इति दर्शयति| ननु, रात्रिदिनभोजनानां तासु तासु+अवस्थासु श्लेष्मप्रकोपादिना नित्यं धातुवैषम्यम्+अस्ति, तत्+कुतः+ धातुसाम्यम्+इति+आह---सुखसंज्ञकम्+इति+आदि| सुखहेतुः सुखम्, एवं दुःखहेतुः+दुःखं; यतः+ न दुःखं व्याधिः, तथा हि सति न ज्वरादीनां व्याधित्वं स्यात्; अतः+ एव %सुश्रुते%+अपि+उक्तं---"तत्+तु सप्तविधे व्याधौ+उपनिपतति" (सु.सू.अ.24) इति; संज्ञकग्रहणात् परमार्थतः+असुखम्+अपि लोके सुखम्+इति यत्+ व्यवह्रियते, तत्+ इह गृह्यतः+इति दर्शयति; तेन, दिवारात्रिभोजनावस्थादिजनितं धातुवैषम्यम्+उद्वेजकविकाराकर्तृत्वेन(2) (2.`धातुवैषम्यं स्व ल्पम्+उद्वेजकं विकाराकर्तृत्वेन' इति पाओ|) सुखम्+इति व्यवह्रियते, तेन यः+हि+अल्पः सः+ न+अस्ति+एव+इति कृत्वा+अल्पे+अपि धातुवैषम्ये धातुसाम्यव्यवहारः सिद्धः+ भवति; तथा संज्ञकग्रहणेन लौकिकसुखं न परमार्थतः सुखम्+इति दर्शयति, यतः+ वक्ष्यति "सर्वं कारणवत्+दुःखं" (शा.अ.1) इति+आदि; `एव च' ग्रहणेन दुःखं परमार्थतः+अपि दुःखम्+एव+इति दर्शयति, न सुखम्+इव व्यवहारमात्रेण| अत्र च धातुवैषम्येण कारणेन+उपचारात्+तत्+कार्यज्वरादयः+ अभिधीयन्ते, यतः+ धातुवैषम्यजः+ हि विकारः+न धातुवैषम्यमात्रं, यत्+वक्ष्यति---"स्वधातुवैषम्यनिमित्तजा ये विकारसंघाः+ बहवः शरीरे" (सू.अ.19) इति+आदि, तथा "विकृतिम्+आपन्ना नानाविधैः+विकारैः शरीरम्+उपतपन्ति" (वि.अ.1) इति+आदि, तथा %सुश्रुते%+अपि+उक्तं---"वातपित्तकफशोणितसन्निपातवैषम्यनिमित्ताः" (1) (1.`वातपित्तकफशोणितसन्निपातनिमित्ताः+' इति पा०|) (सू.अ.1) इति| अत्र पक्षे धातुवैषम्यजः+चेत्+ विकारः+तदा जनितविकारं धातुवैषम्यं क्व प्रविशतु; किं विकारे, उत+आरोग्ये ? न तावत्+आरोग्ये, यतः "इति+उक्तं कारणं कार्यं धातुसाम्यम्+इह+उच्यते| धातुसाम्यक्रिया च+उक्ता तन्त्रस्य+अस्य प्रयोजनम्" (सू.अ.1) इति+अनेन ग्रन्थेन+आरोग्यं धातुसाम्यम्+इति+उक्तं; न च रोगे प्रविशति, रोगहेतुत्वेन+एव कथितत्वात्; अथ मतं धातुवैषम्यं भवति, विकारः+ न भवति+इति; एषा दशा नास्ति+एव; यतः+अवश्यं प्रमाणाधिकः+ दोषः स्वलिङ्गाधिकः+ भवति , क्षीणः+ वा क्षीणस्वलक्षणः+इति; इह तर्हि धातुवैषम्यम्+एव विकारः+अस्तु, एवम्+अयं ग्रन्थः+अपि मुख्यः+ भवति; धातुवैषम्यजविकारप्रतिपादकः+तु ग्रन्थः+ आविष्कृततमज्वरादिप्रतिपादकत्वेन व्यवस्थाप्यतां, तेन धातुवैषम्यं च धातुवैषम्यजाः+च ज्वरादयः+(2) (2.`विकारादयः+ भवन्ति' इति पा०|) विकाराः+ भवन्ति; धातुवैषम्यजातेषु+अपि हि ज्वरादिषु धातुवैषम्यरूपता+अस्ति+एव; किम्+च स्वमानक्षीणाः+ दोषाः किम्+चित्+विकारं न जनयन्ति, क्षीणलक्षणं वैषम्यम्+एव परं यान्ति; वचनं हि--"क्षीणा जहति लिङ्गं स्वं समाः स्वं कर्म कुर्वते" (सू.अ.7) इति; न+अत्र धातुवैषम्यमात्रं विकारः+ इति ब्रुवताम्+अयं पन्थाः; ये तु धातुवैषम्यजः+ विकारः+ इति व्यवस्थिताः, ते तु+अजनितव्यपदेश्यविकारं धातुवैषम्यं रात्रिदिनावस्थादिकृतधातुवैषम्यवत्+अल्पत्वेन+अव्यपदेश्यतया धातुसाम्यः+ एव प्रक्षिपन्ति+इति; तिलकालकमषकप्रभृतीनां तु धातुवैषम्यजत्वेन+इह चरके रोगत्वं सुव्यक्तम्+एव, दुःखहेतुत्वं च तेषां ज्ञातानां मनोदुःखकर्तृत्वेन|| 4 || <9-5> चतुर्णां भिषक्+आदीनां शस्तानां धातुवैकृते| प्रवृत्तिः+धातुसाम्यार्था चिकित्सा+इति+अभिधीयते|| 5 || विकारलक्षणानन्तरं विकारप्रशमहेतोः+चिकित्साया लक्षणम्+आह--चतुर्णाम्+इति+आदि| चतुर्णाम्+इति पदं वैद्यादीनां मिलितानाम्+एव ग्राहकम्| शस्तानाम्+इति वक्ष्यमाणश्रुते पर्यवदात्वम्+इति+आदिगुणयोगेन प्रशस्तानाम्| धातुवैकृते रोगे चिकित्साधिकरणभूते| धातुसाम्यार्थाः+ आरोग्यकरणार्थेत्यर्थः| धातुवैकृतः+ इति पदं स्पष्टार्थं, येन धातुसाम्यार्था प्रवृत्तिः+धातुवैकृतेः+ एव वैद्यादीनां भवति| प्रवृत्तिः+वैद्यस्य इदं कर्तव्यम्+इदं न कर्तव्यम्+इति+आदिकोपदेशरूपा, द्रव्यस्य तु+उपयोगे सति स्वकार्यारम्भरूपा, परिचारकप्रवृत्तिः+भेषजसंस्करणातुरपरिचर्यादिरूपा, आतुरप्रवृत्तिः+वैद्योक्तानुष्ठानव्याधिस्वरूपकथनादिका|| 5 || <9-6> श्रुते पर्यवदातत्वं बहुशः+ दृष्टकर्मता| दाक्ष्यं शौचम्+इति ज्ञेयं वैद्ये गुणचतुष्टयम्|| 6 || पूर्वसूत्रितवैद्यगुणान् दर्शयति---श्रुतः+ इति+आदि| श्रुतम्+आदौ श्रेष्ठवैद्यगुणत्वात्, एवम्+अन्यत्र+अपि व्याख्येयम्| पर्यवदातत्वं विशुद्धज्ञानवत्त्वं गुरुशास्त्रसेवनादिना| शौचम्+अदृष्टद्वारोपकारकम्| जितहस्तत्वादयः+अपरे+अपि वैद्यगुणैः+अत्र+एव गुणचतुष्टये+ अन्तः+भावनीयाः|| 6 || <9-7> बहुता तत्रयोग्यत्वम्+अनेकविधकल्पना| संपत्+च+इति चतुष्कः+अयं द्रव्याणां गुणः+ उच्यते|| 7 || बहुता भेषजगुणः, अल्पं हि भेषजं गुणवत्+अपि+अविद्यमानम्+इव, असाधकत्वात्| तत्र प्रतिकर्तव्ये व्याधौ योग्यत्वं तत्रयोग्यत्वम्| अनेकविधकल्पना नानाप्रकारस्वरसाद्युपयुक्तकल्पनायोग्यत्वम्+इति+अर्थः; यतः प्राणिनः केचित् स्वरसद्विषः, केचित् कल्कद्विषः+ एवम्+आदि; एवं व्याधिस्वभावात्+अपि काचित् कल्पना हिता भवति, यथा---ज्वरे कषायः+ इति+आदि; तेन+अनेककल्पनायोग्यत्वात्+यदि+अत्र युज्यते तत्+तत्र क्रियते| संपत्+इति क्रिमिसलिलाद्यनुपहतत्वेन रसादिसंपत्|| 7 || <9-8> उपचारज्ञता दाक्ष्यम्+अनुरागः+च भर्तरि| शौचं च+इति चतुष्कः+अयं गुणः परिचरे जने|| 8 || उपचारज्ञता यूषरसादिकरणसंवाहनस्वापनादिज्ञता|| 8 ।। <9-9> स्मृतिः+निर्देशकारित्वम्+अभीरुत्वम्+अथ+अपि च| ज्ञापकत्वं च रोगाणाम्+आतुरस्य गुणाः स्मृताः|| 9 || निर्देशकारित्वं वैद्योपदिष्टार्थकर्तृत्वम्| अभीरुत्वं गुणः, भीरुत्वस्य रोगकर्तृत्वात्; यत्+उक्तं--- "विषादः+ रोगवर्धनानां" (सू.अ.25) इति| अथ+अपि च+इतिशब्देन क्वचित्+भीरुत्वम्+अपि+अस्मृतिः+अपि गुणः+ भवति+इति दर्शयति; यथा+उन्मादे "सर्पेण+उद्धृतदंष्ट्रेण" इति+आदिना त्रासनम्+उक्तं चिकित्सायां, तत्र यदि+अपि+अभीरुः स्यात्+रोगी तदा चिकित्सा न फलति; अस्मृतिः+तु ज्वरवेगागमनकालास्मरणे+अभिप्रेता, यत्+उक्तं--- "ज्वरवेगं च कालं च चिन्तयन्+ज्वर्यते तु यः| तस्य+इष्टैः+च विचित्रैः+च प्रयोगैः+नाशयेत् स्मृतिम्" (चि.अ.3) इति|| 9 || <9-10> कारणं षोडशगुणं सिद्धौ पादचतुष्टयम्| विज्ञाता शासिता या+उक्ता प्रधानं भिषक्+अत्र तु|| 10 || एवं वैद्यादीनां चतुर्णाम्+अपि कारणत्वे सिद्धे वैद्यस्य प्राधान्यं दर्शयति---कारणम्+इति+आदि| विज्ञाताः+ औषधस्य| शासिता परिचारकस्य---एवं कुर्व+एवं मा कुर्व+इति| या+उक्ता आतुरस्य| एतेन वैद्यपराधीना भेषजादीनां प्रवृत्तिः, वैद्यः+तु स्वतन्त्रः, ततः+च वैद्यः प्रधानम्+इति वाक्यार्थः|| 10 || <9-11-12> पक्तौ हि कारणं पक्तुः+यथा पात्रेन्धनानलाः| विजेतुः+विजये भूमिः+चमूः प्रहरणानि च|| 11 || आतुराद्याः+तथा सिद्धौ पादाः कारणसंज्ञिताः| वैद्यस्य+अतः+चिकित्सायां प्रधानं कारणं भिषक्|| 12 || एतत्+एव+अभ्यर्हितत्वात्+दृष्टान्तद्वयेन दर्शयति---पक्तौ+इति+आदि| पक्तौ पाके कर्तव्ये, पात्रस्थानीयः+ आतुरः, परिचारकः+इ न्धनरूपः, अनलः+ भेषजरूपः| कारणम्+इति उपकरणम्| भूमिः युद्धानुगुणः+ देशः| अत्र+अपि पूर्ववत्+एव+आतुरादिस्थानीयत्वं भूम्यादीनाम्|| 11 || 12 || <9-13> मृत्+दण्डचक्रसूत्राद्याः कुम्भकारात्+ऋते यथा| न+आवहन्ति गुणं वैद्यात्+ऋते पादत्रयं तथा|| 13 || संप्रति व्यतिरेकदृष्टान्तेन वैद्यप्राधान्यं दर्शयति---मृत्+दण्डेत्यादिना| न+आवहन्ति न निष्पादयन्ति| गुणं साध्यम्+इति+अर्थः|| 13 || <9-14-15.1> गन्धर्वपुरवत्+नाशं यत्+विकाराः सुदारुणाः| यान्ति यत्+च+इतरे वृद्धिम्+आशूपायप्रतीक्षिणः|| 14 || सति पादत्रये ज्ञाज्ञौ भिषजौ+अत्र कारणम्| 15.1 | अन्वयेन व्यतिरेकेण च पृथक्+दृष्टान्तं दर्शयित्वा कौशलेन+एकत्र+एव दृष्टान्ते गन्धर्वपुरेत्यादिना+अन्वये गुणं व्यतिरेके च दोषं दर्शयति| एकत्रपक्षे नाशम्+आशु यान्ति+इति संबन्धः, इतरे अपरे+अनभिज्ञवैद्योपक्रान्ता गन्धर्वपुरवत्+आशु वृद्धिं यान्ति+इति संबन्धः| उपायप्रतीक्षिणः+ इति वृद्धौ शान्तौ च| आशु विकारशान्तौ ज्ञः+ भिषक्+कारणम्, आशुवृद्धौ च+अज्ञः|| 14-15.1 || <9-15.2-16> वरम्+आत्मा हुतः+अज्ञेन च चिकित्सा प्रवर्तिता|| 15.2 || पाणिचारात्+यथा+अचक्षुरज्ञानात्+भीतभीतवत्| नौः+मारुतवशेवाज्ञः+ भिषक् चरति कर्मसु|| 16 || अज्ञवैद्यस्य चिकित्साप्रवृत्तिं निषेधयति---वरम्+इति+आदि| न वरम् अनुचितम्+एव| प्रवर्तितेतिभाषयाः+ अज्ञवैद्येन बलात् कृता+इति दर्शयति| पाणिचारात् हस्तपरामर्शात्| कर्मसु चिकित्सासु|| 15.2 || 16 || <9-17> यदृच्छया समापन्नम्+उत्तार्य नियतायुषम् भिषक्+मानी निहन्ति+आशु शतानि+अनियतायुषाम्|| 17 || यदृच्छया+इति वैद्यसम्यक्+ज्ञानपूर्वकप्रवृत्तिं विना कर्मवशात्+इति+अर्थः| समापन्नं सम्यक्+उपक्रान्तम्| नियतायुषम्+इति+अनेन+आयुः+बलेन+एव व्याधिम्+उत्तीर्यमाणम्+इति+अर्थः|(1) (1.`व्याधितं' इति पाओ|) आत्मानम्+अभिषजं भिषक्+त्वेन मन्यत इति भिषक्+मानी| अनियतायुषाम्+इति यत्र+आयुःकारणं बलवत् कर्म न+अस्ति, तत्र पुरुषकारापराधेन वैद्यदोषात्+मरणं भवति+इति दर्शयति|| 17 || <9-18> तस्मात्+शास्त्रे+अर्थविज्ञाने प्रवृत्तौ कर्मदर्शने| भिषक् चतुष्टये युक्तः प्राणाभिसरः+ उच्यते|| 18 || शास्त्रे शास्त्रावधारणे|(1) (1.`शास्त्रधारणे' इति पा०|) अर्थविज्ञाने शास्त्रार्थावबोधे| प्रवृत्तौ स्वयं कर्मकरणे| युक्तः+ उद्युक्तः+ उद्योगनिष्पादितगुणप्रकर्षः+इ ति यावत्| प्राणान् गच्छतः+ व्यावर्तयति+इति प्राणाभिसरः|| 18 || <9-19-23> हेतौ लिङ्गे प्रशमने रोगाणाम्+अपुनः+भवे| ज्ञानं चतुः+विधं यस्य सः+ राजर्हः+ भिषक्तमः|| 19 || शस्त्रं शास्त्राणि सलिलं गुणदोषप्रवृत्तये| पात्रापेक्षीणि+अतः प्रज्ञां चिकित्सार्थं विशोधयेत्|| 20 || विद्या वितर्कः+ विज्ञानं स्मृतिः+तत्परता क्रिया| यस्य+एते षड्गुणाः+तस्य न साध्यम्+अतिवर्तते|| 21 || विद्या मतिः कर्मदृष्टिः+अभ्यासः सिद्धिः+आश्रयः| वैद्यशब्दाभिनिष्पत्तौ+अलम्+एकैकम्+अपि+अतः|| 22 || यस्य तु+एते गुणाः सर्वे सन्ति विद्यादयः शुभाः| सः+ वैद्यशब्दं सत्+भूतम्+अर्हन्(2) (2.`सत्+भूतम्+अर्हेत्' इति पा०|) प्राणिसुखप्रदः|| 23 || पात्रापेक्षीणि+इति गुणवति पात्रे सगुणानि, दोषवति पात्रे दोषवन्ति भवन्ति+इति+अर्थः| विशोधयेत् सत्+गुरुसत्+शस्त्रसेवादिभिः+इति+अर्थः| विद्या वैद्यकशास्त्रज्ञानम्| वितर्कः शास्त्रमूलः+ ऊहापोहः| विज्ञानं शास्त्रान्तरज्ञानं; किम्+वा सहजं विशुद्धं ज्ञानम्| तत्परत+इह व्याधिचिकित्सायां प्रयत्नातिशयत्वम्| क्रिया पुनः पुनः+चिकित्साकरणम्| मतिः सहजविशुद्धमतिः| अभ्यासः कर्माभ्यासः| सिद्धिः प्रायशः+ व्याधिप्रशमकत्वम्| आश्रयः सत्+गुर्वाश्रयः+ इति+अर्थः| वैद्यशब्दाभिनिष्पत्तौ+इति+अनेन पारमार्थिकवैद्यत्वनिष्पत्तौ+इति दर्शयति| एतः+ इति+अनेन+एव लब्धे+अपि विद्यादयः+ इति वचनं पूर्वोक्तगुणव्युदासार्थं, तत्+व्युदासः+च विद्यादिषु+एव+अन्तः+भावनीयः; एतत्+च प्रबन्धेन पृथक् पृथक्+गुणकथनं वैद्यस्य गुणोत्पादने यत्नातिशयं कारयितुं तथा द्रव्यादिभ्यः पादेभ्यः+ वैद्यस्य+एव प्रधानतोपदर्शनार्थं; वैद्यः+ हि पादत्रयं विगुणम्+अपि कल्पनया शिक्षया मन्त्रणेन च(3) (3.`यन्त्रणेन च' इति पा०|) संपाद्य चिकित्सितुं पारयति, नतु गुणवत्+वैद्यं विना द्रव्यादयः पादाः+ गुणवन्तः+अपि क्षमाः|| 19-23 || <9-24-25> शास्त्रं ज्योतिः प्रकाशार्थं दर्शनं बुद्धिः+आत्मनः| ताभ्यां भिषक् सुयुक्ताभ्यां चिकित्सात्+न+अपराध्यति|| 24 || चिकित्सिते त्रयः पादाः+ यस्मात्+वैद्यव्यपाश्रयः| तस्मात् प्रयत्नम्+आतिष्ठेत्+भिषक् स्वगुणसंपदि|| 25 || शास्त्रशब्देन शास्त्राभ्यासकृता मतिः, सा हि ज्योतिः बाह्यालोकः+ इव, प्रकाशार्थं वस्तूनां ग्रहणयोग्यतां कर्तुम्+इति+अर्थः| दर्शनम्+इव दर्शनं चक्षुः+इव+इति+अर्थः| यद्यपि बुद्धिः+आत्मनः+ एव भवति, तथापि+आत्मनः+इति+अनेन सहजां बुद्धिं दर्शयति,यतः सहजां बुद्धिं विना शास्त्रजा बुद्धिः+या वैनायकी+इति+अभीधीयते, सा न सम्यक्+चिकित्सासमर्था भवति+इति| ताभ्याम्+इति सहजविशुद्धबुद्धिशास्त्रायां सहजवैनायकबुद्धिभ्याम्|| 24 || 25 || <9-26> मैत्री कारुम्यम्+आर्तेषु शक्ये प्रीतिः+उपेक्षणम्| प्रकृतिस्थेषु भूतेषु वैद्यवृत्तिः+चतुः+विधा+इति|| 26 || वैद्येन च यादृश्या बुद्ध्या व्यवहर्तव्यं, तां दर्शयति---मैत्रीत्यादि| मैत्री पूर्वम्+एव व्याकृता| आर्तेषु आर्तियुक्तेषु| कारुण्यं परदुःखप्रहाणेच्छा| शक्ये साधयितुं शक्ये, साध्यव्याधिगृहीतः+ इति यावत्| प्रकृतिः+इह मरणं, प्रकृतिः+उच्यते स्वभावः; तथा---"इदम्+अस्मात्+मुहूर्तात्...स्वभावम्+आपत्स्यते" (सू.अ.30), मरणम्+इति+अर्थः; मरणसमीपगतत्वात्+उच्यते `प्रकृतिस्थे' इति| तस्मिन्+उपेक्षा कर्तव्या; न तत्र भेषजदानादि कर्तव्यं, यशोहान्यादिभयात्|| 26 || <9-27-28> तत्र श्लोकौ--- भिषक्+जितं चतुष्पादं पादः पादः+चतुः+गुणः| भिषक् प्रधानं पादेभ्यः+ यस्मात्+वैद्यः+तु यत्+गुणः|| 27 || ज्ञानानि बुद्धिः+ब्राह्मी च भिषजां या चतुः+विधा| सर्वम्+एतत्+चतुष्पादे खड्डाके संप्रकाशितम्+इति|| 28 || इति+अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने खुड्डाकचतुष्पादः+ नाम नवमः+ अध्यायः|| 9।। संग्रहे ब्राह्मी बुद्धिः चतुः+विधा मैत्रीकारुण्यादिका|| 27 | 28 || इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायाम्+आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने तृतीये निर्देशचतुष्के खुड्डाकचतुष्पादः+ नाम नवमः+अध्यायः|| 9 || दशमः+अध्यायः| --**-- <10-1-3> अथ+अत+ महाचतुष्पादम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 || इति ह स्म+आह भगवान्+आत्रेयः|| 2 || चतुष्पादं षोडशकलं भेषजम्+इति भिषजः+ भाषन्ते, यत्+उक्तं पूर्वाध्याये षोडशगुणम्+इति, तत्+भेषजं युक्तियुक्तम्+अलम्+आरोग्याय+इति भगवान् पुनः+वसुः+आत्रेयः|| 3 || पूर्वाध्याये वैद्यादयः+ व्याधिप्रशमकारणम्+इति+उक्तं, तत्+इह+आक्षिप्य व्यवस्थाप्यत इति+अनन्तरं महाचतुष्पादः+अभिधीयते| महत्त्वं च+अस्य पूर्वाध्यायापेक्षया, बहुग्रन्थत्वेन पूर्वपक्षसिद्धान्तरूपबहुप्रमेयाभिधायकत्वेन च| षोडशकलं षोडशगुणं, कलाशब्दः+ गुणवचनः| भिषजः+ भाषन्तः+ इति ब्रुवते| प्रकृते+अर्थे शास्त्रान्तरसंमतिं दर्शयति---युक्तियुक्तम्+इति| युनक्ति+इति युक्तिः प्रवृत्तिः+उच्यते; युक्तियुक्तं प्रवृत्तिमत्+इति+अर्थः; प्रवृत्तिः+च वैद्यादीनां चिकित्सारूपा पूर्वाध्याये व्याकृता| अलं समर्थम्| इति भगवान्+आत्रेयः+` ब्रूते' इति शेषः|| 1-3 || <10-4> न+इति मैत्रेयः, किं कारणं ? दृश्यन्ते हि+आतुराः केचित्+उपकरणवन्तः+च परिचारकसंपन्नाः+च+आत्मवन्तः+च कुशलैः+च भिषग्भिः+अनुष्ठिताः(1) (1.`भिषग्भिः+उपक्रान्ताः' इति पाओ|) समुत्तिष्ठमानाः, तथायुक्ताः+च+अपरे म्रियमाणाः; तस्मात्+भेषजम्+अकिम्+चित्+करं भवति, तत्+यथा---श्वभ्रे सरसि च प्रसिक्तम्+अल्पम्+उदकं, नद्यां वा स्यन्दमानायां पांसुधाने वा पांसुमुष्टिः प्रकीर्णः+ इति; तथा+अपरे दृश्यन्ते+अनुपकरणाः+च+अपरिचारकाः+च+अनात्मवन्तः+च+अकुशलैः+च भिषग्भिः+अनुष्ठिताः समुत्तिष्ठमानाः, तथायुक्ताः+म्रियमाणाः+ च+अपरे| यतः+च प्रतिकुर्वन् सिध्यति, प्रतिकुर्वन् म्रियते; अप्रतिकुर्वन् सिध्यति, अप्रतिकुर्वन् म्रियते; ततः+चिन्त्यते भेषजम्+अभेषजेन+अविशिष्टम्+इति(1)|| 4 || (1.`इति मैत्रेयः' इति पाओ|) उक्तम्+आक्षिपति---न+इति+इति+आदि| उपकरणं भेषजम्| अनुष्ठिताः चिकित्सितुम्+उपक्रान्ताः| तथायुक्ताः पूर्ववत्+चिकित्सितुम्+उपक्रान्ताः+ इति+अर्थः| अकिञ्चित्+करम्+इति भेषजे सति+अपि यदा+आरोग्यं न भवति; तेन, यत्र+अपि सति भेषजे आरोग्यं भवति, तत्र+अपि भेषजव्यतिरिक्तं कर्म+एव दैवसंज्ञकं कारणं, भेषजं तु तत्र दैवागतसन्निधानम्+अकारणम्+एव+इति+अर्थः| अत्र+एव+अर्थे दृष्टान्तद्वयं दर्शयति---तत्+यथा+इति+आदि| श्वभ्रे गर्ते यथा+अल्पं जलम्+अकिम्+चित्+करम्+एवं म्रियमाणे+अपि भेषजं, यथा च सरसि अन्यतः+ एव पूर्णे+अल्पम्+उदकम्+अकिञ्चित्+करं भवति+एवम्+अन्यतः+ एव+आरोग्यहेतोः कर्मणः+ रोगप्रशमने जायमाने भेषजम्+अकिञ्चित्+करं भवति+इति सरोदृष्टान्तेन दर्शयति; एवं नद्यां स्यन्दमानायां वहमानायां पांसुमुष्टिः+इति निदर्शनं श्वभ्रवत्, पांसुधाने पांशुराशौ पांशुमुष्टिः+इति सरोदृष्टान्तवत्+व्याख्येयम्| अत्र च तोयदृष्टान्तः संशोधनभेषजाभिप्रायेण, पांशुदृष्टान्तः+तु संशमनभेषजाभिप्रायेण; यदि वा जलं संतर्पणभेषजाभिप्रायेण, पांशुमुष्टिः+तु+अपतर्पणाभिप्रायेण बोद्धव्या| भेषजान्वयव्यभिचारं दर्शयित्वा तत्+व्यतिरेकव्यभिचारं दर्शयति---तथा+अपरे इति+आदि| प्रतिकुर्वन्+इति+अन्तः+भावितण्यर्थत्वात् प्रतिकारयन्+इति+अर्थः; यदि वा+आतुरः+ एव वैद्यादीन्+उत्पाद्यात्मानं प्रतिकुर्वन्+इति मन्तव्यम्; एतेन दैवाख्यकर्मवशात्+ एव+अयं जीवति म्रियते वा,रोगी भवति+अरोगः+ वा, न दृष्टभेषजम्+अत्र किम्+चित्+करम्+इति पूर्वपक्षार्थः|| 4 || <10-5> मैत्रेय !(2) (2.`मिथ्या चिन्त्यते' इति पा०|) मिथ्या चिन्त्यतः+ इति+आत्रेयः; किं कारणं, ये हि+आतुराः षोडशगुणसमुदितेन+अनेन भेषजेन+उपपद्यमाना म्रियन्तः+ इति+उक्तं तत्+अनुपपन्नं, न हि भेषजसाध्यानां व्याधीनां भेषजम्+अकारणं भवति; ये पुनः+आतुराः केवलात्+भेषजात्+ऋते समुत्तिष्ठन्ते, न तेषां संपूर्णभेषजोपपादनाय समुत्थानविशेषः+ न+अस्ति;(3) (3.`समम्+उत्थानविशेषः+अस्ति' इति गङ्गाधारसंमतः पाठः|) यथा हि पतितं पुरुषं समर्थम्+उत्थानाय+उत्थापयन् पुरुषः+ बलम्+अस्य+उपादध्यात्, सः+ क्षिप्रतरम्+अपरिक्लिष्टः+ एव+उत्तिष्ठेत्, तत्+वत् संपूर्णभेषजोपलम्भात्+आतुराः; ये च+आतुराः केवलात्+भेषजात्+अपि म्रियन्ते, न च सर्वः+ एव ते भेषजोपपन्नाः समुत्तिष्ठेरन्, नहि सर्वे व्याधयः+ भवन्ति+उपायसाध्याः, न च+उपायसाध्यानां व्याधीनाम्+अनुपायेन सिद्धिः+अस्ति, न च+असाध्यानां व्याधीनां भेषजसमुदायः+अयम्+अस्ति,(1) (1.`भेषजसमुदायः+अस्ति' इति पा०|) न हि+अलं ज्ञानवान् भिषक्+मुमूर्षुम्+आतुरम्+उत्थापयितुं; परीक्ष्यकारिणः+ हि कुशलाः+ भवन्ति, यथा हि योगज्ञः+अभ्यासनित्यः+ इष्वासः+धनुः+ आदायेषुमस्यन्नातिविप्रकृष्टे महति काये न+अपराधवान् भवति, संपादयति चेष्टकार्यं, तथा भिषक् स्वगुणसंपन्नः+ उपकरणवान् वीक्ष्य कर्मारभमाणः साध्यरोगम्+अनपराधः संपादयति+एव+आतुरम्+आरोग्येण; तस्मात्+न भेषजम्+अभेषजेन+अविशिष्टं भवति|| 5 || सिद्धान्तयति---मिथ्या+इति+आदि| केवलात् संपूर्णात्| न न+अस्ति+इति+उभयनकारकरणात्+अस्ति समुत्थानविशेषः+ इति+अर्थः| तत्+वत्+इति क्षिप्रतरम्+अक्लिष्टाः+ एव+उत्तिष्ठन्त इति+अर्थः| एवं मन्यते---यदि+अपि+अदृष्टम्+एव+उत्थाने कारणं, तथा+अपि यदि दृष्टम्+अपि तत्र+अनुबलं भवति, तदा दृष्टादृष्टोभयबलात्+शीघ्रम्+एव+आरोग्यं भवति| सर्वः+ एव+इति साध्यव्याधयः+असाध्यव्याधयः+च; संपूर्णभेषजोपपत्तौ+अपि सत्याम्+असाध्यव्याधयः+ न+उत्तिष्ठन्ते, साध्यव्याधयः+उत्तिष्ठन्तः+ इति भावः| यद्यपि+असाध्यव्याधिं प्रति संपूर्णभेषजोपपत्तिः+ एव न+अस्ति, यत्+उक्तं---"न च+असाध्यानां व्याधीनां भेषजसमुदायः+अयम्+अस्ति, नहि+अलं ज्ञानवान् भिषक्+मुमूर्षम्+आतुरम्+उत्थापयितुम्" इति, तथापि+इह किञ्चित्+असंपूर्णभेषजत्वे+अपि संपूर्णभेषजोपपन्नः+ इति+उक्तम्| ये तु साध्यव्याधयः+ते सत्याम्+एव भेषजसंपत्तौ जीवन्ति, असत्यां तु भेषजसंपत्तौ बलवत्+जीवनकर्माभावे म्रियन्त एव+इति दर्शयन्+आह---न च+उपाय+इति+आदि| उपायेन+एव दृष्टार्थेन साध्याः+ उपायसाध्याः| इदम्+अत्र+अकूतं---यत्---द्विविधं कर्म बरवत्+बलवत्+च; तत्र बलवत्+नियतविपाककालं, यथा+इदं कर्म+अस्मिन्+एव काले मारयति; अबलवत्+च मारकं कर्म मारयति+एव परं कालानियमेन, तत्+यदा दृष्टसामग्रीम्+अनुगुणाम्+अपथ्यसेवारूपाम्+औषधाभावरूपां च प्राप्नोति तदा मारयति, यदा तु न प्राप्नोति तदा न मारयति| यत्+उक्तं जनपदोत्+ध्वंसनीये---"कर्म किम्+चित् क्वचित् काले विपाकनियतं महत्| किम्+चित्+न कालनियतं प्रत्ययैः प्रतिबोध्यते" (वि.अ.3) इति| अस्य तु+अर्थं प्रपञ्चेन तत्र+एव दर्शयिष्यामः| न च वाच्यम्---अदृष्टम्+एव सर्वत्र कारणं, तत्+च नियतकालविपाकम्+एव, यत्+उच्यते--- "न+अकाले जायते कश्चित्+न+अकाले म्रियते तथा| जगत् कालवशं सर्वं कालः सर्वत्र कारणम्"---इति; यतः,यत्+ एव+अदृष्टं तत्+एव दृष्टयागादिब्रह्मवधादिजन्यं किम्+चित्| यत्+दृष्टेन+अनुपपन्नं, तत्र+अदृष्टकल्पना प्रामाणिकी, यत्+तु दाहादि दृष्टेन+एव+अग्निसंबन्धेन+उपपद्यते तत्र का कथा+अदृष्टस्य दृष्टकार्यानि+अथ+अनुपपत्तिपरिकल्पनीयस्य; तेन यः+ इमे दुर्बलेन कर्मणा दृष्टबलवत्+अपथ्यसेवाजनितदोषबलात्+आरब्धा व्याधयः+ते बलवता चतुष्पादसंपन्नेन भेषजेन दोषक्षयकेन+उपायेन परं साध्याः, तत्+अभावे तु दुर्बलेन+अपि कर्मणा दृष्टदोषबलात्+आरब्धा व्याधयः+ न निवर्तन्त इति| यत्+उक्तं---"दैवं पुरुषकारेण दुर्बलं हि+अपहन्यते| दैवेन च+इतरत् कर्म विशिष्टेन+उपहन्यते" (वि.अ.3) इति अनुपायेन अभेषजेन| अयं भेषजसमुदायः सर्वगुणसंपन्नः+ इति+अर्थः; असाध्ये व्याधौ चिकित्सां कुर्वन् वैद्यः+ एव यथा+उक्तगुमः+ न भवति+इति+अर्थः| नहि+अलं न समर्थः; यदि+असाध्यतां जानाति तदा न प्रवर्ततः+ एव, अथ न जानाति तदा ज्ञानवान्+एव न भवति+इति भावः| चतुष्पादसंपदा+ अवश्यं व्याधिप्रशमः+ भवति+इति दृष्टान्तेन+आह---यथा हि+इति+आदि| इष्वासः+धानुष्कः| अस्यन् क्षिपन्| न+अतिविप्रकृष्टे सन्निहिते| अनपराधः+(1) (1.`न+अपराधवान्' इति पा०|) इति लक्ष्यभ्रंशरहितः| इष्टं कार्यं लक्ष्यवेधलक्षणम्|| 5 || <10-6> इदं च(2) (2.`इदं च+इदं च' इति पा०|) नः प्रत्यक्षं---यत्+अनातुरेण भेषजेन+आतुरं चिकित्सामः,(3) (3.`उपचरामः' इति पा०|) क्षामम्+अक्षामेण, कृशं च दुर्बलम्+आप्याययामः, स्थूलं मेदस्विनम्+अपतर्पयामः, शीतेन+उष्माभिभूतम्+उपचरामः, शीताभिभूतम्+उष्णेन, न्यूनान् धातून् पूरयामः, व्यतिरिक्तान् ह्रासयामः, व्याधीन् मूलविपर्ययेण+उपचरन्तः सम्यक् प्रकृतौ स्थापयामः; तेषां नः+तथा कुर्वताम्+अयं भेषजसमुदायः कान्ततमः+ भवति|| 6 || भेषजस्य रोगप्रशमकर्तृत्वे उपपत्त्यन्तरम्+आह---इदं च+इति+आदि| अनातुरेण+इति आतुरगुणविपरीतेन| आतुरम्+अनातुरेण चिकित्सामः+ इति यत्+उक्तं, तस्य+एव विवरणं---क्षामम्+अक्षामेण+इति+आदि| क्षामः+ निर्द्रवः| कृशं च दुर्बलम्+आप्याययामः+ इति संतर्पयामः| व्यतिरिक्तान्+इति अतिरिक्तान्+इति+अर्थः|(4) (4.`न्यूनव्यतिरिक्तान्+अधिकान्+इति+अर्थः' इति पा०|) मूलविपर्ययेण+इति कारणविपर्ययेण, तत्+च प्रभावात्+इति बोद्धव्यं; तेन विषविकारस्य विषेण+उपचरणम्+एतत् प्रत्यक्षं च+अन्यत्+उपगृहीतं भवति| कान्ततमः+ विकारप्रशमकत्वेन+अभीष्टतमः; अन्ये+अर्थधर्मोपायाः कान्ताः कान्ततराः+च, अयं तु भेषजसमुदायः सर्वोच्छेदकरोगहरत्वेन कान्ततमः|| 6 || <10-7-8> भवन्ति च+अत्र--- साध्यासाध्यविभागज्ञः+ ज्ञानपूर्वं चिकित्सकः| काले च+आरभते कर्म यत्+तत् साधयति ध्रुवम्|| 7 || (5)अर्थविद्यायशोहानिम्+उपक्रोशम्+असंग्रहम्|(6) (5.`स्वार्थओ' इति पा०|) (6.`ओमसद्ग्रहम्' इति पा०|) प्राप्नुयात्+नियतं वैद्यः+ यः+असाध्यं समुपाचरेत्|| 8 || ज्ञानपूर्वम्+इति भेषजादिज्ञानपूर्वं, यत् कर्म+आरभते तत् कर्म चिकित्सितरूपं, साधयति `साध्यं' इति शेषः| असाध्यव्याधौ न प्रवर्तितव्यम्+इति शिक्षयति---अर्थेत्यादि| अर्थः अर्थलाभः, हानिः क्षतिः| उपक्रोशः+ जनापवादः| असंग्रहः चिकित्सार्थम्+अनुपादानं; यदि `वा असत्+ग्रहः'+ इति पाठः, तदा च+असत्+ग्रहः+राजदण्डेन+असत्+पुरुषैः+चाण्डालादिभिः+ ग्रहणम्|| 7 || 8 || <10-9-10> सुखसाध्यं मतं साध्यं कृच्छ्रसाध्यम्+अथ+अपि च| द्विविधं च+अपि+असाध्यं स्यात्+याप्यं यत्+च+अनुपक्रमम्(1)|| 9 || (1.`यत्+अनुपक्रमम्' इति पाओ|) साध्यानां त्रिविधः+च+अल्पमध्यमोत्कृष्टतां प्रति| विकल्पः+, न तु+असाध्यानां नियतानां विकल्पना|| 10 || साध्ये प्रवृत्तिः+उक्ता, असाध्ये निवृत्तिः+च, तेन साध्यासाध्ययोः+भेदकथनपूर्वकं लक्षणं वक्तुम्+आह--- सुखसाध्यम्+इति+आदि| अकिञ्चित्करत्वेन+अविद्यमानः+ उपक्रमः+ यस्य तत्+अनुपक्रमं; याप्यं तु+अनुपक्रमं न भवति, यापनाकर्तृत्वेन किम्+चित्+करत्वात्| तत्र+उपक्रमस्य+अल्पमध्यमोत्कृष्टतां प्रतीतिः+ अल्पमध्यमोत्कृष्टयोगात्+इति+अर्थः; तेन+अल्पसाध्यम्+अल्पोपायसाध्यं, मध्यसाध्यं मध्योपायसाध्यम्, उत्कृष्टसाध्यम्+उत्कृष्टोपायसाध्यम्+इति भेदत्रयं साध्यानां भवति| असाध्यानां तु नियतानाम्+इति याप्यव्यतिरिक्तानाम्+अनुपक्रमाणां, विकल्पना विकल्पः, न+अस्ति+इति एवम्+भूता+अल्पासाध्यादिरूपा न+अस्ति; प्राणहर-वैकल्यकर-सद्यः प्राणहर-कालान्तरप्राणहरत्वादिकल्पना तु+असाध्यानाम्+अस्ति+एव; यत्+असाध्यं तत्+अल्पेन मध्येन च+उत्कृष्टेन च+उपायेन+असाध्यम्+एव; याप्यरूपासाध्यानां तु+अल्पोपाययाप्यत्वादिभेदः+अस्ति+एव|| 9 || 10 || <10-11-13> हेतवः पूर्वरूपाणि रूपाणि+अल्पानि यस्य च| न च तुल्यगुणः+ दूष्यः+ न दोषः प्रकृतिः+भवेत्|| 11 || न च कालगुणः+तुल्यः+ न देशः+ दुरुक्रमः| गतिः+एका नवत्वं च रोगस्य+उपद्रवः+ न च|| 12 || दोषः+च+एकः सम्+उत्पत्तौ देहः सर्वौषधक्षमः| चतुष्पादोपपत्तिः+च सुखसाध्यस्य लक्षणम्|| 13 || न दोषः प्रकृतिः+भवेत्+इति व्याध्यारम्भकः+ यः+ दोषः सः+ तत्+प्रकृतौ+उत्कटः+ न भवेत्+इति+अर्थः| देशः+ भूमिः+आतुरः+च| देशः+ दुरुपक्रमः+ यथा---वातव्याधौ तुल्यगुणः+ मरुः, तथा श्लेष्मव्याधौ+अनूपः| देह+ च दुः+उपक्रमः+यथा---सर्वव्याधीनाम्+एव मर्मलक्षणः+ देशः, तथा वातव्याधेः पक्वाशयः+ इति+आदि| गतिः+एका एकः+ मार्गः+ इति+अर्थः, मार्गाः+त्रयः+तिस्रैषणीये वक्तव्याः--- "शाखाः+मर्मास्थिसन्धयः कोष्ठः+ च" (सू.अ.11) इति| एतत्+च+उत्सर्गन्यायेन+उक्तं, तेन क्वचित्+व्याधिप्रभावात्+अन्यथा+अपि सुखसाध्यत्वादिलक्षणाभिधानेन विरोधः+ न वक्तव्यः| यत्+उक्तं---"ज्वरे तुल्यः+तुदोषत्वं प्रमेहे तुल्यदुष्यता| रक्तगुल्मे पुराणत्वं सुखसाध्यस्य लक्षणम्"---इति|| 11-13 || <10-14-16> निमित्तपूर्वरूपाणां रूपाणां मध्यमे बले| कालप्रकृतिदूष्याणां सामान्ये+अन्यतमस्य च|| 14 || गर्भिणीवृद्धबालानां(2) (2.`गुर्विणीवृद्धबालानां' इति पाओ|) न+अति+उपद्रवपीडितम्| शस्त्रक्षाराग्निकृत्यानाम्+अनवं कृच्छ्रदेशजम्|| 15 || विद्यात्+एकपथं रोगं न+अतिपूर्णचतुष्पदम्| द्विपथं न+अतिकालं वा कृच्छ्रसाध्यं द्विदोषजम्|| 16 || कालप्रकृतिदूष्याणाम्+इति निर्धारणे षष्ठी| सामान्यः+ इति दोषेण समम्| गर्भिणीवृद्धबालानां सर्वः+ एव व्याधिः कृच्छ्रसाध्यः+ बोद्धव्यः| न+अति+उपद्रवपीडितम्+इति पूर्वेण न योजनीयं, किम्+तु स्वतन्त्रम्+एव| शस्त्रक्षाराग्निकृत्याः शस्त्रक्षाराग्निसाध्याः; एषां यः+ व्याधिः+तं कृच्छ्रसाध्यं विद्यात्+इति संबन्धः| कृच्छ्रदेशजं मर्मसन्ध्यादिजम्| एकपथस्य विशेषणं--- न+अतिपूर्णचतुष्पदम्+इति| द्विपथम्+इति+अस्य विशेषणं---न+अतिकालम्+इति|| 14-16 || <10-17-20> शेषत्वात्+आयुषः+ याप्यम्+असाध्यं पथ्यसेवया| लब्धाल्पसुखम्+अल्पेन हेतुना+आशुप्रवर्तकम्|| 17 || गम्भीरं बहुधातुस्थं मर्मसन्धिसमाश्रितम्| नित्यानुशायिनं रोगं दीर्घकालम्+अवस्थितम्|| 18 || विद्यात्+द्विदोषजं, तत्+वत् प्रति+आख्येयं त्रिदोषजम्| क्रियापथम्+अतिक्रान्तं सर्वमार्गानुसारिणम्|| 19 || औत्सुक्यारतिसंमोहकरम्+इन्द्रियनाशनम्| दुर्बलस्य सुसंवृद्धं व्याधिं सारिष्टम्+एव च|| 20 || याप्यत्वेन+एव+असाध्यत्वे लब्धे यत्+असाध्यम्+इति पदं तत्+याप्ययापनार्थं क्रियमाणभेषजतया साध्यत्वशङ्कानिरासार्थम्| शेषत्वात्+आयुषः+ इति वचनम्+आयुः शेषे विद्यमानः+ एव याप्यव्याधिप्रादुर्भावः+ भवति+इति दर्शनार्थम्| पथ्यसेवया भेषजसेवया, लब्धम्+अल्पं सुखं यस्मिन् तत्+लब्धाल्पसुखम्| प्रवर्तनं प्रवर्तः, अल्पेन हेतुना+आशु शीघ्रं प्रवर्तनं यस्य तत्+आशुप्रवर्तकं; स्वार्थे अण्| गम्भीरं मेदः प्रभृतिधातुगतम्| नित्यानुशायी नित्यानुबन्धः| विद्यात्+द्विदोषजम्+इति+अन्तेन याप्यलक्षणम्| तत्+वत्+इति+आदि तु प्रत्याख्येयलक्षणम्| तत्+वत्+इति+अनेन गम्भीरादियाप्यलक्षणयुक्तं सत्+त्रिदोषजं प्रत्याख्येयम्+इति+अर्थः| औत्सुक्यं हर्षोद्रेकः, अरतिः+अनवस्थानलक्षणा, संमोहः+ मनसो मोहः|| 17-20 || <10-21-22> भिषजा प्राक् परीक्ष्या+एवं विकाराणां स्वलक्षणम्| पश्चात्+कर्मसमारम्भः कार्यः साध्येषु धीमता|| 21 || साध्यासाध्यविभागज्ञः+ यः सम्यक्+प्रतिपत्तिमान्| न सः+ मैत्रेयतुल्यानां मिथ्याबुद्धिं प्रकल्पयेत्|| 22 || न सः+ मैत्रेयतुल्यानां मिथ्याबुद्धिं प्रकल्पयेत्+इति एवम्+गुणः+ वैद्यः प्रतिनियमेन यं व्याधिम्+उपक्रमेतं साधयति+एव परं, ततः+ भेषजस्य व्याधिप्रशमनं प्रति करणत्वावधारणे सति भेषजम्+अभेषजेन समानम्+इति मैत्रेयसदृशानां कर्मवादिनां मिथ्याबुद्धेः+अनुत्पादः+ इति भावः|| 21 || 22 || <10-23-24> तत्र श्लोकौ---इह+ओषधं पादगुणाः प्रभवः+ भेषजाश्रयः| आत्रेयमैत्रेयमती मतिद्वैविध्यनिश्चयः|| 23 || चतुः+विधविकल्पाः+च व्याधयः स्वस्वलक्षणाः| उक्ता महाचतुष्पादे येषु+आयत्तं भिषक्+जितम्|| 24 || इति+अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने महाचतुष्पादः+ नाम दशमः+अध्यायः|| 10 ।। संग्रहे इह+इति इह+अध्याये| औषधम्+इति चतुष्पादम्| पादगुणाः+ इति यत्+उक्तं पूर्वाध्याये षोडशगुणम्+इति| प्रभावः+ भेषजाश्रयः+ इति तत्+भेषजं युक्तियुक्तम्+अलम्+आरोग्याय+इति|| 23 || 24 || इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायाम्+आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने तृतीये निर्देशचतुष्के महाचतुष्पादः+ नाम दशमः+अध्यायः|| 10 || एकादशः+अध्यायः| <11-1-2> अथ+अतः+तिस्रैषणीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 || इति ह स्म+आह भगवान्+आत्रेयः|| 2 || पूर्वाध्याये चतुष्पादम्+आरोग्यकारणं व्यवस्थापितं, ततः+चतुष्पादसंपत्त्या प्राप्तारोग्येण सता यदनुष्ठेयं प्राणपरिपालनसाधनं, तथा धनार्जनसाधनं, तथा धर्मार्जनसाधनं, तत्+इह+एषणात्रयरूपम्+अभिधीयते+ इति+अनन्तरं तिस्रैषणीयः+अभिधीयते| तिस्रैषणाशब्दः+अस्मिन्+अस्ति+इति मत्वर्थीयश्छः, अत्र+अनुकार्यानुकरणयोः+भेदाविवक्षया(1) (1.`तिस्र एषणाः पर्येष्टव्याः+ इति+अस्य+अनुकार्यस्य+अनुकरणेन तिस्रैषणाः+ इति+अनेन शब्देन सहाभेदविवक्षया रोः स्थाने कृतयलोपासिद्धौ भवति पुनः संहिता' इति %गङ्गाधरः|%) यलोपासिद्धेः+अभावात् संहितया `तिस्रैषणीयः' इति संज्ञायते, अध्यायान्ते "तिस्रैषणीये मार्गाः+च" इति श्लोकपादं करिष्यति; यद्यपि+अन्ये+अपि+अत्र शब्दाः सन्ति, तथा+अपि प्रधानत्वेन+अयं गृह्यते|| 1 || 2 || <11-3> इह खलु पुरुषेण+अनुपहतसत्त्वबुद्धिपौरुषपराक्रमेण हितम्+इह च+अमुष्मिन्+च लोके समनुपश्यता तिस्रः+ एषणाः पर्येष्टव्याः+ भवन्ति| तत्+यथा---प्राणैषणा, धनैषणा, परलोकैषणा+इति|| 3 || इह+इति भोगार्थिपुरुषाधिकारे, यतः+ मोक्षार्थिपुरुषं प्रति धनैषणा सर्वथा+एव+अनुपयुक्ता| पुरुषेण+इति पदं कुर्वन् यः+ एव पुरुषः+ एषणात्रयम्+अन्विष्यति सः+ एव पुरुषः+ भण्यते न+अन्यः, पशुतुल्यत्वात्+इति दर्शयति| पौरुषं शारीरं बलं, पराक्रमः+तु शौर्याख्यं मानसं बलम्| इह+इति इह जन्मनि, अमुष्मिन्+इति जन्मान्तरे| इष्यते+अन्विष्यते साध्यते+अनया+इति+एषणा| प्राणः+ जीवितं, तत् साध्यते दीर्घत्वेन रोगान्+उपहतत्वेन च+अनया+इति प्राणैषणा| एवं धनैषणा| परलोकोपकारकस्य धर्मस्य+एषणा परलोकैषणा| कामैषणा तु प्राणैषणाधनैषणयोः+अन्तः+भावनीया, शरीरसंपत्तिधनसंपत्तिसाध्यत्वात् कामस्य; यदि वा कामैषणायां स्वतः+ एव पुरुषः प्रवृत्तः+ भवति न+उपदेशम्+अपेक्षते+ इति तदेषणोपदेशः+ न कृतः|| 3 || <11-4> आसां तु खलु+एषणानां प्राणैषणां तावत् पूर्वतरम्+आपद्येत| कस्मात् ? प्राणपरित्यागे हि सर्वत्यागः| तस्य+अनुपालनं---स्वस्थस्य स्वस्थवृत्तानुवृत्तिः, आतुरस्य विकारप्रशमने+अप्रमादः, तदुभयम्+एतत्+उक्तं वक्ष्यते च; तत्+यथा+उक्तम्+अनुवर्तमानः प्राणानुपालनात्+दीर्घम्+आयुः+अवाप्नोति+इति प्रथमैषणा व्याख्याता भवति|| 4 || प्राणैषणायाः प्रथमानुष्ठाने उपपत्तिम्+आह---आसां तु+इत्यादि| त्रयाणां मध्ये द्वे पूर्वे भवतः, तृतीयायाः सर्वोत्तरत्वेन+अपूर्वत्वात्; तेन द्वयोः+तरः+ इति न्यायात् पूर्वतरं प्राणैषणा+इति साधुः+तरप्रयोगः| प्राणशब्दः+ जीवितवचनः+ एकवचनान्तः+अपि+अस्ति; यत्+उक्तं---"दश+एव+आयतनानि+आहुः प्राणः+ येषु प्रतिष्ठितः" (सू.अ.30) इति, तेन प्राणप्रत्यवमर्शकं `तस्य' इति पदम्+एकवचनेन युक्तम्+एव| विकारान् प्रशमयति+इति विकारप्रशमनं चिकित्सा, तस्मिन्| अप्रमादः अवधानेन+अनुष्ठानम्| वक्ष्यते च+इति निखिलेन शास्त्रेण| प्राणानुपालनात्+इति प्राणानुपालनसाधनात्; तेन प्राणानुपालनदीर्घायुष्ट्वयोः+अर्थाभेदात् साध्यसाधनभावः+ न+अस्ति+इति यत्+च+उच्यते तन्निरस्तं भवति| प्रथमेति प्राधान्यात् प्राणैषणा|| 4 || <11-5> अथ द्वितीयां धनैषणाम्+आपद्येत, प्राणेभ्यः+ हि+अनन्तरं धनम्+एव पर्येष्टव्यं भवति;(1) (1.अस्य+अग्रे `किम्+अर्थम्+इति चेत् उच्यते' इति+अधिकः पाठः+ उपस्कारे उपलभ्यते|) न हि+अतः पापात् पापीयः+अस्ति यदनुपकरणस्य दीर्घम्+आयुः, तस्मात्+उपकरणानि पर्येष्टुं यतेत| तत्र+उपकरणोपायान्+अनुव्याख्यास्यामः; तत्+यथा---कृषिपाशुपाल्यवाणिज्यराजोपसेवादीनि, यानि च+अन्यानि+अपि सताम्+अविगर्हितानि कर्माणि वृत्तिपुष्टिकराणि विद्यात्+तानि+आरभेत कर्तुं; तथा कुर्वन् दीर्घजीवितं जीवति+अनवमतः पुरुषः+ भवति(2)| (2.`दीर्घजीवितम्+अनवमतः पुरुषः+ जीवति' इति पा०|) इति द्वितीया धनैषणा व्याख्याता भवति|| 5 || अथ+इति प्राणैषणा+अनन्तरम्| द्वितीयाम्+इति हेतुगर्भं विशेषणं, यस्मात्+इयम्+एव द्वितीया प्राणैषणा+अनन्तरम्+अवश्य+उपादेयत्वेन, ततः+ इयम्+एव+उच्यते+ इति+अर्थः| प्राणैषणाम्+अनु च+अस्याः प्राधान्यं दर्शयति---प्राणेभ्यः+ हि+इत्यादि| पापशब्देन पापकार्यं दुःखम्+उच्यते| उपकरणम् आरोग्यभोगधर्मसाधनीभूतः+ धनप्रपञ्चः, सः+ यस्य न+अस्ति+असौ+अनुपकरणः| धनोपायान्+इति वक्तव्ये उपकरणोपायान्+इति यतः करोति, तेन धनस्य भोगधर्मसाधनार्थम्+एव+उत्पादम्+इच्छन्ति, न पुनः कृपणस्य+इव विनियोगशून्यस्य सुसंवर्धितमात्रकरणार्थम्| अन्यानि+अपि+इति प्रतिग्रहाध्यापनादीनि| वृत्तिः वर्तनं, पुष्टिः(4) (4.`पुष्टिः+बलसंपत्तिः' इति पा०|) धनसंपत्तिः| अनवमतः अनवज्ञातः+ बहुमानगृहीतः+ इति यावत्| दीर्घं जीवितं जीवति धारयति+इति+अर्थः, अनेकार्थत्वात्+धातूनां; यदि वा दीर्घजीवितं यथा स्यात्+तथा जीवति+इति क्रियाविशेषणत्वेन व्याख्येयम्|| 5 || <11-6> अथ तृतीयां परलोकैषणाम्+आपद्येत| संशयः+च+अत्र, कथं ? भविष्यामः+ इतः+च्युता नवा+इति; कुतः पुनः संशयः+ इति, उच्यते---सन्ति हि+एके प्रत्यक्षपराः परोक्षत्वात् पुनः+भवस्य न+अस्तिक्यम्+आश्रिताः, सन्ति च+आगमप्रत्ययात्+एव पुनः+भवम्+इच्छन्ति; श्रुतिभेदात्+च--- `मातरं पितरं च+एके मन्यन्ते जन्मकारणम्| स्वभावं परनिर्माणं यदृच्छां च+अपरे जनाः|| इति |' अतः संशयः---किं नु खलु+अस्ति पुनः+भवः+ न वा+इति|| 6 || परलोकैषणां व्याकरोति---अथ+इत्यादि| अत्र च परलोकस्य दुर्ज्ञेयत्वेन चार्वाकादिनास्तिकासंमतत्वेन च परलोकं प्रमाणेन व्यवस्थापयितुं निर्णयार्थं प्रमाणप्रवृत्तिविषयं संशयम्+एव तावत् परलोके दर्शयति---संशयः+च+अत्र+इत्यादि| इतः+च्युताः+ इह जन्मनि मृताः, भविष्यामः+ जन्मान्तरः+ इति+अर्थः| संशयहेतुं पृच्छति---कुतः संशयः पुनः+इति| वादिविप्रतिपत्तिं संशयहेतुम्+आह--- उच्यते+ इत्यादि| प्रत्यक्षपराः+ अनुमतप्रत्यक्षैकप्रमाणाः| परोक्षत्वात् प्रत्यक्षाविषयत्वात्| पुनः+भवस्य जन्मान्तरस्य| न+अस्ति पुनः+भवः+ न+अस्ति कर्मफलं न+अस्ति+आत्मा+इत्यादिनास्तिना प्रचरति+इति न+आस्तिकः, तस्य भावः+ न+आस्तिक्यम्| यत् प्रत्यक्षप्रमाणेन+उपलभ्यते घटपटादि, तत्+एव परम्+अस्ति; न+उपलभ्यते च प्रत्यक्षेण परलोकः, तस्मान्+न+अस्ति परलोकः+ इति न+आस्तिकाभिप्रायः| अस्ति पुनः+भवः+ इति येषां मतं तान् दर्शयति---सन्ति+इत्यादि| सन्ति च+इति+अत्र `अपरे' इति वाक्यशेषः| आगमप्रत्ययात् आगमप्रामाण्यात्| आगमं च पुनः+भवप्रतिपादकं दानतपोयज्ञेत्यादि दर्शयिष्यति+अग्रे| इच्छन्ति+इति+अत्र `ये' इति वाक्यशेषः| एवं तावत्+वादिविप्रतिपत्तिः+एका संशयकारणं दर्शिता; संशयहेत्वन्तरम्+आह---श्रुतिभेदात्+च+इत्यादि| श्रूयते+ इति श्रुतिः; प्रतिवादिवचनम्+एवंग्रन्थनिबद्धम्| एतानि च मातापितरौ+इव जन्मकारणम्+इति+आदीनि पुनः+भवप्रतिक्षेपकाणि वचनानि| आगमप्रत्ययात्+अस्ति पुनः+भवः+ इति यः+ ब्रूते, तद्वचनेन समं वादिविप्रतिपत्तिरूपतया+एव संशयकारणं भवति+इति+अतः+ उक्तम्+उपसंहारे `अतः संशयः' इति| एके मन्यन्ते जन्मकारणम्+इति जन्मकारणम्+इति पदं मातरं पितरं तथा स्वभावं तथा परनिर्माणम्+इति पदत्रयेण संबध्यते; यदृच्छां च+अपरे जनाः+ इति+अत्र मन्यन्ते जन्मकारणम्+इति पदं संबध्यते| मातापितरौ+इव+आत्मान्तरनिरपेक्षौ+अपत्योत्पादने कारणं, तेन पूर्वशरीरं परित्यज्य शरीरान्तरपरिग्रहरूपः+ आत्मनः परलोकः+ न+अस्ति+इति प्रथमवादिनः पक्षः| परिदृश्यमानपृथिव्यादिभावानाम्+एव+अयं(1) (1.`भूतानाम्' इति पा०|) स्वभावः+---यत्---संयोगविशेषान्मिलिताः सन्तः+चेतनं पुरुषादिलक्षणं कार्यविशेषम्+आरभन्ते, यथा सुराबीजादीनि प्रत्येकम्+अमदकराणि+अपि मदकरं मद्यम्+आरभन्ते, न+अत्र कश्चित्+आत्मा विद्यते यस्य परलोकः स्यात्+इति स्वभाववादिनः+ भावः| परः+ ऐश्वर्यादिगुणयुक्तः+ आत्मविशेषः, तेन संसार्यात्मनिरपेक्षिणा निर्माणं परनिर्माणं, तत्र+अपि परस्य+एव+ऐश्वर्यादिगुणयुक्तस्य+आत्मविशेषस्य प्रभावात्+भूतानि चेतयन्ते न+आत्मान्तरम्+अस्ति+इति परलोकाभावः| यदृच्छा कारणाप्रतिनियमेन+उत्पादः; न कारणप्रतिनियमेन कार्योत्पादः+अवधारयितुं शक्यते, अवधारकप्रमाणानां प्रामाण्यान्+अवधारणात्; तस्मात्+आत्मा+एव पुनः+भवम्+अनुभवति+इति न वाच्यम्+इति यादृच्छिकस्य+अभिप्रायः|| 6 || <11-7> तत्र बुद्धिमान्+न+आस्तिक्यबुद्संधिं जह्यात्+विचिकित्सां च| कस्मात् ? प्रत्यक्षं हि+अल्पम्; अनल्पम्+अप्रत्यक्षम्+अस्ति, यदागमानुमानयुक्तिभिः+उपलभ्यते; यैः+एव तावत्+इन्द्रियैः प्रत्यक्षम्+उपलभ्यते, तानि+एव सन्ति च+अप्रत्यक्षाणि|| 7 || पुनः+भव+आस्तित्वपक्षं गृहीत्वा प्राह---तत्र+इत्यादि| बुद्धिमान्+इति प्रशस्तबुद्धियुक्तः| न+अस्ति+एव परलोकः+ इति विपर्ययज्ञानं न+आस्तिक्यबुद्धिः, तां जह्यात्| परलोकविषयः+ विपर्ययः+ यथा धर्मानुष्ठानं प्रति विरोधकः, तथा स्तोकक्रमेण+अस्ति परलोकः+ न वा+इति संशयः+अपि धर्मानुष्ठानं प्रति विरोधकः+ इति+आह---विचिकित्सां च+इति; विचिकित्सां जह्यत्+इति संबन्धः, विचिकित्सा सन्देहः, सा च+इह प्रकृतत्वात्(1) (1.`स च+इह प्रकृतत्वात् परलोकविषये एव' इति पाओ|) परलोकविषयैव| अत्र+एव हेतुप्रश्नपूर्वकं हेतुम्+आह---कस्मात्+इत्यादि| अप्रत्यक्षत्वात् परलोकः+ न+अस्ति+इति प्रथमवादिमतं दूषयति---प्रत्यक्षम्+इत्यादि| यथा, प्रत्यक्षं प्रमाणम्+अव्यभिचारिप्रमाजनकत्वेन; तथा+आगमादीनि+अपि तथाभूतप्रमाजनकत्वात् प्रमाणानि+एव; ततः+च प्रत्यक्षाविषयत्वेन+एव यत् पुनः+भवस्य न+अस्तित्वं व्यवस्थाप्यते तत्+न युक्तम्+इति प्रकरणार्थः| पुनः+भवसाधकानि च+आगमादीनि+अग्रे वक्ष्यमाणानि सन्ति+एव+इति भावः| आगमादीनि लक्षणतः+अग्रे+अभिधास्यन्ते| प्रत्यक्षाविषयत्वे सति+अपि यानि+अन्यप्रमाणसिद्धानि सन्ति तानि+आह---यैः+एव+इत्यादि| प्रत्यक्षम्+इति प्रत्यक्षविषयं घटादि| सन्ति+इति इन्द्रियोपक्रमणीयोक्तानुमानगम्यत्वात्+इति बोद्धव्यम्|| 7 || <11-8> सतां च रूपाणाम्+अतिसन्निकर्षात्+अतिप्रकर्षात्+आवरणात् करणदौर्बल्यात्+मनोनवस्थानात् समानाभिहारात्+अभिभवात्+अतिसौक्ष्म्यात्+च प्रत्यक्षान्+उपलब्धिः; तस्मात्+अपरीक्षितम्+एतत्+उच्यते---प्रत्यक्षम्+एव+अस्ति, न+अन्यत्+अस्ति+इति|| 8 || इतः+च प्रत्यक्षान्+उपलब्धिः+न वस्तु+अभावनिश्चयकारिका+इति+आह---सताम्+इत्यादि| सताम्+इति+अग्रे वक्ष्यमाणातिसन्निकर्षाद्यभावे प्रत्यक्षेण+एव गृह्यमाणत्वेन सताम्+इति+अर्थः| प्रतद्यक्षानुपलब्धिः+इति+अतिसन्निकर्षादिभिः सह प्रत्येकम्+अभिसंबध्यते| अतिसन्निकर्षात्+अनुपलब्धिः+यथा---नयनगतकज्जलादेः, अतिविप्रकर्षात्+यथा---दूराकाशगतस्य पक्षिणः, आवरणात्+यथा---कुड्यादिपिहतस्य(2) (2.`नद्यादिपिहितस्य' इति पा०|) घटादेः, करणदौर्बल्यात्+यथा---कामलाद्युपहतस्य चक्षुषः पटशौक्ल्याद्यप्रतिभानं, मनोनवस्थानात्+यथा---कान्तामुखनिरीक्षणप्रहितमनसः पार्श्वागतवचनान्+अवबोधः, समानाभिहारात्+यथा---बिल्वराशिप्रविष्टस्य बिल्वस्य+इन्द्रियतसंबद्धस्य+अपि भेदेन+अग्रहणम्, अभिभवात्+यथा---मध्यन्दिने उल्कापातस्य, सौक्ष्म्यात्+यथा---त्रिचतुः+हस्तप्रमाणदेशवर्तिनः क्रिमिविशेषलिख्यादेः+अग्रहणम्|| 8 || <11-9-10> श्रुतयः+च+एता न कारणं, युक्तिविरोधात्| आत्मा मातुः पितुः+वा यः सः+अपत्यं यदि संचरेत्| द्विविधं संचरेत्+आत्मा सर्वोवा+अवयवेन वा|| 9 || सर्वः+चेत् संचरेत्+मातुः पितुः+वा मरणं भवेत्| निरन्तरं, न+अवयवः कश्चित्+सूक्ष्मस्य च+आत्मनः|| 10 || संप्रति श्रुतिभेदवादिमतं दूषयति---श्रुतयः+च+इत्यादि| न कारणम्+इति न पुनः+भवप्रतिषेधे कारणम्+इति+अर्थः| युक्तिविरोधात् उपपत्तिविरोधात्| अपत्यशरीरे मातापित्रोः कारणत्वम्+अनुमतम्+एव, यतः+तथाविधे मातापित्रोः कारणत्वे सति+अपि चैतन्यहेतोः+आत्मनः परलोकात्+आगमने प्रत्येभावः+अखण्डितः+ एव+इति| चैतन्यम्+अपत्यस्य मातापित्रोः+अपि चैतन्यहेतुः+यः+ आत्मा ततः+ एव भवति+इति यः+ मन्यते तं प्रति+आह---आत्मा यातुः+इत्यादि| द्विविधं द्विप्रकारम्| सर्वः+ इति मातरं पितरं परित्यज्य+अपत्यं गच्छेत्; अवयवेन+इति एकः+अवयवः+ वा+आत्मनः+ मातरि पितरि वा तिष्ठेत्, अन्यः+च+एकदेशः+ आत्मनः+अपत्यं गच्छेत्| प्रथमपक्षे दूषणम्+आह---सर्वः+च+इत्यादि| निरन्तरम्+इति च्छेदः, निरन्तरं तत्कालम्+एवं, यदि मातुः+आत्मा+अपत्यं संचरेत्+तदा तत्कालम्+एव मातुः+मरणं, यदि तु पितुः+आत्मा+अपत्यं संचरेत्+तदा तत्कालम्+एव पितुः+मरणं स्यात्+इति| द्वितीयं पक्षं दूषयति---न+अवयवः+ इत्यादि| सूक्ष्मस्य+इति अस्थूलस्य; स्थूलानां पृथिव्यादीनाम्+अवयवाः+ भवन्ति, न तु सूक्ष्माणाम्+आकाशकालमनोबुद्धिप्रभृतीनां; ततः+च+अवयवाभावात्+आत्मनः+अवयवेन संचरणं दूरम्+अपास्तम्+इति+अर्थः|| 9 || 10 || <11-11> बुद्धिः+मनः+च निर्णीते यथा+एव+आत्मा तथा+एव ते| येषां च+एषा मतिः+तेषां योनिः+न+अस्ति चतुर्विधा|| 11 || अथ शङ्क्यते---मा+आत्मा मातापित्रोः संचरतु, बुद्धिः+तु तयोः+मनः+ वा+अपत्यं संचरतु, अतः+ एव+अपत्यस्य चैतन्यं भविष्यति+इति+आह---बुद्धिः+मनः+च+इत्यादि| निर्णीते व्यवस्थापिते प्रमाणेन, किम्+भूतेन+इति+आह---यथा+एव+आत्मा निरवयवत्वेन+अवयवसंचरणाक्षमः+तथा तत्कालम्+एव मातापितृपरित्यागप्रसङ्गेन कार्त्स्येन+अपि संचरितुम्+अक्षमः, तथा ते अपि बुद्धिमनसी निरवयवत्वात्+न+एकदेशेन संचरेयातां, मातापित्रोः+तत्कालम्+एव+अबुद्धिमत्त्वामनस्कत्वप्रसङ्गात्+च न कार्त्स्न्येन संचरेयाताम्+इति भावः| दूषणान्तरम्+आह---येषाम्+इत्यादि| येषां मतिः+इति मातापितरौ+इव+अपत्ये चैतन्यकारणम्+इति+एवंरूपा| चतुर्विधा योनिः+इति जरायुजाण्डजसंस्वेदजोद्भिज्जलक्षणा| एवं मन्यते---संस्वेदजानां मशकादीनां तथा+उद्भिज्जानां गण्डूपदादीनां चेतनानां मातापितरौ न विद्येते; ततः+तेषाम्+अचैतन्यं स्यात्, मातापित्रोः+चेतनकारणयोः+अभावात्+इति|| 11 || <11-12> विद्यात् स्वाभाविकं षण्णां धातूनां यत् स्वलक्षणम्| संयोगे च वियोगे(1) (1.`विभागे' इति पाओ|)च तेषां कर्म+एव कारणम्|| 12 || स्वाभाविकवादिनः+ भूतचैतन्यपक्षं दूषयति---विद्यात्+इत्यादि| स्वभावकृतं स्वाभाविकम्| षण्णां धातूनाम्+इति पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशात्मनाम्, एषां च धातुत्वं शरीरधारणात्+जगद्धारणात्+च| स्वलक्षणम् आत्मीयम्+अव्यभिचारि लक्षणं; तत्+च पृथिव्याः काठिन्यादि, अपां द्रवत्वादि, तेजसः+ उष्णत्वादि, वायोः+तिर्यक्+गमनादि, आकाशस्य+अप्रतिघातादि, आत्मनः+ ज्ञानादि; एतेन, एतत्+एव परमेषां लक्षणं स्वाभाविकं, न तावत्+आत्मरहितानाम्+एषां चैतन्यम्+अपि स्वाभाविकम्+अस्ति+इति दर्शयति| ततः+च यत् प्रत्येकं भूतानां न संभवति तन्मिलितानाम्+अपि न संभवति चैतन्यं; यतः+ भूतानाम्+अपि संयोगात्+चैतन्यसंभवे बहूनि चेतनानि स्युः+बाल्याद्यवस्थाभेदात्, ततः+च ज्ञातृभेदात् प्रतिसंधानान्+उपपत्तिः+इति भावः; आत्मसंबन्धेन तु चैतन्यं संमतम्+एव, परं तत्र+अपि गर्भोत्पत्तौ भूतानाम्+आत्मसंबन्धे तथा मरणे भूतानाम्+आत्मनः+ वियोगे कर्म+एव जन्मान्तरकृतं कारणं, न+अन्यत्| तत्(2) (2.`उद्भूततद्भूतसंयोगकारणओ' इति पा०|) भूतसंयोगविभागकारणजन्मान्तरकृतकर्मस्वीकारात् प्रेत्यभावः स्वीकृतः+ भवति+इति भावः|| 12 || <11-13> अनादेः+चेतनाधातोः+न+इष्यते परनिर्मितिः| परः+ आत्मा सः+ चेत्+हेतुः+इष्टः+अस्तु(3) (3.`इष्टा+अस्तु' इति पा०|) परनिर्मितिः|| 13 || परनिर्माणपक्षं दूषयति---अनादेः+इत्यादि| अत्र परनिर्माणपक्षे शरीरस्य+आत्मरहितस्य परेण निर्माणं वा+अभिप्रेतं स्यात्, आत्मनः+ वा+अपि परेण निर्माणम्+अभिप्रेतं स्यात्; आत्मनः परनिर्माणं दूषयति---अनादेः+इत्यादि| नित्यस्य चेतनाधातोः+इति आत्मनः; न+इष्यते नित्यस्य+उत्पादककारणाभावात्+इति भावः; नित्यत्वं च+आत्मनः शारीरे प्रतिपादयिष्यति| अथ शरीरमात्रस्य परनिर्माणम्+अभिप्रेतं, तदनुमतभेद; परेण+आत्मना धर्माधर्मसहायेन तस्य क्रियमाणत्वात्+इति+आह---परः+ इत्यादि| हेतुः+इष्टः+ इति शरीरोत्पादे हेतुः+इष्टः+ इति+अर्थः; अस्तु परनिर्मितिः+ईदृशी प्रेत्यभावाविरोधिनि+इति भावः| एवं मन्यते---परेण+ऐश्वर्यादिगुणयुक्तेन+आत्मविशेषेण+एतत्+चेतनं शरीरं क्रियमाणं चेतनाहेतुभूतातिरिक्तात्मसंबन्धम्+अन्तरा (चेतनायुक्तं(4) (4.अयं पाठः+ हस्तलिखितपुस्तके न+उपलभ्यते|)) कर्तुं न पार्येत, घटादिवत्+अचेतनत्वप्रसङ्गात्; चेतनाहेतुः+च+आत्मा नित्यत्वेन न क्रियते, तस्मात्+चेतनाहेतुनित्यत्वेन जन्मान्तरसंबन्धिनम्+आत्मानं गृहीत्वा शरीरं चेतनं परः करोति+इति स्वीकरणीयम्; एवम्+अपि च+ईश्वरदरिद्रादिजगद्वैचित्र्यदर्शनात्+आत्मनः+ धर्माधर्मयोगवैचित्र्यं कल्पनीयं; तथाच सत्यात्मनः+ एव धर्माधर्मसहायता+अवश्यं स्वीकरणीया, तस्मात् सः+ एव शरीराद्युत्पत्तौ कारणम्+अस्तु किम्+अपरेण+इह+आत्मविशेषकल्पनेन; यदि वा, एवम्+आत्मनि+अनेकजन्मसंबन्धिनि संसारहेतुधर्माधर्मगुणशालिनि सिद्धेः+ अस्तु सः+अपि+आत्मविशेषः(1) (1.`सः+अपि+आत्मा विशेषकारणं' इति पा०|) कारणम्, अतः+ न काचित् क्षतिः+इति|| 13 || <11-14-15> न परीक्षा न परीक्ष्यं न कर्ता कारणं न च| न देवा नर्षयः सिद्धाः कर्म कर्मफलं न च || 14 || न+आस्तिकस्य+अस्ति न+एव+आत्मा यदृच्छा+उपहता+आत्मनः| पातकेभ्यः परं च+एतत् पातकं न+आस्तिकग्रहः|| 15 || यदृच्छावादिमतं दूषयति---न परीक्षा+इत्यादि| यदृच्छावादी खलु+एकम्+अपि प्रमाणं न+अनुमन्यते, ततः+च तस्य+अप्रामाणिकत्वात् प्रमाणं विना+एव यत्किञ्चित्+ब्रुवतः+ न श्रद्धेयं वचनं भवति, तस्मात्+उपेक्षणीयः+ एव+अयम्+इति प्रकरण+अभिप्रायः| यदृच्छया अपरिस्थितपक्षतया, उपहतः+ इहलोकपरलोकान्+उपयुक्तः+ आत्मा यस्य सः+ यदृच्छोपहतात्मा; तस्य परीक्षा न+अस्ति+इति परीक्षाहेतूनां प्रमाणानाम्+अभावात्+इति+अर्थः; परीक्ष्यम्+अपि न+अस्ति, परीक्षकप्रमाणाभावात्+एव; एवं कर्ता+अपि न+अस्ति तत्कारणम्+अपि न+अस्ति, प्रमाणास्वीकारात्+इति भावः; तथा सर्वजनसिद्धाः+ देवादयः+अपि न सन्ति+इति+अभिधानेन न+आस्तिकस्य वर्जनीयत्वं दर्शयति| पातकेभ्यः+ ब्रह्मवधादिभ्यः; परं श्रेष्ठं; न+अस्ति परलोकः+ इत्यादिकः+ ग्रहः+ न+आस्तिकग्रहः; न+आस्तिकबुद्ध्या हि+उच्छृङ्खलः पुरुषः सर्वम्+अपि पातकं करोति+इति भावः|| 14 || 15 || <11-16> तस्मात्+मतिं विमुच्यैताम्+अमार्गप्रसृतां बुधः| सतां बुद्धिप्रदीपेन पश्येत्+सर्वं यथातथम्|| 16 || न+आस्तिकतापरित्यागेन यताकर्तव्यताम्+आह---तस्मात्+इत्यादि| एताम्+इति नास्तिकबुद्धिम्| अमार्गे अधर्मे प्रसृता अमार्गप्रसृता| बुद्धिः+एव प्रदीपः+ बुद्धिप्रदीपः, तेन प्रत्यक्षादिप्रमाणेन पश्येत्+इति+अर्थः| यथातथाम्+इति यथास्वरूपम्|| 16 || <11-17> द्विविधम्+एव खलु सर्वं सत्+च+असत्+च; तस्य चतुर्विधा परीक्षा---आप्तोपदेशः, प्रत्यक्षम्, अनुमानं, युक्तिः+च+इति|| 17 || संप्रति परपक्षं दूषयित्वा स्वपक्षपरलोकसाधनानि प्रमाणानि+अवतारयति---द्विविधम्+इत्यादि| सर्वम्+इति यत्किञ्चित् प्रमाणप्रतीयमानं, तद्द्विविधं; तद्द्वैविध्यम्+आह---सत्+च+असत्+च; सत्+इति विधिविषयप्रमाणगम्यं भावरूपम्, असत्+इति निषेधविषयप्रमाणगम्यम्+अभावरूपम्| परीक्ष्यते व्यवस्थाप्यते वस्तुस्वरूपम्+अनया+इति परीक्षा प्रमाणानि, आप्तोपदेशादयः+ उत्तरग्रन्थे स्फुटाः+ भविष्यन्ति|| 17 ।। <11-18-19> आप्ताः+तावत्--- रजस्तमोभ्यां निर्मुक्ताः+तपोज्ञानबलेन ये| येषां त्रिकालम्+अमलं ज्ञानम्+अव्याहतं सदा|| 18 || आप्ताः शिष्टाः+ विबुद्धाः+ते तेषां वाक्यसंशयम्| सत्यं, वक्ष्यन्ति ते कस्मात्+असत्यं नीरजः+तमाः(2) (2.`कस्मात्+नीरजः+तमसः+ मृषाः'+ इति पा०|) || 19 || आप्तोपदेशं दर्शयितुम्+आप्तम्+एव तावत्+आह---आप्ताः+ इत्यादि| निःशेषेण मुक्ता निर्मुक्ताः| तपोज्ञानबलेन+इति रजस्तमोनिर्मुक्तौ करणत्वेन योजनीयम्| त्रिकालम्+इति अतीतानागतवर्तमानविषयम्| अमलम्+इति यथार्थग्राहित्वेन| अव्याहतम्+इति क्वचित्+अपि विषये+अकुण्ठितशक्तित्वेन| आप्ती रजस्तमोरूपदोषक्षयः, तद्युक्ताः+ आप्ताः;(1) (1.`आप्तः खलु साक्षात्कृतधर्मा यथादृष्टस्य+अर्थस्य चिख्यापयिषया प्रयुक्तः+ उपदेष्टा| साक्षात्करणम्+अर्थस्य+आप्तिः, तया प्रवर्तते+ इति+आप्तः| ऋष्यार्यम्लेच्छानां समानं लक्षणं, तथा च सर्वेषां व्यवहाराः प्रवर्तन्ते' इति न्यायदर्शनभाष्ये %वात्स्यायनः|%) शासति जगत्कृत्स्नं कार्याकार्यप्रवृत्तिनिवृत्त्युपदेशेन+इति शिष्टाः; बोद्धव्यं विशेषेण बुद्धम्+एतैः+इति विबुद्धाः; आप्ताः, शिष्टाः, विबुद्धाः+ इति संज्ञात्रयेण+आप्तानां लोके प्रसिद्धिं दर्शयति; तेषाम्+आप्तानां वाक्यम्+असंशयं निश्चितं सत्यं यथार्थम्+इति+अर्थः| तद्वाक्यसत्यत्वे हेतुम्+आह---वक्षन्ति ते कस्मात्+असत्यं नीरजः+तमाः+ इति| नीरजः+तमाः+ इति तमप्प्रत्ययान्तः शब्दः, तेन नीरजः+तु+अप्रकर्षेण तमः+अपि व्युदस्तं भवति; न हि सर्वथा नीरजस्के पुरुषे तमः+ भवति; यत्+उक्तं---"नारजस्कं तमः" (वि.अ.6) इति| वक्षन्ति ते कस्मात्+असत्यं न कस्मात्+अपि+इति+अर्थः; असत्यं मिथ्याज्ञानात्+वा+अभिधीयते, सम्यक्+ज्ञाने सति+अपि रागद्वेषाभ्यां वा+अभिधीयते, तत्+च त्रितयम्+अपि मिथ्याज्ञानरागद्वेषरूपं रजस्तमोनिर्मुक्ते सत्त्वगुणोद्रेकात्+अमलविज्ञाने न संभवति+इति+अर्थः; यदि वा `नीरजः+तमसः+ मृषाः'+ इति पाठः सुगमः| एतत्+च+आप्तलक्षणं सहजाप्तब्रह्माद्यभिप्रायेण, लौकिकानां तु पुरुषाणाम्+आप्तत्वं प्रतिविषयसम्यक्+ज्ञानसंभवेन तद्विषयरागद्वेषासंभवेन च बोद्धव्यम्; एतेन, आप्तोपदेशः+ इति शब्दरूपप्रमाणलक्षणम्+उक्तं भवति; बुद्धिप्रमाणपक्षे तु, आप्तोपदेशजनिता बुद्धिः प्रमाणम्+इति बोद्धव्यम्|| 18 || 19 || <11-20> आत्मेन्द्रियमनोर्थानां सन्निकर्षात् प्रवर्तते| व्यक्ता तदात्वे या बुद्धिः प्रत्यक्षं सा निरुच्यते|| 20 || प्रत्यक्षलक्षणम्+आह---आत्मेन्द्रियेत्यादि| सन्निकर्षात्+इति सम्बन्धात्; सः+ च सम्बन्धः---संयोगः, समवायः, संयुक्तसमवायः, संयुक्तसमवेतसमवायः, समवेतसमवायः, विशेषणविशेष्यभावलक्षणः+ बोद्धव्यः| व्यक्ताः+ इति+अनेन व्यभिचारिणीम्+अयथार्थबुद्धिं संशयं च निराकरोति| तदात्वे तत्क्षणम्; अनेन च प्रत्यक्षज्ञानान्तरोत्पन्नानुमानज्ञानं स्मरणं च परम्परया+आत्मेन्द्रियमनोर्थसन्निकर्षजं(2) (2.`आत्मेन्द्रियमनिन्द्रियमनोर्थसंनिकर्षजं' इति पा०|) व्यवच्छिनत्ति; आत्मादिचतुष्टयसन्निकर्षाभिधानं च प्रत्यक्षकारणाभिधानपरं; तेन, `इन्द्रियार्थसन्निकर्षात् प्रवर्तते या' इति+एतावत्+एव लक्षणं बोद्धव्यम्; एतेन सुखादिविषयम्+अपि प्रत्यक्षं गृहीतं भवति; तत्र हि चतुष्टयसन्निकर्षः+ न+अस्ति, आत्मसन्निकर्षः+तु प्रमाणज्ञानसाधारणत्वेन+एव लक्षणान्+उपयुक्तः|(3) (3.`लक्षणार्थम्+उपयुक्तः' इति पा०|) इह च प्रत्यक्षफलरूपा+अपि बुद्धिः प्रत्यक्षशब्देन+अभिधीयते, तथा+एव लोकव्यवहारात्; परमार्थतः+तु यतः+ भवति+इन्द्रियादेः+ईदृशी बुद्धिः+तत् प्रत्यक्षम्|| 20 || <11-21-22> प्रत्यक्षपूर्वं त्रिविधं त्रिकालं च+अनुमीयते| वह्निः+निगूढः+ धूमेन मैथुनं गर्भदर्शनात्|| 21 || एवं व्यवस्यन्ति+अतीतं बीजात् फलम्+अनागतम्| दृष्ट्वा बीजात् फलं जातम्+इह+एव सदृशं बुधाः|| 22 || अनुमानस्वरूपम्+आह---प्रत्यक्षेत्यादि| प्रत्यक्षग्रहणं व्याप्तिग्राहकप्रमाणोपलक्षणार्थं, तेन प्रत्यक्षपूर्वम्+इति व्याप्तिग्राहकप्रमाणपूर्वकम्| त्रिविधम्+इति+अनेन+अनुमानत्रैविध्यं दर्शयति; तेन, कार्यात् कारणानुमानं, यथा---गर्भदर्शनात्+मैथुनानुमानं; तथा कारणात् कार्यानुमानं, यथा बीजात् सहकारिकारणान्तरयुक्तात् फलानुमानं; तथा+अकार्यकारणभूतानां च सामान्यतः+ दर्शनात्+अनुमानं, यथा---धूमात्+वर्तमानक्षणसंबन्धात्+अग्न्यनुमानम्; एतत्त्रिविधम्+अनुमानं गृहीतं भवति| त्रिकालम्+इति+अनेन त्रिकालविषयत्वम्+अनुमानस्य दर्शयति| अनुमीयते इति+अत्र `येन तदनुमानम्' इति वाक्यशेषः| तेन, व्याप्तिग्रहणात्+अनु अनन्तरं मीयते सम्यक्+निश्चीयते परोक्षार्थः+ येन तदनुमानं, व्याप्तिस्मरणसहायलिङ्गदर्शनम्+इति+अर्थः| त्रिविधम्+इति यत्+उक्तं तस्य+उदाहरणं दर्शयति---वह्निः+इत्यादि| एतत्+च व्याकृतम्+एव|(1) (1.`व्यक्तम्+एव' इति पा०|) निगूढः अदृश्यमानः| एवं व्यवस्यन्ति+अतीतम्+इति व्यवच्छेदः| बीजात्+इति सहकारिकारणान्तरजलकर्षणादियुक्तात्+इति बोद्धव्यम्| अनागतं फलं सदृशं व्यवस्यन्ति+इति सम्बन्धः| दृष्ट्वा बीजात् फलं जातम्+इति+अनेन बीजफलयोः कारणकार्यलक्षणां व्याप्तिं दर्शयति; यद्यपि च कारणं कार्यं व्यभिचरति, यतः+ न+अवश्यं बीजसद्भावे फलं भवति, तथा+अपि सहकारिकारणान्तरयुक्तं बीजं फलं न व्यभिचरति+इति+अभिप्रायः+ बोद्धव्यः; कारणसामग्री च कार्यं न व्यभिचरति+एव|| 21 || 22 || <11-23-24> जलकर्षणबीजर्तुसंयोगात् सस्यसंभवः| युक्तिः षड्धातुसंयोगात्+गर्भाणां संभवः+तथा|| 23 || मथ्यमन्थन(क)मन्थानसंयोगात्+अग्निसंभवः| युक्तियुक्ता चतुष्पादसंपद्व्याधिनिबर्हणी|| 24 || युक्तेः प्रमाणस्य+अन्यशास्त्रप्रसिद्धत्वेन+उदाहरणानि+एव(2) (2.`अन्यशास्त्राप्रसिद्धत्वेन' इति पा०|) तावत्+दर्शयति, उदाहरणे ज्ञाते युक्तेः+लक्षणं सुखेन ज्ञाप्यते इति+अभिप्रायेण---जलकर्षण+इत्यादि| कर्षणशब्देन कर्षणसंस्कृता भूमिः+गृह्यते, जलकर्षणबीजर्तुसंयोगात् सस्यस्य संभवः+ भवति+इति यज्ज्ञानं तद्युक्तिः+इति योजनीयम्| षड्धातुसंयोगात् पञ्चमहाभूतात्मसंयोगात्| तथाशब्दः+ युक्तिः+इति+आकर्षति| मथ्यं मन्थनकाष्ठयन्त्रकं, काष्ठं मन्थनं, मन्थानं काष्ठभ्रामणं; किम्+वा `मन्थकः'+ इति पाठः, तत्र मन्थानं भ्राम्यमाणकाष्ठं; संयोगात्+मेलकात्+इति बोद्धव्यं, यतः+ मन्थनस्य क्रियारूपस्य संयोगः+ न सङ्गच्छते; किम्+वा मन्थनशब्देन मन्थनरज्जुः+उच्यते| युज्यते संबध्यते+अनया+इति युक्तिः, तया युक्ता युक्तियुक्ता| चतुष्पादः+ इति वक्तव्ये संपत्+ग्रहणं गुणवत्+चतुष्पादग्रहणार्थम्|| 23 || 24 || <11-25> बुद्धिः पश्यति या भावान् बहुकारणयोगजान्| युक्तिः+त्रिकाला सा ज्ञेया त्रिवर्गः साध्यते यया|| 25 || संप्रति युक्तेः+लक्षणम्+आह---बुद्धिः+इत्यादि| या बुद्धिः+भावान् पश्यति विषयीकरोति, बहुकारणयोगः+ बहूपपत्तियोगः, जनिः+च+अयं ज्ञानार्थे, तेन बहूपपत्तियोगज्ञायमानान्+अर्थान् या बुद्धिः पश्यति ऊहलक्षणा सा युक्तिः+इति प्रमाणसहायीभूता| एवम्+अनेन भवितव्यम्+इति+एवंरूपः+ ऊहः+अत्र युक्तिशब्देन+अभिधीयते; सा च परमार्थतः+अप्रमाणभूता+अपि वस्तुपरिच्छेदे प्रमाणसहायत्वेन त्याप्रियमाणत्वात्, तथा तया+एव ऊहरूपया प्रायः+ लोकानां व्यवहारात्+इह प्रमाणत्वेन+उक्ता| अतः+ एव प्रयोगान्तरे युक्तिं विना यथा+उक्तं प्रमाणत्रयं दर्शयिष्यति---"त्रिविधा वा (परीक्षा) सहोपदेशेन" (वि.अ.4) इति वचनात्| तथा, उपमानं गृहीत्वा रोगभिषग्जितीये शब्दादीनि चत्वारि प्रमाणानि+अभिधास्यति| त्रिकाला वर्तमानातीतानागतविषया; त्रिकालविषयत्वं च+अस्याः+त्रिकालानुमानविषयोपदेशकत्वेन+एव| त्रिवर्गसाधकत्वं च त्रिवर्गसाधनात्+एव, ऊहेन+एव हि प्रायः+त्रिवर्गानुष्ठाने प्रवृत्तिः+भवति; (प्रमाणपरिच्छेदेन(1) (1.अयं पाठः+ हस्तलिखितपुस्तके न+उपलभ्यते|) तु प्रचारः+ विरलः+ एव|) यत्+तु बहुकारणजलकर्षणबीजर्तुसंयोगात्+भाविसस्यज्ञानं युक्तिः+उच्यते, तत्+च+अनुमानात्+न+अर्थान्तरभूतं; तत्र+अनुमानात्+भेदः+ दुष्करः+ इति न+आद्रियामहे; किम्+च कारणेभ्यः कार्यं प्रतीयमानं न कदा+अपि वर्तमानं प्रतीयते, ततः+च त्रिकाल+इति पराहतं स्यात्| अत्र %शान्तरक्षितकमलशीलाभ्यां% युक्तिप्रमाणान्तरस्वीकारे पूर्वपक्षसिद्धान्तौ+उक्तौ---"यस्मिन् सति भवति+एव न भवति+असति+इति च| तस्मात्+अतः+ भवति+एतत्+युक्तिः+एषा+अभिधीयते|| प्रमाणान्तरम्+एव+इदम्+इति+आह %चरकः+% मुनिः| न+अनुमानम्+इयं यस्मात्+दृष्टान्तः+अत्र न विद्यते" (त.सं.का.1692-93) इति| एतत्+शान्तरक्षित%वचनं %कमलशीलेन% व्याख्यातं---"तद्भावभावित्वेन या तत्कार्यताप्रतीतिः+इयं युक्तिः; इयं च सविकल्पत्वात्+न प्रत्यक्षं; न+अपि+अनुमानं दृष्टान्ताभावात्, तथाहि---दृष्टान्तः+अपि---अतः+ एव तद्भावभावित्वात्+तत्कार्यताप्रतिपत्तिः, तत्र+अपि दृष्टान्तः+अन्यः+अन्वेषणीयः,(2) (2.`दृष्टान्तः+अन्वेषणीयः' इति पा०|) तत्र+अपि+अपरः+ इति+अनवस्था स्यात्; तस्मात् प्रमाणान्तरं युक्तिः+इति+आह %चरकः+% वैद्यः; एवं पूर्वपक्षम्+उत्थाप्य दूषितं यत्---"कार्यकारणभावस्य प्रतिपत्तिः+न सङ्गता| तस्मात्+अस्यां न भेदः+अस्ति साध्यसाधनयोः+यतः|| तद्भावव्यवहारे तु योग्यतायाः प्रसाधने| सङ्केतकालविज्ञातः+ विद्यते+अर्थः+ निदर्शनम्" (त.सं.का.1696-48)| एतत्+व्याख्यातं %कमलशीलेन%---"युक्तौ न साध्यसाधनयोः+भेदः; तथाहि---अत्र तद्भावभाविता हेतुः, कार्यकारणता च साध्या, न च+अनयोः+भेद उपलभ्यते पर्यायत्वात्+तरुपादपवत्; अथ मतं-न(3) (3.`नाभ्यां कार्यकारणताभावौ साध्येते, किं तर्हि व्यवहारः' इति मुद्रिततत्त्वसंग्रहपुस्तके पाठः|) कार्यकारणता साध्यते किम्+तर्हि तद्भावव्यवहारः+ इति, तत्र+आह---तद्भावव्यवहारे इत्यादि; तस्या हेतुफलताया भावः+तद्भावः, तत्र व्यवहारः+ यः स तद्भावव्यवहारः ज्ञानाभिधानप्रवृत्तिलक्षम्+अनुष्ठानं, तस्मिन् योग्यता मूढं प्रति साध्यते; ये यत्+व्यापारानन्तरनियतोपलम्भस्वभावाः+ते तत्कार्यव्यवहारयोग्याः, तत्+यथा---सङ्केतकालानुभूताः कुलालादिव्यापारानन्तरोपलम्भस्वभावाः+ घटादयः; तथा च ताल्वादिव्यापारानन्तरनियतोपलम्भस्वभावाः शब्दाः+ इति स्वभावः+ हेतुः; ततः+च सः+ दृष्टान्तत्वात्+अनुमानात्+अभेदः+ युक्तेः"| एतौ च पूर्वपक्षसिद्धान्तौ एवंभूतयुक्त्यस्वीकारात्+एव+अप्रतिविधेयौ(1)|| 25 || (1.`एव प्रतिविधेयौ' इति पा०) <11-26> एषा परीक्षा न+अस्ति+अन्या यया सर्वं परीक्ष्यते| परीक्ष्यं सत्+असत्+च+एवं तया च+अस्ति पुनः+भवः|| 26 || उपसंहरति---एषेत्यादि| न+अस्ति+अन्येतिवचनेन+अर्थापत्त्यसंभवादीनाम्+अन्यतन्त्रमतानां प्रमाणानां निषेधं करोति| प्रस्तुते परीक्षां प्रयोजयति---तया च+अस्ति उपलभ्यते च पुनः+भवः+ इति|| 26 || <11-27> तत्र+आप्तागमः+तावत्+वेदः(2) (2.`आप्तागमः+तावत्' इति पा०|) यः+च+अन्यः+अपि कश्चित्+वेदार्थात्+विपरीतः परीक्षकैः प्रणीतः शिष्टानुमतः+ लोकानुग्रहप्रवृत्तः शास्त्रवादः, सः+ च+आप्तागमः; आप्तागमात्+उपलभ्यतेदानतपोयज्ञसत्याहिंसाब्रह्मचर्याणि+अभ्युदयनिःश्रेयसकराणि+इति|| 27 || तत्र शब्दस्य पुनर्भवप्रतिपादकत्वं दर्शयति---तत्र+आप्तागमः+ इत्यादि| प्रथमं वेदं प्रदर्शयन् वेदस्य निरस्तविभ्रमाशङ्कं प्रामाण्यं दर्शयति, यः+च+अन्यः+अपि+इति+अनेन ग्रन्थेन वेदार्थाविपरीतत्वादिभिः+हेतुभिः परिच्छेदनीयप्रामाण्यायुर्वेदस्मृतिशास्त्रादीनि दर्शयति| शास्त्ररूपः+ वादः शास्त्रवादः| आप्तागमात्+इति वेदात्| यज्ञः अग्निष्टोमादिः; ब्रह्मचर्यम् उपस्थसंयमादि| अभ्युदयः स्वर्गः, निःश्रेयसं मोक्षः; अत्र यथायोग्यतया स्वर्गस्य मोक्षस्य च कारणम्+इति बोद्धव्यम्| एतेन जन्मान्तराभोग्यस्वर्गानेकजन्मलभ्यमोक्षोपदेशेन+आत्मनः परलोकः कथितः+ भवति+इति भावः|| 27 || <11-28> न च+अनतिवृत्तसत्त्वदोषाणाम्+अदोषैः+अपुनः+भवः+ धर्मद्वारेषु+उपदिश्यते|| 28 || आगमान्तरम्+आह---न च+इत्यादि| अनतिवृत्तौ अवनुपशान्तौ सत्त्वदोषौ मनोदोषौ रजस्तमोरूपौ येषां ते तथा, तेषाम्; पुनः+भवः+ मोक्षः, धर्मद्वारेषु धर्मशास्त्रेषु, अदोषैः निर्मनोदोषैः+महर्षिभिः, उपदिश्यते न, इति सम्बन्धः, तेन पुनः+भवः+ उपदिश्यते इति+अर्थः|| 28 || <11-29> धर्मद्वारावहितैः+च व्यपगतभयरागद्वेषलोभमोहमानैः+ब्रह्मपरैः+आप्तैः कर्मविद्भिः+अनुपहतसत्त्वबुद्धिप्रचारैः पूर्वैः पूर्वतरैः+महर्षिभिः+दिव्यचक्षुभिः+दृष्ट्वा+उपदिष्टः पुनः+भवः+ इति व्यवस्येत्+एवम्(1)|| 29 || (1.`व्यवस्येत्+एवं पुनः+भवम्' इति पा०|) आगमान्तरम्+ऋषिवचनम्+आह---धर्मद्वारेत्यादि| ब्रह्मः+ अध्यात्मज्ञानं, तत्परैः| कर्मविद्भिः अनुष्ठातव्ययागादिकर्मविद्भिः| अनुपहतसत्त्वगुणः+ बुद्धेः प्रचारः+ बोधलक्षणः+ येषां ते तथा, एतेन विशुद्धबुद्धित्वं दर्शयति| दिव्यमतीन्द्रियार्थदर्शि चक्षुः समाधिरूपं ज्ञानं येषां ते दिव्यचक्षुषः, तैः| दृष्ट्वा+उपदिष्टः स्वयम्+अनुभूयकथितः+ इति+अर्थः| इतिशब्दः+ हेतौ| एवम्+इति आगमेन|| 29 || <11-30> प्रत्यक्षम्+अपि च+उपलभ्यते---मातापित्रोः+विसदृशानि+अपत्यानि, तुल्यसंभवानां वर्णस्वराकृतिसत्त्वबुद्धिभाग्यविशेषाः, प्रवरावरकुलजन्म, दास्यैश्वर्यं, सुखासुखम्+आयुः, आयुषः+ वैषम्यम्, इह कृतस्य+अवाप्तिः, अशिक्षितानां च रुदितस्तनपानहासत्रासादीनां प्रवृत्तिः, लक्षणोत्पत्तिः, कर्मसादृश्ये(2) (2.`कर्मसामान्ये' इति पा०|) फलविशेषः, मेधा क्वचित् क्वचित् कर्मणि+अमेधा, जातिस्मरणम्---इह+आगमनम्+इतश्च्युतानाम्+इति,(3) (3.`मितश्च्युतानां च भूतानां' इति पा०|) समदर्शने प्रियाप्रियत्वम्|| 30 || प्रत्यक्षं च यद्यपि पुनः+भवं न गृह्णाति, तथा+अपि तत् पुनः+भवग्राहकानुमानस्य लिङ्गग्रहणे यथा व्याप्रियते तथा दर्शयति---प्रत्यक्षम्+अपि+इत्यादि| विसदृशानि+इति कश्चित् कुरूपः, कश्चित् सुरूपः| तुल्यसंभवानां तुल्योत्पादकारणानां कश्चित्+गौरः कश्चित् कृष्णः, एवं स्वरादौ+अपि विशेषः+ बोद्धव्यः| दास्यैश्वर्यम्+इति कस्यचित्+दास्यं कस्यचित्+ऐश्वर्यम्| एवम्+अपरत्र+अपि विपर्ययः पुरुषभेदेन बोद्धव्यः| सुखासुखम्+इति आयुषः+ विशेषणम्| रुदितादयः+अमी अव्युत्पन्नबालगोचरतया बोद्धव्याः; एते च रुदितादयः+ यथायोगम्+इष्टानिष्टस्मरणम्+अन्तरा न भवन्ति, स्मरणं च पूर्वज्ञानं विना न भवति+इति पूर्वजन्मज्ञानानुमानात् परलोकानुमायकाः+ भवन्ति| पूर्वप्रतिपादितं च विसदृशत्वादिवैचित्र्यम्+उत्तरत्र प्रतिपादनीयं च लक्षणोत्पत्त्यादिकारणान्तरादर्शने सति पूर्वजन्मकृतकारणानुमायकम्+इति परलोकानुमायकं मन्तव्यम्| लक्षणोत्पत्तिः+इति सामुद्रकलक्षणप्रतिपादितलक्षणोत्पत्तिः| कर्मसादृश्ये सेवादिसादृश्ये| मेधा क्वचित् कर्मणि चित्रलेखनास्त्रविद्यादौ| जातेः+अतीतायाः स्मरणं जातिस्मरणं; तत्+एव स्मरणं दर्शयति---इह+आगमनम्+इतश्च्युतानाम्+इति; इह कुले जातः+अस्मि, इतः+च कुलात्+आगतः+अस्मि+इति+एवम्+आकारं जातिस्मरणम्+इति+अर्थः; यदि वा, इह जन्मनिच्युतानाम्+इह जन्मनि पुनः+आगमनम्, अनेन च नामभ्रान्त्या यमपुरुषैः+नीतस्य पुनः+आगमनं दृश्यते| समदर्शने तुल्याकारे क्वचित् पुरुषे प्रियत्वं क्वचित् पुनः+अप्रियत्वम्+इति समदर्शने प्रियाप्रियत्वम्| अत्र च+अवान्तरानुमानभेदः+ विस्तरभयात्+न दर्शितः|| 30 || <11-31> अतः+ एव+अनुमीयते---यत्---स्वकृतम्+अपरिहार्यम्+अविनाशि पौर्वदेहिकं दैवसंज्ञकम्+अनुबन्धिकं कर्म, तस्य+एतत् फलम्; इतः+च+अन्यत्+भविष्यति+इति; फलात्+वीजम्+अनुमीयते, फलं च बीजात्|| 31 || एवं प्रत्यक्षेण लिङ्गग्रहणं दर्शयित्वा+अनुमानम्+आह---अतः+ एव+इत्यादि| स्वकृतम् आत्मना कृतम्| अविनाशीति उपभोगं विना+अविनाशि| पौर्वदेहिकं पूर्वदेहकृतम्| जन्मान्तराणि+अनुगच्छति+इति+आनुबन्धिकम्| एतत्फलम्+इति विसदृशापत्योत्पादादि फलम्; एतत्+च संक्षेपात्+व्युत्पादितम्+एव| इतः+च+इति इह जन्मनि कृतात् कर्मणः, अन्यत्+इति भाविजन्मान्तरं, भविष्यति+इति+अनुमीयते+ इति संबन्धः| कथम्+अनुमीयते इति+आह---फलात्+इत्यादि| फलात् फलसदृशापत्यदर्शनात्,(1) (1.`विसदृशापत्यफलदर्शनात्' इति पा०|) बीजं पूर्वजन्मकृतं कर्मादिकारणम्+अनुमीयते; तथा फलं च भाविजन्मान्तरे सुखदुःखादि, बीजात्+इहजन्मकृतात् कर्मणः+अनुमीयते+ इति योजना|| 31 || <11-32> युक्तिः+च+एषा--षड्धातुसमुदयात्+गर्भजन्म, कर्तृकरणसंयोगात् क्रिया; कृतस्य कर्मणः फलं न+अकृतस्य, न+अङ्कुरोत्पत्तिः+अबीजात्; कर्मसदृशं फलं, न+अन्यस्मात्+बीजात्+अन्यस्य+उत्पत्तिः; इति युक्तिः|| 32 || तर्करूपयुक्तिविषयतां परलोकस्य दर्शयति---युक्तिः+च+एष+इत्यादि| षड्धातुसमुदायात्+गर्भजन्मेति वदता आत्मसंबन्धम्+अन्तरा चेतना गर्भस्य न+उत्पद्यते, आत्मा च परलोकसंबन्धः+ एव+इति परलोकसद्भावे युक्तिः+उपदर्श्यते| कर्तृकरणसंयोगात् क्रिया+इति आत्मानं कर्तारं विना क्रिया परिदृश्यमाना यागादिलक्षणा न भवति+इति| आत्मनः+ ऊहं दर्शयति---कृतस्य+इत्यादिना+अबीजात्+इति+अन्तेन| परिदृश्यमानदास्य+ऐश्वर्यादिफलेन जन्मान्तरकृतस्य कर्मणः कारणभावं दर्शयति| कर्मसदृशं फलम्+इति पूर्वकृतशुभकर्मणः शुभं पुत्रधनादि फलम्| अत्र दृष्टान्तम्+आह---न+अन्यस्मात्+इत्यादि| न+अन्यबीजात् शालिबीजात्+अन्यस्य यवाङ्कुः+अस्य+उत्पत्तिः+इति+अर्थः| युक्तिम्+उपसंहरति---इति युक्तिः+इति| अत्र बहुवक्तव्ये प्रमेये तथाविधोपयोगाभावात्+विस्तरभयात्+च विस्तरः+ न कृतः|| 32 || <11-33> एवं प्रमाणैः+चतुर्भिः+उपदिष्टे पुनः+भवे धर्मद्वारेषु+अवधीयेत; तत्+यथा---गुरुशुश्रूषायाम्+अध्ययने व्रतचर्यायां दारक्रियायाम्+अपत्योत्पादने भृत्यभरणे+अतिथिपूजायां दाने+अनभिध्यायां तपस्यनसूयायां देहवाङ्मानसे कर्मणि+अक्लिष्टे देहेन्द्रियमनोर्थबुद्ध्यात्मपरीक्षायां मनःसमाधौ+इति; यानि च+अन्यानि+अपि+एवंविधानि कर्माणि सताम्+अविगर्हितानि स्वर्ग्याणि वृत्तिपुष्टिकराणि विद्यात्+तानि+आरभेत कर्तुं; तथा कुर्वन्+इह च+एव यशः+ लभते प्रेत्य च स्वर्गम्| इति तृतीया परलोकैषणा व्याख्याता भवति|| 33 || संप्रति परलोकं व्युत्पाद्य तदुपयुक्तधर्मसाधनानि+आह---एवम्+इत्यादि| धर्मद्वारेषु धर्मसाधनद्वारेषु| इह च+अतिथिपूजादीनि सद्वृत्तोक्तानि+अपि प्रकरणप्राप्तत्वेन+उदाहरणार्थं पुनः+अभिधीयन्ते| देहादिपरीक्षायाम्+अवधीयेत+इति वचनात्+अवधानोपदर्शनेन देहादीनां क्षयित्वादिधर्मनिरूपणेन+उपजायमानां मतिं विषयान्+अभिषङ्गं(1) (1.`विषयासङ्गं' इति पा०|) च जायमानम्+इच्छन्ति| विषयेषु प्रसक्तिं मनसः+ वारयित्वा+आत्मनि समाधानं मनःसमाधिः| अत्र च सर्वत्र `अवधीयेत' इति संबन्धः| स्वर्ग्याणि स्वर्गहितानि स्वर्गकराणि+इति यावत्| वृत्तेः+धनस्य पुष्टिः वृत्तिपुष्टिः, धर्मैषणायां च वृत्तिपुष्टिकराभिधानं धर्महेतूनां वृत्तिहेत्वविरोधेनाचरणोपदेशार्थम्| यशः+ लभते धार्मिकः+अयम्+इति+एवम्+आदिख्यातिरूपम्| परलोकैषणा तृतीया+एव, ततः+च पुनः+तृतीया+इति पदं धर्मस्य प्राणधनकारणत्वेन धर्मैषणायाः प्राणधनैषणात्वप्रसक्तिप्रतिषेधार्थम्|| 33 || <11-34> अथ खलु त्रयः+ उपस्तम्भाः, त्रिविधं बलं, त्रीणि+आयतनानि, त्रयः+ रोगाः, त्रयः+ रोगमार्गाः, त्रिविधाः+ भिषजः, त्रिविधम्+औषधम्+इति|| 34 || संप्रति त्रिसंख्यावच्छिन्नोपोद्धातेन+अन्यानि+अपि त्रिसंख्यावच्छिन्नानि स्वस्थातुरहितत्वेन+इह वक्तव्यानि+आह---अथ खलु+इत्यादि| प्रथमम्+उपस्तम्भाः+ अभिधीयन्ते मूलभूतशरीरधारकत्वेन, तत्+अनु बलम्+उपस्तम्भाहारादिजन्यत्वात्, तत्+अनु रोगायतनानि बलविरोधकर्तृत्वेन, तत्+अनु रोगाः+तज्जन्यत्वेन, तत्+अनु तन्मार्गज्ञानं सुविन्यस्तम्+एव, तत्+अनु रोगप्रतिषेधार्थं प्रधानकारणवैद्याभिधानं, तत्+अनु तदुपकरणत्वेन भैषज्यम्|| 34 || <11-35> त्रयः+ उपस्तम्भाः+ इति---आहारः, स्वप्नः+, ब्रह्मचर्यम्+इति; एभिः+त्रिभिः+युक्तियुक्तैः+उपस्तब्धम्+उपस्तम्भैः शरीरं बलवर्णोपचयोपचितम्+अनुवर्तते यावत्+आयुः संस्कारात् संस्कारम्+अहितम्+अनुपसेवमानस्य,(2) (2.`संस्कारः सः+ हितम्+उपसेवमानस्य' इति %योगीन्द्रनाथसेन%संमतः पाठः|) यः+ इह+एव+उपदेक्ष्यते|| 35 || अन्येन स्तभ्यमानं धार्यमाणम्+उप समीपं प्रधानकारणस्य गत्वा स्तम्भयति धारयति+इति+उपस्तम्भः; यथा गृहधारणनियुक्तप्रधानस्तम्भसमीपवर्ती तद्बलाधायकः+ उपस्तम्भः, तथा+इह+अपि शरीरस्य+आयुः संप्रवर्तकेन कर्मणा ध्रियमाणस्य+आहारादयः+ धारकत्वेन+उपस्तम्भाः+ इति+उच्यन्ते| आयतनानि कारणानि `रोगस्य' इति शेषः| ब्रह्मचर्यशब्देन इन्द्रियसंयमसौमनस्यप्रभृतयः+ ब्रह्मज्ञानानुगुणाः+ गृह्यन्ते| आहारादयः+च+इह प्रधानकल्पनया प्रशस्ताः+ एव गृह्यन्ते, तेन विरूढकाहारादीनां शरीरानुस्तम्भकत्वं न+उद्भावनीयम्; अतः+ एव युक्तियुक्तैः+इति विशेषणं करिष्यति, युक्त्या प्रशस्तेन योगेन युक्ता युक्तियुक्ताः| ब्रह्मचर्यस्य+अयुक्तिः+अनभ्यासात्+अतिमात्रेन्द्रियसंयमनादिरूपा, सा हि मनः क्षोभादिहेतुः+भवति| उपचितं युक्तम्| आयुःसंस्कारात् आयुः कारणं धर्माधर्मावसानं यावत्+इति+अर्थः; संस्कारशब्दः कारणवचनः| आहारादयः+च प्राधान्येन+उक्ताः; तेन+अभ्यङ्गादीनां शरीरधारकत्वम्+अविरुद्धम्+एव| ननु+आहारादीनि सम्यक्+आचरतः+अपि विशेषैः+असात्मेन्द्रियार्थसंयोगादिजन्यैः+व्याधिभिः+अन्तरा+अपि(1) (1.`शेषैः' इति पओ|) मरणं दृष्टम्+इति+आह---संस्कारम्+इत्यादि| संस्कारं कारणम्| अहितं `शरीरस्य' इति शेषः| यः+ इह+एव+उपदेक्ष्यते+ इति `त्रीणि+आयतनानि' इत्यादिना ग्रन्थेन|| 35 || <11-36> त्रिविधं बलम्+इति---सहजं, कालजं, युक्तिकृतं च| सहजं यच्छरीरसत्त्वयोः प्राकृतं, कालकृतम्+ऋतुविभागजं वयःकृतं च, युक्तिकृतं पुनः+तत्+यदाहारचेष्टायोगजम्|| 36 || युक्तिः आहारचेष्टयोः सम्यक् शरीरेण योजना| सत्त्वं मनः, मनसः+ बलं वा यत् `उत्साह'(2) (2.`यद्वीर्यम्+उच्यते' इति पा०|) उच्यते| प्राकृतम्+इति जन्मादिप्रवृत्तं प्राकृतधातुवृद्ध्या हेत्वन्तरनिरपेक्षं वृद्धं, दृश्यन्ते हि केचित् स्वभावात्+एव बलिनः+ दुर्बलाः+च केचित्| ऋतुविभागजम् "आदौ+अन्ते च दौर्बल्यं" (सू.अ.6) इत्यादि+उक्तम्| आहारस्य मांससर्पिरादेः, चेष्टायाः+ उचितविश्रामव्यायामादेः+योगः+ आहारचेष्टायोगः; अन्ये तु योगशब्देन रसायनप्रयोगं ग्राहयन्ति|| 36 || <11-37> त्रीणि+आयतनानि+इति---अर्थानां कर्मणः कालस्य च+अतियोगायोगमिथ्यायोगाः| तत्र+अतिप्रभावतां दृश्यानाम्+अतिमात्रं दर्शनम्+अतियोगः, सर्वशः+अदर्शनम्+अयोगः, अतिश्लिष्टातिविप्रकृष्टरौद्रभैरवाद्भुतद्विष्ट(3)बीभत्सनविकृतवित्रासनादिरूपदर्शनं(4) (3.`अतिसूक्ष्मातिविप्रकृष्टओ' इति पा०|) (4.वित्रासनेति जल्पकल्पतरौ+उपस्कारे च न पठ्यते|) मिथ्यायोगः; तथा+अतिमात्रस्तनितपटहोत्क्रुष्टादीनां शब्दानाम्+अतिमात्रं श्रवणम्+अतियोगः, सर्वशः+अश्रवणम्+अयोगः, परुषेष्टविनाशोपघातप्रधर्षणभीषणादिशब्दश्रवणं मिथ्यायोगः; तथा+अतितीक्ष्णोग्राभिष्यन्दिनां गन्धानाम्+अतिमात्रं घ्राणम्+अतियोगः, सर्वशः+अघ्राणम्+अयोगः, पूतिद्विष्टामेध्यक्लिन्नविषपवनकुणपगन्धादिघ्राणं मिथ्यायोगः; तथा रसानाम्+अत्यादानम्+अतियोगः, सर्वशः+अनादानम्+अयोगः, मिथ्यायोगः+ राशिवर्ज्येषु+आहारविधिविशेषायतनेषु+उपदेक्ष्यते; तथा+अतिशीतोष्णानां स्पृश्यानां स्नानाभ्यङ्गोत्सादनादीनां च+अत्युपसेवनम्+अतियोगः, सर्वशः+अनुपसेवनम्+अयोगः, स्नानादीनां शीतोष्णादीनां च स्पृश्यानाम्+अनानुपूर्व्य+उपसेवनं विषमस्थानाभिघाताशुचिभूतसंस्पर्शादयः+च+इति मिथ्यायोगः|| 37 || अर्थानाम् इन्द्रियार्थानाम्| कर्मणः कायवाङ्मनः प्रवृत्तेः| कालस्य शीतोष्णवर्षलक्षणस्य| अतिप्रभावताम् आतपाग्निप्रभृतीनाम्| अत्र हीनमात्रदर्शनं विकारं न करोति, तेन `सर्वशः'+ इति+उक्तम्| अदर्शनं च+अतिप्रभावताम्+एव बोद्धव्यम्, अप्रभावतां च घटादीनां दर्शनम्+अतियोगात्+अपि न दोषकरम्; एवम्+अन्यत्र+अपि सर्वशः+ इति व्याख्या+इयम्| अतिश्लिष्टं नयनप्रत्यासन्नम्, अतिविप्रकृष्टम् अतिदूरवर्ति, रौद्रम् अद्भुतकारणात्मकं भयजनकं, भैरवम् अनद्भुतम्+अपि व्याघ्रादि, दिष्टं यदि+अस्य द्वेष्यं, बीभत्सनं मनसः+ उद्वेगकारकं, विकृतं हीनाङ्गादि, वित्रासनं झटति भयजनकम्; आदिग्रहणात्+अमेध्यादीनां ग्रहणम्| रौद्रादयः+ यद्यपि न रूपं किन्तु+आकृतिविशेषाः, तथा+अपि रूपैकार्थसमवायेन चक्षुः+अर्थाः+ एव; न च+इह+इन्द्रियार्थग्रहणेन रूपादीनाम्+एव परं ग्रहणम्+इति पूर्वम्+एव व्याख्यातं, यतः स्पर्शनरसनयोः सम्यक्+योगे+असम्यक्+योगे च बहवः स्पर्शरसव्यतिरिक्ताः स्नानाभ्यङ्गादयः प्रकृतिसंयोगसंस्कारादयः+च कारणत्वेन वक्तव्याः| अतिमात्रस्तनितं प्रवृद्धः+ मेघध्वनिः, पटहः पटहशब्दः, उत्क्रुष्टं दर्पात्+अतिमात्रं शब्दितं, प्रधर्षणं तिरस्कारः| तीक्ष्णः+ गन्धः+चक्षुः+विरेचनकारकः, यथा---कृष्णजीरकादीनाम्; उग्रः+ वमनकारकः+ वचादीनाम्; अभिष्यन्दी स्तौमि+इति+अकारकः+ मस्तुसुरासवादीनां;(1) (1.`फाणितसुतरासवादीनां' इति पा०|) पूति अत्यर्थक्लिन्नं; विषयुक्तः पवनः+ विषपवनः; कुणपः शवः| रसानाम्+इति रससहितानां द्रव्याणाम्| इह+अनादानम्+इति कुर्वन् हीनयोगः+अपि रसानां विकारकरः+ इति दर्शयति| आहारविधिविशेषायतनानि रसविमाने वक्ष्यमाणानि "प्रकृतिकरणसंयोगराशिदेशकालोपयोगसंस्थोपयोक्त्रष्टमानि" (वि.अ.1); तत्र राशिवर्ज्येषु+इतिवचनेन राशिं पृथक्करोति, राशेः+आहारस्य परिमाणरूपस्य यः+ दोषः---हीनमात्रत्वम्+अतिमात्रत्वं वा, तस्य+अतियोगायोगाभ्याम्+एव गृहीतत्वात्; न मिथ्यायोगः+ राशेः संभवति; उक्तं हि---"राशिः पुनः+मात्रामात्राफलविनिश्चयार्थः" (वि.अ.1) इति| प्रकृत्यादीनां तु दोषात्+आहारस्य मिथ्यायोगः+ एव परं संभवति, यतः प्रकृतिविरुद्धानां माषादीनां भोजनं मिथ्यायोगः+ एव+आहारस्य भवति; एवं संस्कारविरुद्धशक्तुपिण्डिके+अपि मिथ्यायोगः+ एव, तथा संयोगविरुद्धसमधृतमधुसर्पिः+उपयोगे+अपि; एवं कालादिविरुद्धोदाहरणम्+अपि रसविमाने प्रतिपादितं सर्वं मिथ्यायोगरूपम्+एव, तेषाम्+अयोगातियोगनिरपेक्षाणाम्+एव दोषकर्तृत्वात्| शीतोष्णादीनाम्+इत्यादि| यद्यपि शीतोष्णादीनाम्+अभ्यङ्गादीनां च हीनयोगः+अपि रोगकरः+तथा+अपि सर्वशः+अनुपसेवनम्+इति वचनं सर्वशः+अनुपसेवनस्य भूरिप्रव्यक्तविकारकर्तृत्वाभिप्रायेण| अनानुपूर्व्या यथोक्तक्रमलङ्घनेन, यथा---स्नात्वा उत्सादनं, तथा+उष्णपीडितस्य सहसा शीतलपानीयावगाहनम्, एवम्+आदि| अभिघातः खड्गहननादि, भूताः प्राणिनः पिशाचप्रभृतयः| आदिग्रहणाद्यत्किञ्चित् स्पर्शनसंबद्धं शरीरोपघातकम्+अयोगातियोगव्यतिरिक्तं तत्+गृह्यते|| 37 || <11-38> तत्र+एकं स्पर्शनम्+इन्द्रियाणाम्+इन्द्रियव्यापकं,(2) चेतः--(2.`स्पर्शनेन्द्रियं' इति पा०|) समवायि, स्पर्शनव्याप्तेः+व्यापकम्+अपि च चेतः; तस्मात् सर्वेन्द्रियाणां व्यापकस्पर्शकृतः+ यः+ भावविशेषः, सः+अयम्+अनुपशयात् पञ्चविधः+त्रिविधविकल्पः+ भवति+असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः; सात्म्यार्थः+ हि+उपशयार्थः|| 38 || ननु चक्षुः+आदीनि पञ्चेन्द्रियाणि, अतः+तेषां प्रतिनियताः पञ्चासात्म्येन्द्रियार्थसंयोगाः, तत् कथम्+एकः+असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः+ इति+आख्यायतः+ इति+आशङ्क्य स्पर्शनेन्द्रियस्य सर्वेन्द्रियव्यापकत्वं दर्शयित्वा सर्वेन्द्रियानुगतं स्पर्शम्+अर्थग्रहणकारणम्+एकरूपं दर्शयति, ततः+च तस्य+एकस्य+असात्म्येन्द्रियार्थेन संयोगात्+उपपन्नः+ एकरूपः+असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः+ इति दर्शयति---तत्र+एकम्+इत्यादिना सात्म्यार्थः+ हि+उपशयार्थः+ इति+अन्तेन| एकं स्पर्शनम्+इति स्पर्शनेन्द्रियम्+एव, न+अन्यत्+चक्षुः+आदि| इन्द्रियाणाम्+इति निर्धारणे षष्ठी| इन्द्रियाणि चक्षुः+आदीनि व्याप्नोति+इति+इन्द्रियव्यापकं; स्पर्शनं हि सर्वेषु+इन्द्रियेषु+अस्ति, अतः+ एव स्पृष्ट्वा+इव+अर्थम्+इन्द्रियाणि गृह्णन्ति| तर्हि कथं न सर्वदा+अर्थग्रहणं भवति+इति+अतः+ आह--चेतः+ इत्यादिना| श्रोत्रं च+अस्मत्+दर्शने पाञ्चभौतिकं कर्णशष्कुलीगतनभोरूपं, तेन तस्य+अपि स्पर्शः+अस्ति; चेतःसमवायि मनःसंबन्धि; मनःसंबन्धकथनेन च+अर्थग्रहणं प्रति समर्थत्वं स्पर्शस्य दर्शयति, मनः+अधिष्ठितानाम्+इन्द्रियाणाम्+अर्थग्राहकत्वात्| तत् किम्+अणुपरिमाणेन मनसा+एकत्रस्थितेन+एव स्पर्शनस्य सर्वेन्द्रियव्यापकस्य संबन्धात् सर्वेन्द्रियाणि प्रवर्तन्ते, तथा सति युगपत्पञ्चज्ञानोत्पत्तिप्रसङ्गः+ इति+आह---स्पर्शनेन्द्रियव्याप्तेः+व्यापकम्+अपि चेतः+ इति| स्पर्शनेन+इन्द्रियाणां व्याप्तिः स्पर्शनेन्द्रियव्याप्तिः, तस्याः+चेतः+अपि व्यापकम्; एतत्+उक्तं भवति---यावति प्रदेशे स्पर्शनं तिष्ठति तावन्तं देशं मनः+अपि भ्रमति प्रत्यक्षेण+अर्थग्रहणार्थं, तेन यस्मिन् प्रदेशे यदा मनः+ वर्तते तदा तेन प्रदेशेन चक्षुः+आदिरूपेणार्थं गृह्णाति+इति न युगपत्+ज्ञानोत्पत्तिः| प्रकृते योजयति---तस्मात्+इत्यादि| व्यापकः+च+असौ स्पर्शः+च+इति व्यापकस्पर्शः, तेन कृतः+तन्निबन्धनः; सर्वेन्द्रियाणां भावविशेषः स्वभावविशेषः+अर्थग्रहणकारणीभूतः स्पर्शः+ इति+अर्थः; यम्+अधिकृत्य+उक्तम्---"स्पर्शनेन्द्रियसंस्पर्शः स्पर्शः+ मानसः+ एव च| द्विविधः सुखदुःखानां वेदनानां प्रवर्तकः" (शा.अ.1) इति; अत्र श्लोके स्पर्शनसंबन्धकृतः सर्वेन्द्रियस्पर्शः स्पर्शनेन्द्रियसंस्पर्शशब्देन+उक्तः, मानसः+तु स्पर्शः+चिन्ता+एव विषयेण(1) (1.`विषयेण+असता+अपि' इति पा०|) सता+अपि संभवति+इति तत्र+एव व्याख्येयम्| विशेषः+ इति+अत्र `अस्ति' इति शेषः| सः+अयम्+एकस्य+इन्द्रियव्यापकस्य स्पर्शस्य+एकरूपः+असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः, अनुपशयात्+इति दुःखकर्तृत्वात्, पञ्चविधः चक्षुः+असात्म्य+इन्द्रियार्थसंयोगः+ घ्राणासात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः+ इत्यादिरूपः सन्, पुनः+त्रिविधविकल्पः+ भवति---अयोगातियोगमिथ्यायोगेन+इति भावः| एवं च+एकप्रकारः+त्रिप्रकारः+तथा पञ्चदशप्रकारः+असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः+ उक्तः+ भवति| अनुपशयशब्देन चक्षुराद्यनुपशयविशेषः+अत्र+असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगस्य(2) (2.`अत्र+असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगस्य पञ्चविधत्वं हेतोः+उपदेशात्+बोद्धव्यं' इति पा०|) पञ्चविधहेतुत्वोपदेशात्+बोद्धव्यः, न हि+एकरूपः+अनुपशयः पञ्चविधत्वम्+असात्म्येन्द्रियार्थस्य कर्तुं समर्थः, यतः+चक्षुः+आदीनां प्रतिनियतानि+एव+उपघातकानि+अतिभास्वररूपादीनि, ततः+च स्पर्शेन्द्रियव्याप्त्या+अपि न+एकस्पर्शनेन्द्रियत्वं चक्षुः+आदीनाम्, एकत्वे हि+एकेन्द्रियोपघातकम्+अन्येषाम्+अपि+उपघातकं स्यात्+इति मन्तव्यम्| सात्म्या+उपशययोः+एकार्थतां दर्शयति---सात्म्यार्थः+ हि+उपशयार्थः+ इति| एतेन+अनुपशयेन+इन्द्रियार्थसंयोगं दर्शयित्वा+असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः+ इति संज्ञाकरणम्+अविरुद्धम्+इति दर्शितं भवति|| 38 || <11-39> कर्म वाङ्मनःशरीरप्रवृत्तिः| तत्र वाङ्मनःशरीरातिप्रवृत्तिः+अतियोगः; सर्वशः+अप्रवृत्तिः+अयोगः; वेगधारणोदीरणविषमस्खलनपतनाङ्गप्रणिधानाङ्गप्रदूषणप्रहारमर्दनप्राणोपरोधसंक्लेशनादिः शारीरः+ मिथ्यायोगः, सूचकानृताकालकलहाप्रियाबद्धान्+उपचारपरुषवचनादिः+वाङ्मिथ्यायोगः, भयशोकक्रोधलोभमोहमानेर्ष्यामिथ्यादर्शनादिः+मानसः+ मिथ्यायोगः|| 39 | |अर्थानाम्+अयोगातियोगमिथ्यायोगान्+अभिधाय कर्मणः+तान्+आह---कर्म+इत्यादि| अत्र यद्यपि भूरिप्रधानशरीररोगकर्तृत्वेन पूर्वं शारीरम्+एव कर्मासात्म्यम्+अभिधातुं युज्यते, तथा+अपि+अल्पत्वेन वाङ्मानसे कर्मणी पूर्वम्+उक्ते, प्रत्येकमिथ्यायोगकथने तु प्राधान्यात्+शारीरः+ एव मिथ्यायोगः प्रथमं दर्शितः| अत्र+अतियोगरूपाऽतिप्रवृत्तिः+तथा+अयोगरूपाऽप्रवृत्तिः+विहितानां कायवाङ्मनः कर्मणां बोद्धव्या, अहिताचरणस्य तु सर्वस्य मिथ्यायोगत्वेन वक्तव्यत्वात्| वेगोदीरणम् अप्राप्तवेगोदीरणम्| विषमशब्दः+अङ्गप्रणिधानान्तैः संबध्यते| अङ्गदूषणम् अतिकण्डूयनादिभिः| संक्लेशनं(1) (1.`संक्लेशनं व्रतोपवासादिभिः' इति %गङ्गाधरः|%) मद्यातपजलसेचनादिभिः| अबद्धवचनम् असंबद्धं यावत्+तावत्कीर्तनम्| अनुपचारवचनम् अननुकूलवचनम्| इह च+अनृतवचनादयः+अधर्मद्वारेण रोगकराः|| 39 || <11-40> संग्रहेण च+अतियोगायोगवर्जं कर्म वाङ्मनःशरीरजम्+अहितम्+अनुपदिष्टं यत्+तत्+च मिथ्यायोगं विद्यात्|| 40 || अनुक्तमिथ्यायोगसंग्रहार्थम्+आह--संग्रहेण+इत्यादि| अहितम्+इह जन्मनि, अनुपदिष्टम्+इति+अनेन परलोके+अधर्महेतुतया पापकारकं परदारसेवादि ग्राहयति; एतेन यत्+उच्यते---अधर्मस्य+अग्रहणात्+न्यूनम्+एतत्+आयतनकथनम्+इति, तत्+न भवति| शारीरमानसिकवाचनिककर्ममिथ्यायोगेन+एव+अधर्मोत्पादावान्तरव्यापारेण+अधर्मजन्यानां विकाराणां क्रियमाणत्वात्, यथा---अग्निष्टोमेन स्वर्गः क्रियते धर्मोत्पादावान्तरव्यापारेण+एव; अन्ये तु कालमिथ्यायोगे+अधर्मं क्षिपन्ति, अधर्मः+ हि कालवशात्+एव फलति न तत्कालम्+इति कृत्वा; एतत्+च प्रथमाध्यायः+ एव प्रपञ्चितम्|| 40 || <11-41> इति त्रिविधविकल्पं त्रिविधम्+एव कर्म प्रज्ञापराधः+ इति व्यस्येत्|| 41 || संप्रति कर्मासम्यग्योगः प्रज्ञापराधमूलत्वात् प्रज्ञापराधः+ एव+उच्यते+ इति त्रिविधम्+इत्यादिना दर्शयन्, यत्+उक्तं पूर्वं हेतुत्रयकथने "असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः प्रज्ञापराधः परिणामः+च" इति+अस्य+अविरोधं दर्शयति; एवं यत्+अग्रे वक्ष्यति `कालः पुनः परिणामः+ उच्यते' तत्र+अपि पूर्वोक्ताविरोधोपदर्शनं व्याख्येयम्+इति| त्रिविधविकल्पम्+इह+अतियोगादिरूपम्|| 41 || <11-42> शीतोष्णवर्षलक्षणाः पुनः+हेमन्तग्रीष्मवर्षाः संवत्सरः, सः+ कालः| तत्र+अतिमात्रस्वलक्षणः कालः कालातियोगः, हीनस्वलक्षणः (कालः) कालायोगः, यथास्वलक्षणविपरीतलक्षणः+तु (कालः) कालमिथ्यायोगः| कालः पुनः परिणामः+ उच्यते|| 42 || कालातिशययोगादीन् दर्शयति---शीतोष्णेत्यादि| अतिमात्रस्वलक्षणः अतिमात्रशीतादिः| यथास्वलक्षणात्+शीतादेः+विपरीतलक्षणः+ यथा---हेमन्ते वर्षणं, वर्षासु शीतम्+इत्यादि|| 42 || <11-43> इति+असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः प्रज्ञापराधः, परिणामः+च+इति त्रयः+त्रिविधविकल्पाः+ हेतवः+ विकाराणां; समयोगयुक्ताः+तु प्रकृतिहेतवः+ भवन्ति|| 43 ।। आयतनानि+उपसंहरति---इति+इत्यादि| विकाराणां हेतवः+ भवन्ति+इति संबन्धः; तथा समयोगयुक्ताः सम्यग्योगयुक्ताः प्रकृतिहेतवः+ भवन्ति+इति योज्यं; प्रकृतिः आरोग्यम्|| 43 || <11-44> सर्वेषाम्+एव भावानां भावाभावौ न+अन्तरेण योगायोगातियोगमिथ्यायोगान् समुपलभ्येते; यथास्वयुक्त्यपेक्षिणौ हि भावाभवौ|| 44 || इदानीं धातुसाम्यवैषम्यहेतुत्वेन सम्यग्योगायोगौ च प्रतिपाद्य बाह्यानाम्+अपि वृक्षघटादीनां सम्यक्स्थितिविनाशयोः सम्यग्योगायोगौ+इव कारणम्+इति दृष्टान्तार्थं भावस्वरूपज्ञानार्थं च+आह---सर्वेषाम्+इत्यादि| भावः सम्यक्+अवस्थानम्, अभावः असम्यक्+अवस्थानं विनाशः+ वा; योगात् सम्यग्योगात्+भावः, अयोगादिभ्यः+अभावः; यथास्वं युक्तिः+या यस्य भावस्य+अभावस्य वा युक्तिः स्वकारणयुक्तिः, तदपेक्षिणौ भवतः+ इति संबन्धः| यथा---वृक्षस्य भावे अवस्थाने+अनति+अल्पपानीययोगादिः+युक्तिः, अभावे तु वृक्षस्य पानीयातपातियोगायोगौ तथा वज्रपातादिः+युक्तिः; ततः+तत्+अपेक्षौ वृक्षस्य भावाभावौ भवतः+ इत्यादि कल्पनीयम्|| 44 || <11-45> त्रयः+ रोगाः+ इति---निजागन्तुमानसाः| तत्र निजः शारीरदोषसमुत्थः, आगन्तुः+भूतविषवाय्वग्निसंप्रहारादिसमुत्थः, मानसः पुनः+इष्टस्य लाभात्+लाभात्+च+अनिष्टस्य+उपजायते|| 45 || रोगान्+आह---त्रयः+ रोगाः+ इत्यादि| इष्टलाभात्+जायते कामहर्षादिः, अनिष्टप्रियवियोगादिलाभात्+च शोकादयः; यदि वा `इष्टस्य+अलाभात्+लाभात्+च+अनिष्टस्य' इति पाठः; अत्र तु पाठे चकारात्+इष्टलाभः+अपि हेतुः+बोद्धव्यः|| 45 || <11-46> तत्र बुद्धिमता मानसव्याधिपरीतेन+अपि सता बुद्ध्या हिताहितम्+अवेक्ष्य+अवेक्ष्य धर्मार्थकामानाम्+अहितानाम्+अनुपसेवने हितानां च+उपसेवने प्रयतितव्यं, न हि+अन्तरेण लोके त्रयम्+एतत्+मानसं किंचित्+निष्पद्यते सुखं वा दुःखं वा; तस्मात्+एतत्+च+अनुष्ठेयं---तद्विद्यानां(1) (1.`तद्विद्यवृद्धानां' इति पाओ|) च+उपसेवने प्रयतितव्यम्, आत्मदेशकुलकालबलशक्तिज्ञाने यथावत्+च+इति|| 46 || संप्रति मानसव्याधिचिकित्सायाः+ अल्पवक्तव्यत्वेन+इह+एव तच्चिकित्साम्+आह---तत्र+इत्यादि| मानसव्याधिपरीतेन+अपि+इति अपिशब्देन शारीरव्याधियुक्तेन+अपि वक्ष्यमाणम्+अनुष्ठेयम्+इति सूचयति| त्रयम्+एतत्+धर्मार्थकामरूपं मानसं सुखं वा मानसं दुःखं वा निष्पद्यते+ इति योज्यम्| तद्विद्यः+ इह मानसव्याधिभेषजवेदी| आत्मदेशेत्यादि|---कः+अहं, किं मे हितम्+इति+आत्मज्ञानं; कः+ देशः, अस्मिन् किम्+उचितम्+इति देशज्+ञानम्; एवं कालादौ+अपि ज्ञानं बोद्धव्यम्|| 46 || <11-47> भवति च+अत्र--- मानसं प्रति भैषज्यं त्रिवर्गस्य+अन्ववेक्षणम्| तद्विद्यसेवा विज्ञानम्+आत्मादीनां च सर्वशः|| 47 || संप्रत्यमुम्+एव+अर्थं सुखग्रहणार्थं श्लोकेन+आह---मानसं प्रतीत्यादि|---मानसं विकारम्+इति भावः| त्रिवर्गस्य धर्मादेः|| 47 || <11-48> त्रयः+ रोगमार्गाः+ इति---शाखा, मर्मास्थिसन्धयः, कोष्ठः+च| तत्र शाखा रक्तादयः+ धातवः+त्वक् च, स बाह्यः+ रोगमार्गः; मर्माणि पुनः+बस्तिहृदयमूर्धादीनि, अस्थिसन्धयः+अस्थिसंयोगाः+तत्र+उपनिबद्धाः+च स्नायुकण्डराः,(2) (2.`स्नायुकण्डराः सिरादयः+च' इति पा०|) सः+ मध्यमः+ रोगमार्गः; कोष्ठः पुनः+उच्यते महास्रोतः शरीरमध्यं महानिम्नम्+आमपक्वाशयः+च+इति पर्यायशब्दैः+तन्त्रे, सः+ रोगमार्गः+ आभ्यन्तरः|| 48 || अत्र रोगमार्गान्+आह(3)---(3.`प्रतिरोगमार्गान्' इति, `प्रति प्रति रोगमार्गान्' इति च पा०|) त्रयः+ इत्यादि| मर्मास्तिसन्धिभ्याम्+एकः+ मार्गः| अत्र शाखा+इतिसंज्ञाकरणं व्यवहारार्थं, तथा रक्तादीनां धातूनां शाखाभिधेयानां वृक्षशाखातुल्यत्वेन बाह्यत्वज्ञापनार्थम्| त्वक्+च+इति त्वक्शब्देन तदाश्रयः+ रसः+अपि गृह्यते; साक्षात्+तु रसान्+अभिधानं हृदयस्थायिनः+ रसस्य शाखासंज्ञाव्यवच्छेदार्थं,(4) (4.`शाखासंज्ञाप्रतिषेधार्थम्' इति पा०|) तस्य हि कोष्ठग्रहणेन+एव ग्रहणम्; अनेन न्यायेन यकृत्प्लीहाश्रितं च शोणितं कोष्ठत्वेन+एव+अभिप्रेतम्+इति बोद्धव्यं, समानन्यायत्वात्|(5) (5.`सामान्यन्यायात्' इति पा०|) उक्तं च कोष्ठविवरणे---"स्थानान्याम्+आग्निपक्वानां मूत्रस्य रुधिरस्य च| हृदुण्डुकः फुप्फुसः+च कोष्ठः+ इति+अभिधीयते" (सु.चि.अ.2) इति| अस्थिसन्धिविवरणम्---अस्थिसंयोगाः+ इत्यादि| तत्र+इति अस्थिसन्धौ| कण्डराः+ इह तन्त्रे स्थूलस्नायुः| आमस्य पक्वस्य च+आशयः+ आमपक्वाशयः| एतत्+च मार्गभेदकथनं तदाश्रितव्याधीनां सुखसाध्यत्वादिज्ञानार्थम्|| 48 || <11-49> तत्र, गण्डपिडकालज्यपचीचर्मकीलाधिमांसमषककुष्ठव्यङ्गादयः+ विकाराः+ बहिर्मार्गजाः+च विसर्पश्वयथुगुल्मार्शोविद्रध्यादयः शाखानुसारिणः+ भवन्ति रोगाः; पक्षवधग्रहापतानकार्दितशोषराजयक्ष्मास्थिसन्धिशूलगुदभ्रंशादयः शिरोहृद्बस्तिरोगादयः+च मध्यममार्गानुसारिणः+ भवन्ति रोगाः; ज्वरातीसारच्छर्द्यलसकविसूचिकाकासश्वासहिक्कानाहोदरप्लीहादयः+अन्तर्मार्गजाः+च विसर्पश्वयथुगुल्मार्शोविद्रध्यादयः कोष्ठानुसारिणः+ भवन्ति रोगाः|| 49 || संप्रति यन्मार्गाश्रितः+ यः+ रोगः+ भवति तं दर्शयति---तत्र गण्डेत्यादिः+| बहिः+मार्गजाः+च+इति विसर्पादीनां विशेषणं विसर्पादयः+ हि+अन्तः+मार्गभाजः+अपि संभवन्ति+अतः+तद्व्युदासार्थम्| पक्षशब्दः+ वधग्रहाभ्यां संबध्यते, शोषः+ धातुशोषः| ज्वरः+ यद्यपि सर्वशरीरगः+ एव, तथा+अपि विशेषेणाम्+आशयसमुत्थत्वात्+इह+उच्यते| अन्तः+मार्गजाः+च+इति विसर्पादिविशेषणम्| अर्शः+ बहिः+बल्याश्रितं शाखागतम्, अन्यत्+च कोष्ठगतम्| बहिः+मार्गजः+ गुल्मः+ यः+ बहिः+उत्तुण्डितः+ उपलभ्यते बहिः+च पच्यते सः+ ज्ञेयः, अन्यः+तु सर्वः कोष्ठगतः+ एव|| 49 || <11-50-53> त्रिविधाः+ भिषजः+ इति--- भिषक्छद्मचराः सन्ति सन्ति+एके सिद्धसाधिताः| सन्ति वैद्यगुणैः+युक्ताः+त्रिविधाः+ भिषजः+ भुवि|| 50 || वैद्यभाण्डौषधैः पुस्तैः पल्लवैः+अवलोकनैः| लभन्ते ये भिषक्शब्दम्+अज्ञाः+ते प्रतिरूपकाः|| 51 || श्रीयशोज्ञानसिद्धानां व्यपदेशात्+अतद्विधाः| वैद्यशब्दं लभन्ते ये ज्ञेयाः+ते सिद्धसाधिताः|| 52 || प्रयोगज्ञानविज्ञानसिद्धिसिद्धाः सुखप्रदाः।जीविताभिसराः+ते स्युः+वैद्यत्वं तेषु+अवस्थितम्+इति|| 53 || भिषक्छद्मचराः+ भिषग्वेशचराः| सिद्धेन प्रसिद्धेन साधिताः सिद्धसाधिताः| वैद्यभाण्डं बस्तिनेत्रादि| प्रतिरूपकाः+ वैद्यसदृशाः| व्यपदेशः अन्यसंबन्धेन कीर्तनम्| अतद्विधाः+ ज्ञानहीनाः|| 50-53 || <11-54> त्रिविधम्+औषधम्+इति---दैवव्यपाश्रयं, युक्तिव्यपाश्रयं, सत्त्वावजयः+च| तत्र दैवव्यपाश्रयं---मन्त्रौषधिमणिमङ्गलबल्युपहारहोमनियमप्रायश्चित्तोपवासस्वस्त्ययनप्रणिपातगमनादि, युक्तिव्यपाश्रयं---पुनः+आहारौषधद्रव्याणां योजना, सत्त्वावजयः---पुनरहितेभ्यः+अर्थेभ्यः+ मनोनिग्रहः|| 54 || दैवम्+अदृष्टं तद्व्यपाश्रयं, तत्+च यददृष्टजननेन व्याधिप्रत्यनीकं मन्त्रादि; यदि वा दैवशब्देन देवाः+ उच्यन्ते, तान्+आश्रित्य यत्+उपकरोति तत्+तथा; मन्त्रादयः+ हि देवप्रभावात्+एव व्याधिहराः, बल्युपहारादिप्रीताः+च देवाः+ एव प्रभावात्+व्याधीन् घ्नन्ति| अत्र दैवव्यपाश्रयम्+आदौ+उक्तम्+आशुव्याधिहरत्वेन| प्रणिपातः+ देवादीनां शारीरः+ नमस्कारः, गमनं विदूरदेवादिगमनम्|| 54 || <11-55> शरीरदोषप्रकोपे खलु शरीरम्+एव+आश्रित्य प्रायशः+त्रिविधम्+औषधम्+इच्छन्ति---अन्तः परिमार्जनं, बहिः---परिमार्जनं, शस्त्रप्रणिधानं च+इति| तत्र+अन्तः परिमार्जनं यदन्ताशरीरम्+अनुप्रविश्य+औषधम्+आहारजातव्याधीन् प्रमार्ष्टि, यत्पुनः+बहिःस्पर्शम्+आश्रित्य+अभ्यङ्गस्वेदप्रदेहपरिषेकोन्मर्दनाद्यैः+आमयान् प्रमार्ष्टि तद्बहिःपरिमार्जनं, शस्त्रप्रणिधानं पुनः+छेदनभेदनव्यधनदारणलेखनोत्पाटनप्रच्छनसीवनैषणक्षारजलौकसः+च+इति|| 55 || संप्रति प्रकारान्तरेण+उपयुक्तं भेषजत्रैविध्यम्+आह---शरीरेत्यादि| प्रायःशब्दः शरीरदोषकोपः+ इति+अनेन संबध्यते; तेन, मानसदोषजे+अपि+उन्मादापस्मारादौ+अञ्जनादि भवति+इति दर्शयति; यदि वा प्रायः+त्रिविधम्+इति+अनेन शारीरे+अपि दैवव्यपाश्रयं स्वस्त्यवनादि दर्शयति|| 55 || <11-56-63> भवन्ति च+अत्र--- प्राज्ञः+ रोगे समुत्पन्ने बाह्येन+आभ्यन्तरेण वा| कर्मणा लभते शर्म शास्त्रोपक्रमणेन वा|| 56 || बालः+तु खलु मोहात्+वा प्रमादात्+वा न बुध्यते| उत्पद्यमानं प्रथमं रोगं शत्रुम्+इव+अबुधः|| 57 || अणुः+हि प्रथमं भूत्वा रोगः पश्चात्+विवर्धते| सः+ जातमूलः+ मुष्णाति बलम्+आयुः+च दुर्मतेः|| 58 || न मूढः+ लभते संज्ञां(1) (1.`श्रद्धां' इति पाओ|) तावत्+यावत्+न पीड्यते| पीडितः+तु मतिं पश्चात् कुरुते व्याधिनिग्रहे|| 59 || अथ पुत्रान्+च दारान्+च ज्ञातीन्+च+आहूय भाषते| सर्वसु+एन+अपि मे कश्चित्+भिषक्+आनीयताम्+इति|| 60 || तथाविधं च कः शक्तः+ दुर्बलं व्याधिपीडितम्| कृशं क्षीणेन्द्रियं दीनं परित्रातुं गतायुषम्|| 61 || स त्रातारम्+अनासाद्य बालः+त्यजति जीवितम्| गोधा लाङ्गूलबद्धा+इव+आकृष्यमाणा बलीयसा|| 62 || तस्मात् प्राक्+एव रोगेभ्यः+ रोगेषु तरुणेषु वा| भेषजैः प्रतिकुर्वीत यः+ इच्छेत् सुखम्+आत्मनः|| 63 || वैद्यभेदाभिधानप्रसङ्गेन+आतुरभेदम्+आह---प्राज्ञः+ इत्यादि| शर्म सुखम्+आरोग्यम्+इति यावत्| प्रमादः बुद्ध्वा+अपि रोगम्+अप्रतीकारः| संज्ञा सम्यक्+ज्ञानं व्याधिः+अयं त्वरया प्रतिकर्तव्यः+ एवम्+आकारम्| त्रातारं वैद्यम्+अनासाद्य; तथाविधं हि रोगिणं वैद्यः+ न+उपसर्पति+इति भावः| बालः अज्ञः| गोधादृष्टान्तेन जीवनार्थं यत्नं कुर्वन्+अपि विपद्यतः+ इति दर्शयति| प्रतिकुर्वीत `यत्नम्' इति शेषः|| 56-63 || <11-64-65> तत्र श्लोकौ--- एषणाः समुपस्तम्भाः+ बलं कारणम्+आमयाः| तिस्रैषणीये मार्गाः+च भिषजः+ भेषजानि च|| 64 || त्रित्वेन+अष्टौ समुद्दिष्टाः कृष्णात्रेयेण धीमता| भावा, भावेषु+असक्तेन येषु सर्वं प्रतिष्ठितम्|| 65 || इति+अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने तिस्रैषणीयः+ नाम+एकादशः+अध्यायः|| 11 || संग्रहे धीमता भावाः+ इति छेदः; अष्टौ भावाः+ इति संबन्धः| भावेषु विषयेषु| असक्तेन अप्रसक्तेन| येषु एषणादिषु+अष्टसु| सर्वम्+इति धर्मार्थकामाः|| 64 || 65 || इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यव्याख्यायाम्+आयुर्वेददीपिकाख्यायां सूत्रस्थाने निर्देशचतुष्के तिस्रैषणीयः+ नाम+एकादशः+अध्यायः|| 11 || द्वादशः+अध्यायः| --**-- <12-1-2> अथ+अतः+ वातकलाकलीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 || इति ह स्म+आह भगवान्+आत्रेयः|| 2 || पूर्व+अध्याये रोगाः स्वरूपमार्गबाह्यकारणभेषजैः+अभिहिताः, उपयुक्तज्ञानाः+तत्कारणवातादयः+ बहुवाच्यत्वात्+न+उक्ताः, अतः संप्रति पृथक्प्रकरणे ते+अभिधीयन्ते वातकलाकलीये; तत्र+अपि प्राधान्यात्+वायुः+एव प्रथमम्+उच्यते| कला गुणः, यत्+उक्तं---"षोडशकलम्" (सू.अ.10) इति; अकला गुणविरुद्धः+ दोषः; तेन वातकलाकलीयः+ वातगुणदोषीयः+ इति+अर्थः; यदि वा कला सूक्ष्मः+ भागः, तस्य+अपि कला कलाकला; तस्य+अपि(1) (1.`वातस्य+अतिसूक्ष्मः+ भागः' इति पा०|) सूक्ष्मः+ भागः+ इति+अर्थः|| 1 || 2 || <12-3> वातकलाकलाज्ञानम्+अधिकृत्य परस्परमतानि जिज्ञासमानाः समुपविश्य महर्षयः पप्रच्छुः+अन्यः+अन्यं---किगुणः+ वायुः किम्+अस्य प्रकोपणम्, उपशमनानि वा+अस्य कानि, कथं च+एनम्+असङ्घातवन्तम्+अनवस्थितम्+अनासाद्य प्रकोपणप्रशमनानि प्रकोपयन्ति प्रशमयन्ति वा, कानि च+अस्य कुपिताकुपितस्य शरीराशरीरचरस्य शरीरेषु चरतः कर्माणि बहिः शरीरेभ्यः+ वा+इति|| 3 || अत्र+अनेकर्षिवचनरूपतया वातादिगुणवचनं बह्वृषिसंमतिदर्शनार्थं तन्त्रधर्मैतिहि+अयुक्तत्वकरणार्थं च| असङ्घातम्+इति पित्तश्लेष्मवदवयसङ्घातरहितम्| अनवस्थितम्+इति चलस्वभावम्| अनासाद्य+इति चलत्वेन+अनिबिडावयत्वेन च+इति मन्तव्यम्|| 3 || <12-4> अत्र+उवाच कुशः साङ्कृत्यायनः---रूक्षलघुशीतदारुणखरविशदाः षडिमे वातगुणाः+ भवन्ति|| 4 || रूक्षादयः+ भावप्रधानाः, तेन रूक्षत्वादयः+ गुणाः+ मन्तव्याः| दारुणत्वं चलत्वं चलत्वात्, एवं दीर्घं+जीवितीय+उक्तं चलत्वम्+उक्तं भवति; यदि वा, दारुणत्वं शोषणत्वात् काठिन्यं करोति+इति|| 4 || <12-5>तत्+श्रुत्वा वाक्यं कुमारशिरा भरद्वाजः+ उवाच---एवम्+एतत्+यथा भगवान्+आह, एतः+ एव वातगुणाः+ भवन्ति, सः+ तु+एवंगुणैः+एवंद्रव्यैः+एवंप्रभावैः+च कर्मभिः+अभ्यस्यमानैः+वायुः प्रकोपम्+आपद्यते, समानगुणाभ्यासः+ हि धातूनां वृद्धिकारणम्+इति|| 5 || कुमारशिराः+ इति भरद्वाजविशेषणमात्रेयगुरुभरद्वाजनिषेधार्थम्| एवंप्रभावैः+इति प्रभावात्+रौक्ष्यादिकारकैः+धावनजागरणादिभिः, प्रभावाभिधानं(1) (1.`प्रभावात्+विधानं' इति पा०|) च कर्मणां निर्गुणत्वात्| अभ्यस्यमानैः+इति असकृत्प्रयुक्तैः|| 5 || <12-6-7> तत्+श्रुत्वा वाक्यं काङ्कायनः+ बाह्लीकभिषक्+उवाच---एवम्+एतत्+यथा भगवान्+आह, एतानि+एव वातप्रकोपणानि भवन्ति; अतः+ विपरीतानि वातस्य प्रशमनानि भवन्ति, प्रकोपणविपर्ययः+ हि धातूनां प्रशमकारणम्+इति|| 6 || तत्+श्रुत्वा वाक्यं बडिशः+ धामार्गवः+ उवाच---एवम्+एतत्+यथा भगवान्+आह, एतानि+एव वातप्रकोपप्रशमनानि भवन्ति| यथा हि+एनम्+असङ्घातम्+अनवस्थितम्+अनासाद्य प्रकोपणप्रशमनानि प्रकोपयन्ति प्रशमयन्ति वा, तथा+अनुव्याख्यास्यामः---वातप्रकोपणानि खलु रूक्षलघुशीतदारुणखरविशदशुषिरकराणि शरीराणां, तथाविधेषु शरीरेषु वायुः+आश्रयं गत्वा+आप्यायमानः प्रकोपम्+आपद्यते; वातप्रशमनानि पुनः स्निग्धगुरूष्णश्लक्ष्णमृदुपिच्छिलघनकराणि शरीराणां, तथाविधेषु शरीरेषु वायुः+असज्यमानः+चरन् प्रशान्तिम्+आपद्यते|| 7 || शरीराणाम्+इति शरीरावयवानाम्| शुषिरकराणि रन्ध्रकराणि| आश्रयम्+इति समानगुणस्थानम्| आप्यायमानः चीयमानः| दारुणविपरीतः+ मृदुः, शुषिरविपरीतः+ घनः| असज्यमानः अनवतिष्ठमानः, क्षीयमाणावयवः+ इति यावत्| एतेन+एतत्+उक्तं भवति---यद्यपि वायुना वातकारणानां वातशमनानां वा तथा संबन्धः+ न+अस्ति, तथा+अपि शरीरसंबद्धैः+तैः+वातस्य शरीरचारिणः संबन्धः+ भवति, ततः+च वातस्य समानगुणयोगात्+वृद्धिः+विपरीतगुणयोगात्+च ह्रासः+ उपपन्नः+ एव+इति|| 6 || 7 || <12-8> तत्+श्रुत्वा बडिशवचनम्+अवितथम्+ऋषिगणैः+अनुमतम्+उवाच वार्योविदः+ राजर्षिः---एवम्+एतत् सर्वम्+अनपवादं यथा भगवान्+आह| यानि तु खलु वायोः कुपिताकुपितस्य शरीराशरीरचरस्य शरीरेषु चरतः कर्माणि बहिः शरीरेभ्यः+ वा भवन्ति, तेषाम्+अवयवान् प्रत्यक्षानुमानोपदेशैः साधयित्वा नमस्कृत्य वायवे यथाशक्ति प्रवक्ष्यामः---वायुः+तन्त्रयन्त्रधरः, प्राणोदानसमानव्यानापानात्मा, प्रवर्तकः+चेष्टानाम्+उच्चावचानां, नियन्ता प्रणेता च मनसः, सर्वेन्द्रियाणाम्+उद्योजकः, सर्वेन्द्रियार्थानाम्+अभिवोढा, सर्वशरीरधातुव्यूहकरः, सन्धानकरः शरीरस्य, प्रवर्तकः+, वाचः, प्रकृतिः स्पर्शशब्दयोः, श्रोत्रस्पर्शनयोः+मूलं, हर्षोत्साहयोः+योनिः, समीरणः+अग्नेः, दोषसंशोषणः,(1) (1.`संशोषणः+ दोषाणां' इति पा०|) क्षेप्ता बहिः+मलानां, स्थूलाणुस्रोतसां भेत्ता, कर्ता गर्भाकृतीनाम्, आयुषः+अनुवृत्तिप्रत्ययभूतः+ भवति+अकुपितः| कुपितः+तु खलु शरीरे शरीरं नानाविधैः+विकारैः+उपतपति बलवर्णसुखायुषाम्+उपघाताय,(2) (2.`उपघाताय भवति' इति पा०|) मनः+ व्याहर्षयति,(3) (3.`व्यावर्तयति' इति पा०|) सर्वेन्द्रियाणि+उपहन्ति, विनिहन्ति गर्भान् विकृतिम्+आपादयति+अतिकालं वा धारयति, भयशोकमोहदैन्यातिप्रलापान्+जनयति, प्राणान्+च+उपरुणद्धि| प्रकृतिभूतस्य खलु+अस्य लोके चरतः कर्माणि+इमानि भवन्ति; तत्+यथा---धरणीधारणं, ज्वलनोज्ज्वालनम्, आदित्यचन्द्रनक्षत्रग्रहगणानां सन्तानगतिविधानं, सृष्टिः+च मेघानाम्, अपां विसर्गः, प्रवर्तनं स्रोतसां, पुष्पफलानां च+अभिनिर्वर्तनम्, उद्भेदनं च+उद्भिदानाम्, ऋतूनां प्रविभागः, विभागः+ धातूनां, धातुमानसंस्थानव्यक्तिः, बीजाभिसंस्कारः, शस्याभिवर्धनम्+अविक्लेदोपशोषणे,(4) (4.%योगीन्द्रनाथसेनः+%तु `विक्लेदोपशोषणम्, अवैकारिकविकारः+च' इति पठति; `विक्लेदस्य उपशोषणं; वैकारिकः+ वातादिविकृतिजन्यः+ विकारः+ मरगादिः, तदभावः+अवैकारिकविकारः' इति च व्याख्यानयति|) अवैकारिकविकारः+च+इति| प्रकुपितस्य खलु+अस्य लोकेषु चरतः कर्माणि+इमानि भवन्ति; तत्+यथा---शिखरिशिखरौ+अमथनम्, उन्मथनमनोकहानाम्, उत्पीडनं सागराणाम्, उद्वर्तनं, सरसां, प्रतिसरणम्+आपगानाम्, आकम्पनं च भूमेः, आधमनम्+अम्बुदानां, (5) (5.`अवधूननम्+अम्बुदानाम्' इति पा०|) नीहारनिर्ह्रादपांशुसिकतामत्स्यभेकोरगक्षाररुधिराश्माशनिविसर्गः, व्यापादनं च षण्णाम्+ऋतूनां, शस्यानाम्+असङ्घातः, भूतानां च+उपसर्गः, भावानां च+अभावकरणं, चतुः+युगान्तकराणां मेघसूर्यानलानिलानां विसर्गः; सः+ हि भगवान् प्रभवः+च+अव्ययः+च, भूतानां भावाभावकरः, सुखासुखयोः+विधाता, मृत्युः, यमः, नियन्ता, प्रजापतिः, अदितिः, विश्वकर्मा, विश्वरूपः, सर्वगः, सर्वतन्त्राणां विधाता, भावानाम्+अणुः, विभुः, विष्णुः, क्रान्ता लोकानां, वायुः+एव भगवान्+इति|| 8 || शरीराशरीरचरस्य+इति वातस्वरूपकथनं, तेन शरीरेषु चरतः+ इति बहिः शरीरेभ्यः+ वा+इति च पुनः+उक्तं न भवति| अत्र+अवयवान्+इति वदन्(1) (1.`वचनं' इति पा०|) कार्त्स्न्याभिधानवम्+अशक्यं बहुप्रपञ्चत्वात्+इति दर्शयति| साधयित्वा प्रतिपाद्य| वातकर्मसु प्रत्यक्षाणि वचनादीनि, मनः प्रेरणाद्यनुमेयं, गर्भाकृतिकरणाद्यागमगम्यम्| तन्त्रं शरीरं, यत्+उक्तं---"तन्त्रयन्त्रेषु भिन्नेषु तमः+अन्त्यं प्रविविक्षताम्" (इअं.अ.12) इति, तत्+एव यन्त्रं; यदि वा, तन्त्रस्य यन्त्रं सन्धयः| प्राणाद्यात्मा प्राणादिस्वरूपः| चेष्टाविशेषणम्---उच्चावचानां, विविधानाम्+इ+ति+अर्थः, किम्+वा शुभाशुभानाम्+इति+अर्थः| नियन्ता अनीप्सिते विषये प्रवर्तमानस्य मनसः, प्रणेता च मनसः+ एव+इप्सिते+अर्थे| उद्योजकः प्रेरकः; किम्+वा `उद्योगकारकः'+ इति पाठः, सः+अपि+अभिन्नार्थः| अभिवोढा+इव+अभिवोढा सर्वेन्द्रियार्थग्राहकत्वेन; तत्+च+अस्य वायुमयेन स्पर्शनेन्द्रियेण सर्वेन्द्रियाणां व्यापकत्वात् पूर्वाध्यायप्रतिपादितेन न्यायेन बोद्धव्यम्| व्यूहकरः सङ्घातकरः+ रचनाकरः+ इति यावत्|(2) (2.`व्यूहः संघातः+ रचना+इति यावत्' इति पा०|) प्रकृतिः कारणं, शब्दकारणत्वं च वायोः+नित्यम्+आकाशानुप्रवेशात्; उक्तं हि खादीनि+अभिधाय---"तेषाम्+एकगुणः पूर्वः+ गुणवृद्धिः परे परे" (शा.अ.1) इति| तथा पुनः+उक्तं खादीनि+अभिधाय "विष्टं हि+अपरं परेण" (न्या द. अ.2.आ.1.सू.66) इति| श्रवणमूलत्वं वायोः कर्णशष्कुलीरचनाविशेषे व्याप्रियमाणत्वात्; मूलं प्रधानकारणम्| उत्साहः कार्येषु+उद्योगः+ मनसः| योनिः अभिव्यक्तिकारणम्| दोषसंशोषणः शरीरक्लेदसंशोषणः| भेत्ता कर्ता; एतत्+च शरीरोत्पत्तिकाले| भूतशब्दः स्वरूपवचनः| उपघाताय+इति छेदः| गर्भान्+इति विकृतिम्+आपादयति+अतिकालं धारयति+इति+अनेन च संबध्यते| आदित्यादीनां सन्तानेन+अविच्छेदेन गतिविधानं सन्तानगतिविधानम्| स्रोतसाम्+इति नदीनाम्| प्रविभागः+ विभक्तलक्षणम्|(3) (3.`विभागलक्षणं' इति पा०|) धातूनाम्+इति पृथिव्यादीनां, धातवः कार्यद्रव्याणि प्रस्तरादीनि; मां परिमाणं, संस्थानम्+आकृतिः, तयोः+व्यक्तिः+अभिव्यक्तिः, तत्र कारणम्+इति यावत्| बीजस्य शाल्यादेः, अभिसंस्कारः+अङ्कुरजननशक्तिः| अविक्लेदः पाककालात्+अर्वागविक्लिन्नत्वम्, उपशोषणं च पाकेन यवादीनाम्+आर्द्राणाम्+एव, अविक्लेदोपशोषणे शस्यानाम्+एव| अवैकारिकविकारेण सर्वस्मिन्+एव जगति प्रकृतिरूपे कारणत्वं ब्रूते| शिखरी पर्वतः| अनोकहः+ वृक्षः| ऊर्ध्वं वर्तनम्+उद्वर्तनम्| प्रतिसरणं प्रतीपगमनम्| विसर्जनं विसर्गः, स च पृथङ्नीहारादिभिः संबध्यते; नीहारः शिशिरसमूहः, निर्ह्रादः+ मेघं विनो गर्जितम्, अशनिः वज्रभेदः+अग्निः| असङ्घातः अनुत्पादः+अनुपचयः+ वा| उपसर्गः मरकादिप्रादुर्भावः| मेघसूर्येत्यादौ विसर्गः सृष्टिः| वायुः+इह देवतारूपः+अभिप्रेतः, तेन तस्य भूतरूपचतुर्युगान्तकरानिलकरणम्+अविरुद्धम्; एवं यत्+अन्यत्+अपि+अनुपपद्यमानं(1) (1.`यत्+अपि+अनुपपद्यमानं' इति पा०|) वायोः+तत्+अपि देवतारूपत्वेन+एव समाधेयम्| संप्रति सामान्येन पुनः कुपिताकुपितस्य वायोः स्वरूपम्+उच्यते---स हि भगवान्+इत्यादि| प्रभवः कारणम्| अव्ययः अक्षयः| भूतानाम्+इति+उत्तरेण संबध्यते| मृत्युयमादिभेदाः+च+आगमे ज्ञेयाः| सर्वतन्त्राणां सर्वकर्मणां; तन्त्रशब्दः कर्मवचनः+अपि+अस्ति, यत्+उक्तं---"बस्तिः+तन्त्राणां" (सू.अ.25); कर्मणाम्+इति+अर्थः|| 8 || <12-9-10> तत्+श्रुत्वा वार्योवित्+वचः+ मरीचिः+उवाच---यद्यपि+एवम्+एतत्, किम्+अर्थस्य+अस्य वचने विज्ञाने वा सामर्थ्यम्+अस्ति(2) (2.सामर्थ्यम्+इति प्रयोजनम्|) भिषक्+विद्यायां; भिषक्+विद्याम्+अधिकृत्य+इयं कथा प्रवृत्ता+इति(3)|| 9 || (3.`प्रवर्तते' इति पा०|) वार्योविदः+ उवाच---भिषक् पवनम्+अतिबलम्+अतिपरुषम्+अतिशीघ्रकारिणम्+आत्ययिकं चेत्+न+अनुनिशम्येत्, सहसा प्रकुपितम्+अतिप्रयतः कथम्+अग्रे+अभिरक्षितुम्+अभिधास्यति प्राक्+एव+एनम्+अत्ययभयात्; वायोः+यथार्था स्तुतिः+अपि भवति+आरोग्याय बलवर्णविवृद्धये वर्चस्वित्वाय+उपचयाय ज्ञानोपपत्तये परमायुः प्रकर्षाय च+इति|| 10 || तत्+श्रुत्वा+इत्यादि सुगमम्| वर्चस्वित्वं तेजस्वित्वम्|| 9 || 10 || <12-11> मरीचिः+उवाच---अग्निः+एव शरीरे पित्तान्तर्गतः कुपिताकुपितः शुभाशुभानि करोति; तत्+यथा---पक्तिम्+अपक्तिं दर्शनम्+अदर्शनं मात्रामात्रत्वम्+ऊष्मणः प्रकृतिविकृतिवर्णौ शौर्यं भयं क्रोधं हर्षं मोहं प्रसादम्+इति+एवम्+आदीनि च+अपराणि द्वन्द्वानि+इति|| 11 ।।पित्तान्तर्गतः+ इति वचनेन शरीरे ज्वालादियुक्तवह्निनिषेधेन पित्तोष्मरूपस्य वह्नेः सद्भावं दर्शयति; न तु पित्तात्+अभेदं, पित्तेन+अग्निमान्द्यस्य ग्रहण्यध्याये वक्ष्यमाणत्वात्, तथा पित्तहरस्य सर्पिषः+अग्निवर्धनत्वेन+उक्तत्वात्| पक्तिम्+अपक्तिम्+इति अविकृतिविकृतिभेदेन पाचकस्य+अग्नेः कर्म, दर्शनादर्शने नेत्रगतस्य+आलोचकस्य, ऊष्मणः+ मात्रामात्रत्वं वर्णभेदौ च त्वग्गतस्य भ्राजकस्य, भयशौर्यादयः+ हृदयस्थस्य साधकस्य, रञ्जकस्य तु बहिः स्फुटकार्यादर्शनात्+उदाहरणं न कृतम्|| 11 || <12-12> तत्+श्रुत्वा मरीचिवचः काप्यः+ उवाच---सोमः+ एव शरीरे श्लेष्मान्तर्गतः कुपिताकुपितः शुभाशुभानि करोति; तत्+यथा---दार्ढ्यं शैथिल्यम्+उपचयं कार्श्यम्+उत्साहम्+आलस्यं वृषतां क्लीबतां ज्ञानम्+अज्ञानं बुद्धिं मोहम्+एवम्+आदीनि च+अपराणि द्वन्द्वानि+इति|| 12 || सोमः+ जलदेवता, यदि वा चन्द्रः|| 12 || <12-13-15> तत्+श्रुत्वा काप्यवचः+ भगवान् पुनर्वसुः+आत्रेयः+ उवाच---सर्वः+ एव भवन्तः सम्यक्+आहुः+अन्यत्र+एकान्तिकवचनात्; सर्वः+ एव खलु वातपित्तश्लेष्माणः प्रकृतिभूताः पुरुषम्+अव्यापन्नेन्द्रियं बलवर्णसुखोपपन्नम्+आयुषा महता+उपपादयन्ति सम्यक्+एव+आचरिता धर्मार्थकामाः+ इव निःश्रेयसेन महता पुरुषम्+इह च+अमुष्मिन्+च लोके; विकृताः+तु+एनं महता विपर्ययेण+उपपादयन्ति ऋतवस्त्रयः+ इव विकृतिम्+आपन्ना लोकम्+अशुभेन+उपघातकालः+ इति|| 13 || तदृषयः सर्वे+ एव+अनुमेनिरे वचनमात्रेयस्य भगवतः+अभिननन्दुः+च+इति|| 14 || भवति च+अत्र--- तदात्रेयवचः श्रुत्वा सर्वे+ एव+अनुमेनिरे| ऋषयः+अभिननन्दुः+च यथा+इन्द्रवचनं सुराः|| 15 || ऐकान्तिकवचनात्+इति अवधारणात्+इति+अर्थः| निःश्रेयसेन सुखेन| ऋतवस्त्रयः+ इति शीतोष्णवर्षलक्षणाः+चतुः+मासेन ऋतुना| उपघातकालः+ इति देशोच्छेदकाले|| 13-15 || <12-16-17> तत्र श्लोकौ--- गुणाः षड् द्विविधः+ हेतुः+विविधं कर्म यत् पुनः| वायोः+चतुः+विधं कर्म पृथक् च कफपित्तयोः|| 16 || महर्षीणां मतिः+या या पुनः+वसुमतिः+च या| कलाकलीये वातस्य तत् सर्वं संप्रकाशितम्|| 17 || इति+अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने वातकलाकलीयः+ नाम द्वादशः+अध्यायः समाप्तः|| 12 || इति निर्देशचतुष्कः|| 3 || संग्रहे गुणाः षट्+इति रूक्षादयः| द्विविधः+ हेतुः+इति वातप्रकोपहेतुः+वातप्रशमहेतुः+च| विविधं नानाप्रकारं सन्निखिलम्+एव वायोः कर्म, यत् पुनः+चतुः+विधं कुपिताकुपितशरीराशरीरचरभेदेन भवति, तत्+उक्तम्+इति योजनीयं; न हि चतुः+विधव्यतिरेकेण वायोः पृथक्+विधं कर्मोक्तम्|| 16 || 17 || इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायाम्+आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने निर्देशचतुष्के वातकलाकलीयः+ नाम द्वादशः+अध्यायः|| 12 || इति निर्देशचतुष्कः|| 3 || त्रयोदशः+अध्यायः| --**-- <13-1-2> अथ+अतः स्नेहाध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 || इति ह स्म+आह भगवान्+आत्रेयः|| 2 || निर्देशवातकलाकलीये वातादयः+अभिहिताः, तेषां भेषजं यथा कल्पनीयं तदुपदेष्टुं कल्पनाचतुष्कः+अभिधीयते| भेषजानां कल्पना भेषजकल्पना, सा च कल्पना आश्रयद्रव्याभिधानं विना न पार्यते कल्पयितुम्;(1) (1.`कथयितुं' इति पा०|) अतः स्नेहादिद्रव्यगोचरा स्नेह-स्वेद-वमन-विरेचनकल्पना+इह+अभिधीयते, बस्तिकल्पना तु+इह बहुवक्तव्यत्वात्+न+उक्ता| अत्र+अपि वमनादिप्रवृत्तौ स्नेहस्य+एव प्रथमं विधीयमानतया तथा दोषप्रधानस्य वातस्य प्रधानभेषजत्वात्+च तत्प्रतिपादकः+ एव स्नेहाध्यायः+अभिधीयते| स्नेहस्य प्रतिपादकः+अध्यायः स्नेहाध्यायः|| 1 || 2 || <13-3> सांख्यैः संख्यातसंख्येयैः सहासीनं पुनर्वसुम्| जगद्धितार्थं पप्रच्छ वह्निवेशः स्वसंशयम्|| 3 || संख्या सम्यक्+ज्ञानं, तेन व्यवहरन्ति+इति सांख्याः| संख्यातं ज्ञातं संख्येयं ज्ञेयं यैः+ते तथा; यदि वा `संख्यातसंख्या+इयम्' इति पाठः, तदा पुनर्वसुविशेषणम्+एतत्; अर्थः+तु समानः| सांख्यैः सहावस्थानोपदर्शनमात्रेयस्य कर्तव्यप्रश्नानुगुणमनः समाधानोपदर्शनार्थम्| संशयम्+इति संशयेन(2) (2.`संशयविषयेण विषयिणं' इति पा०|) विषयिणा विषयं लक्षयति, तेन संशयम्+इति संशयविषयम्+इति+अर्थः|| 3 || <13-4-8> किम्+योनयः कति स्नेहाः के च स्नेहगुणाः पृथक्| कालानुपाने के कस्य कति काः+च विचारणाः|| 4 || कति मात्राः कथंमानाः का च केषु+उपदिश्यते| कः+च केभ्यः+ हितः स्नेहः प्रकर्षः स्नेहने च कः|| 5 || स्नेह्याः के के न च स्निग्धास्निग्धातिस्निग्धलक्षणम्| किं पानात् प्रथमं पीते जीर्णे किम्+च हिताहितम्|| 6 || के मृदुक्रूरकोष्ठाः का व्यापदः सिद्धयः+च काः| अच्छे संशोधने च+एव स्नेहे का वृत्तिः+इष्यते|| 7 || विचारणाः केषु योज्या विधिना केन तत् प्रभो !| स्नेहस्य+अमितविज्ञान ज्ञानम्+इच्छामि वेदितुम्|| 8 || कः+असौ संशयः+ इति+आह---किम्+योनयः+ इत्यादि| किम्+योनयः किम्+आधारकारणाः| कालः+च+अनुपानं च कालानुपाने| विचारणा द्रव्यान्तरासंयुक्तस्नेहपानं वर्जयित्वा स्नेहोपयोगः| कथंमाना कीदृक्+माना| का च+इति मात्रा| प्रकर्षः कालप्रकर्षः| स्नेहने स्नेहयुक्तिक्रियायाम्| के नच+इति के न च स्नेह्याः| किं पानात् स्नेहपानात् प्रथमं पूर्वं हिताहितं; किंच पीते स्नेहे तथा जीर्णे च स्नेहे हिताहितम्+इति योज्यम्| सिद्धयः+ व्यापत्साधनानि भेषजानि| अच्छेः+ इति संशोधनपृथक्+निर्देशात्+गोबलीवर्दन्यायेन संशमनः+ इति भवति| वृत्तिः+इति वृत्तिः उपचारविधानम्| ज्ञानं शास्त्रम्|| 4-8 || <13-9-11> अथ तत्संशयच्छेत्ता प्रत्युवाच पुनर्वसुः| स्नेहानां द्विविधा सौम्य योनिः स्थावरजङ्गमा|| 9 || तिलः प्रियालाभिषुकौ बिभीतकः+चित्राभयैः+अण्डमधूकसर्षपाः| कुसुम्भबिल्वारुकमूलकातसी-निकोचकाक्षोडकरञ्जशिग्रुकाः|| 10 || स्नेहाशयाः स्थावरसंज्ञिताः+तथा स्युः+जङ्गमा मत्स्यमृगाः सपक्षिणः| तेषां दधिक्षीरघृतामिषं वसा स्नेहेषु मज्जा च तथा+उपदिश्यते|| 11 || अभिषुकः+ औत्तरापथिकः| चित्रा गोरक्षकर्कटी, तद्बीजम्+इह; यदि वा चित्रा लोहितैः+अण्डः| अतसी `उमा' इति ख्याता|(1) (1.`सीडनीति प्रसिद्धा' इति पा०|) आरुकनिकोचकाक्षोडाः+ औत्तरापथिकाः| स्नेहाशयाः स्नेहस्थानानि| एते च+अविष्कृततमत्वेन+उक्ताः, तेन निम्बतैलादयः+ बोद्धव्याः| आमिषं मांसम्|| 9-11 || <13-12> सर्वेषां तैलजातानां तिलतैलं विशिष्यते| बलार्थे स्नेहने च+अग्र्यम्+ऐरण्डं तु विरेचने|| 12 ।। (कटूष्णं तैलम्+एरण्डं वातश्लेष्महरं गुरु| कषायस्वादुतिक्तैः+च योजितं पित्तहन्त्रपि|| 1 ||) तैलजातानाम्+इति जातशब्दः प्रकारवचनः; यथा---"यदाहारजातम्+अग्निवेशः"+ (सू.अ.25) इत्यादि| अत्र यद्यपि योगात्+तिलभवम्+एव तैलं, तथा+अपि रूढ्येह सर्वः+ एव स्थावरस्नेहाः+तैलम्+इति+उच्यन्ते| यत्+उक्तं %सुश्रुते%---"निष्पत्तेः+तद्गुणत्वात्+च तैलत्वम्+इतरेषु+अपि" (सु.सू.अ.45) इति| विशिष्यते अतिरिच्यते| अग्र्यम्+इति+ऐरण्डेन संबध्यते|| 12 || <13-13> सर्पिः+तैलं वसा मज्जा सर्वस्नेहोत्तमा मताः| एषु च+एव+उत्तमं सर्पिः संस्कारस्य+अनुवर्तनात्|| 13 || सर्वस्नेहोत्तमाः+ इति+अत्र सर्वशब्देन दधिक्षीरादयः+ गृह्यन्ते; सर्वस्नेहोत्तमत्वं च सर्पिः+आदीनां स्नेहगुणप्रकर्षवत्त्वेन| संस्कारः+ गुणान्तरारोपणं, तस्य+अनुवर्तनम्+अनुविधानं स्वीकरणम्+इति यावत्| एतत्+उक्तं भवति---यत्---न तथा तैलादयः+ द्रव्यान्तरसंस्कृताः संस्कारगुणान् वहन्ति यथा सर्पिः+इति| अतः+ एव+उक्तं---"न+अन्यः स्नेहः+तथा कश्चित् संस्कारम्+अनुवर्तते| यथा सर्पिः+अतः सर्पिः सर्वस्नेहोत्तमं मतम्" (नि.अ.1)| अतः+ एव संस्कारकद्रव्यचित्रकादिगुणानुविधाने+अपि सर्पिः+न स्वगुणान् स्नेहशैत्यादीन् जहाति, किम्+च स्वगुणान् तद्गुणान्+च वहति, यतः+अनुशब्देन पश्चात्+वाचिना स्वगुणवर्तनस्य पश्चात् संस्कारकगुणवर्तनम्+उच्यते| अतः+ एव+उक्तं---"स्नेहात्+वातं शमयति पित्तं माधुर्यशैत्यतः| घृतं तुल्यगुणं दोषं संस्कारात्+तु जयेत् कफम्" (नि.अ.1) इति| न च वाच्यं रूक्षोष्णचित्रकादिसंस्कारात्+रूक्षोष्णं सर्पिर्भूतं, ततः+च सर्पिषः स्नेहशैत्ये तद्विरुद्धे कथं तिष्ठतः ? इति; यतः सर्पिः संबद्धचित्रकावयवानुगतं हि रूक्षोष्णत्वं, सर्पिः+गते च स्नेहशैत्ये इति भिन्नाश्रयत्वात्+न विरोधः; इदम्+एव च सर्पिषः संस्कारानुवर्तनं यत्---स्वगुणविरुद्धस्य+अपि तस्य+अनुपघातेन धारणं; संस्कारकचित्रकादिगुणवहने+अपि सर्पिषः शैत्यादयः कदाचित्+अभिभूयन्ते संस्कारकगुणैः+उष्णादिभिः+न पुनः स्नेहगुणः, तस्य स्नेहेषु सर्वात्मना व्यवस्थितस्य प्रबलत्वात्; अतः+ एव सर्पिः+आदयः स्नेहप्रधानत्वात् `स्नेहा' इति+उच्यन्ते| अन्ये तु संस्कारानुवर्तनं स्वगुणोपघातेन संस्कारकगुणवहनं ब्रुवते, एतत्+च तैले तिष्ठति न सर्पिषि+इति वदन्ति; सर्पिषि तु संस्कारानुवर्तनम्+उक्तं यत् तत् सर्पिषि सर्वथा कस्यचित्+गुणस्य संस्कारगुणेन+अनुपघातात्+भवति;(1) (1.`संस्कारगुणेन स्वगुणोपघातात्+भवति' इति पा०|) तथाहि---दाहप्रशमनार्थं ज्वरे चन्दनादिशीतद्रव्यसाधिततैलम्+उक्तं, यतः शीतेन साधितं तैलम्+उष्णम्+अपि स्वभावात्+शीतम्+एव भवति+इति|| 13 || <13-14-17> घृतं पित्तानिलहरं रसशुक्रौजसां हितम्| निर्वापणं मृदुकरं स्वरवर्णप्रसादनम्|| 14 || मारुतघ्नं न श्लेष्मवर्धनं बलवर्धनम्| त्वच्यम्+उष्णं स्थिरकरं तैलं योनिविशोधनम्|| 15 || विद्धभग्नाहतभ्रष्टयोनिकर्णशिरोरुजि| पौरुषोपचये स्नेहे व्यायामे च+इष्यते वसा|| 16 || बलशुक्ररसश्लेष्ममेदोमज्जविवर्धनः| मज्जा विशेषतः+अस्थ्नां च बलकृत् स्नेहने हितः|| 17 || स्नेहगुणान्+अभिधत्ते---घृतम्+इत्यादि| निर्वापणं दाहप्रशमनम्| मारुतघ्नम्+इत्यादि तैलगुणाः| स्थिरकरम् अङ्गस्थैर्यकरम्| विद्धेत्यादि वसागुणाः| पौरुषोपचयः शुक्रोपचयः| स्नेहे शरीरस्नेहने कर्तव्ये| बलशुक्रेत्यादि मज्जगुणाः|| 14-17 || <13-18> सर्पिः शरदि पातव्यं वसा मज्जा च माधवे| तैलं प्रावृषि न+अत्युष्णशीते स्नेहं पिबेत्+नरः|| 18 || सर्पिरादिपानकालम्+आह---सर्पिः शरदि+इत्यादि| माधवे वैशाखे| प्रावृट्+आषाढश्रावणौ, यत्+उक्तं---"प्रावृट् शुक्रनभौ ज्ञेयौ" (सि.अ.6) इति| शरदि बहुपित्तत्वेन पित्तविरुद्धं घृतम्+एव यौगिकं, न+अन्यः+तैलादिः| वसामज्ज्ञोः+तु न+अतिशीतोष्णत्वात् साधारणे; यतः+तयोः+अनुपाने शीतत्वेन वा+उष्णत्वेन वा निर्देशः+ न कृतः; "यथासत्त्वं तु शैत्यौष्ण्ये वसामज्ज्ञोः+विनिर्दिशेत्" (सू.अ.27) इति तु वचनेन शैत्यौष्ण्याभिधानं सामान्येन, तैलसर्पिर्वदौष्ण्यशैत्यानभिधानात्+न प्रकर्षप्राप्तशैत्यौष्णत्वप्रापकम्| अतः+ एव+उक्तं---"तैलवसामज्जसर्पिषां तु यथापूर्वं श्रेष्ठत्वं वातश्लेष्मविकारेषु भवति, यथा+उत्तरं पित्तविकारेषु" (वि.अ.8) इति| अत्र+उत्तरस्य सर्पिषः शैत्यात् पित्तहरत्वं, तैलस्य तु+उष्णत्वात्+वातश्लेष्महरत्वं, वसामज्ज्ञोः+तु साधारणत्वेन मध्यगतत्वम्+इति स्थितम्| एवं वसामज्ज्ञोः साधारणत्वेन तथा बल्यत्वधातुवृद्धिकरत्वाभ्याम्+अनतिशीतोष्णे तथा बलक्षयधातुक्षययुक्ते माधवे प्रयोगः+ युक्तः| चैत्रः+तु मुख्यसाधारणगुणः+अपि प्रभूतश्लेष्मतया न स्नेहविषयः+ इति+अनुक्तः| सामान्येन स्नेहोपयोगे शस्तं कालम्+आह---न+अत्युष्णेत्यादि| न+अत्युष्णे ग्रीष्मे, न+अतिशीते हेमन्ते शिशिरे च तथा वर्षजनितशैत्ये वर्षाकाले| अयं च+अनात्ययिकविकारे सति कालनियमः+ ज्ञेयः, अग्रे उष्णे शीते च काले स्नेहोपदेशात्|| 18 || <13-19> वातपित्ताधिकः+ रात्रौ+उष्णे च+अपि पिबेत्+नरः| श्लेष्माधिकः+ दिवा शीते पिबेत्+च+आमलभास्करे|| 19 || कालविशेषे दोषविशेषे च पानक्रमं दर्शयति---वातेत्यादिना| वातः+च पित्तं च वातपित्तं, तदधिकः+ वातपित्ताधिकः| रात्रौ+इति सायम्| उष्णे ग्रीष्मे| श्लेष्माधिकग्रहणम्+अत्यन्तशीतविकारगृहीतपुरुषोपलक्षणार्थं, तेन वातश्लेष्माधिकः श्लेष्माधिकः+च गृह्यते; अतः+ एव %सुश्रुते%+अपि+उक्तं---"वातपित्ताधिकः+ रात्रौ वातश्लेष्माधिकः+ दिवा" (सु.चि.31) इति| केवलवाताधिकस्य तथा पित्ताधिकस्य श्लेष्माधिकस्य च साधारणे शरदादौ काले उत्सर्गसिद्धः+ एव पानकालः+ वक्ष्यमाणः+ भवति| वक्ष्यति हि---"पिबेत् संशमनं स्नेहम्+अन्नकाले" इत्यादि| अन्ये तु ब्रुवते---वाताधिकग्रहणेन केवलवातस्य+अपि ग्रहणं, श्लेष्माधिकव्यपदेशात्+च वातश्लेष्म-पित्तश्लेष्मणोः+अपि ग्रहणम्+इति| शीते हेमन्तादौ| अमलः प्रबलरश्मिः+यस्मिन् दिनस्य भागे भास्करः सः+अमलभास्करः+ मध्याह्नः+ इति यावत्|| 19 || <13-20-21> अत्युष्णे वा दिवा पीतः+ वातपित्ताधिकेन वा| मूर्च्छां पिपासाम्+उन्मादं कामलां वा समीरयेत्|| 20 || शीते रात्रौ पिबन् स्नेहं नरः श्लेष्माधिकः+अपि वा| आनाहमरुचिं शूलं पाण्डुतां वा समृच्छति|| 21 || उक्तकालनियमविपर्यये दोषम्+आह---अत्युष्णे वा+इत्यादि| अत्युष्णे काले दिवा पीतः स्नेहः श्लैष्मिकस्य+अपि यथा+उक्तविकारकरः, तथा वातपित्ताधिकेन पीतः शीतकाले+अपि यथा+उक्तविकारकरः; एवं निशापाने+अपि वाक्यार्थः; परं निषिद्धस्य कालस्य दोषस्य च मेलके+अत्यये च+उक्तविकारप्रकर्षाप्रकर्षौ तर्कणीयौ|| 20 || 21 || <13-22> जलम्+उष्णं घृते पेयं यूषः+तैले+अनु शस्यते| वसामज्ज्ञोः+तु मण्डः स्यात् सर्वेषु+उष्णम्+अथ+अम्बु वा|| 22 || अनुपानम्+आह---जलम्+इत्यादि| तैले+अनु+इति अनुपाने| अनुपानपरिमाणं तु सम्यक्+भेषजपाकार्थं क्रियमाणं भेषजावैकारिकपाकेन+एव+उन्नेयं, वृद्धवैद्यव्यवहारात्+च|| 22 || <13-23-25> ओदनः+च विलेपी च रसः+ मांसं पयः+ दधि| यवागूः सूपशाकौ च यूषः काम्बलिकः खडः|| 23 || सक्तवस्तिलपिष्टं च मद्यं लेहाः+तथा+एव च| भक्ष्यम्+अभ्यञ्जनं बस्तिः+तथा च+उत्तरबस्तयः|| 24 || गण्डूषः कर्णतैलं च नस्तः कर्णाक्षितर्पणम्| चतुः+विंशतिः+इति+एताः स्नेहस्य प्रविचारणाः(1)|| 25 || (1.कल्पनापूर्वकभेदाः+ इति+अर्थः|) विचारणाः संख्यया स्वरूपेण च+एकग्रन्थेन+आह---ओदनः+च+इत्यादि| विलेपी विरलद्रवा यवागूः+बहुसिक्थसमन्विता ज्ञेया| सशाकपल्लवेन कृतः+ यूषः खडः| काम्बलिकः+ दधिलवणस्नेहतिलादिकृतः+ ईषत्+अम्लः| एतयोः+उदाहरणं यथा---"तक्रे कपित्थच+अङ्गेरीमरिचाजाजिचित्रकैः(2)"| (2.`ओचुक्रीकाओ' इति पा०|) सुपक्वः खडयूषः+अयम्+अयं काम्बलिकः+ मतः|| दध्यम्लः+ लवणस्नेहतिलमाषान्वितः शृतः" इति| लेहः शर्करादीनां पाकात् कृतः; लिह्यते+ इति लेहः| प्रविचार्यते अवचार्यते+अनुकल्पेन+उपयुज्यते+अनया+इति प्रविचारणा ओदनादयः; ओदनादयः+च स्नेहप्रविचारणायां स्नेहयुक्ताः+ एव बोद्धव्याः; अभ्यञ्जनादयः+तु यद्यपि शुद्धस्नेहसंपाद्याः+तथा+अपि जठराग्निसंबन्धे न व्याप्रियन्ते+ इति तन्त्रे विचारणाशब्देन+उच्यन्ते|| 23-25 || <13-26> अच्छपेयः+तु यः स्नेहः+ न ताम्+आहुः+विचारणाम्| स्नेहस्य स भिषक्+दृष्टः(1) (1.`भिषक्+दिष्टः' इति|) कल्पः प्राथमकल्पिकः|| 26 || केवलस्नेहपानं तु स्नेहने शक्त्यतिशयवत्त्वेन न विचारणासंज्ञया+उच्यते, एतत्+एव+आह---अच्छपेयः+ इत्यादि| अच्छः+च पेयः+च अच्छपेयः, ओदनाद्यसंबन्धे सति पेयः+ इति+अर्थः| न ताम्+आहुः+विचारणाम्+इति वचनेन वैद्यपरम्परासिद्धः+अयं व्यवहारः+ इति दर्शयति| भिषग्भिः+दृष्टः+ भिषक्+दृष्टः| प्रथमे श्रेष्ठे कल्पे पक्षे भवति+इति प्राथमकल्पिकः, श्रेष्टः+ इति+अर्थः|| 26 || <13-27-28> रसैः+च+उपहितः स्नेहः समासव्यासयोगिभिः| षड्भिः+त्रिषष्टिधा संख्यां प्राप्नोति+एकः+च केवलः|| 27 || एवम्+एताः+चतुःषष्टिः स्नेहानां प्रविचारणा|(2) (2.`प्रविचारणाः' इति पा०|) ओकः+तुव्याधिपुरुषान् प्रयोज्या जानता भवेत्|| 28 || प्रकारान्तरेण विचारणाभेदम्+आह---रसैः+च+इत्यादि| समासः+ रसानाम्+अन्योन्यमेलकः, व्यासः+अमेलकः; समासव्यासविद्भिः षड्भी रसैः+ओदनादिगतैः+उपहितः+ युक्तः सन् स्नेहः+त्रिषष्टिसंख्यां प्राप्नोति| एकः+च केवलः+ इति+अच्छपेयं वर्जयित्वा+अभ्यञ्जनादिप्रयोज्यः| त्रिषष्टी रसभेदाः+ आत्रेयभद्रकाप्यीये "स्वादुः+अम्लादिप्रर्योगं" (सू.अ.26) इत्यादिवाक्ये वक्ष्यमाणाः+ बोद्धव्याः| एवं स्नेहानां रसयुक्तानां चतुःषष्टिः प्रविचारणाः+ भवन्ति| चतुःषष्टिः+इति स्नेहानाम्+इति+अनेन संबध्यते, तेन प्रविचारणेति+एकवचनम्+उपपन्नं भवति| न सर्वविचारणा सर्वत्र कर्तव्या, किन्तु सात्म्यः+तुव्याधिदोषपुरुषान् परीक्ष्य या यत्र युज्यते सा तत्र कर्तव्या+इति+आह---ओकः+तु+इत्यादि| ओकः अभ्यासः| पुरुषग्रहणेन कस्मिन् देशे+अयं पुरुषः+ वर्तते+ इति परीक्षया देशः+अपि+अवरुद्धः+ बोद्धव्यः, वयोबलप्रभृतयः+च बोद्धव्याः|| 27 || 28 || <13-29-40> अहोरात्रम्+अहः कृत्स्नम्+अर्धाहं च प्रतीक्षते| प्रधाना मध्यमा ह्रस्वा स्नेहमात्रा जरां प्रति|| 29 || इति तिस्रः समुद्दिष्टा मात्राः स्नेहस्य मानतः| तासां प्रयोगान् वक्ष्यामि पुरुषं पुरुषं प्रति|| 30 || प्रभूतस्नेहनित्याः+ ये क्षुत्पिपासासहाः+ नराः| पावकः+च+उत्तमबलः+ येषां ये च+उत्तमा बले|| 31 || गुल्मिनः सर्पदष्टाः+च विसर्पोपहताः+च ये| उन्मत्ताः कृच्छ्रमूत्राः+च गाढवर्चसः+ एव च|| 32 || पिबेयुः+उत्तमां मात्रां तस्याः पाने गुणान्+शृणु| विकारान्+शमयति+एषा शीघ्रं सम्यक्प्रयोजिता|| 33 || दोषानुकर्षिणी मात्रा सर्वमार्गानुसारिणी| बल्या पुनः+नवकरी शरीरेन्द्रियचेतसाम्|| 34 || अरुष्कस्फोटपिडकाकण्डूपामाभिः+अर्दिताः| कुष्ठिनः+च प्रमीढाः+च वातशोणितिकाः+च ये|| 35 || न+अतिवह्वाशिनः+च+एव मृदुकोष्ठाः+तथा+एव च| पिबेयुः+मध्यमां मात्रां मध्यमाः+च+अपि ये बले|| 36 || मात्रैषा मन्दविभ्रंशा न च+अतिबलहारिणी| सुखेन च स्नेहयति शोधनार्थे च युज्यते|| 37 ।। ये तु वृद्धाः+च बालाः+च सुकुमाराः सुखोचिताः| रिक्तकोष्ठत्वम्+अहितं येषां मन्दाग्नयः+च ये|| 38 || ज्वरातीसारकासाः+च येषां चिरसमुत्थिताः| स्नेहमात्रां पिबेयुः+ते ह्रस्वां ये च+अवराः+ बले|| 39 || परिहारे सुखा च+एषा मात्रा स्नेहनबृंहणी| वृष्या बल्या निराबाधा चिरं च+अपि+अनुवर्तते|| 40 || मात्रायाः संख्यां प्रमाणं च+आह---अहोरात्रम्+इत्यादि| अहोरात्रशब्दः+अष्टप्रहरोपलक्षणः, एवम्+अहः शब्दार्धाहशब्दौ चतुःप्रहरद्विप्रहरोपलक्षणौ, तेन प्रहराद्यतीते+अपि+अहनि पीता मात्रा यथा+उक्तप्रहरकालप्राप्त्या दिनान्तरे रात्रौ वा जीर्यमाणा मन्तव्या; अन्ये तु+अहोरात्रशब्देन न्यूनेन+अपि+अह्ना युक्ता रात्रिः+अहोरात्रशब्देन+उच्यते,(1) (1.`अहोरात्रेण+एव+उच्यते' इति पा०|) कृत्स्नार्धाहौ तु प्रहरोपलक्षणौ+इति वदन्ति| अत्र यदा अहोरात्रपरिणामिनी मात्रा क्रियते, तदा तदहराहारः+ न कर्तव्यः; अतः+ एव+एतत्पानं पुरुषविशेषविषयकथने उक्तं---"क्षुत्पिपासासहाः+ नराः" इति| प्रभूतस्नेहनित्याः प्रभूतस्नेहसात्म्याः| सम्यक्+योजिता+इतिवचनेन महाव्यापत्तित्वम्+अस्याः सूचयति| सर्वमार्गाः कोष्ठसन्धिमर्मशाखाः| पुनः+नवकरी निःशेषदोषहरत्वेन| अरुष्केत्यादि मध्यममात्रागुणः; अरुष्का अरूंषिका| शोधनार्थः+ इति शोधनार्थ(ङ्ग)स्नेहकरणे; एतेन उत्तममात्रा संशमने(2) (2.`संशमनी' इति पा०|) एव परं, न तु शोधनाङ्गस्नेहे कर्तव्या+इति दर्शयति| ये तु+इत्यादि ह्रस्वमात्रागुणः| परिहारे सुखेति अल्पपरिहारत्वेन|| 29-40 || <13-41-43> वातपित्तप्रकृतयः+ वातपित्तविकारिणः| चक्षुःकामाः क्षताः क्षीणाः+ वृद्धाः+ बालाः+तथा+अबलाः|| 41 || आयुः प्रकर्षकामाः+च बलवर्णस्वरार्थिनः| पुष्टिकामाः प्रजाकामाः सौकुमार्यार्थिनः+च ये|| 42 || दीप्त्योजः स्मृतिमेधाग्निबुद्धीन्द्रियबलार्थिनः| पिबेयुः सर्पिः+आर्ताः+च दाहशस्त्रविषाग्निभिः|| 43 || यः स्नेहः+ यत्र कार्यः+तम्+आह---वातपित्तेत्यादि| वातपित्तविकारग्रहणेन+एव वातपित्तप्रकृतिषु लब्धेषु पुनः+तदभिधानं वातपित्तप्रकृतीनां स्तोकश्लेष्मविकारे+अपि घृतपानोपदेशार्थम्; एवं वातव्याधिभिः+आविष्टाः+ वातप्रकृतयः+च यः+ इति+अत्र व्याख्येयम्| बलार्थिनः+ इति+अत्र बलशब्दः स्मृत्यादिभिः संबध्यते| आर्ताः पीडिताः, दाहादिभिः+इति संबन्धः|| 41-43 || <13-44-46> प्रवृद्धश्लेष्ममेदस्काः+चलस्थूलगलोदराः| वातव्याधिभिः+आविष्टाः+ वातप्रकृतयः+च ये|| 44 || बलं तनुत्वं लघुतां दृढतां स्थिरगात्रताम्|(1) (1.`स्थिरतां दृढगात्रताम्' इति पा०|) स्निग्धश्लक्ष्णतनुत्वक्तां ये च काङ्क्षन्ति देहिनः|| 45 || कृमिकोष्ठाः क्रूरकोष्ठाः+तथा नाडीभिः+अर्दिताः| पिबेयुः शीतले काले तैलं तैलोचिताः+च ये|| 46 || तैलविषयम्+आह---प्रवृद्धेत्यादि| शीतले कालः+ इति तैलस्य+उष्णत्वेन शीतले+अपि कालः+ इति+अर्थः; तेन सामान्यप्रतिषेधः `न+अत्युष्णशीते स्नेहं पिबेत्+नरः' इति न विरुध्यते; यदि वा सर्पिः पानकालापेक्षया शीतत्वं बोद्धव्यम्|| 44-46 || <13-47-49> वातातपसहाः+ ये च रूक्षाः+ भाराध्वकर्शिताः| संशुष्करेतोरुधिरा निष्पीतकफमेदसः|| 47 || अस्थिसन्धिसिरास्नायुमर्मकोष्ठमहारुजः| बलवान्मारुतः+ येषां खानि च+आवृत्य तिष्ठति|| 48 || महत्+च+अग्निबलं येषां वसासात्म्याः+च ये नराः| तेषां स्नेहयितव्यानां वसापनं विधीयते|| 49 || वसाविषयम्+आह---वातातपेत्यादि| संशुष्कनिष्पीतशब्दौ क्षीणार्थौ+एव| महारुजः+ इति+अस्थ्यादिभिः संबध्यते| खानि स्रोतांसि|| 47-49 || <13-50-51.1> दीप्ताग्नयः क्लेशसहाः+ घस्मराः स्नेहसेविनः| वातार्ताः क्रूरकोष्ठाः+च स्नेह्या मज्जानम्+आप्नुयुः|| 50 || येभ्यः+ येभ्यः+ हितः+ यः+ यः स्नेहः सः+ परिकीर्तितः| 51.1 | दीप्ताग्नयः+ इत्यादि मज्जपानविषयः| घस्मराः+ बहुभक्षकाः| आप्नुयुः उपयुञ्जीरन्|| 50-51.1 || <13-51.2> स्नेहनस्य प्रकर्षौ तु सप्तरात्रत्रिरात्रकौ|| 51.2 || प्रकर्षौ+इति अल्पप्रकर्षभूयः प्रकर्षौ;(2) (2.`अल्पत्वभूयः+तु+अप्रकर्षौ' इति पा०|) तेन, अल्पत्वेन त्रैरात्रिकः प्रकर्षः, भूयः+तु+एन साप्तरात्रिकः+ इति च भवति| एतत्+च वक्ष्यमाणसद्यःस्नेहप्रयोगातिरिक्तप्रयोगे बोद्धव्यं; यदि वा, सद्यः-स्नेहप्रयोगाः+ अपि त्र्यहेण+एव स्नेहयन्ति, स्तुत्यर्थं तु तेषु सद्यः+ इति+उक्तम्| यत्+उक्तं---"त्र्यहावरं सप्तदिनं परं तु स्निग्धः+ नरः स्वेदयितव्यः+ इष्टः| न+अतः परं स्नेहनम्+आदिशन्ति सात्म्यीभवेत् सप्तदिनात् परं तु" (सि.अ.1) इति|| 51 || <13-52> स्वेद्याः शोधयितव्याः+च रूक्षाः+ वातविकारिणः| व्यायामम्+अद्यस्त्रीनित्याः स्नेह्याः स्युः+ये च चिन्तकाः|| 52 || सामान्येन स्नेह्यान्+आह---स्वेद्याः+ इत्यादि| स्वेद्याः स्वतन्त्रस्वेदसाध्या वातरुगार्तादयः, शोधनाङ्गस्वेदसाध्यानां तु शोधयितव्याः+ इति+अनेन+एव गृहीतत्वात्| चिन्तकाः+ इति चिन्ताबहुलाः|| 52 || <13-53-56> संशोधनात्+ऋते येषां रूक्षणं संप्रवक्ष्यते| न तेषां स्नेहनं शस्तुम्+उत्सन्नकफमेदसाम्|| 53 || अभिष्यण्णान्+अनगुदा नित्यमन्दाग्नयः+च ये| तृष्णामूर्च्छापरीताः+च गर्भिण्यः+तालुशोषिणः|| 54 || अन्नद्विषः+छर्दयन्तः+ जठरामगरार्दिताः| दुर्बलाः+च प्रतान्ताः+च स्नेहग्लानाः+ मदातुराः|| 55 || न स्नेह्या वर्तमानेषु न नस्तोबस्तिकर्मसु| स्नेहपानात् प्रजायन्ते तेषां रोगाः सुदारुणाः|| 56 || अस्नेह्यान्+आह---संशोधनात्+ऋतः+ इत्यादि| येषां रूक्षणं वक्ष्यते लङ्घनबृंहणीये---"अभिष्यन्दा महादोषा मर्मस्था व्याधयः+च ये| ऊरुस्तम्भप्रभृतयः+ रूक्षणीयाः+ निदर्शिताः" (सू.अ.22) इति+अनेन, तेषां शोधनात्+ऋते स्नेहनं न शस्तं, यदा तु शोधनेन विरूक्ष्यन्ते तदा परं शोधनाङ्गः(र्थ)+तत्र स्नेहः कर्तव्यः+ इति भावः| उत्सन्नः+ वृद्धः कफः+ मेदः+च येषां ते तथा; एतत्+च विशेषणं विरूक्षणीयाः+ एवंभूताः+ एव भवन्ति+इति दर्शयति|(1) (1.`दर्शनार्थं' इति पा०|) अभिष्यण्णः द्रवप्रधानश्लेष्मविकारी| गरः कृत्रिमं विषम्| अतिप्रतान्तः अतिक्षीणद्रवधातुः| वर्तमानेषु क्रियमाणेषु+इति+अर्थः|| 53-56 || <13-57-59> पुरीषं ग्रथितं रूक्षं वायुः+अप्रगुणः+ मृदुः| पक्ता खरत्वं रौक्ष्यं च गात्रस्य+अस्निग्धलक्षणम्|| 57 || वातानुलोम्यं दीप्तः+अग्निः+वर्चः स्निग्धम्+असंहतम्| मार्दवं स्निग्धता च+अङ्गे स्निग्धानाम्+उपजायते|| 58 || पाण्डुता गौरवं(2) (2.`सदनं' इति पा०|) जाड्यं पुरीषस्य+अविपक्वता| तन्द्रीररुचिरुत्केशः स्यात्+अतिस्निग्धलक्षणम्|| 59 || अस्निग्धलक्षणम्+आह---पुरीषम्+इत्यादि| मृदुः+इति पक्तुः+विशेषणम्| वातानुलोम्यम्+इत्यादि स्निग्धलक्षणम्| पाण्डुतेत्यादि अतिस्निग्धलक्षणम्| जाड्यम् इन्द्रियजडत्वम्|| 57-59 || <13-60-61> द्रवोष्णम्+अनभिष्यन्दि भोज्यम्+अन्नं प्रमाणतः| न+अतिस्निग्धम्+असंकीर्णं श्वः स्नेहं पातुम्+इच्छता|| 60 || पिबेत् संशमनं स्नेहम्+अन्नकाले प्रकांक्षितः| शुद्ध्यर्थं पुनः+आहारे नैशे जीर्णे पिबेत्+नरः|| 61 || स्नेहात् पूर्वं यत् पथ्यं तत्+आह---द्रवोष्णम्+इत्यादि| असङ्कीर्णम् अविरुद्धवीर्यम्| श्वः+ इति+आगामिदिने| अन्नकाले द्विप्रहरादिलक्षणे बुभुक्षा कदाचित्+न(3) (3.`न भवति+अपि' इति पा०|) स्यात्+अपि तदर्थं विशेषणं---प्रकाङ्क्षितः+ इति| शुद्ध्यर्थं तु स्नेहं नैशे दिनान्तरकृते आहारे जीर्णः+ एव प्रातः+एव पिबेत्+इति+अर्थः| संशमनार्थस्नेहः+ यदि जरणान्ते प्रातः+एव क्रियते तदा कोष्ठोपलेपकदोषस्य+अक्षयात्+तेन दोषेण संबद्धः+ दोषोत्क्लेशं कुर्यात्+न संशमनं, संशोधनार्थः+तु दोषोत्क्लेशं करोति+इति+अपेक्षणीयः+ एव+इति भावः| एतत्+च कालकथनम्+उत्सर्गेण, तेन "वातपित्ताधिकः+ रात्रौ" इति+उक्तकालविरोधः+ न भवति|| 60-61 || <13-62-64> उष्मोदकोपचारी स्यात्+ब्रह्मचारी क्षपाशयः|(4) (4.`ब्रह्मचारी क्षपाशयः+ इति+अनेन मैथुनदिवास्वप्नरात्रिजागरणानां निषेधः' इति %शिवदाससेनः%|) शकृत्+मूत्रानिलोद्गारान्+उदीर्णान्+च न(5) (5.`उदीर्णान्+च न धारयेत्+इति+अत्र चकारात्+अनुदीर्णान्+च न+उदीरयेत्+इति+अर्थः+ ज्ञेयः' इति %शिवदाससेनः%|) धारयेत्|| 62 || व्यायामम्+उच्चैः+वचनं क्रोधशोकौ हिमातपौडवर्जयेत्+अप्रवातं च सेवेत शयनासनम्|| 63 || स्नेहं(1) (1.%गङ्गाधरः+%तु `स्नेहं पीत्वा नरे स्नेहं प्रतिभुञ्जानः+ एव च' इति पठति, `स्नेहं पीत्वा तु+अपरं स्नेहं प्रतिभुञ्जाने नरे स्नेहमिथ्योपचारात्+दारुणाः+ गदाः+ जायन्ते' इति व्याख्यानयति| %योगीन्द्रनाथसेनः+%तु `स्नेहं पीत्वा नरः स्नेहं प्रतिभुञ्जानः+ एव च| उष्णोदकोपचारी स्यात्' इत्यादि `सेवेत शयनासनम्| स्नेहमिथ्योपचारात्+हि जानय्ते दारुणाः+ गदाः'+ इति+एवं किञ्चित्पौर्वापर्यं कुत्वा पठति, `पीते हिताहितम्+आह---स्नेहं पीत्वा+इत्यादि| स्नेहं पीत्वा तथा स्नेहं प्रतिभुञ्जानः तस्मिन्+एव दिने स्नेहं पिबन् स्नेहं पीतवान् स्नेहं पिबः+च+इति+अर्थः, नरः+ उष्णोदकोपचारी स्यात्' इत्यादि व्याख्यानयति च|) पीत्वा नरः स्नेहं प्रतिभुञ्जानः+ एव च| स्नेहमिथ्योपचारात्+हि जायन्ते दारुणाः+ गदाः|| 64 || क्षपायाम्+एव स्वपिति+इति क्षपाशयः| अप्रवातं च+इति शयनासनविशेषणम्| स्नेहं प्रतिभुञ्जानः+ इति स्नेहे जीर्णे+अपि स्नेहप्रयोगानुगुणम्+अन्यस्नेहम्+अविरुद्धवीर्यादिगुणयुक्तं भुञ्जानः| एतेन स्नेहे पीते जीर्णे किम्+च हिताहितम्+इति प्रश्नद्वयस्य+उत्तरम्+इदम्---उष्णोदकोपचारी स्यात्+इत्यादि भवति|| 62-64 || <13-65-69> मृदुकोष्ठः+त्रिरात्रेण स्निह्यति+अच्छोपसेवया| स्निह्यति क्रूरक्रोष्ठः+तु सप्तरात्रेण मानवः|| 65 || गुडम्+इक्षुरसं मस्तु क्षीरम्+उल्लोडितं दधि| पायसं कृशरां सर्पिः काश्मर्यत्रिफलारसम्|| 66 || द्राक्षारसं पीलुरसं जलम्+उष्णम्+अथ+अपि वा| मद्यं ता तरुणं पीत्वा मृदुकोष्ठः+ विरिच्यते|| 67 || विरेचयन्ति न+एतानि क्रूरकोष्ठं कदाचन| भवति क्रूरकोष्ठस्य ग्रहणि+अत्युल्बणानिला|| 68 || उदीर्णपित्ताऽल्पकफा ग्रहणी मन्दमारुता| मृदुकोष्ठस्य तस्मात् सः+ सुविरेच्यः+ नरः स्मृतः|| 69 || मृदुकोष्ठादिलक्षणम्+आह---मृद्वित्यादि| अभ्यर्हितत्वात् कोष्ठज्ञानस्य+अन्यथा+अपि तल्लक्षणम्+आह---गुडम्+इत्यादि| उल्लोडितं दधिसरः| कृशराः+ तिलतण्डुलमाषकृताः+ यवागूः; वचनं हि---"तिलतण्डुलमाषैः+तु कृशरा त्रिसरा+इति च"| क्रूरकोष्ठाविरेचनहेतुम्+आह---भवति+इत्यादि| ग्रहणी कोष्ठस्थाग्न्यधिष्ठानभूता नडी; यत्+उक्तम्---"अग्न्यधिष्ठानम्+अन्नस्य ग्रहणात्+ग्रहणी मता" (चि.अ.15) इति| उदीर्णपित्तेत्यादि मृदुकोष्ठस्वरूपकथनम्| क्रूरकोष्ठस्य ग्रहणीगतः+ वायुः+गुडादीनां सरत्वं प्रतिबध्नाति, मृदुकोष्ठस्य हि ग्रहण्यां विरोधकः+ वायुः+न+अस्ति, स्तम्भकः+अपि श्लेष्मां+अल्पः उद्भूतसरत्वगुणं च पित्तं प्रबलं; तेन गुडादिभिः सुखं विरेचनं भवति+इति भावः|| 65-69 || <13-70-78> उदीर्णपित्ता ग्रहणी यस्य च+अग्निबलं महत्| भस्मीभवति तस्य+आशु स्नेहः पीतः+अग्नितेजसा|| 70 || सः+ जग्ध्वा स्नेहमात्रां ताम्+ओजः प्रक्षारयन् बली| स्नेहाग्निः+उत्तमां तृष्णां सोपसर्गाम्+उदीरयेत्|| 71 || न+अलं स्नेहसमृद्धस्य शमाय+अन्नं सुगुर्वपि| सः+ चेत् सुशीतं सलिलं न+आसादयति दह्यते| यथा+एव+आशीविषः कक्षमध्यगः स्वविषाग्निना|| 72 || अजीर्णे यदि तु स्नेहे तृष्णा स्यात्+छर्दयेत्+भिषक्| शीतोदकं पुनः पीत्वा भुक्त्वा रूक्षान्नम्+उल्लिखेत्|| 73 || न सर्पिः केवलं पित्ते पेयं सामे विशेषतः| सर्वं हि+अनुरजेत्+देहं(1) (1.`हि+अनुचरेत्+देहं' इति पा०|) हत्वा संज्ञां च मारयेत्|| 74 || तन्द्रा(2) (2.`तन्त्रीः+उत्क्लेशः'+ इति पा०|) सोत्क्लेशः+ आनाहः+ ज्वरः स्तम्भः+ विसंज्ञता| कुष्ठानि कण्डूः पाण्डुत्वं शोफार्शांस्यरुचिः+तृषा|| 75 || जठरं ग्रहणीदोषाः स्तैमित्यं वाक्यनिग्रहः| शूलम्+आमप्रदोषाः+च जायन्ते स्नेहविभ्रमात्|| 76 || तत्र+अपि+उल्लेखनं शस्तं स्वेदः कालप्रतीक्षणम्| प्रति प्रति व्याधिबलं बुद्ध्वा स्रंसनम्+एव च|| 77 || तक्रारिष्टप्रयोगः+च रूक्षपानान्नसेवनम्| मूत्राणां त्रिफलायाः+च स्नेहव्यापत्तिभेषजम्|| 78 || संप्रति स्नेहव्यापदः+ दर्शयति---उदीर्णेत्यादि| ओजः सर्वधातुसारभूतं हृदि स्थितं, प्रक्षारयन् स्थानात्+भ्रंशयन् क्षपयन्+च| बलि+इति+अनेन स्नेहेन्धनः+ वह्निः+नितरां बलवान् भवति+इति दर्शयति| वचनं हि---"न+अलं स्नेहसमृद्धस्य शमाय+अन्नं सुगुर्वपि" इति| उत्तमां महतीं मात्राम्| सोपसर्गां सोपद्रवाम्| कक्षः काष्ठसमूहः| छर्दयेत्+इति प्रथमं स्नेहम्+एव तृष्णाकारकं छर्दयित्वा पुनः शीतोदकं पीत्वा रूक्षान्नं च भुक्त्वा उल्लिखेत्+इति योजनीयम्| न सर्पिः+इत्यादि|---न सर्पिः सामे पित्ते पेयं, केवलं तु+असंस्कृतं विशेषतः+ न पेयं सामपित्तः+ एव+इति योजना; एवं मन्यते---संस्कृतं तिक्तकादिभिः+युतं सामे पित्ते तिक्तकादिपाचनगुणानुयोगात्+योग्यं कदाचित्+भवति+अपि,(3) (3.`योग्यं शंक्येत+अपि' इति पा०|) असंस्कृतं तु सर्वथा विरुद्धम्+एव; यदिवा, केवलम्+असंस्कृतं सर्पिः पित्ते सामान्येन सामे निरामे वा न पेयं, सामे पित्ते विशेषतः+ इति योजना| एतेन, यत्र+अपि सामान्येन घृतं विहितं, यथा---"अतः+ ऊर्ध्वं कफे मन्दे वातपित्तोत्तरे ज्वरे| परिपक्वेषु दोषेषु सर्पिःपानं यथा+अमृतम्" (चि.अ.3) इत्यादौ, तत्र+अपि+उचितभेषजसंस्कृतम्+एव बोद्धव्यम्| यदिवा, न केवलं पित्ते सामे सर्पिः+विशेषतः+ न पेयं, किम्+तर्हि तैलादीनि+अपि वातश्लेष्मविहितानि तयोः सामयोः+न पेयानि+इति+अर्थः| अस्मिन् व्याख्याने+अपेयम्+इति+अकारप्रश्लेषः+ द्रष्टव्यः| अनुरजेत् पित्तवर्णं कुर्यात्| संज्ञा स्मृतिः, तद्धननं च+इह व्याधिप्रभावात्| स्तैमित्यम् आर्द्रवस्त्रागुण्ठितत्वम्+इव| आमप्रदोषाः+ अलसकविसूचिकादयः| कालप्रतीक्षणं स्नेहजनितदोषक्षयं यावत्+अभोजनम्| तक्रस्य+अरिष्टानां च चिकित्सावक्ष्यमाणानां प्रयोगः| मूत्राणां त्रिफलायाः+च सेवनम्+इति संबन्धः|| 70-78 || <13-79> अकाले च+अहितः+च+एव मात्रया न च योजितः| स्नेहः+ मिथ्योपचारात्+च व्यापद्येत+अतिसेवितः|| 79 ।। मिथ्योपचारात् यथा+उक्तविध्यननुष्ठानात्| अतिसेवितः कालप्रकर्षेण सेवितः|| 79 || <13-80> स्नेहात् प्रस्कन्दनं जन्तुः+त्रिरात्रोपरतः पिबेत्| स्नेहवत्+द्रवम्+उष्णं च त्र्यहं भुक्त्वा रसौदनम्|| 80 || संशोधनस्नेहपाने वृत्तिप्रचारम्+आह---स्नेहात्+इत्यादि| स्नेहात् स्नेहप्रयोगात्| त्रिरात्रोपरतः त्रिरात्रं परित्यक्तस्नेहपानः+ इति+अर्थः| प्रस्कन्दनं विरेचनम्| स्नेहोपरम्+अत्रि-रात्र(1) (1.`स्नेहोपरतस्य त्रिरात्र एव' इति पा०|) एव भोजनं दर्शयति---स्नेहवत्+इत्यादि| रसप्रधानम्+ओदनं रसौदनम्|| 80 || <13-81.1> एकाहोपरतः+तद्वत्+भुक्त्वा प्रच्छर्दनं पिबेत्| 81.1 | वमने स्नेहवृतिम्+आह---एकेत्यादि| एकाहोपरतः स्नेहात्+इति योजना| तद्वत्+इति स्नेहवत्+द्रवम्+उष्णं च रसौदनं स्नेहोपरमदिवसः+ एव| 81.1| <13-81.2> स्यात्त्वसंशोधनार्थीये वृत्तिः स्नेहे विरिक्तवत्|| 81.2 || संशमनविधिम्+आह---स्यात्+तु+इत्यादि| असंशोधनार्थीये संशमने| वृत्तिः उपचारः| विरिक्तवत्+इति+अनेन+आगतौ+इक्षणेन+उपकल्पनीयवक्ष्यमाणं "सम्यक्+विरिक्तं च+एनं" (सू.अ.15) इत्यादिग्रन्थप्रतिपादनीयम्+उपचारम्+आह, नतु पेयादिक्रममात्रम्|(2) (2.`विरिक्तवत्+इति यथा विरिक्ते पेयादिक्रमः+तथा+अस्मिन्+अपि' इति %योगीन्द्रनाथसेनः|%) यद्यपि वमनोक्ताः+ एव तत्र+उच्चैः+भाष्यादयः+ विरेचनवृत्तौ+अपि+अतिदिष्टाः+तथा+अपि+इह वमनविधि परित्यज्य विरेचनविध्यतिदेशः+ धूमपानप्रतिषेधार्थः, विरेचने हि तत्र "धूमपानवर्जं" (सू.अ.15) इति कृतं, स्नेहपाने च धूमपानं निषिद्धं मात्राशितीये---"न मद्यदुग्धे पीत्वा च न स्नेहं" (सू.अ.5) इत्यादिना|| 81.2 || <13-82-90> स्नेहद्विषः स्नेहनित्याः+ मृदुकोष्ठाः+च ये नराः| क्लेशासहाः+ मद्यनित्याः+तेषाम्+इष्टा विचारणा|| 82 || लावतैत्तिरमायूरहांसवाराहकौक्कुटाः| गव्याजौः+अभ्रमात्स्याः+च रसाः स्युः स्नेहने हिताः|| 83 || यवकोलकुलत्थाः+च स्नेहाः सगुडशर्कराः| दाडिमं दधि सव्योषं रससंयोगसंग्रहः|| 84 || स्नेहयन्ति तिलाः पूर्वं जग्धाः सस्नेहफाणिताः| कृशराः+च बहुस्नेहाः+तिलकाम्बलिकाः+तथा|| 85 || फाणितं शृङ्गवेरं च तैलं च सुरया सह| पिबेत्+रूक्षः+ भृतैः+मांसैः+जीर्णे+अश्नीयात्+च भोजनम्|| 86 || तैलं सुराया मण्डेन वसां मज्जानम्+एव वा| पिबन् सफाणितं क्षीरं नरः स्निह्यति वातिकः|| 87 || धारोष्णं स्नेहसंयुक्तं पीत्वा सशर्करं पयः| नरः स्निह्यति पीत्वा वा सरं दध्नः सफाणितम्|| 88 || पाञ्चप्रसृतिकी पेया पायसः+ माषमिश्रकः| क्षीरसिद्धः+ बहुस्नेहः स्नेहयेत्+अचिरात्+नरम्|| 89 || सर्पिः+तैलवसामज्जातण्डुलप्रसृतैः शृ(कृ)ता| पाञ्चप्रसृतिकी पेया पेया स्नेहनम्+इच्छता|| 90 || (शौकरः+ वा रसः स्निग्धः सर्पिः+लवणसंयुतः| पीतः+ द्विः+वासरे यत्नात् स्नेहयेत्+अचिरात्+नरम्|| 1 ||) विचारणाविषयम्+आह---स्नेहद्विषः+ इत्यादिना| लावादिरसानाम्+उक्तानां संस्कारम्+आह---यवेत्यादि| रसे स्नेहार्थोक्तरसः+ उचितः संयोगः+ येषां ते रससंयोगाः, तेषां संग्रहणं संग्रहः| पूर्वम्+इति भोजनात् पूर्वम्| तिलप्रधानः काम्बलिकः+तिलकाम्बलिकः| फाणितम्+इत्यादौ शृङ्गवेरम्+इति शृङ्गवेररसम्| भृतैः भटित्रीकृतैः| पाञ्चप्रसृतिकी अग्रे वक्ष्यमाणा| माषमिश्रकः+ माषतण्डुलकृतम्+अन्नम्| पेया पातव्या|| 82-90 || <13-91-94> ग्राम्यानूपौदकं मांसं गुडं दधि पयः+तिलान्| कुष्ठी शोथी प्रमेही च स्नेहने न प्रयोजयेत्|| 91 ।। स्नेहैः+यथार्हं तान् सिद्धैः स्नेहयेत्+अविकारिभिः| पिप्पलीभिः+हरीतक्या सिद्धैः+त्रिफलया+अपि वा|| 92 || द्राक्षाम्+अलकयूषाभ्यां दध्ना च+अम्लेन साधयेत्| व्योषगर्भं भिषक् स्नेहं पीत्वा स्निह्यति तं नरः|| 93 || यवकोलकुलत्थानां रसाः क्षारः सुरा दधि| क्षीरसर्पिः+च तत् सिद्धं स्नेहनीयं घृतोत्तमम्|| 94 || यथा+अर्हम्+इति यः+ यत्र स्नेहः+ युज्यते सर्पिरादिः| सिद्धैः+इति पिप्पलीभिः+तथा हरीतक्या तथा त्रिफलया च+इति पृथक्+योजनीयं; पिप्पल्यादिसिद्धस्नेहः+च कुष्ठादिषु यथासंख्यम्+इति केचित्| यूषशब्दः क्वाथवचनः| व्योषगर्भं व्योषकल्कम्| अत्र त्रिभिः+द्रव्यैः+मिलित्वा चातुः+गुण्यम्| यवकोलादौ षट्+द्रव्याणि स्नेहसमानि| क्षारः+ यवक्षारः कल्कः|| 91-94 || <13-95> तैलमज्जवसासर्पिः+बदरत्रिफलारसैः| योनिशुक्रप्रदोषेषु साधयित्वा प्रयोजयेत्|| 95 || तेलमज्ज+इत्यादि|--चतुः+स्नेहः+अकल्कः+ एव, तैलमज्जवसासर्पिः+इति+एकवत्+भावात्+द्वितीयान्तः प्रयोगः|| 95 || <13-96-97> गृह्णाति+अम्बु(1) यथा वस्त्रं प्रस्रवति+अधिकं यथा| (1.`इदानीम्+उपयुक्तः स्नेहः शरीरं संस्नेह्याधिकः+चेत्+भवति तदा स्रवति, अन्यथा तु जीर्यति+एव+इति+आह-गृह्णाति+इत्यादि| यथा+अग्नि+इति अग्न्यनुरूपम्| ननु स्नेहपानं हि स्निग्धलक्षणावधि कार्यं, तेन+एकदिनः+ एव तथा स्नेहपानं क्रियतां यथा शीघ्रम्+एव स्नेहलक्षणं स्यात्+इति+आह---यथा च+इत्यादि| आक्लेद्यः+ ईषत्क्लेदयित्वा, एवं त्वरितसेवितः+अपि स्नेहः+ धातून्+अस्नेहयित्वा+एव स्रंसते अधः+ याति, तथा च सति सम्यक्स्नेहनं न भवति+इति भावः' इति %शिवदाससेनः|%) यथा+अग्निः+ जीर्यति स्नेहः+तथा स्रवति च+अधिकः|| 96 || यथा वा+आक्लेद्य मृत्पिण्डमासिक्तं त्वरया जलम्| स्रवति स्रंसते स्नेहः+तथा त्वरितसेवितः|| 97 || संप्रति स्नेह उपयुक्तः+ यथा शरीरं सस्नेह्याधिकः+ दृश्यते, तत्+आह---गृह्णाति+इत्यादि| तत्+च शिष्येण+अध्यायादौ+अपृष्टम्+अपि शिष्यहिततया+अभिधीयते| यथा+अग्नि+इति अग्नि+अनधिकः+ इति+अर्थः| ननु+अग्नि+अधिकः+चेत् स्रवति, तदवधि च स्नेहलक्षणम्+उक्तं, यत्+उच्यते---"अधस्तात् स्नेहदर्शनम्" इति, तेन+एकदिन एव+अधिकस्नेहपानं क्रियताम्+इति+आह---यथा च+इत्यादि| आक्लेद्यः+ ईषत्क्लेदयित्वा| त्वरितसेवितः स्नेहः+ धातून्+अस्नेहयित्वा+एव स्रंसते+अधः+ याति यावान्, न तावता स्नेहनं भवति+इति भावः|| 96 || 97 || <13-98> लवणोपहिताः स्नेहाः स्नेहन्ति+अचिरात्+नरम्| तदध्यभिष्यन्द्यरूक्षं च सूक्ष्मम्+उष्णं व्यवायि च|| 98 || स्नेहने सर्वस्नेहेषु लवणप्रयोगम्+आह---लवणोपहिताः+ इत्यादि| तत्+इति लक्षणम्| अभिष्यन्दि दोषसङ्घातविच्छेदकम्| व्यवायि अखिलदेहव्याप्तिपूर्वकपाकगामि|| 98 || <13-99> स्नेहम्+अग्रे प्रयुञ्जीत ततः स्वेदम्+अनन्तरम्| स्नेहस्वेदोपपन्नस्य संशोधनम्+अथ+इतरत्(1) (1.`संशोधनम्+अनन्तरम्' इति पाओ|)|| 99 || अतः+ वक्ष्यमाणस्वेदोपकल्पनाध्याययोः संबन्धसूचकं स्वेदादिषु स्नेहस्य प्राक्+भावम्+आह---स्नेहम्+इत्यादि|| 99 || <13-100> तत्र श्लोकः--- स्नेहाः स्नेहविधिः कृत्स्नव्यापत्सिद्धिः सभेषजा| यथाप्रश्नं(2) (2.`यथान्यायं यथाशास्त्रं स्नेहस्वेदोपपादनैः+इति+अन्वयः, शास्त्रोक्तस्नेहस्वेदविधिभिः+इति+अर्थः' इति %शिवदाससेनः|%) भगवता व्याहृतं चान्द्रभागिना|| 100 || चान्द्रभागी पुनर्वसुः|| 100 || इति+अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने स्नेहाध्यायः+ नाम त्रयोदशः+अध्यायः|| 13 || इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यव्याख्यायाम्+आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने कल्पनाचतुष्के स्नेहाध्यायः+ नाम त्रयोदशः+अध्यायः|| 13 ।। चतुर्दशः+अध्यायः| --**-- <14-1-2> अथ+अतः स्वेदाध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 || इति ह स्म+आह भगवान्+आत्रेयः|| 2 || स्नेहपूर्वकत्वात् स्वेदस्य स्वेदाध्यायः+अभिधीयते| स्वेदप्रतिपादकः+अध्यायः स्वेदाध्यायः|| 1 || 2 || <14-3-5> अतः स्वेदाः प्रवक्ष्यन्ते यैः+यथावत्प्रयोजितैः| स्वेदसाध्याः प्रशाम्यन्ति गदाः+ वातकफात्मकाः|| 3 || स्नेहपूर्वं प्रयुक्तेन स्वेदेन+अवजिते+अनिले| पुरीषमूत्ररेतांसि न सज्जन्ति कथंचन|| 4 || शुष्काणि+अपि हि काष्ठानि स्नेहस्वेदोपपादनैः| नमयन्ति यथान्यायं किं पुनः+जीवतः+ नरान्|| 5 || वातकफात्मकाः+ असंसृष्टवातकफजाः, वातकफजत्वे+अपि+उदरादयः स्वेदेन न शाम्यन्ति, अतः+ आह---स्वेदसाध्याः; एतेन+उदरादयः+अस्वेद्याः+ व्यावर्त्यन्ते| स्नेहपूर्वम्+इति क्रियाविशेषणम्| न सज्जन्ति अप्रवृत्तानि न भवन्ति| यथान्यायं यथा+आगमम्, एतत्+च स्नेहस्वेदोपपादनैः+इति+अनेन संबध्यते; यदि वा यथान्यायं यथासहजं नमयन्ति+इति संबन्धः|| 3-5 || <14-6> रोगः+तुव्याधितापेक्षः+ न+अत्युष्णः+अतिमृदुः+न च| द्रव्यवान् कल्पितः+ देशे स्वेदः कार्यकरः+ मतः|| 6 || रोगमृतुं व्याधितं च बलवत्त्वादिना+अपेक्षतः+ इति रोगः+तुव्याधितापेक्षः| न+अत्युष्णः+ न+अतिचण्डतापः| द्रव्यवान्+इति स्निग्धरूक्षादिद्रव्यवान्| कल्पितः+ इति रोगादीन्+अपेक्ष्य यथा+उचितेन द्रव्येण देशे च+आमाशयादौ यथायोग्यतया संपादितः+ इति मन्तव्यम्|| 6 || <14-7-8> व्याधौ शीते शरीरे च महान् स्वेदः+ महाबले| दुर्बले दुर्बलः स्वेदः+ मध्यमे मध्यमः+ हितः|| 7 || वातश्लेष्मणि वाते वा कफे वा स्वेदः+ इष्यते| स्निग्धरूक्षः+तथा स्निग्धः+ रूक्षः+च+अपि+उपकल्पितः|| 8 || रोगाद्यपेक्षया+उक्तकल्पनां दर्शयति---व्याधौ+इत्यादि| व्याधौ महाबले तथा शीते कालकृते महाबले| महान्+इति चण्डतापः+ एव पुनः पुनः क्रियमाणत्वेन मृदुस्वेदापेक्षया+अधिकतापत्वेन ज्ञेयः| दुर्बलः+ इति तथा मध्यमः+ इति च व्याध्यादिषु पूर्ववत्+योजनीयम्| स्निग्धरूक्षद्रव्यकृतः स्निग्धरूक्षः, स्निग्धरूक्षद्रव्यादयः+ वातश्लेष्मादिषु यथासंख्यं मन्तव्याः; एतत्+च स्निग्धरूक्षादिकथनं द्रव्यापेक्षकल्पनोदाहरणं; वाते स्निग्धः, कफे रूक्षः|| 7-8 || <14-9> आमाशयगते वाते कफे पक्वाशयाश्रिते| रूक्षपूर्वः+ हितः स्वेदः स्नेहपूर्वः+तथा+एव च|| 9 || तं देशविशेषसंबन्धेन व्यभिचारयन् देशापेक्षां कल्पनाम्+आह---आमाशय+इत्यादि| आमाशयगते वाते रूक्षपूर्वः स्थानापेक्षया पूर्वं रूक्षं कृत्वा पश्चात्+वातापेक्षः स्निग्धः कार्यः, एवं पक्वाशयगते कफे स्नेहपूर्वः+ व्याख्येयः; आमाशयशब्देन कफस्थानं ज्ञेयं, कफस्थानापेक्षया हि प्रथमं रूक्षः क्रियते, यत्+उक्तं---"स्थानं जयेत्+हि पूर्वं तु स्थानस्थस्य+अविरुद्धतः" इति|| 9 || <14-10> वृषणौ हृदयं दृष्टी स्वेदयेत्+मृदु न+एव वा| मध्यमं वंक्षणौ शेषम्+अङ्गावयवम्+इष्टतः|| 10 || मृदु न+एव वा+इति स्वेदैकसाध्ये वृषणादिगते व्याधौ मृदुस्वेदः, स्वेदव्यतिरिक्तोपायान्तरसंभवे तु न वा+इति बोद्धव्यम्| इष्टतः+ इति+आतुरेच्छातः+ वैद्येच्छातः+च| इष्ट