चरकसंहिता
			सूत्रस्थानम्|
			 --**--
			प्रथमोऽध्यायः|
<1-1>
	अथातो दीर्घञ्जीवितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 ||
	इति ह स्माह भगवानात्रेयः|| 2 ||

	(आयुर्वेददीपिका)

	गुणत्रयविभेदेन मूर्तित्रयमुपेयुषे|
	त्रयीभुवे त्रिनेत्राय त्रिलोकीपतये नमः|| 1 ||
	सरस्वत्यै नमो यस्याः प्रसादात् पुण्यकर्मभिः|
	बुद्धिदर्पणसंक्रान्तं जगदध्यक्षमीक्ष्यते|| 2 ||
	ब्रह्मदक्षाश्विदेवेशभरद्वाजपुनर्वसु-
	हुताशवेशचरकप्रभृतिभ्यो नमो नमः|| 3 ||
	पातञ्जलमहाभाष्यचरकप्रतिसंस्कृतैः|
	मनोवाक्कायदोषाणां हर्त्रेऽहिपतये नमः|| 4 ||
	नरदत्तगुरूद्दिष्टचरकार्थानुगामिनी|
	क्रियते चक्रदत्तेन टीकाऽऽयुर्वेददीपिका|| 5 ||
	सभ्याः सद्गुरुवाक्सुधास्रुतिपरिस्फीतश्रुतीनस्मि वो
	नालं तोषयितुं पयोदपयसा नाम्भोनिधिस्तृप्यति|
	व्याख्याभासरसप्रकाशनमिदं त्वस्मिन् यदि प्राप्यते
	क्वापि क्वापि कणो गुणस्य तदसौ कर्णे क्षणं धीयताम्|| 6 ||
	इह हि धर्मार्थकाममोक्षपरिपन्थिरोगोपशमाय ब्रह्मप्रभृतिभिः प्रणीतायुर्वेदतन्त्रेष्वतिविस्तरत्वेन संप्रति वर्तमानाल्पायुर्मेधसां पुरुषाणां न सम्यगर्थाधिगमः, तदनधिगमाच्च तद्विहितार्थानामननुष्ठाने(4) (4.`तद्विहिताननुष्ठाने' इति पा०|) तथैवोपप्लवो रुजामिति मन्वानः परमकारुणिकोऽत्रभवानग्निवेशोऽल्पायुर्मेधसामपि(5) (5.`तत्रभवान्' इति च पा०|) सुखोपलम्भार्थं नातिसङ्क्षेपविस्तरं कायचिकित्साप्रधानमायुर्वेदतन्त्रं प्रणेतुमारब्धवान्| तस्मिंश्च श्लोकनिदानविमानशारीरेन्द्रियचिकित्सितकल्पसिद्धिस्थानात्मकेऽभिधातव्ये निखिलतन्त्रप्रधानार्थाभिधायकतया(6) (6.`निखिलतन्त्रार्थाभिधायकतया' इति पा०|) श्लोकस्थानमेवाग्रे वक्तव्यममन्यत| वक्ष्यति हि---"श्लोकस्थानं समुद्दिष्टं तन्त्रस्यास्य शिरः शुभम्| चतुष्काणां महार्थानां स्थानेऽस्मिन् संग्रहः कृतः" (सू.अ.30) इति| तत्र च सूत्रस्थानेऽप्युत्पन्नरोगग्रहणे त्वरया रोगोपघातिभेषजाभिधायिचतुष्केऽभिधातव्ये निखिलतन्त्रबीजभूतहेतुलिङ्गौषधाद्यर्थस्य तथा तन्त्रप्रवृत्त्यङ्गप्रयोजनवदायुर्वेदागमादेरभिधायकं दीर्घञ्जीवितीयमध्यायमभिधातुमारब्धवान्| श्रोतृजनप्रवृत्तिहेत्वभिधेयप्रयोजनसंबन्धोपदर्शकं श्रोतृबुद्धिसमाधानाय व्याख्यानप्रतिज्ञापरमष्टपदमष्टसंख्याया मङ्गलत्वेनादौ सूत्रं निवेशितवान्--अथातो दीर्घञ्जीवितीयमध्यायं व्याख्यास्याम इति| यतो निरभिधेये कचटतपादौ साभिधेये वा निष्प्रयोजने काकदन्तपरीक्षादौ प्रेक्षावतां प्रवृत्तिर्नोपलभ्यते, तेनादावभिधेयप्रयोजने अभिधातव्ये| यदुक्तं---"अभिधेयफलज्ञानविरहस्तिमितोद्यमाः| श्रोतुमल्पमपि ग्रन्थं नाद्रियन्ते हि साधवः"---इति| अभिधेयवत्त्वप्रयोजनवत्त्वनिर्वाहार्थं चाभिधेयशास्त्रयोरभिधानाभिधेयलक्षणः संबन्धःष प्रयोजनशास्त्रयोश्च साध्यसाधनभावलक्षणोऽभिधातव्यः| तत्रेहाभिधेयं हिताहितादिरूपेणायुः| वक्ष्यति हि--"हिताहितं सुखं दुःखमायुस्तस्य हिताहितम्| मानं च तच्च यत्रोक्तमायुर्वेदः स उच्यते" (सू.अ.30) इति| अत्र च सर्वाभिधेयावरोधो यथास्थानमेव व्याकरणीयः| प्रयोजनं च धातुसाम्यम्| यथोक्तं---"धातुसाम्यक्रिया चोक्ता तन्त्रस्यास्य प्रयोजनम्"---(सू.अ.1) इति संबन्धोऽप्यायुः शास्त्रयोरभिधानाभिधेयलक्षणः, प्रयोजनेन च धातुसाम्येन सममस्य शास्त्रस्य हेयोपादेयज्ञानावान्तरव्यापारस्य साध्यसाधनभावलक्षणः| तदेतत्सर्वं दीर्घञ्जीवितीयमित्यनेन पदेन दीर्घञ्जीवितशंब्दमधिकृत्य(1) (1.`दीर्घञ्जीवितमित्यधिकृत्य' इति पा०|) कृतप्रयोजनाभिधायक `धातुसाम्यक्रिया चोक्ता' इत्यादिवाक्याभिधायकेन दर्शितं मन्तव्यम्| ननु, प्रयोजनाभिधानं शास्त्रप्रवृत्त्यर्थमिति यदुक्तं तन्न युक्तं, यतो न प्रयोजनाभिधानमात्रेण प्रयोजनवत्तावधारणं, विप्रलम्भकसंसारमोचनप्रतिपादकादिशास्त्रेषु(1) (1.`ओसंसारमोचकादिशास्त्रेषु' इति पा०|) प्रयोजनाभिधानेऽपि निष्प्रयोजनत्वदर्शनात्| अथ मन्यसे, आप्तप्रयोजनाभिधानमेतदतोऽत्र(2) (2.`ओमेतत्, तत्कुतोऽयथार्थत्वम्' इति पा०|) यथार्थत्वं; ननु भो कथमयं प्रयोजनाभिधायी आप्तः ? तदभिहितशास्त्रस्य यथार्थत्वादिति चेत्, हन्त न यावच्छास्त्रस्य प्रयोजनवत्त्वावधारणं न तावच्छास्त्रप्रवृत्तिः, न यावच्छास्त्रप्रवृत्तिर्न तावच्छास्त्रस्य यथार्थत्वावधारणं, न यावच्छास्त्रस्य यथार्थत्वावधारणं न तावच्छास्त्रस्य कर्तुराप्तत्वमवधार्यते, आप्तत्वानवधृतौ च कुतस्तदभिहितप्रयोजनवत्तावधारणमिति चक्रकमापद्यते;(3) (3.`चक्रकमापतितं' इति पा०|) अथ मन्यसे, मा भवतु प्रयोजनवत्तावधारणम्, अर्थरूपप्रयोजनवत्तासन्देह एव प्रवर्तको भविष्यति, कृष्यादावपि हि प्रवृत्तिरर्थसन्देहादेव; नहि तत्र कृषीवलानां फललाभावधारणं विद्यते, अन्तराऽवग्रहादेरपि संभाव्यमानत्वात्; नन्वेवमसत्यपि प्रयोजनाभिधाने सप्रयोजननिष्प्रयोजनशास्त्रदर्शनाच्छास्त्रत्वमेव प्रयोजनवत्तासन्देहोपदर्शकमस्तु, तथाऽप्यलं प्रयोजनाभिधानेन| नैवं, नहि सामान्येन प्रयोजनसन्देहः प्रयोजनविशेषार्थिनं तथा प्रवर्तयति यथाऽभिप्रेतप्रयोजनविशेषविषयः सन्देहः, अभिप्रेतविशेषविषयश्च सन्देहो न विशेषविषयस्मरणमन्तरा भवति, अतो ये तावदनवधृताग्निवेशप्रामाण्यास्तेषां धातुसाम्यसाधनमिदं शास्त्रं न वेत्येवमाकारविशेषसन्देहोत्पादनार्थं प्रयोजनविशेषाभिधानं; ये पुनः परमर्षेरग्निवेशस्याद्यत एवावधृतप्रामाण्यास्तेषां तदभिहितप्रयोजनवत्तावधारणेनैव प्रवृत्तिरिति युक्तं प्रयोजनाभिधानम्| प्रयोजनाभिधायिवाक्ये तु स्वल्पप्रयत्नबोध्ये प्रयोजनसामान्यसन्देहादेव प्रवृत्तिरुपपन्ना, न पुनरनेकसंवत्सरक्लेशबोध्ये शास्त्रे| तदेवं यदुच्यते-`प्रयोजनाभिधायिवाक्यप्रवृत्तावपि प्रयोजनमभिधातव्यं, तथा चानवस्था' इति, तन्निरस्तं भवति| अथेत्यादिसूत्रेऽथशब्दो ब्रह्मादिप्रणीततन्त्रेष्वल्पायुर्मेधसामर्थानवधारणस्य, तथाऽभीष्टदेवतानमस्कारशास्त्रकरणार्थगुर्वाज्ञालाभयोरानन्तर्ये प्रयुक्तोऽपि शास्त्रादौ स्वरूपेण मङ्गलं भवत्युदकाहरणप्रवृत्तोदकुम्भदर्शनमिव प्रस्थितानाम्| ग्रन्थादौ मङ्गलसेवानिरस्तान्तरायाणां ग्रन्थकर्तृश्रोतॄणामविघ्नेनेष्टलाभो भवतीति युक्तं मङ्गलोपादानम्| अथशब्दस्य मङ्गलत्वे स्मृतिः-"ओङ्कारश्चाथशब्दश्च द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा| कण्ठं(3) (3.`चक्रकमापतितं' इति पा०|) भित्त्वा विनिर्यातौ तेन माङ्गलिकावुभौ"--इति| शास्त्रान्तरे चादौ मङ्गलत्वेन दृष्टोऽयमथशब्दः| यथा-"अथ शब्दानुशासनम्" (व्या.म.भा.अ.1 पाओ 1 आ.1), "अथातो धर्मं व्याख्यास्यामः" (वै.अ.1 आ. 1 सू.1) इत्यादौ| अभीष्टदेवतानमस्कारस्तु ग्रन्थादौ शिष्टाचारप्राप्तः परमशिष्टेनाग्निवेशेन कृत एव, अन्यथा शिष्टाचारलङ्घनेन शिष्टत्वमेव न स्याद् व्याख्यानान्तरायभयश्च;(1) (1.`व्याख्यानान्तरायभयात्' इति पा०|) तथा ग्रन्थाविनिवेशितस्यापि नमस्कारस्य प्रत्यवायावहत्वाच्च न ग्रन्थनिवेशनम्| यथा च गुर्वाज्ञालाभानन्तरमेतत्तन्त्रकरणं तथा "अथ मैत्रीपरः पुण्यम्" (सू.अ.1) इत्यादौ स्फुटमेव| ग्रन्थकरणे च गुर्वनुमतिप्रतिपादनेन ग्रन्थस्योपादेयता प्रदर्शिता भवति| यत् पुनः शिष्यप्रश्नानन्तर्यार्थत्वमथशब्दस्य वर्ण्यते तन्न मां धिनोति, नहि शिष्यान् पुरो व्यवस्थाप्य शास्त्रं क्रियते: श्रोतृबुद्धिस्थीकारे तु शास्त्रकरणं युक्तं, न च बुद्धिस्थीकृताः प्रष्टारो भवन्ति| अतः शब्दोऽधिकारप्रागवध्युपदर्शकः, अत ऊर्ध्वं यदुपदेक्ष्यामो दीर्घञ्जीवितीयं तदिति; यदि वा हेतौ, येन ब्रह्मादिप्रणीतायुर्वेदतन्त्राणामुक्तेन न्यायेनोत्संबन्धत्वमिव,(2) (2.`उत्सन्नत्वमिव' इति पा०|) अतो हेतोर्दीर्घञ्जीवितीयं व्याख्यास्याम इति योजनीयम्| दीर्घञ्जीवितीयमित्यत्र दीर्घञ्जीवितशब्दोऽस्मिन्नस्तीति मत्वर्थे "अध्यायानुवाकयोर्लुक्च" (पा.अ.5.पा.2 सू.60) इति छप्रत्ययः| यदि वा दीर्घञ्जीवितशब्दमधिकृत्य कृतो ग्रन्थोऽध्यायरूपस्तन्त्ररूपो वा, इत्यस्यां विवक्षायाम् "अधिकृत्य कृते ग्रन्थे" (पा.अ.4|3|87) इत्यधिकारात् "शिशुक्रन्दयमसभ" (पा.अ.4 पा. 3 सू.88) इत्यादिना छः| एवमन्यत्राप्येवंजातीये मन्तव्यम्| अत्र च सत्यपि शब्दान्तरे दीर्घञ्जीवितशब्देनैव संज्ञा कृता, दीर्घञ्जीवितशब्दस्यैव प्रवचनादौ निवेशात् प्रशस्तत्वाच्च| `दीर्घञ्जीवितशब्दोऽस्मिन्नस्ति' इति, `दीर्घञ्जीवितशब्दमधिकृत्य कृतो वा, इत्यनया व्युत्पत्त्या दीर्घञ्जीवितीयशब्दस्तन्त्रेऽध्याये च प्रवर्तनीयः| तेन दीर्घञ्जीवितीयं व्याख्यास्याम इत्यनेन तन्त्रं(3) (3.`तन्त्रव्याख्यानप्रतिज्ञा'इति पा०|) प्रति व्याख्यानप्रतिज्ञा लब्धा भवति, पुनर्दीर्घञ्जीवितीयमिति पदमावर्त्याध्यायपदसमभिव्याहृतमध्यायव्याख्यानप्रतिज्ञां लम्भयति| दृष्टं चावृत्य पदस्य योजनं, यथा-अपामार्गतण्डुलीये "गौरवे शिरसः शूले पीनसे" (सू.अ.2) इत्यादौ `शिरस' इति पदं `गौरवे' इत्यनेन युज्यते, आवृत्य `शूले' इत्यनेन च| अतश्च यदुच्यते-अकृततन्त्रप्रतिज्ञस्याध्यायप्रतिज्ञा ऊनकायमानेति, तन्निरस्तं भवति| यदि वा, अध्याय प्रतिज्ञैवास्तु, तयैव तन्प्रप्रतिज्ञाऽप्यर्थलब्धैव, न ह्यध्यायस्तन्त्रव्यतिरिक्तः, तेनावयवव्याख्याने तन्त्रस्याप्यवयविनो व्याख्या भवत्येव; यथा-अङ्गुलीग्रहणेन देवदत्तोऽपि गृहीतो भवति| अवयवान्तरव्याख्यानप्रतिज्ञा तु(4) (4.`तु लभ्यते' इति पा०|) न लभ्यते, तां तु प्रत्यध्यायमेव करिष्यति| अध्यायमिति अधिपूर्वादिडः "इङश्च" (पा.अ.2 पा.4 सू.47) इति कर्मणि घञा साध्यम्| तेन अधीयते(5) (5.`अधीयतेऽसावित्यध्यायः' इति पा०|) इत्यध्यायः| न चानया व्युत्पत्त्या प्रकरणचतुष्कस्थानादिष्वतिप्रसङ्गः, यतो योगरूढेयमध्यायसंज्ञाऽध्यायस्य प्रकरणसमूहविशेष एव दीर्घञ्जीवितीयादिलक्षणे पङ्कजशब्दवद्वर्तते न योगमात्रेण वर्तते| वक्ष्यति हि---"अधिकृत्येयमध्यायनामसंज्ञा प्रतिष्ठिता" (सू.अ.30) इति; नामसंज्ञा योगरूढसंज्ञेत्यर्थः| यदि वा करणाधिकरणयोरर्थयोः "अध्यायन्यायोद्यावसंहाराश्च" (पा.अ.3, पा.3, सू.112) इतिसूत्रेण निपातनादध्यायपदसिद्धिः| अधीयतेऽस्मिन्ननेन वाऽर्थविशेष इत्यध्यायः| अतिप्रसक्तिनिषेधस्तूक्तन्यायः| व्याख्यास्याम इति व्याङ्पूर्वात् ख्यातेर्लृटा साध्यम्| चक्षिङो हि प्रयोगेऽनिच्छतोऽपि व्याख्यातुः क्रियाफलसंबन्धस्य दुर्निवारत्वेन "स्वरितञित" (पा.अ.1 पा.3 सू.72) इत्यादिनाऽऽत्मनेपदं स्यादिति| `वि' इति विशेषे, विशेषाश्च व्याससमासादयः| आङयं क्रियायोगे, ये तु मर्यादायामभिविधौ वा आङ्प्रयोगं मन्यन्ते तेषामभिप्रायं न विद्मः| यतो मर्यादायामभिविधौ चाडः प्रातिपदिकेन योगः स्यात्; यथा-"आसमुद्रक्षितीशानां" (र.वं.अ.1.) "आपाटलीपुत्राद्वृष्टो देव" इत्यादौ, इहापि च तथा| क्रियायोगविरहे "उपसर्गाः क्रियायोगे" (पा.अ.1.पा.4.सू.59) इति नियमादाङ उपसर्गत्वं न स्यात्; ततश्चानुपसर्गेणाङा व्यवधानाद् वेरुपसर्गस्य प्रयोगो न स्यात्| येनाव्यवहितः सजातीयव्यवहितो वा धातोरुपसर्गो भवति| व्याङोरुभयोरप्यनुपसर्गत्वे तत्संबन्धोचितभूरिप्रातिपदिककल्पनागौरवप्रसङ्गः स्यात्; तस्मात् क्रियायोगित्वमेवाङो न्याय्यम्| अथ, अतः, दीर्घं, जीवितीयम्, अध्यायं, वि, आ, ख्यास्याम इत्यष्टपदत्वम्|| 1 ||
</1-1>

<1-2>
	इति ह स्माह भगवानात्रेयः|| 2 ||
		
	ननु कथमग्निवेशः सकलपदार्थाशेषविशेषज्ञानव्याख्येयमायुर्वेदं व्याख्यास्यति; यतो न तावद्भेषजादीनामशेषविशेषः प्रत्यक्षज्ञेयः, सर्वपदार्थानां(1) (1.`सर्वपदार्थविशेषाणां' इति पा०|) विशेषाणां प्रत्यक्षाविषयत्वात्; अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तु सर्वपदार्थावधारणं दुष्करमेव,(2) (2.`दुश्शकमेव' इति पा०|) यत एवमेव मधु स्वरूपेण जीवयति, मारयति चोष्णं समघृतं च, कफप्रकृतेर्हितमहितं वातप्रकृतेः, अनूपे सात्म्यमसात्म्यं मरौ, शीते सेव्यमसेव्यं ग्रीष्मे, हितमवृद्धे वृद्धे चाहितम्, अल्पं गुणकरमाबाधकरमत्युपयुक्तम्, आमतां गतमुदरे उपक्रमविरोधित्वादतिविभ्रमकरं, काकमाचीयुक्तं पक्वनिकुचेन च सहोपयुक्तं मरणाय अथवा बलवर्णवीर्यतेजउपघाताय भवति, इत्येवमादि तत्तद्युक्तं तत्तच्छतशः करोति; अत एकैकस्यैव मधुनो रूपं यदाऽनेन प्रकारेण दुरधिगमं, तदाऽत्र कैव कथा निखिलपदार्थाशेषविशेषज्ञानस्य; अजानश्च व्याचक्षाणः कथमुपादेयवचन इति कृत्वा गुरोराप्तात् प्रतिपन्नं प्रतिपादयिष्याम इति दर्शयन् तामिमां शङ्कां निराचिकीर्षुर्गुरूक्तानुवादरूपतां स्वग्रन्थस्य दर्शयन्नाह---इति ह स्माह भगवानात्रेय इति| अत्र इतिशब्दो वक्ष्यमाणार्थपामर्शकः, हशब्दोऽवधारणे; यथा---`न ह वै सशरीरस्य प्रियाप्रिययोरपहतिरस्ति"---इति, अत्र न हेति नैवेत्यर्थः| अत्र `स्माह' इति स्मशब्दप्रयोगेण भूतमात्र एव लिडर्थे `लट्स्मे" (3|2|118) इति लट्; न भूतानद्यतनपरोक्षे, आत्रेयोपदेशस्याग्निवेशं प्रत्यपरोक्षत्वात्| यथा च भूतमात्रे लिङ् भवति तथाच दर्शयिष्यामः| भगं पूजितं ज्ञानं, तद्वान्; यथोक्तम्- "उत्पत्तिं प्रलयं(1) (1.`कारणं' इति पा०|) चैव भूतानामागतिं गतिम्| वेत्ति विद्यामविद्यां च स वाच्यो भगवानिति"; यदि वा भगशब्दः समस्तैश्वर्यमाहात्म्यादिवचनः; यथोक्तम्--"ऐश्वर्यस्य समग्रस्य वीर्यस्य(2) (2.`माहात्म्ययशसोः' इति पा०|) यशसः श्रियः| ज्ञानवैराग्ययोश्चैव(3) (3.`कामस्याथ प्रयत्नस्य' इति पा०|)षण्णां भग इतीङ्गनाः" इति| अत्रेरपत्यमात्रेयः; अनेन विशुद्धवंशत्वं दर्शितं भवति| अत्रान्ये वर्णयन्ति---"चतुर्विधं सूत्रं भवति---गुरुसूत्रं, शिष्यसूत्रं, प्रतिसंस्कर्तृसूत्रम्, एकीयसूत्रं चेति| तत्र गुरुसूत्रं यथा--"नैतद्बुद्धिमता द्रष्टव्यमग्निवेश" (सू.स्था.अ.4) इत्यादि, प्रतिसंस्कर्तृसूत्रं यथा---"तमुवाच भगवानात्रेयः" (सू.अ.4) इत्यादि, शिष्यसूत्रं यथा--"नैतानि भगवन् पञ्चकषायशतानि पूर्यन्ते" (सू.स्था.अ.4) इत्यादि, एकीयसूत्रं यथा---"कुमारस्य शिरः पूर्वमभिनिर्वर्तत इति कुमारशिरा भरद्वाजः" (शा.स्था.अ.6) इत्यादि| तेनाद्यं व्याख्यानप्रतिज्ञासूत्रं गुरोरेव, शिष्यस्याग्निवेशस्य व्याख्यानेऽनधिकारत्वात्| द्वितीयं च सूत्रं प्रतिसंस्कर्तुः| इतिशब्देन च प्रकारवाचिना `दीर्घञ्जीवितीयं व्याख्यास्याम' इति परामृश्यते; तेनाहस्मेति भूतानद्यतनपरोक्ष एव भवति, प्रतिसंस्कर्तारं प्रत्यात्रेयोपदेशस्य परोक्षत्वात्| अनेन च न्यायेन तमुवाच भगवानात्रेय इत्यादावपि लिड्विधिरुपपन्नो भवति| %सुश्रुते% च "यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः" (सु.सू.स्था.अ.1) इति प्रतिसंस्कर्तृसूत्रमिति कृत्वा टीकाकृता लिड्विधिरुपपादितः" इति| अत्र ब्रूमः--यत्तावदुक्तं शिष्यस्याग्निवेशस्य व्याख्यानानधिकारादिदं गुरोः सूत्रं; तन्न, नहि जात्या गुरुत्वमस्ति, यतः स एवात्रेयः स्वगुरुमपेक्ष्य शिष्यः, अग्निवेशादीनपेक्ष्य गुरुः; एवमग्निवेशोऽपि ग्रन्थकरणकाले स्वबुद्धिस्थीकृताञ् शिष्यान् प्रति गुरुरिति न कश्चिद्दोषः| यत्पुनर्द्वितीयसूत्रस्य प्रतिसंस्कर्तृसूत्रतया भूतानद्यतनपरोक्षे लिड्विधिरुपपाद्यते, तत्र विचार्यं---किमिदं द्वितीयं सूत्रं पूर्ववाक्यैकतापन्नं न वा ? यद्येकवाक्यतापन्नं तदा सुश्रुते-तथा व्याख्यास्यामो यथोवाच धन्वन्तरिरिति योजनीयं, तथाच तथा व्याख्यास्याम इति क्रियैकवाक्यतापन्नमुवाचेति पदं न भिन्नकर्तृकं भवितुमर्हति, तथाच कुतो लिड्विधिः; अथ नैकतापन्नं, तदा गौरश्वः पुरुषो हस्तीतिवन्नार्थसङ्गतिः| किंच %जतूकर्णा%दौ प्रतिसंस्कर्तृश्रुतिगन्धोऽपि नास्ति, तत् कथं "नानाश्रुतपरिपूर्णकण्ठः शिष्यो जतूकर्णः प्राञ्जलिरधिगम्योवाच" इत्यादौ लिड्विधिः| अनेन न्यायेन चरकेऽपि प्रतिसंस्कर्तृसूत्रपक्षे लिड्विधिर्नास्ति, तस्माच्चरकेऽग्निवेशः सुश्रुते सुश्रुत एव सूत्राणां प्रणेता, क्वचित् किंचिदर्थं स्तोतुं निन्दितुं वाऽऽख्यायिकारूपं पुराकल्पं दर्शयन् किमपि सूत्रं गुरूक्तानुवादरूपतया किमप्येकीयमतानुवादरूपतया लिखति; प्रतिसंस्कर्ता त्वयं ग्रन्थं पूरयति तदाद्यग्रन्थकर्तृतयैव| लिड्विधिस्तु भूतानद्यतनमात्र एव छन्दोविहितो भाषायामपि वर्णनीयः, अन्यथा उवाचेति पदं जतूकर्णादौ न स्यात्; तथा च %हरिवंशे% धान्योपाख्याने "मामुवाच" इति, तथा "अहमुवाच" इति च न स्यात्; यथा "स मामुवाचाम्बुचरः कूर्मो मानुषवत् स्वयम्| किमाश्चर्यं मयि मुने धन्यश्चाहं कथं विभो" (हरिवंशे, विष्णुपर्व 2, अ.110) इति, तथा "स्वयम्भुवचनात् सोऽहं वेदान् वै समुपस्थितः| उवाच चैनांश्चतुरः"--इति| यदपि `इति ह स्माह' इत्यत्र इतिशब्देन पूर्वसूत्रं परामृश्यते; तन्न, येन दीर्घञ्जीवितीयादिसूत्रमात्रस्य तदर्थस्य वा गुरूक्तत्वप्रतिपादने सति नैवोत्तरत्राभिधेयाभिधानेन निखिलतन्त्रस्य गुरूक्तानुवादरूपतया करणं श्रोतृश्रद्धाकरणं प्रतिपादितं भवति| भवति तु भावयितुं यथा पुरा व्याख्यातं, तस्मात्तदेव न्याय्यमिति| अग्निवेशस्य व्याख्यास्याम इति बहुवचनमेकस्मिन्नप्यस्मदः प्रयोगाद्बहुवचनप्रयोगस्य साधुत्वात्; साधु हि वदन्ति वक्तारो---`वयं करिष्यामः' इति| भगवानात्रेय इत्यत्र त्वेकवचननिर्देशः कृतः, भगवानित्यनेनैवात्रेयस्य गुरोर्गौरवस्य दर्शितत्वात्|| 2 ||
</1-2>

<1-3>
	दीर्घं जीवितमन्विच्छन्भरद्वाज उपागमत्|
	इन्द्रमुग्रतपा बुद्ध्वा शरण्यममरेश्वरम्|| 3 ||

	ननु यथाऽग्निवेशस्यायुर्वेदस्य दुरधिगमत्वेन प्रत्यक्षतो वाऽन्वयव्यतिरेकाद्वा ज्ञानं न संभाव्यते, एवमात्रेयस्यापि कथमायुर्वेदज्ञानं स्यात्, यन्मूलमग्निवेशस्यायुर्वेदज्ञानं समीचीनमुच्यते, इत्याशङ्क्यायुर्वेदस्याविप्लुतागमत्वं दर्शयन्नाह-दीर्घं जीवितमित्यादि| जीवितं शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगः| तच्च दीर्घमिति दीर्घकालसंबन्धि, कालशब्दोऽप्यत्र लुप्तनिर्दिष्टो द्रष्टव्यः| यत्तन्त्रशैली चेयमाचार्यस्य(1) (1.`चैवमाचार्यस्य' इति पा०|) यत आदिमध्यान्तलोपान् करोति, ये लुप्ता अपि गम्यन्त एव| यथा "ग्राम्यानूपौदकरसा"--(सू.अ.21) इत्यत्र मांसशब्दो लुप्तः, तथा `दग्धविद्ध' इत्यत्र विषशब्दो लुप्त इत्यादि| अन्विच्छन्निति अनुरूपं दीर्घमिच्छम्| भरद्वाज इति गोत्रनाम| `उग्रतपा' इति विशेषणेन भरद्वाजस्य मानुषस्यापीन्द्राभिगमनशक्तिः, तथा शरण्यत्वप्रतीतिशक्तिश्चोपदर्श्यते; अचिन्त्यो हि तपसां प्रभावो येनागस्त्यो महोदधिमपि चुलुकनिपेयमकरोत्| नच वाच्यमुग्रतपस्त्वेनैव किमित्ययमायुर्वेदमपि न बुध्यते, यतस्तपः प्रभावोऽपि प्रतिनियतविषयत्वान्न सर्वत्र शक्तिमान्, शक्तिश्चास्य कार्योन्नेया; तेन गुरुनिरपेक्षायुर्वेदज्ञानलक्षणकार्यादर्शनान्न तत्तस्तत्र समर्थमित्यवधारयामः; किंवा गुरुपूर्वक्रमेणैवायुर्वेदज्ञानं फलतीतीन्द्रमुपागमद्भरद्वाजः| अथ कथं ब्रह्मादिष्वायुर्वेदपूर्वगुरुषु विद्यमानेष्विन्द्रमेवायमुपागमत् ? युक्तं च प्रधानगुरोरेव श्रवणं, यतः शिष्यपरम्परासंचारिणी विद्याऽसम्यग्ग्रहणादिदोषात् पात्रपरम्परासंचार्यमाणमधुवत् क्षीणाऽपि संभाव्येत; अत आह-बुद्ध्वा शरण्यममरेश्वरमिति| यस्मादयमेवेन्द्रोऽल्पायुः, स एव भयत्रस्तानां यथा शरण्यो रक्षणहितो न तथा ब्रह्मादयः, तेन तमेवोपागमत्| अमरेश्वर इत्यनेन चेन्द्रस्य रक्षणोपयुक्ततां दर्शयति; राजा हि प्रजारक्षणे प्रयत्नातिशयवान् भवति| ननु दीर्घं जीवितमन्विच्छन्नित्यत्र दीर्घस्याव्यवस्थितत्वेन कियत्कालं तद्दीर्घममिप्रेतं ? तत्र युगानुरूपं वर्षशतं, यदुक्तं---"वर्षशतं खल्वायुषः प्रमाणमस्मिन् काले" (वि.स्था.अ.3) इति| एतच्च कलिकालादौ परमायुः कालस्य यथा यथा क्षयस्तथाऽऽयुषः क्षयः| यदाह--"संवत्सरशते पूर्णे याति संवत्सरः क्षयम्| देहिनामायुषः काले यत्र यन्मानमिष्यते" (वि.स्था.अ.3) इति| एतदनुसारेण पूर्वयुगेष्वायुः प्रकर्षः| यदाह भगवान् %व्यासः---% "पुरुषाः सर्वसिद्धाश्च चतुर्वर्षशतायुषः| कृते त्रेतादिकेऽप्येवं पादशो ह्रसति क्रमात्"---इति| कर्मानुरूपं चायुर्नियतं वा, अनियतं वा भवति| तत्र बलवत्कर्मारब्धं नियतं, यथाऽयमस्मिन् काले म्रियत एव परम्; अबलवत्कर्मारब्धं त्वनियतं, तद्यदा दृष्टं विषादि मारकं प्रत्ययमासादयति तदा संजातबलं मारयति, यदा न प्राप्नोति दृष्टं मारकं कारणं तदा युगानुरूपायुः प्राप्तौ युगप्रभावजर्जरीकृतशरीरं मारयति| अत्र दृष्टान्तश्चाचार्येण दर्शितः "यथा ह्यक्षः स्वगुणोपपन्नो वाह्यमानो यथाकालं स्वप्रमाणक्षयादेवावसानं गच्छति, स एवाक्षोऽतिभाराधिष्ठित, इत्यारभ्य यावत् `अन्तरा व्यसनमापद्यते; तथाऽनियतायुषोऽन्तरा प्राणा अपराधान्निरुध्यन्ते" (वि.स्था.अ.3) इत्यन्तेन| यदा त्वनियतायुषो रसायनमाचरन्ति तदा तत्प्रभावाद्युगप्रभावनियतायुर्लङ्घनं भवति| यदाह--"तानि यावन्ति भक्षयेत्| जीवेद्वर्षसहस्राणि तावन्त्यागतयौवनः" (चि.स्था.अ.1) इत्यादि| न तु बलवत्कर्मनियतस्यायुषो लङ्घनमस्ति, यदाह-"कर्म किंचित् क्वचित्काले विपाकनियतं महत्| किंचित्त्वकालनियतं प्रत्ययैः प्रतिबोध्यते"---(विं.स्था.अ.3) इति| हन्त यद्येवं तदा सर्वत्र कर्मैव कारणं मरणे जीविते वा तथा व्याधौ व्याध्यपगमे वा, तत् किमनेनायुर्वेदेन कर्मजनितफलानुविधायिना; तथाहि-यत्तावदुच्यते-नियतं कर्म, तत्र तावदायुर्वेदव्यापारो नास्ति, येन नियतेनैव कर्मणा मिलितमपि दृष्टं तत्र विफलीक्रियते; यच्चाबलवत्कर्मारब्धत्वेनानियतमायुरुच्यते तदपि न श्रद्धाधीनं, येनादृष्टशक्तिपराभवेन दृष्टस्य कार्यकारितां दृष्ट्वाऽपि विवादाध्यासिते विषयेऽदृष्टमेव कारणमवधारयामः, दृष्टं त्वदृष्टाकृष्टमेव तत्र भवति| नैवम्, एवं सति सर्वानुष्ठानस्योपरमप्रसङ्गः; किंच केवलकर्मवादिनो दृष्टमपवदतोऽदृष्टोत्पत्तिरेव न प्राप्नोति, अदृष्टं हि दृष्टाग्निष्टोमादिजन्यं, दृष्टं च कारणं कर्मवादिनोऽभिमतम्; अथादृष्टकारणं दृष्टमिच्छन्ति हन्त तर्हि तेनैव न्यायेन दहनादीनामपि किमिति शीतापहत्वस्फोटादिजनकत्वादि न स्वीक्रियते; किंच केवलकर्मवादिनो दृष्टे कारणे व्याप्तिग्रहणाभावाददृष्टानुमानमेव न स्यात्, तस्माद्दृष्टमदृष्टं च कारणम्| तत्र क्वचिददृष्टं दृष्टेन बाध्यते, क्वचिच्च दृष्टमदृष्टेनेति; तेन यत्र पुरुषे बलवन्नियतमरणकारणमदृष्टं,(1) (1.`बलवत्वात्' इति पा०|) तत्र जीवितमरणयोरकिंचित्करोऽयमायुर्वेदः, किंतु तत्रापि नियतमरणकालादर्वाग्दुःखजनकव्याधिप्रशमने व्याप्रियत एव यदि व्याधिरपि तस्य नियतकर्मजन्यो न स्यात्; यत्तु कर्मानियतविपाकं भवति तत्प्रति सर्वथा प्रयोजनवदायुर्वेदोपादानम्| यत्तु युगनियतमायुः, तन्नातिबलवता कर्मणा नियमितं; येन रसायनप्रयोगात्तद्बाधनं दृष्टत्वादनुमन्यन्ते, न तु स्वस्थहितातुरहितचिकित्साभ्याम्| अयं च वादः शास्त्रकारेण स्वयमेव प्रपञ्चेन निर्लोचनीय इति नेह प्रतन्यते|| 3 ||
</1-3>

<1-4,5>
	ब्रह्मणा हि यथाप्रोक्तमायुर्वेदं प्रजापतिः|
	जग्राह निखिलेनादावश्विनौ तु पुनस्ततः|| 4 ||
	अश्विभ्यां भगवाञ्छकः प्रतिपेदे ह केवलम्||
	ऋषिप्रोक्तो भरद्वाजस्तस्माच्छक्रमुपागमत्|| 5 ||

	कथमिन्द्र एव शरण्यो न ब्रह्मादय इत्याह---ब्रह्मणा हीत्यादि| हि यस्मादर्थे| प्रजापतिर्दक्षनामा| प्रोक्तमिति प्रकर्षेणोक्तं, प्रकर्षश्चानवशेषेणाभिधानम्| यथेत्यनेन तथाशब्दस्य नित्यसंबन्धस्याकर्षणाद्यादृशं प्रोक्तं तादृशमेव जग्राह| निखिलेनेति अनवशेषेण| अश्विनौ तु ततः प्रजापतेर्जगृहतुः| अत्रापि यथाप्रोक्तं निखिलेन चेतिपदं तथैव योजनीयम्| एवमश्विभ्यां भगवाञ्छक्रः प्रतिपेदे हेत्यत्रापि यथाप्रोक्तमित्यादि योजनीयम्| हशब्दस्त्ववधारणे, तेन प्रतिपेदे एव परं शक्रो नतु कस्मैचिदायुर्वेदं दत्तवानित्यर्थः| अनेन च ग्रन्थेनान्यूनाधिकायुर्वेदागमोपदर्शकेन यथा ब्रह्मण आयुर्वेदज्ञानं तथेन्द्रस्यापीति दर्शितम्| तेन ब्रह्मणो वाऽऽयुर्वेदः श्रूयते इन्द्राद्वेति न किञ्चिदर्थतो(2) (2.`न कश्चिदर्थतो विशेषः' इति पा०|) विशेषः| इन्द्रे त्विदमाधिकं---यदयमसंक्रामितविद्यत्वेन शिष्यार्थी| यदुक्तं---"यो हि गुरुभ्यः सम्यगादाय विद्यां न प्रयच्छत्यन्तेवासिभ्यः स खल्वृणी गुरुजनस्य महदेनो विन्दति" इति, अतोऽकृतशिष्यत्वेन शिष्यार्थित्वविशेषयोगाद्ब्रह्मादिभ्यो विशेषेणेन्द्र एव शरण्य इति| ब्रह्मणस्तु परमगुरोर्विदितसकलवेदस्य(3) (3.`स्वयमेव बुद्धसकलवेदस्य' इति पा०|) सर्वत्रातिरोहितमतेरायुर्वेदज्ञानं स्वतः सिद्धणेवेति न गुर्वन्तरापेक्षा| एतच्च ब्रह्मादिगुरुपरम्परोपदर्शनमायुर्वेदस्याविप्लुतागमोपदर्शनार्थं तथा महापुरुषसेवितत्वेनोपादेयत्वोपदर्शनार्थं च| वचनं, हि,---"तत्र यन्मन्येत महद्यशस्विसुधीरपुरुषासेवितम्" इत्यादि यावत् "तदभिप्रपद्येत(1) (1.`तदुपादद्याच्छास्त्रम्' इति पा०|) शास्त्रम्" (वि.स्था. अ 8) इति| ऋषिप्रोक्त इति वक्ष्यमाणवृत्तान्तेन ऋषिप्रोक्तः| तस्मादिति यस्मादिन्द्र एव विशेषेण शरण्यः|| 4 || 5 ||
</1-4,5>

<1-6,7>
	विघ्नभूता(2) (2.`विघ्नभूता इत्यत्राभूततद्भावे च्विर्न संभवति, रोगाणामुत्पत्तित एव विघ्नस्वरूपत्वेनाविघ्नस्वरूपत्वाभावात्' इति %गङ्गाधरः|%) यदा रोगाः प्रादुर्भूताः शरीरिणाम्|
	तपोपवासाध्ययनब्रह्मचर्यव्रतायुषाम्(3) (3.`व्रताजुषाम्' इति, तथा `उपवासतपः पाठब्रह्मचर्यव्रतायुषाम्' इति च पा०|)|| 6 ||
	तदा भूतेष्वनुक्रोशं पुरस्कृत्य महर्षयः|
	समेताः पुण्यकर्माणः पार्श्वे हिमवतः शुभे|| 7 ||
	अथ कथमयमृषिप्रोक्त इत्यायुर्वेदस्य मर्त्यलोकागमे हेतुमाह---विघ्नभूता इत्यादि| विघ्नभूता इत्यन्तरायस्वरूपाः| रुजन्तीति रोगाः| प्रादुर्भूता इत्यादिविर्भूताः| अयं च रोगप्रादुर्भावः कृतयुगान्ते बोद्धव्यः| वक्ष्यति हि---"भ्रश्यति तु कृतयुगे" (वि.स्था.अ.3) इत्यादिना रोगप्रादुर्भावं जनपदोद्ध्वंसनीये| प्रादुर्भावश्च पूर्वसिद्धस्यैवाविर्भावः| तेन रोगसन्ताननित्यताऽप्यविरुद्धा भवत्यर्थेदशमहामूलीये (सू.अ.30) वक्तव्या| शीर्यत इति शरीरं, तदस्यास्तीति शरीरी| एतेन शरीरं स्वत एव शीर्यमाणं रोगसंबन्धात्तु नितरां शीर्यत इति सूचयति| केषां विघ्नभूता इत्याह---तपोपवासाध्ययनेत्यादि| रोगग्रस्ता हि शरीरिणस्तपः प्रभृतीनि कर्तुं न पारयन्ति विकृतत्वात्; तथा, आयुषश्च मारकत्वेन केचिद्गदा विरोधका भवन्ति| अत्र तपश्चान्द्रायणादि, उपवासः क्रोधादिपरित्यागः सत्याद्युपादानं च, वचनं हि---"उपावृत्तस्य पापेभ्यः सहवासो गुणे हि यः| उपवासः स विज्ञेयो न शरीरस्य शोषणम्" इति; अध्ययनं वेदाध्ययनं, ब्रह्मणे मोक्षाय चर्यं ब्रह्मचर्यमुपस्थनिग्रहादि, व्रतमीप्सितकामो नियमः, आयुरुक्तम्| तपोपवासेति प्रयोगः पूर्वत्रासिद्धविधेरनित्यत्वेन तपः सकारस्थानिभूतलोपस्य सिद्धत्वाज्ज्ञेयः, यथा "नोपधायाः"---(पा.अ.6 पा.4 सू.7) इति| भूतेषु प्राणिषु| अनुक्रोशमिति अनुकम्पां, कस्मात् ? अनेकार्थत्वाद्धातूनाम्| पुरस्कृत्य आदृत्य| एतेन प्राणिरोगहरणमेव प्रधानमायुर्वेदोपगमने महर्षीणां फलम्; आयुः प्रकर्षस्त्वनुषङ्गसिद्धस्तेषां महात्मनामिति भावः| नरेष्विति वक्तव्ये यदयं भूतेष्विति सामान्यशब्दं करोति, तेन न समानजीवप्रयुक्तेयमनुकम्पा,(4) (4.`सजातीयत्वप्रयुक्तेयमनुकम्पा' इति पा०|) किंतु प्राणिमात्रप्रयुक्तेति समदर्शितामूषीणां दर्शयति| महान्तश्च ते ऋषयश्चेति महर्षयः; अनेन चतुर्विधा अपि ऋषयः--ऋषिका, ऋषिपुत्त्रा, देवर्षयो, महर्षयश्च गृह्यन्ते; महर्ष्यनुगामित्वादृषिकादीनामपि ग्रहणम्| पुण्यं पावनं कर्म येषां ते पुण्यकर्माणः| पर्शुकाभिस्तृतं पार्श्वं, तेन पार्श्वमिव (ततं) पार्श्वम्| शुभे इति पदं कर्तव्यसमाध्यनुगुणोपदर्शनार्थं, यतः शुभे हि देशे समाधयः प्रसीदन्ति|| 6 || 7 ||
</1-6,7>

<1-8-14>
	अङ्गिरा जमदग्निश्च वसिष्टः कश्यपो भृगुः|
	आत्रेयो गौतमः साङ्ख्यः पुलस्त्यो नारदोऽसितः|| 8 ||
	अगस्त्यो वामदेवश्च मार्कण्डेयाश्वलायनौ|
	पारिक्षिर्भिक्षुरात्रेयो भरद्वाजः कपिञ्ज(ष्ठ)लः|| 9 ||
	विश्वामित्राश्मरथ्यौ च भार्गवश्च्यवनोऽभिजित्|
	गार्ग्यः शाण्डिल्यकौण्डिल्यौ(न्यौ)वार्क्षिर्देवलगालवौ
	साङ्कृत्यो बैजवापिश्च कुशिको बादरायणः|
	बडिशः शरलोमा च काप्यकात्यायनावुभौ|| 11 ||
	काङ्कायनः कैकशेयो धौम्यो मारीचकाश्यपौ|
	शर्कराक्षो हिरण्याक्षो लोकाक्षः पैङ्गिरेव च|| 12 ||
	शौनकः शाकुनेयश्च मैत्रेयो मैमतायनिः|
	वैखानसा वालखिल्यास्तथा चान्ये महर्षयः|| 13 ||
	ब्रह्मज्ञानस्य निधयो द(य)मस्य नियमस्य च|
	तपसस्तेजसा दीप्ता हूयमाना इवाग्नयः|| 14 ||
	सुखोपविष्टास्ते तत्र पुण्यां चक्रुः कथामिमाम्|

	के ते महर्षय इत्याह---अङ्गिरा इत्यादि| बह्वृषीणामत्र कीर्तनं ग्रन्थादौ पापक्षयहेतुत्वेन, तथाऽऽयुर्वेदस्यैवंविधमहापुरुषसेवितत्वेन सेव्यत्वोपदर्शनार्थं चेति| एषु च मध्ये केचिद्यायावराः, केचिच्छालीनाः, केचिदयोनिजाः, एवंप्रकाराश्च सर्वे मिलिता बोद्धव्याः| भिक्षुरित्यात्रेयविशेषणं, वक्ष्यति हि---"तन्नेति भिक्षुरात्रेयः (सू.स्था.अ 25)" इति| वैखानसा इति कर्मविशेषप्रयुक्ता संज्ञा| वालखिल्यास्तु स्वल्पप्रमाणाः केचिदृषयः| निधय इव निधयोऽक्षयस्थानत्वेन| दमो दान्तत्वम्| इमामिति अग्रे वक्ष्यमाणाम्|| 8-14 ||---
</1-8-14>

<1-15,16,17>
	धर्मार्थकाममोक्षाणामारोग्यं मूलमुत्तमम्|| 15 ||
	रोगास्तस्यापहर्तारः श्रेयसो जीवितस्य च|
	प्रादुर्भूतो मनुष्याणामन्तरायो महानयम्|| 16 ||
	कः स्यात्तेषां शमोपाय इत्युक्त्वा ध्यानमास्थिताः|
	अथ ते शरणं शक्रं ददृशुर्ध्यानचक्षुषा|| 17 ||
	स वक्ष्यति शमोपायं यथावदमरप्रभुः|

	धारणाद्धर्मः स चात्मसमवेतः कार्यदर्शनानुमेयः, अर्थः सुवर्णादिः, काम्यत इति कामो वनितापरिष्वङ्गादिः, मोक्षः संसारविमोक्षः| आरोग्यं रोगाभावाद्धातुसाम्यम्| मूलं कारणम्| उत्तममिति प्रधानं; तेनारोग्यं चतुर्वर्गे प्रधानं कारणं, रोगगृहीतस्य क्वचिदपि पुरुषार्थेऽसमर्थत्वादित्युक्तम्| तस्यापहर्तार इति आरोग्यस्यापहर्तारः; इदमेव च रोगाणामारोग्यापहरणं यदनर्थलाभः; न पुनरुत्पन्नो रोगः पश्चादारोग्यमपहरति, भावाभावयोः परस्पराभावात्मकत्वात्| श्रेयसो जीवितस्य चेति श्रेयोवज्जीवितं हितत्वेन सुखत्वेन चार्थेदशमहामूलीये (सू.अ.30) वक्ष्यमाणं, तस्य जीवितस्यापहर्तार इति योजनीयम्; अश्रेयोजीवितमहितत्वेन दुःखहेतुतया चानुपादेयमिति कृत्वा तदपहरणमिह नोक्तम्| अत्र सुखहितजीवितोपघातो धर्माद्युपघातेनैव लब्धः; तेन वयं पश्यामः---श्रेयः शब्देन सामान्येनाभ्युदयवाचिना धर्मादयोऽभिधीयन्ते, जीवितशब्देन च जीवितमात्रं, यतो जीवितं स्वरूपेणैव सर्वप्राणिनां निरुपाध्युपादेयं; वचनं हि,---"आचकमे च ब्रह्मण इयमात्मा आशीः---आयुष्मान् भूयासम्---" इति| यत्त्वत्यन्तदुःखगृहीतस्य जीवितं जिहासितं, तत्र दुःखस्यात्यन्तजिहासितस्यान्यथाहातुमशक्यत्वात् प्रियमपि जीवितं त्यक्तुमिच्छति न स्वरूपेण| अन्तराय इति धर्मादिसाधने बोद्धव्यः| अयमिति रोगप्रादुर्भावरूपः| तेषामिति रोगाणाम्| शरणमिति रक्षितारम्| शक्तत्वाच्छक्र उच्यते| ध्यानं समाधिविशेषः, तदुपलब्धिसाधनत्वाच्चक्षुरिव ध्यानचक्षुः, तेन `स वक्ष्यति शमोपायं यथावदमरप्रभुः' इति ध्यानचक्षुषा ददृशुरिति योजना|| 15-17||--
</1-15,16,17>

<1-18-23>
	कः सहस्राक्षभवनं गच्छेत् प्रष्टुं शचीपतिम्|| 18 ||
	अहमर्थे नियुज्येयमत्रेति प्रथमं वचः|
	भरद्वाजोऽब्रवीत्तस्मादृषिभिः स नियोजितः|| 19 ||
	स शक्रभवनं गत्वा सुरर्षिगणमध्यगम्|(1) (1.`सुरर्षिगणसेवितम्' इति पा०|)
	ददर्श बलहन्तारं(2) (2.`बलहन्तारं बलनामासुरार्रि शक्रमिति यावत्' इति %गङ्गाधरः|%) दीप्यमानमिवानलम्|| 20 ||
	सोऽभिगम्य(3) (3.`विनयेनाभिगम्यैनं द्र(प्र)ष्टुकामो महायशाः| दृष्ट्वैव च मुनिं प्राह भगवान् पाकशासनः|| स्वागतं चेति धर्मज्ञो मुनिस्तस्माद्यथेप्सितम्| अर्चितश्च यथान्यायमुपविष्टः समागतः|| तत्रोपायं विकाराणां पप्रच्छ हरिवाहनम्| ब्रूहि नः प्रशमोपायं तेषाममरसत्तम|| श्रुत्वेति वचनं तस्य सर्वभूतहितावहम्| तस्मै प्रोवाच' इत्यधिकः पाठ उपलभ्यते क्वचिद्धस्तलिखितपुस्तके|) जयाशीर्भिरभिनन्द्य सुरेश्वरम्|
	प्रोवाच विनयाद्धीमानृषीणां(4) (4.`भगवान् धीमान्' इति पा०|) वाक्यमुत्तमम्|| 21 ||
	व्याधयो हि समुत्पन्नाः सर्वप्राणिभयङ्कराः|
	तद्ब्रूहि मे शमोपायं यथावदमरप्रभो|| 22 ||
	तस्मै प्रोवाच भगवानायुर्वेदं शतक्रतुः|
	पदैरल्पैर्मतिं बुद्ध्वा विपुलां परमर्षये|| 23 ||

	अथैतेषु मध्ये भरद्वाजः कथमिन्द्रमुपागमदित्याह---क इत्यादि| शचीपतिमित्यनेन शचीसंभोगव्यासक्तमप्यहमुपासितुं क्षम इति भरद्वाजो दर्शयति| अर्थे प्रयोजने| नियुज्येयं व्यापारयेयम्| अत्रेति प्रकृतप्रयोजन एव, अत्रेतिशब्दो यस्मादर्थे| यथा---सुभिक्षमित्यागतः; यस्मात् सुभिक्षं तस्मादागत इत्यर्थः| नियोजित इति चौरादिको णिच्, न हेतौ| अनेन प्रकरेण भरद्वाजस्यायुर्वेदागमे विशेषेणार्थित्वान्न प्रेरणमिति दर्शितं भवति| प्रोवाचेति सम्यगुवाच; न तु प्रशब्दः प्रपञ्चार्थः, पदैरल्पैरित्युक्तत्वात्| कस्मात् पदैरल्पैरुवाचेत्याह---मतिं बुद्ध्वा विपुलमिति; यस्माद्विपुलमतिं भरद्वाजं प्रतिपन्नवान् तस्मात् पदैरल्पैरुवाचेति भावः; मतिश्च बहुविषयत्वेनोपचाराद्विपुलेत्युच्यते, सा च मतिः शुश्रूषाश्रवणग्रहणधारणोहापोहतत्त्वाभिनिवेशवतीह विपुला बोद्धव्या| अत्र चेन्द्रेण दिव्यदृशा भरद्वाजाभिप्रायमग्रत एव बुद्ध्वाऽऽयुर्वेद उपदिष्टः; तेन भरद्वजिस्येन्द्रपृच्छादीह न दर्शितं, किंवा भूतमपीन्द्रपृच्छादि ग्रन्थविस्तरभयादिह न लिखितम्|| 18-23 ||
</1-18-23>

<1-24>
	हेतुलिङ्गौषधज्ञानं स्वस्थातुरपरायणम्|
	त्रिसूत्रं शाश्वतं पुण्यं बुबुधे यं पितामहः|| 24 ||

	यादृशोऽसावल्पपदैरुपदिष्ट आयुर्वेदस्तमाह---हेत्वित्यादि| हेतुलिङ्गौषधज्ञानमिति हेत्वादीनि ज्ञायन्तेऽनेनेति हेतुलिङ्गौषधज्ञानं, यावच्चायुर्वेदवाच्यं तावद्धेत्वाद्यन्तर्भूतमित्यर्थः| हेतुग्रहणेन सन्निकृष्टविप्रकृष्टव्याधिहेतुग्रहणं; लिङ्गग्रहणेन च व्याधेरारोग्यस्य च कृत्स्नं लिङ्गमुच्यते, तेन व्याध्यारोग्ये अपि लिङ्गशब्दवाच्ये, यतस्ताभ्यामपि हि तल्लिङ्गं लिङ्ग्यत एव; वक्ष्यति हि "विषमारम्भमूलानां ज्वर एको हि लक्षणम्| विषमारम्भमूलाद्यैर्ज्वर एको निगद्यते" (नि.अ.8) इत्यादि; औषधग्रहणेन च सर्वपथ्यावरोधः| शरीरं चात्र हेतौ लिङ्गे चान्तर्भवति| स्वस्थातुरयोः परमुत्कृष्टमयनं मार्ग इति स्वस्थातुरपरायणम्| किमन्योऽयं हेतुलिङ्गौषधज्ञानरूप आयुर्वेदो ब्रह्मबुद्धादायुर्वेदादुतानन्य इत्याह---त्रिसूत्रमित्यादि| पितामहोऽपि यं त्रिसूत्रं बुबुधे तमिन्द्रः प्रोवाच| त्रीणि हेत्वादीनि सूत्र्यन्ते यस्मिन् येन वा तत्त्रिसूत्रम्| तत्र सूचनात् सूत्रणाच्चार्थसन्ततेः सूत्रम्| एतेन तं यथा ब्रह्मा त्रिसूत्रं बुबुधे तथैव हेतुलिङ्गौषधज्ञानमिन्द्रः प्रोवाचेत्यविप्लुतमागमं दर्शयति| बुबुध इति न कृतवान्| अत एवोक्तं---शाश्वतं; नित्यमित्यर्थः| तच्च नित्यत्वं सूत्रस्थानान्ते व्युत्पादनीयम्|| 24 ||
</1-24>

<1-25,26>
	सोऽनन्तपारं त्रिस्कन्धमायुर्वेदं महामतिः|
	यथावदचिरात् सर्वं बुबुधे तन्मना मुनिः|| 25 ||
	तेनायुरमितं(1) (1.`शब्दाक्षरपदन्यासच्छन्दोवृत्तरसक्रमैः| श्रुत्वा सहस्रवर्षाणामारोग्यार्थं विनिश्चयम्|| तेनायुरमितं' इत्यधिकः पाठः क्वचित्पुस्तके दृश्यते|) लेभे भरद्वाजः सुखान्वितम्|
	ऋषिभ्योऽनधिकं तच्च(2) (2.`तं च' इति पा०|) शशंसानवशेषयन्|| 26 ||
	
	अथोद्दिष्टमायुर्वेदं कथं गृहीतवान् भरद्वाज इत्याह---सोऽनन्तेत्यादि| अविद्यमानावन्तपारौ यस्यासावनन्तपारः, अत्र पारशब्देन गोबलीवर्दन्यायेनादिरुच्यते; पारशब्दो ह्युभयोरपि नदीकूलयोर्विवक्षावशाद्वर्तते; किंवा अनन्तो मोक्षः, पारमुत्कृष्टं फलं यस्यायुर्वेदस्यासावनन्तपारः| वक्ष्यति हि---"चिकित्सा तु नैष्ठिकी या विनोपधाम्" (शा.स्था.अ.1) इति| अत्र नैष्ठिकी मोक्षसाधनहेतुः|(3) (3.`मोक्षसाधना' इति पा०|) त्रयो हेत्वादयः स्कन्धरूपा यस्य स त्रिस्कन्धः; स्कन्धश्च स्थूलावयवः प्रविभागो वा| तत्रैवायुर्वेदग्रहणे मनो यस्य स तन्मनाः| मननात् ज्ञानप्रकर्षशालित्वान्मुनिः|(4) (4.`ज्ञानप्रकर्षणनियोगित्वान्मुनिः' इति पा०|) एतेन यस्मादयं महामतिस्तन्मनाः मुनिश्च तेनानन्तपारमप्यायुर्वेदं हेत्वादिस्कन्धत्रयमालम्बनं कृत्वा यथावदचिरादेव प्रतिपन्नवानित्याशयः| अचिरादिति अचिरेण| अत्र च यथा ब्रह्मा त्रिसूत्रं बुबुधे यथा चेन्द्रो हेतुलिङ्गौषधज्ञानं प्रोवाच तथैव भरद्वाजोऽपि त्रिस्कन्धं तं बुबुधे इत्यनेनायुर्वेदस्याविप्लुतागमत्वमुपदर्श्यते; तेन त्रिसूत्रत्रिस्कन्धयोर्न पुनरुक्तिः| तेनेति इन्द्राद्गृहीतेनायुर्वेदेन| अमितमिति अमितमिवामितम्, अतिदीर्घत्वात्| आयुः शब्दश्चायुः कारणे रसायनज्ञाने बोद्धव्यः; येनोत्तरकालं हि रसायनोपयोगादयं भरद्वाजोऽमितमायुरवाप्स्यति (न ऋषिभ्य(1) (1.अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते|) आयुर्वेदकथनात् पूर्वं रसायनमाचरति स्म); किंवा सर्वप्राण्युकारार्थाधीतायुर्वेदजनितधर्मवशात्तत्कालमेवामितमायुर्लेभे भरद्वाज इति बोद्धव्यम्| तच्चेति श्रुतं; यदा तमिति पाठः, तदा तमायुर्वेदम्| अनवशेषयन्निति कार्त्स्न्येनेत्यर्थः| आयुर्वेदमधीत्यानन्तरमेवायं तमृषिभ्यो दत्तवान्|| 25|| 26 ||
</1-25,26>

<1-27,28,29>

	ऋषयश्च भरद्वाजाज्जगृहुस्तं प्रजाहितम्|
	दीर्घमायुश्चिकीर्षन्तो वेदं वर्धनमायुषः|| 27 ||
	महर्षयस्ते ददृशुर्यथावज्ज्ञानचक्षुषा|
	सामान्यं च विशेषं च गुणान् द्रव्याणि कर्म च|| 28 ||
	समवायं च तज्ज्ञात्वा तन्त्रोक्तं विधिमास्थिताः|
	लेभिरे परमं शर्म जीवितं चाप्यनित्वरम्|| 29 || (2) (2.`अनश्वरम्' इति पा०|)
	दीर्घमायुश्चिकीर्षन्त इति प्राणिनामात्मनश्च| ज्ञानार्थं ज्ञानरूपं वा चक्षुर्ज्ञानचक्षुः, तेन ज्ञानचक्षुषा| गृहीतेन तेनायुर्वेदेन किं ददृशुरित्याह---सामान्यं चेत्यादि| एषां चोत्तरत्र लक्षणं षण्णां पदार्थानां विश्वरूपाणां भविष्यति; तेनैतत्तत्रैव व्याकरणीयम्| तदिति सामान्यादि| तन्त्रोक्तं विधिमिति अपथ्यपरिहारपथ्योपादानरूपम्| शर्म सुखम्| परमिति दुःखानाक्रान्तम्| अनित्वरमिति अगत्वरम्|| 27-29 ||
</1-27,28,29>

<1-30,31>
	अथ मैत्रीपरः पुण्यमायुर्वेदं पुनर्वसुः|
	शिष्येभ्यो दत्तवान् षड्भ्यः सर्वभूतानुकम्पया|| 30 ||
	अग्निवेशश्च भेल(ड)श्च जतूकर्णः पराशरः|
	हारीतः क्षारपाणिश्च जगृहुस्तन्मुनेर्वचः|| 31 ||

	अथेत्यादिना भरद्वाजशिष्यस्यात्रेयस्य पुनर्वस्वपरनाम्नोऽग्निवेशादिगुरुतां दर्शयति| अत्र केचिद्भरद्वाजात्रेययोरैक्यं मन्यन्ते, तन्न; भरद्वाजसंज्ञया आत्रेयस्य क्वचिदपि तन्त्रप्रदेशेऽकीर्तनात्; %हारीते% चात्रेयादिगुरुतया भरद्वाज उक्तः---"शक्रादहमधीतवान्" इत्यादिना "मत्तः पुनरसंख्येयास्त्रिसूत्रं त्रिप्रयोजनम्| अत्रात्रेयादिपर्यन्ता विदुः सप्त महर्षयः|| आत्रेयाद्धारीतऋषिः"---इत्यन्तेन| %वाग्भटेन% तु यदुक्तं "ब्रह्मा स्मृत्वाऽऽयुषो वेदं प्रजापतिमजिग्रहत्| सोऽश्विनौ तौ सहस्रांक्षं सोऽत्रिपुत्रादिकान् मुनीन्" (वा.सू.अ.1) इत्यनेनात्रेयस्येन्द्रशिष्यत्वं, तदायुर्वेदसमुत्थानीयरसायनपादे आदिशब्देन वक्ष्यमाणेन्द्रशिष्यतायोगात् समर्थनीयम्| तत्र हीन्द्रेण पुनर्महर्षीणामायुर्वेद उपदिष्ट इति वक्तव्यम्| मैत्रीपरो मैत्रीप्रधानः; मैत्री च सर्वप्राणिष्वात्मनीव बुद्धिः|| 30 || 31 ||
</1-30,31>

<1-32-40>
	बुद्धेर्विशेषस्तत्रासीन्नोपदेशान्तरं मुनेः|
	तन्त्रस्य कर्ता प्रथममग्निवेशो यतोऽभवत्|| 32 ||
	अथ भेलादयश्चक्रुः स्वं स्वं तन्त्रं कृतानि च|
	श्रावयामासुरात्रेयं सर्षिसङ्घं सुमेधसः|| 33 ||
	श्रुत्वा सूत्रणमर्थानामृषयः पुण्यकर्मणाम्|
	यथावत्सूत्रितमिति प्रहृष्टास्तऽनुमेनिरे|| 34 ||
	सर्व एवास्तुवंस्तांश्च सर्वभूतहितैषिणः|
	साधु(1) (1.`भूतेषु साधु यथा स्यात्तथाऽनुक्रोश' इति %गङ्गाधरः|%) भूतेष्वनुक्रोश इत्युच्चैरब्रुवन् समम्|| 35 ||
	तं पुण्यं शुश्रुवुः शब्दं दिवि देवर्षयः स्थिताः|
	सामराः परमर्षीणां श्रुत्वा मुमुदिरे परम्|| 36 ||
	अहो साध्विति निर्घोषो लोकांस्त्रीनन्ववा(ना)दयत्|
	नभसि स्निग्धगम्भीरो हर्षाद्भूतैरुदीरितः|| 37 ||
	शिवो वायुर्ववौ सर्वा भाभिरुन्मीलिता दिशः|
	निपेतुः सजलाश्चैव दिव्याः कुसुमवृष्टयः|| 38 ||
	अथाग्निवेशप्रमुखान् विविशुर्ज्ञानदेवताः|
	बुद्धिः सिद्धिः स्मृतिर्मेधा धृतिः कीर्तिः क्षमादया||
	तानि चानुमतान्येषां तन्त्राणि परमर्षिभिः|
	भ(भा)वाय भूतसङ्घानां प्रतिष्ठां भुवि लेभिरे|| 40 ||

	बुद्धेर्विशेष उत्कर्षः| यत इति बुद्धेर्विशेषात्| स्वं स्वं तन्त्रमिति स्वस्वनामाङ्कितं %भेलतन्त्रं, जतूकर्णतन्त्र%मित्यादिकम्| कृतानि चेत्यत्र `तन्त्राणि' इति शेषः| पुण्यमायुर्वेदतन्त्रकरणलक्षणं कर्म येषामग्निवेशादीनां ते पुण्यकर्माणः, तेषां पुण्यकर्मणाम्| सर्वभूतहितैषिण इत्यग्निवेशादिविशेषणं; किंवा ऋषिसङ्घाविशेषणम्| साधुशब्दोऽजहल्लिङ्गतया नपुंसकलिङ्ग एव; यथा---वेदाः प्रमाणमिति| केचित्तु साध्विति विशेषणस्य नपुंसकलिङ्गतानुरोधादनुक्रोशमित्यपि नपुंसकलिङ्गं पठन्ति| अहो इति साध्विति प्रशंसायाम्| स्निग्ध इति अनुत्कटत्वेनाह्लादकत्वेन च| शिवो वायुर्ववावित्यादिना शुभलक्षणेन प्रकृततन्त्रकरणस्य देवैरप्यर्थतोऽनुमतत्वमुपदर्श्यते| ज्ञानदेवता इति ज्ञानाभिमानिन्यो देवताः| तेन ग्रन्थकरणात् पूर्वमेवाग्निवेशादीनां बुद्ध्यादयो व्यवस्थिताः, तन्त्रकरणोत्तरकालं त्वादरेण बुद्ध्यादिदेवतानुप्रवेश इति| सिद्धिः साध्यसाधनज्ञानम्| कीर्तिः कीर्तनं वक्तुं ज्ञानमित्यर्थः; नतु कीर्तिर्यशोरूपा, तस्या अज्ञानरूपत्वात्; ज्ञानदेवताश्चेहोच्यन्ते| भवाय स्थितये, रोगानुपहतजीवितायेति यावत्| प्रतिष्ठा जनोपादेयतयाऽवस्थानम्|| 32-40 ||
</1-32-40>

<1-41>
	हिताहितं सुखं दुःखमायुस्तस्य हिताहितम्|
	मानं च तच्च यत्रोक्तमायुर्वेदः स उच्यते|| 41 ||
	
	संप्रत्यायुर्वेदव्युत्पत्तिं कुर्वन्नायुर्वेदाभिधेयं दर्शयति---हिताहितमित्यादि| हितं चाहितं च हिताहितं, तथा सुखयुक्तत्वात् सुखं, दुःखयुक्तत्वाद्दुःखं; एतच्च चतुष्प्रकारमप्यायुरर्थेदशमहामूलीये "तत्र शारीरमानसाभ्याम्" इत्यादिना ग्रन्थेन "अहितमतो विपर्ययेण" (सू.अ.30) इत्यन्तेन वक्ष्यति| तस्य हिताहितमिति आयुषः पथ्यापथ्यम्| मानं चेत्यायुष एव, तच्च प्रमाणं मासिकद्विमासिकत्वादिभिर्विकृतिलक्षणैरिन्द्रियस्थाने तथा प्रकृतिलक्षणैः "इदमायुष्मतां कुमाराणां लक्षणं भवति" (शा.अ.8) इत्यादिना शारीरे वक्तव्यम्| तच्चेति आयुः स्वरूपेण "शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोग" इत्यादिना वक्ष्यमाणम्| तेन हिताहितमित्यादिना `आयुर्वेदयतीत्यायुर्वेद' इत्युक्तं भवति| विदधातुश्चेह ज्ञानार्थ एवाभिप्रेतः| यद्वक्ष्यत्यर्थे दशमहामूलीये---"तदायुर्वेदयतीत्यायुर्वेदः" (सू.अ.30) इति| लाभादयस्त्वर्था विदेरिह नोक्ताः, तेषां साक्षादायुर्वेदाजन्यत्वादिति भावः|| 41 ||
</1-41>

<1-42>
	शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगो धारि जीवितम्|
	नित्यगश्चानुबन्धश्च पर्यायैरायुरुच्यते|| 42 ||
	
	आयुर्वेदपदे पूर्वपदवाच्यमायुराह---शरीरेत्यादि| शरीरं पञ्चमहाभूतविकारात्मकमात्मनो भोगायतनम्, इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि, सत्त्वं मनः, आत्मा ज्ञानप्रतिसन्धाता, एषां सम्यगदृष्टयन्त्रितो योगः संयोगः| यद्यपि शरीरग्रहणेनैव इन्द्रियाण्यपि लभ्यन्ते, तथाऽपि प्राधान्यात्तानि पुनः पृथगुक्तानि| अयं च संयोगः संयोगिनः शरीरस्य क्षणिकत्वेन यद्यपि क्षणिकस्तथाऽपि सन्तानव्यवस्थितोऽयमेकतयोच्यते| तस्यायुषः पर्यायानाह---धारीत्यादि|---धारयति शरीरं पूतितां गन्तुं न ददातीति धारि| जीवयति प्राणान् धारयतीति जीवितम्| नित्यं शरीरस्य क्षणिकत्वेन गच्छतीति नित्यगः| अनुबध्नात्यायुरपरापरशरीरादिसंयोगरूपतयेत्यनुबन्धः| पर्यायैरायुरुच्यत इति एकार्थाभिधायिभिः शब्दैरुच्यते| यद्यपि च नित्यगानुबन्धशब्दाभ्यां न क्वचिदप्यायुरभिधीयते, तथाऽपि नित्यगत्वानुबन्धत्वधर्मख्यापनार्थमेवैतत्संज्ञाद्वयं बोद्धव्यं, धारिसंज्ञा त्वर्थेदशमहामूलीये भविष्यति| ननु, उत्तरत्र "चैत्न्यानुवृत्तिरायुः" (सू.अ.30) इत्यायुर्लक्षणं करिष्यति, इह तु शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोग इति किमर्थमुक्तम् ?| ब्रूमः---शरीरेन्द्रियसत्त्वात्मसंयोगजन्या चैतन्यानुवृत्तिर्यथोक्तसंयोगाव्यभिचारित्वेन व्यक्तत्वेन चार्थेदशमहामूलीये लक्षणत्वेनोक्ता; शरीरादिसंयोगरूपमेव त्वायुः परमार्थतः; एवंभूतसंयोगाभावे मरणमायुरुपरमरूपं भवति, मृतशरीरे तु चेतसोऽभावादायूरूपसंयोगाभावः|| 42 ||
</1-42>

<1-43>
	तस्यायुषः पुण्यतमो वेदो वेदविदां मतः|
	वक्ष्यते यन्मनुष्याणां लोकयोरुभयोर्हितम्(1)|| 43 || (1.`हितः' इति पा०|)

	तस्येत्यादि| वेदयतीति वेदः| वेदविदां मत इति वेदविद्भिः पूजितः| अथ कस्मादायुर्वेदलक्षणो वेदः पुण्यतमो वेदविदां च पूजित इत्याह---वक्ष्यत इत्यादि| यदिति यस्मात्; एवमुक्तं भवति-यदन्ये ऋग्वेदादयः प्रायः परलोकहितमेवार्थं वदन्ति तेन पुण्याः, पुण्यतमश्चायमायुर्वेदो यद् यस्मान्मनुष्याणामुभयोरपि लोकयोर्यद्धितमायुरारोग्यसाधनं धर्मसाधनं च तद्वक्ष्यते, तेनातिशयेन पुण्यतमस्तथा वेदविदां च पूजित इति| केचित् `वक्ष्यते यः' इति पठन्ति, तत्रापि हेतुगर्भमिति व्याख्येयम्| जीवितप्रदातृत्वादायुर्वेदस्य पुण्यतमत्वं बोद्धव्यं, यतश्चतुर्वर्गसाधनीभूतजीवितप्रदमेव सर्वोत्तमं भवति| उच्यते च--"न हि जीवितदानाद्धि दानमन्यद्विशिष्यते" (चि.अ.1) इति|| 43 ||
</1-43>

<1-44>
	सर्वदा(1) (1.%योगीन्द्रनाथसेनस्तु% चरकोपस्कारे `सत्त्वमात्मा शरीरं च' इत्याद्यायुर्वेदाधिकरणप्रतिपादकं ग्रन्थं प्राक् पठित्वाऽनन्तरं `सर्वदा सर्वभावानां' इत्यादिग्रन्थं पठति|) सर्वभावानां सामान्यं वृद्धिकारणम्|
	ह्रासहेतुर्विशेषश्च, प्रवृत्तिरुभयस्य तु|| 44 ||

	संप्रत्यायुर्वेदाभिधेयतया सूत्रिते सामान्यादौ सामान्यस्य प्रथमसूत्रितत्वात्तथा सामान्यज्ञानमूलत्वाच्चायुर्वेदप्रतिपाद्यस्य हेत्वादेः सामान्यमेवाग्रे निर्दिशति---सर्वदेत्यादि| सर्वदा सर्वस्मिन् काले नित्यगे चावस्थिके च| सर्वभावानामित्यत्र सर्वशब्दः कृत्स्नवाची; भवन्ति सत्तामनुभवन्तीति भावा द्रव्यगुणकर्माणीत्यर्थः, नतु भवन्त्युत्पद्यन्त इति भावाः; तथा सति पृथिव्यादिपरमाणूनां नित्यानां सामान्यस्य पार्थिवद्व्यणुकादिवृद्धं कार्यमसंगृहीतं स्यात्| सामान्यं च "सामान्यमेकत्वकरं" इत्यादिना वक्ष्यमाणलक्षणम्| वृद्धिः आधिक्यं, तत्कारणं बृद्धिकारणम्| एतञ्च सामान्यं सामान्यवतो मांसद्रव्यादे वृद्धिकारणस्य लक्षणत्वेन वृद्धिकारणमित्युक्तम्| यतो न सामान्यं मांसत्वादिजातिरूपं वृद्धौ कारणं भवति, तथाहि सति सामान्यं(2) (2.`मांसत्वं सामान्यरूपं' इति पा०|) मांसत्वरूपं यथा वर्धके भोज्यरूपे मांसेऽस्ति तथा शरीरधातुरूपे वर्धनीयेऽप्यस्ति, ततश्च नित्यं मांसत्वसंबन्धादमांसादानामपि मांसेन वर्धितव्यं; तस्माद्वृद्धिकारणलक्षणत्वेन सामान्यं वृद्धिकारणमित्युक्तम्| अत एव वैशेषिकेऽप्युक्तं---"त्रयाणामकार्यत्वमकारणत्वं च---" इति| अत्र त्रयाणामिति सामान्यविशेषसमवायानाम्| ये तु समानमेव सामान्यमिति कृत्वा द्रव्याद्येव सामान्यशब्देनाभिदधति, तेषां मते "सामान्यं च विशेषं च" (सू.स्था.अ.1) इत्यादिग्रन्थोक्तस्य सामान्यस्य न(3) (3.`न किञ्चिदनेन ग्रन्थेनोच्यते इति' इति पा०|)किंचिदनेनोक्तं स्यादित्यसंबन्धार्थत्वं प्रकरणस्य स्यात्| एतच्च वृद्धिकारणत्वं सामान्यस्य न लक्षणं, किं तर्ह्यायुर्वेदोपयोगिना धर्मेण निर्देशः; लक्षणं तु "सामान्यमेकत्वकरम्" इति करिष्यति| एवं द्रव्यादावपि चोद्देशानन्तरं निर्देशं करिष्यति "खादीन्यात्मा" इत्यादिना, ततो लक्षणं "यत्राश्रिताः कर्मगुणा" इत्यादिना करिष्यति| सामान्यस्य च बुद्धिकारणत्वं ह्यसति विरोधिकारणे बोद्धव्यं, तेनामलकादिगतानामम्लत्वादीनां पित्तगताम्लत्वाद्यवर्धकत्वमामलकगतशिशिरत्वप्रभावविरोधित्वादुपपन्नम्| एवमन्यत्रापि त्रिदोषहरद्रव्ये बोद्धव्यम्| इह च सामान्यस्य वृद्धिकारणत्वमित्युच्यते, नतु सामान्यमेव वृद्धिकारणमित्युच्यते, तेनासमानादपि घृतान्मेधाया वह्नेश्च वृद्धिः प्रभावादेवोपन्ना, यदुक्तं,---"घृतमग्निमेधे करोति"---इति; तथा चिन्तया वातवृद्धिः, तथा सङ्कल्पाद्वृष्यपादयुगलेपाच्च(1) (1.`वृष्यपादलेपात्' इति पा०|) शुक्रवृद्धिरित्यादि प्रभावादुपपन्नम्| सामान्यं चेह वृद्धिकारणमित्युच्यमाने समानस्येति गम्यते, न हि शोणितं प्रति मांसत्वं सामान्यं, किंतु व्यावृत्तबुद्धिजनकत्वाद्विशेष एव| अथ वैशेषिकोक्तानामन्त्यविशेषाणामिह शास्त्रे चिकित्सायामनुपयुक्तत्वात्तद्विशेषधर्मव्यावर्तकत्वयोगात् सामान्यविशेषानेव ह्रासकारणत्वेनाह---ह्रासहेतुरित्यादि| अत्रापि सर्वदा सर्वभावानामिति योजनीयम्| ह्रासः अपचयः| विशिष्यते व्यावर्तत इति विशेषः| सामान्यमेव गवेधुकत्वं मांसादीन् प्रति विशेषः; गवेधुको हि गवेधुकत्वेन गवेधुकव्यक्त्यन्तरापेक्षया समानः, मांसापेक्षया व्यावृत्तत्वाद्विशेषः; न हि मांसे गवेधुकत्वमस्ति| एवं मांसत्वं मांसान्तरापेक्षयाऽनुगतत्वात् सामान्यं, शोणिताद्यपेक्षया तु मांसानां व्यावृत्तत्वाद्विशेष एव| अत्रापि ह्रासहेतुत्वं ह्रासहेतुद्रव्यादिलक्षणत्वेन सामान्यवज्ज्ञेयं; तथा ह्रासहेतुत्वमप्यसति विरोधके सामान्योक्तन्यायेन ज्ञेयं; तेन मन्दकनिकुचादीनां वातादिविरुद्धानामपि स्निग्धत्वादीनां वाताद्यशमकत्वं द्रव्यस्यापथ्यत्वप्रभावादेव ज्ञेयम्| विशेषश्चेह विरुद्धविशेषोऽभिप्रेतः; ते(ये)नोत्तरत्र विरुद्धविशेषमेव ह्रासहेतुतया तत्र तत्रोपदेक्ष्यति; यथा--"वृद्धिः समानैः सर्वेषां विपरीतैर्विपर्ययः" (वां.सू.अ.1) इति, तथा "विपरीतगुणैर्देशमात्राकालोपपादितैः" (सू.अ.1) इत्यादि, तथा "विपरीतगुणैर्द्रव्यैर्मारुतः संप्रशाम्यति" (सू.अ.1) इत्यादि, तथा %जतूकर्णे%ऽप्युक्तं---"समानैः सर्वभावानां वृद्धिर्हानिर्विपर्ययात्" इति| अविरुद्धविशेषस्तु यद्यपि ह्रासे वृद्धौ वाऽप्यकारणं, यथा--पृथिव्या अनुष्णाशीतस्पर्शो वातस्य शैत्यं न वर्धयति नापि ह्रासयति, तथाऽप्यग्निक्षीयमाणानां धातूनामसमानत्वेनाजनकत्वाद्ध्रासकारणमि(मे)व भवति; यतोऽसमानद्रव्योपयोगे सति ह्रासो विनश्वराणां भावानामापूरकहेत्वभावादुपलभ्यत एव; यथावहतो जलस्य पूर्वदेशसेतुनोत्तरदेशजलस्य ह्रासः| एवंभूतं चाविरुद्धविशेषोपयोगेऽपि ह्रासं पश्यताऽऽचार्येण सामान्येनैवेहोक्तंह्रासहेतुर्विशेष इति| चशब्दः सर्वभावानामिति समुच्चिनोति| अथ किमसंबद्धावपि सामान्यविशेषौ वृद्धिह्रासकारणं नेत्याह(2) (2."इत्याह" इति पा०|)---प्रवृत्तिरुभयस्य त्विति| `कारणं' इति शेषः| उभयस्य सामान्यस्य विशेषस्य च, प्रवृत्तिः प्रवर्तनं शरीरेणाभिसंबन्ध इति यावत्; एवंभूता प्रवृत्तिः धातुसामान्यविशेषयोर्वृद्धिह्रासे(1) (1. `सामान्यविशेषयोः' इति पा०|) कारणमित्यर्थः| तुशब्दोऽवधारणे; तेन नासंबद्धौ सामान्यविशेषौ स्वकार्यं कुरुत इति दर्शयति| किंवा प्रवृत्तिः उचिता धातुप्रवृत्तिर्धातुसाम्यमिति यावत्, सा उभयस्य सामान्यस्य विशेषस्य च `कार्या' इति शेषः| तेन केवलसमानोपयोगाद्धातुवृद्ध्या धातुवैषम्यं,(2) (2.`वैषम्यं' इति पा०|) केवलविशेषोपयोगाच्च धातुक्षयाद्धातुवैषम्यं, युगपत्समानविशिष्टद्रव्योपयोगात् प्रवृत्तिर्धातुसाम्यरूपा भवतीत्युक्तं भवति| तुशब्दः पूर्वपक्षादेकद्रव्योपयोगलक्षणाद्व्यावर्तयति|| 44 ||
</1-44>

<1-45>
	सामान्यमेकत्वकरं, विशेषस्तु पृथक्त्वकृत्|
	तुल्यार्थता हि सामान्यं, विशेषस्तु विपर्ययः|| 45 ||

	अथ किंलक्षणं तत् सामान्यं किंलक्षणो वा स विशेष इत्याह---सामान्यमित्यादि| एकत्वकरमिति एकत्वबुद्धिकरं, सामान्यं यदनेकासु भिन्नदेशकालासु गवादिव्यक्तिषु `अयं गौरयं गौः' इत्यादिप्रकारा(3) (3.`इत्येवमाद्येकाकारा' इति पा०|) एकाकारा बुद्धिस्तत् सामान्यम्| न हि भिन्नासु व्यक्तिष्वभिन्नं सामान्यमेकरूपं विनाऽभ्रान्ता(4) (4.`अभ्रान्तैकरूपा' इति पा०|) एकाकारा बुद्धिर्भवतीति भावः| यत्रापि च `अयं पाचकोऽयं पाचकः' इति, तथा `अयं शुक्लोऽयं शुक्लः' इत्यादौ क्रियागुणादिसामान्यादेकरूपा बुद्धिस्तत्रापि सामान्यमेकक्रियागुणादिगतमेकरूपाध्यवसाये(5) (5.`सामान्यमेव क्रियागुणादिगतं' इति पा०|) हेतुः| न ह्येकस्मिन् पाचके या क्रिया सा पाचकान्तरेऽपि, किंतर्हि तज्जातीया| अतः क्रियासामान्यं तत्राप्येकत्वाध्यवसाये कारणम्| विशेषलक्षणं---पृथक्त्वकृदिति|---व्यावृत्तबुद्धिकृत्; तेन यद्गोव्यक्त्यन्तरापेक्षयैकबुद्धिकर्तृतया गोत्वं सामान्यं, तदेव गोत्वमश्वाद्यपेक्षया व्यावृत्तबुद्धिकर्तृत्वादश्वादीन् प्रति विशेष इत्युक्तं भवति| तेन मांसत्वं मांसं प्रति मांसान्तरापेक्षया समानत्वाद्वृद्धिकारणं भवति, तदेव तु मांसत्वं वातं प्रति विशेषरूपतया ह्रासहेतुर्भवति; शोणितादीन् प्रति(6) (6.`प्रत्यविरुद्धविशेषत्वेन' इति पा०|) त्वविरोधिविशेषत्वेन न तथा ह्रासकारणं, गुणसामान्यात्तु वर्धकमपि मांसं शोणितादीनां भवति| कथमनेकासु व्यक्तिषु सामान्यमेकबुद्धिमव्यभिचारिणीं करोतीत्याह---तुल्यार्थता हीत्यादि| तुल्यार्थता एकसामान्यरूपार्थानुयोगिता| एतेन यस्माद्भिन्नासु व्यक्तिषु सामान्यमेकरूपसंबन्धमस्ति,(7) (7.`ओमेकरूपं संबद्धमस्ति' इति पा०|) ततस्तदनेकार्थावलम्बा सत्यपि व्यक्तिभेदे एकबुद्धिर्युक्तेति भावः| विशेषस्तु विपर्यय इति अतुल्यार्थता हि विशेषत्वं,(8) (8`विशेषः' इति पा०|) तेन गोगजयोरतुल्यगोत्वगजत्वरूपार्थयोः पृथग्बुद्धिर्युक्तैवेति दर्शितं भवति| अन्ये तु व्याख्यानयन्ति यत्---त्रिविधं सामान्यं, विशेषश्च त्रिविधः; यथा---द्रव्यगोचरः, गुणगोचरः, कर्मगोचरश्च; तत्र सर्वदेत्यादिना द्रव्यसामान्यमुच्यते; सामान्यमेकत्वकरमित्यनेन गुणसामान्यं; यथा---पयः शुक्रयोर्भिन्नजातीययोरपि मधुरत्वादिगुणसामान्यं तत्रैकतां करोति, एवं विशेषेऽप्युदाहार्यं; तुल्यार्थतेत्यादिना तु कर्मसामान्यं निगद्यते, आस्यारूपं हि कर्म न श्लेष्मणा समानमपि(1) (1.`स्वरूपत' इति शेषः|) तु पानीयादिकफसमानद्रव्यार्थक्रियाकारित्वात् कफवर्धकरूपतया आस्याऽपि कफसमानेत्युच्यते; एवं स्वप्नादावपि कर्मणि बोद्धव्यम्| तदेत%द्भट्टारहरिचन्द्रेणै%व दूषितं; यतः सर्वदेत्यादिनैव लक्षणेन त्रिविधमपि सामान्यं लभ्यते, तेनास्मिन् पक्षे सामान्यमेकत्वकरमित्याद्यवाच्यं स्यादिति कृत्वा| अन्ये तु पश्यन्ति---यत्त्रिविधं सामान्यम्---अत्यन्तसामान्यं, मध्यसामान्यम्, एकदेशसामान्यं च; तत्र सर्वदेत्यादिनाऽत्यन्तसामान्यमुच्यते, सामान्यमेकत्वकरमित्यनेन मध्यसामान्यं, तुल्यार्थता हीत्यादिनैकदेशसामान्यम्; एतदपि त्रैविध्यकथनं नातिप्रयोजनमसंगतलक्षणं चेति नातिश्रद्धाकरम्| केचित् सामान्यं द्विविधमिच्छन्ति---उभयवृत्ति, तथैकवृत्ति च; तत्र मांसं मांसवर्धकम्, उभयवृत्तिसामान्यात्; मांसत्वं हि पोष्ये पोषके च गतत्वादुभयवृत्ति; एकवृत्ति तु यथा---घृतमग्निकरं, तथा धावनादिकर्म वातकरं, तथाऽऽस्यादि कफकरम्; एतद्धि सर्वं न वर्धनीयेन समानं, किंतु प्रभावाद्वर्धकं; प्रभावश्च घृतत्वधावनत्वादिरेव; स चैकवृत्तिसामान्यरूपः, तेनात्रापि सामान्यमेव वृद्धिकारणमिति ब्रुवते| अस्मिंस्तु पक्षेऽनुभयवृत्तिसामान्यं विशेष एव(2) (2.`एवेति' इति पा०|) भवति, तथा समानमसमानं च वृद्धिकारणं भवतीति न किंचित् सामान्यस्योक्तं स्यात्| अस्मन्मते तु सामान्यं वृद्धौ कारणमेव भवतीति सामान्यं वृद्धिकारणत्वेन नियम्यते; न तु वृद्धिः सामान्यकारणिकैवेति(3) (3.`सामान्यकारणत्वेनैवेति' इति पा०|) नियम्यते, तेनासमानादपि वृद्धिर्भवति निर्दोषा| यत्तूच्यते---कर्मसामान्यं नेह तन्त्रे वृद्धिकारणमस्ति, यतो न धावनेन वायुः समान इति; अत एवाचार्येण द्रव्यसामान्यमुक्तं "मांसमाप्यायते मांसेन" (शा.स्था.अ.6) इत्यादिना, तथा "समानगुणानामाहारविकाराणामुपयोगः" (शा.अ.6) इत्यादिना गुणसामान्यमुक्तं; नैवं कर्मसामान्यमुक्तं, वचनं हि "कर्मापि च यद्यस्य धातोर्वृद्धिकरं तत्तदासेव्यम्" (शा.अ.6) इति; न तत्र सामान्योपग्रहः कृतः| अत्र ब्रूमः---कर्मणां प्रायः प्रभावेणैव वृद्धिहेतुत्वात् सामान्यानुपग्रहः कृतः, न तु कर्मसामान्याभावात्; यतः क्रियावतो वातस्य क्रियावता व्यायामादियुक्तेन शरीरेण वृद्धिः क्रियते, निष्क्रियतया चास्य वातस्य ह्रासः| स्वप्नादयस्तु "संयोगे च विभागे च" इत्यनेन वक्ष्यमाणलक्षणेनानुक्ता अपि शास्त्रव्यवहारात् कर्मशब्देनोच्यन्ते| तत्र स्वप्नः स्वकारणादेव चीयमानस्य कफस्य क्षयकारणशरीरपरिस्पन्दादिनिरोधकत्वेन वृद्धिकर उच्यते, न तु स्वप्नः साक्षाच्छ्लेष्मवृद्धिं करोति| एवमास्यादावपि चिन्तनीयम्| यत्र त्वेवं कारणं चिन्तयितुं न पार्यते तत्र प्रभाव एव वर्णनीयः| ननु मांसं मांसं वर्धयति सामान्यात्, विशेषाच्च वातं क्षपयति, तत् कथं युगपद्विरुद्धार्थद्वयकर्तृत्वं मांसस्य; न हि देवदत्तो यदैव कुम्भं करोति तदैव काण्डमपि| नैव, क्रियावतामयं धर्मो नाक्रियावतामिति;(1) (1.`नाक्रियाणां' इति पा०|) तथाहि---शब्दो युगपदनेकानेव शब्दानेककालमारभते, तथाऽग्निः प्रकाशदाहौ युगपत् करोति; अत एवोक्तमाचार्येण---"तस्माद्भेषजं सम्यगवचार्यमाणं युगपदूनातिरिक्तानां धातूनां साम्यकरं भवति; अधिकमपकर्षति, न्यूनमाप्याययति" (शा.अ.6) इति| यदुच्यते---क्षीयमाणधातोर्वृद्धस्य तथा बहुदोषस्य समानगुणोऽप्याहारो न वृद्धिहेतुः, तथा ग्रीष्मे च मधुरादिना समानेनापि न कफाभिवृद्धिरित्यादि; तत्र प्रतिबन्धकानां जराबहुदोषत्व-ग्रीष्मोष्णत्वादीनां विद्यमानत्वान्न सामान्यं वर्धकम्; असति च विरोधके सामान्यं वृद्धिकारणमिति सिद्धान्तः; तेन न काचित् क्षतिः| किंवा वृद्धादीनां समानेनाहारेण क्रियत एव वृद्धिः; परमतिबलवता क्षयहेतुनाऽऽधीयमानक्षये पुरुषे सा वृद्धिर्नोपलभ्यते| अत्र च द्रव्यसामान्यमेव धातूनां द्रव्यरूपाणां वर्धकं न गुणसामान्यं, गुणानां द्रव्यानारम्भकत्वात्| गुणसामान्यात्तु तद्गुणाश्रयं द्रव्यमनुमीयते; तच्च द्रव्यं धातुवर्धकं भवति, यथा---रूक्षादीन् गुणान् दृष्ट्वा चित्रको(2) (2.`चित्रके वायुरधिको योऽनुमितः स च चित्रके उपयुक्तं' इति पा०|) वाय्वधिको योऽनुमितः, स च चित्रक उपयुक्तो वातं वर्धयति, गुणास्तु गुणानेव जनयन्तोऽभिवर्धयन्ति| सामान्यं च वृद्धिकारणलक्षणं न साक्षाद्वृद्धिकारणमिति प्रागेवोक्तम्; एवं विशेषेऽपि| अयं च सामान्यविशेषवादो ग्रन्थविस्तरभयादायुर्वेदोपयुक्तधर्ममात्रेणोक्तः; विस्तरस्त्वस्य वैशेषिके बोद्धव्यः|| 45 ||
</1-45>

<1-46,47>
	सत्त्वमात्मा शरीरं च त्रयमेतत्त्रिदण्डवत्|
	लोकस्तिष्ठति संयोगात्तत्र सर्वं प्रतिष्ठितम्|| 46 ||
	स पुमांश्चेतनं तच्च तच्चाधिकरणं स्मृतम्|
	वेदस्यास्य, तदर्थं हि वेदोऽयं संप्रकाशितः|| 47 ||
संप्रति सामान्यविशेषावभिधाय, उद्देशक्रमानुरोधाद्गुणेऽभिधातव्ये, गुणेषु प्रधानभूतमायुर्वेदोपकार्यं सत्त्वात्मशरीरसंयोगं वक्तुमाह---सत्त्वमित्यादि; किंवा सामान्यविशेषाभ्यामेव हेतुलिङ्गौषधानि दर्शितानि, सामान्यविशेषवत एव सर्वत्र कारणत्वाल्लिङ्गत्वाच्चैतावदेव विचार्यमाणं तन्त्रं भवति, अधिकरणं च नोक्तम्, अतः सत्त्वादिमेलकं हेत्वाद्यधिकरणमाह---सत्त्वमित्यादि|
 सत्त्वं मनः|
 चशब्दः समुच्चये|
 संख्येयनिर्देशादेव संख्यायां लब्धायां त्रयमिति पदं मिलितानामेव ग्रहणार्थण्|
 एतदित्यनन्तरोक्तनिर्देशः|
 त्रिदण्डः परस्परसंयोगविधृतः कुम्भादिधारकस्तद्वत्|
 एतेन यथा त्रिदण्डेऽन्यतमापाये(3) (3.`त्रिदण्डानामन्यतमापायेऽपि' इति पा०) नावस्थानं, तथा सत्त्वादीनामन्यतमापायेऽपि न लोकस्थितिरित्युक्तं भवति|
लोकत आलोकत इति लोकः, तेनेह जङ्गमो भूतग्राम उच्यते|
 संयोगात्तिष्ठतीति परस्परोपग्राहकात् संयोगात् स्वार्थक्रियां कुर्वन्न विशकलितं(1) (1`विस्खलितं' इति पा०) भवति|
 अत्र तु पृथगिन्द्रियग्रहणं न कृतं, शरीरग्रहणेनैव गृहीतत्वात्|
 तत्र सर्वं प्रतिष्ठितमिति तस्मिंल्लोके कर्मफलादि व्यवस्थितं; यद्वक्ष्यति---"अत्र कर्मफलं चात्र ज्ञानं चात्र प्रतिष्ठितम्|
 अत्र मोहः सुखं दुःखं जीवितं मरणं स्वता" (शा.अ.1) इति|
 स पुमानिति तत् सत्त्वादित्रयं पुमानिति भण्यते|
तत्र यद्यपि सत्त्वादित्रयं नपुंसकलिङ्गं, तथाऽपि पुमानिति वक्ष्यमाणलिङ्गग्रहणात् `स' इति पुंलिङ्गनिर्देशः; यथा---"णेरणौ यत् कर्म णौ चेत् स कर्ता" (पा.अ.1 पा.3 सू.67) इत्यादौ|
किञ्चैतदिति यद्यपि वर्तमाननिर्देशः कृतस्तथाऽपि तस्यैव `स' इत्यतीतनिर्देशोऽपि सर्वनाम्नां सर्वकालनिर्देशादेवाविरुद्धो(2) (2.`ओवाविरोधो' इति पा०)मन्तव्यः|
 वदन्ति हि लाक्षणिकाः---"प्रत्यक्षे च परोक्षे च सामीप्ये दूर एव च|
 एतेष्वर्थेषु विद्वद्भिः सर्वनाम प्रयुज्यते"---इति|
 चेतनमिति ज्ञानवत्|
 तच्चाधिकरणं स्मृतं तन्त्रस्येत्यत्र हेतुमाह---तदर्थं हीत्यादि|
 तदर्थमिति तदुपकारार्थम्; एतेन तदुद्दिश्य(3) (3.`तदुद्देशप्रवृत्तिरधिकरणार्थो नाधारार्थः' इति पा०) प्रवृत्तिरधिकरणार्था नाधारार्थेति दर्शयति|
 अत्र सत्त्वमादौ कृतं, तदधीनत्वादात्मशरीरक्रियायाः; यदुक्तं---"अचेतनं क्रियावच्च मनश्चेतयिता परः|
 युक्तस्य मनसा तस्य निर्दिशन्त्यात्मनः(4) (4.`निर्दिश्यन्ते विभोः क्रियाः' इति पा०) क्रियाम्" (शा.अ.1) इति|
 पूर्वं शरीरेत्यादिनाऽऽयुरुक्तं, सत्त्वमात्मेत्यादिना तु तन्त्राधिकरणभूतपुरुष(5) (5. `तदधिकरणभूतपुरुष' इति पा०) उच्यत इति न पौनरुक्त्यम्|
अत्र चात्मग्रहणेन बुद्ध्यहङ्कारादीनां ग्रहणं, शरीरग्रहणेनेन्द्रियाणामर्थानां च शरीरसंबद्धानां ग्रहणं व्याख्येयम्|| 46|| 47||
</1-46,47>
<1-48>
खादीन्यात्मा मनः कालो दिशश्च द्रव्यसंग्राहः|
सेन्द्रियं चेतनं द्रव्यं, निरिन्द्रियमचेतनम्|| 48||
संप्रति गुणाभिधानं क्रमप्राप्तमुल्लङ्घ्य द्रव्याणि निर्दिशता गुणाधारतया द्रव्यस्य प्राधान्यमुच्यते; सूत्रे च
"सामान्यं च विशेषं च" इत्यादौ गुणानादौ निर्दिशता गुणानामेव रसादीनां प्रायः शास्त्रे कार्मुकत्वमुपदर्श्यते;
अत एवात्रेयभद्रकाप्यीये (सू.26) मधुरादिरसद्वारा सर्वगुणान् कर्माणि च द्रव्यस्य वक्ष्यति; किञ्च सर्वप्रधानं यज्जीवितं तदेव संयोगगुणरूपमित्यग्रे तत्र गुणग्रहणं,
स च संयोगगुणः सत्त्वमात्मेत्यादिना प्रथममुक्त एव; विशेषगुणेषु तु द्रव्यं प्रधानमिति द्रव्यमुच्यते---खादीनीत्यादि|
खादीनीत्यादावात्मा कस्मात् प्रधानभूतोऽपि प्रथमं नोक्तः ?
उच्यते शरीरस्येह व्याध्यारोग्याधिकरणतया प्रधानत्वात्तदारम्भकानि खादीन्येवोच्यन्ते नात्मा,
तस्य निर्विकारत्वात्; वचनं हि "निर्विकारः परस्त्वामा" (सू.अ.1) इत्यादि;
खादीनि च "महाभूतानि खं वायुरग्निरापः क्षितिस्तथा" (शा.अ.1) इत्यनेन क्रमेणोक्तानि भूतान्यनागतावेक्षणेनोच्यते|
(1) (1.`अनागतावेक्षणादुच्यन्ते' इति पा०) आत्मादीनां च यथाभ्यर्हितस्य(2) (2.`यथाभ्युदितस्य' इति `तथाऽव्यवहितस्य' इति च पा०) पूर्वनिर्देशः|
 द्रव्यसंग्रह इति करचरणहरीतकीत्रिवृताद्यसंख्येयभेदभिन्नस्य कार्यद्रव्यस्य कारणद्वारा संक्षेप इत्यर्थः|
 सर्वकार्यद्रव्याणामपि व्यवस्थामाह---सेन्द्रियमित्यादि|
 निरिन्द्रियमित्यत्र निः शब्दोऽभावे, निर्मक्षिकमितिवत्|
 अत्र सेन्द्रियं चेतनमित्येवावतैवार्थापत्त्या निरिन्द्रियमचेतनमिति लब्धेऽपि पुनस्तद्वचनमेवंभूतार्थापत्तेरनैकान्तिकत्वाद्बोद्धव्यम्|
 यथा नवज्वरे दिवास्वप्नादि निषिद्धं, अर्थाज्जीर्णे ज्वरे तदापद्येत,(3) (3.`तर्ह्यापद्येत' इति पा०) न चैवं; तत्र तेषां दिवास्वप्नादीनां निषिद्धत्वात्; तस्मात्त्रिविधशिष्यबुद्धिहिततयोह्यमपि साक्षादेवोच्यते; वदन्ति हि न्यायविदो---"व्याख्यानाद्वरं करणम्" इति|
 यद्यपि चात्मैव चेतनो न शरीरं, नापि मनः, यदुक्तं---"चेतनावान् यतश्चात्मा ततः कर्ता निरुच्यते" (शा.अ.1) इति, तथाऽपि सलिलौष्ण्यवत् संयुक्तसमवायेन शरीराद्यपि चेतनम्|
 इदमेव चात्मनश्चेतनत्वं यदिन्द्रिययोगे सति ज्ञानशालित्वं, न केवलस्यात्मनश्चेतनत्वं;(4) (4.`निकृष्टस्यात्मनः' इति पा०) यदुक्तं---"आत्माज्ञः, करणैर्योगाज्ज्ञानं त्वस्य प्रवर्तते" (शा.अ.1) इति|
 अत्र सेन्द्रियत्वेन वृक्षादीनामपि चेतनत्वं बोद्धव्यं; तथाहि---सूयभक्ताया यथा यथा सूर्यो भ्रमति तथा तथा भ्रमणाद्दृगनुमीयते, तथा लवली मेघस्तनितश्रवणात् फलवती भवति, बीजपूरकमपि शृगालादिवसागन्धेनातीव फलवद्भवति, चूतानां च मत्स्यवसासेकात् फलाढ्यतया रसनमनुमीयते, अशोकस्य च कामिनीपादतलाहतिसुखिनः स्तबकितस्य स्पर्शनानुमानं; स्मृतिश्चानुमानं द्रढयति, यथा---"योऽभिवादितविप्रस्तु नाशिषं संप्रयच्छति|
 श्मशाने जायते वृक्षो गृध्रकङ्कोपसेवितः" इति; तथा "वृक्षगुल्मं बहुविधं तत्रैव तृणजातयः|
 तमसाऽधर्मरूपेण(5)" (5.`तमसा बहुरूपेण' इति पा०) च्छादिताः कर्महेतुना||
 अन्तः संज्ञा भवन्त्येते सुखदुःखसमन्विताः|
 एतदन्ताश्च गतयो ब्रह्माद्याः समुदाहृताः" (मनुस्मृति अ.1) इति|
 तथा तन्त्रकारश्च वानस्पत्यानूकान्(6) (6.`वानस्पत्थान् मूकान्' इति पा०) प्राणिनो वक्ष्यति; तेनागमसंवलितया युक्त्या चेतना वृक्षाः|| 47||
</1-48>
<1-49>
	सार्था गुर्वादयो बुद्धिः प्रयत्नान्ताः परादयः|
 गुणाः प्रोक्ताः
	प्रयत्नादि कर्म चेष्टितमुच्यते|| 49||
	संप्रति गुणान्निर्देष्टुमाह---सार्था इत्यादि|
 अनेन त्रिविधा अपि वैशेषिकाः सामान्या आत्मगुणाश्चोद्दिष्टाः|
 तत्रार्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः|
 यदुक्तम्---"अर्थाः शब्दादयो ज्ञेया गोचरा विषया गुणाः" (शा.अ.1) इति|
 एते च वैशेषिकाः; यत आकाशस्यैव शब्दः प्राधान्येन, वायोरेव स्पर्शः प्राधान्येन, एवमग्न्यादिषु रूपादयः|
 अन्यगुणानां चान्यत्र दर्शनं भूतान्तरानुप्रवेशात्|
(1) (1.`भूतान्तरप्रवेशकृतम्' इति पा०) वचनं हि---"विष्टं(2) (2.पूर्वं भूतं परे भूते स्वगुणसहितं प्रविष्टं, यथा---आकाशो वायौ, तौ वह्नौ, ते जले, तानि पृथिव्याम्|) ह्यपरं परेण" (न्या.द.अ.3 आ.1 सू.66) इति|
 गुर्वादयस्तु गुरुलघुशीतोष्णस्निग्धरुक्षमन्दतीक्ष्णस्थिरसरमृदुकठिनविशदपिच्छिलश्लक्ष्णखरस्थूलसूक्ष्मसान्द्रद्रवा विंशतिः|
 एते च सामान्यगुणाः, पृथिव्यादीनां साधारणत्वात्|
 एते यज्जः पुरुषीये प्राय आयुर्वेदोपयुक्तत्वात् परादिभ्यः पृथक् पठिताः|
 बुद्धिः ज्ञानम्; अनेन च स्मृतिचेतनाधृत्यहङ्कारादीनां बुद्धिविशेषाणां ग्रहणम्|
 प्रयत्नोऽन्ते येषां निर्देशे ते प्रयत्नान्ताः; एतेन चेच्छाद्वेषसुखदुःखप्रयत्नानां ग्रहणम्|
 वचनं हि---"इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं प्रयत्नश्चेतना धृतिः|
 बुद्धिः स्मृतिरहङ्कारो लिङ्गानि परमात्मनः" (शा.अ.1) इति|
 इह चेतनादीनां बुद्धिग्रहणेनैव ग्रहणं, शारीरे तु चेतनादीनामपि पृथगात्मगमकत्वेन पृथक् पाठः|
 एतच्च तत्रैव व्याकरणीयम्|
परादयो यथा---"परापरत्वे युक्तिश्च संख्या संयोग एव च|
 विभागश्च पृथक्त्वं च परिमाणमथापि च||
 संस्कारोऽभ्यास इत्येते गुणाः प्रोक्ताः परादयः" (सू.अ.26) इति|
 एते च सामान्यगुणा अपि नात्युपयुक्तत्वात्तथा बुद्धिप्राधान्याच्चान्ते प्रोक्ताः|
 प्रोक्ता इति प्रकर्षेण(3) (3.`प्रकारेण' इति पा०) विशेषगुणत्वादिनोक्ताः||---
	क्रमागतं कर्म निर्दिशति---प्रयत्नादीत्यादि|
 प्रयतनं प्रयत्नः कर्मैवाद्यमात्मनः; यथा---"तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम्" (पा.अ.1 पा.1 सू.9) इत्यत्र व्याख्यातम्|
 आदिशब्दः प्रकारवाची|
 तेन संस्कारगुरुत्वादिजन्यकृत्स्नक्रियावरोधः|
 यद्यपि चेष्टितं प्राणिव्यापार उच्यते, तथाऽपीह सामान्येन क्रिया विवक्षिता|
 चेष्टितपदेनैव सर्वकर्मलाभे सिद्धे वमनादिकर्मनिषेधे च सिद्धे प्रयत्नादीति पदं सुसूक्ष्मप्रयत्नरूपकर्मव्यापित्वद्योतनार्थम्|
(4) (4.`सुसूक्ष्मरूपकर्मव्यापित्वद्योतनार्थम्' इति पा०) अन्ये तु प्रयत्नादीति प्रयत्नकारणमिति ब्रुवते, प्रयत्नग्रहणं च कारणोपलक्षणं वदन्ति; तेन गुरुत्वादिकार्यस्यापि कर्मणो ग्रहणमिति|
प्रयत्नशब्दश्चायुर्वेदेऽपि कर्मवचनो दृश्यते; "प्रवृत्तिस्तु चेष्टा कार्यार्था, सैव क्रिया प्रयत्नः कार्यसमारम्भश्च" (वि.अ.8) इति वचनात्||49||
</1-49>
<1-50>
	समवायोऽपृथग्भावो भूम्यादीनां गुणैर्मतः|
स नित्यो यत्र हि द्रव्यं न तत्रानियतो गुणः|| 50||	
	समवायमाह---समवाय इत्यादि|
 समवायस्य चायं निर्देश एव लक्षणम्|
 तेनोत्तरत्र द्रव्यादिलक्षणे पुनरस्य लक्षणं न कर्तव्यम्|
 समवाय इति लक्ष्यनिर्देशः, अपृथग्भाव इति लक्षणम्; अपृथग्भावः अयुतसिद्धिः, सहैवावस्थानमिति यावत्|
 यथा---अवयवावयविनोः, गुणगुणिनोः, कर्मकर्मवतोः, सामान्यसामान्यवतोः; नह्यवयवादीन् विरहय्यावयव्यादय उपलभ्यन्ते|
 अपृथग्भावमेव विशेषयन्नाह---भूम्यादीनां गुणैर्मत इति|
 भूम्यादीनां भूमिप्रकारणां; भूमिश्च भूयसामाधेयानामाधारा, तेनाधारत्वोदाहरणार्थमुक्ता; यतो भूमेरर्थाः सर्वे गुर्वादिपराद्याश्च गुणास्तथा चावयविसामान्यक(ध)र्माण्यप्याधेयानि, नेतरद्रव्ये यथोक्तसर्वाधेयसंपत्तिः|
 एतेन भूम्यादीनामित्याधाराणां, गुणैरिति अप्रधानैराधेयैः; आधेयो ह्याधारापेक्षयाऽप्रधानम्, अप्रधाने च गुणशब्दो यथा---गुणीभूतोऽयमिति, अप्रधानमित्यर्थः; तेनाधाराणामाधेयैर्योऽपृथग्भावः स समवायः इति|
 तेन पृथिवीत्वगन्धवत्त्वयोरपृथक्सिद्धयोरप्याधाराधेयभावाभावान्न समवाय इत्युक्तं भवति|
 अत एवोक्तं वैशेषिके यत्--"अयुतसिद्धानामाधार्याधारभूतानां यः संनब्ध इहेतिप्रत्ययहेतुः स समवायः" (प.ध.सं.द्रव्यपदार्थनिरूपण) इति|
 स नित्य इति समवायोऽविनाशी|
 सत्यपि समवायिनां द्रव्याणां(1) (1.`द्रव्यादीनां' इति पा०) नाशे समवायो न विनश्यति|
अत्र हेतुमाह---यत्र हीत्यादि|
 यत्र द्रव्यं नियतं नित्यं, यथा---आकाशं, न तत्र नित्य आकाशेऽनियतो विनाशी गुणः, `कश्चित्' इति शेषः|
 एवं मन्यते---नित्ये व्योम्नि परिमाणमपि तावन्नित्यं, तथा(2) (2.`यथा' इति पा०) द्रव्यत्वमप्याकाशगतं नित्यं, तथा नित्ययोराकाशतद्गुणयोः समवायलक्षणः संबन्धोऽपि नित्य एव|
 एवं तत्र समवायस्य नित्यत्वे सिद्धे एकरूपत्वात् समवायस्यान्यत्रापि नित्यत्वमेव|
 च चाश्रयद्रव्यनाशे(3) (3.`आश्रयनाशे' इति पा०) समवायविनाशः|
 यथा---गोव्यक्तिविनाशेऽपि गोत्वस्य सामान्यस्य न विनाशः|
 नित्यस्यैव समवायस्य ते ते पार्थिवद्रव्यादयस्तत्र तत्र व्यञ्जका भवन्ति सामान्यस्येव व्यक्तयः|
 अन्यैस्तु नित्यानित्यभेदेन द्विविधः समवायो व्याख्यातः; अयं च ग्रन्थो भूम्यादीनां गुणैरेव यः संबन्धस्तस्यैव यथाश्रुतस्य प्रतिपादक इति(4) (4.`इत्यादि' इति पा०) व्याख्यातं; तत्तु न व्यापक नापि वैशेषिकमतानुयागीति नेह प्रपञ्चितम्|| 50||
</1-50>
<1-51>
	यत्राश्रिताः कर्मगुणाः कारणं समवायि यत्|
 तद्व्रव्यं
समवायी तु निश्चेष्टः कारणं गुणः|| 51||
	द्रव्यलक्षणमाह---यत्रेत्यादि|
 यत्राश्रिता यत्र समवेताः, कर्म च गुणाश्च कर्मगुणाः|
 कारणं समवायि यदिति समवायि कारणं यत्, द्रव्यमेव हि द्रव्यगुणकर्मणां समवायिकारणम्|
 समवायिकारणं च तद् यत् स्वसमवेतं कार्यं जनयति; गुणकर्मणी तु न स्वसमवेतं कार्यं जनयतः, अतो न ते समवायिकारणे|
 एतत्कर्मवत्त्वं हि द्रव्यस्य गुणादिपञ्चपदार्थव्यावृत्तिमात्रलक्षणकथनं, न तु सजातीयव्यापकविजातीयव्यावर्तकलक्षणकथनं; येन कर्मसमवायो नाकाशादीनां वर्तते,(5)(5.`विद्यते' इति पा०) तेन लक्षणानुगतं(6) (6.`लक्ष्यार्थं' इति पा०) विजातीयव्यावृत्तं द्रव्यस्य लक्षणं गुणवत्त्वं समवायिकारणत्वं च बोद्धव्यम्|
 यदु(त्तू)त्पन्नमात्रं द्रव्यं प्रथमक्षणे निर्गुणं, तदपि द्वितीयक्षणावश्यंभाविगुणवत्तया तद्योग्यत्वाद्गुणवदेवेति मन्तव्यम्|
 वैशेषिकेऽप्युच्यते---"क्रियावद्गुणवत् समवायिकारणं द्रव्यम्" (वै.द.अ.1., सू.15) इति|
 तत्रापि च यथेह व्याख्यातं तथैव व्याख्यातम्||---
	गुणलक्षणमाह--समवायीत्यादि|
 समवायीति समवायाधेयः; तेन व्यापकद्रव्येभ्यो निष्क्रियेभ्य आकादिभ्यो गुणस्य व्यावृत्तिः; नह्याकाशादयः समवायाधेयाः|
 निर्गतश्चेष्टायाः निश्चेष्टः; चेष्टानिर्गत्या चेह चेष्टाशून्यत्वं तथा चेष्टव्यतिरिक्तत्वं चोच्यते; तेन चेष्टारूपात् कर्मणो व्यावृत्तिः, तथा क्रियाधारत्वयोगेभ्यो मूर्तद्रव्येभ्यो व्यावृत्तिः सिद्धाः, गुणस्य कारणमित्यनेन चाकारणेभ्यः सामान्यविशेषसमवायेभ्यो व्यावृत्तिः सिद्धा|
 कारणत्वं तु विभुद्रव्यपरिमाणान्त्यावयविरूपादिषु लक्षणीयेषु गुणेषु नास्ति, तेन भागासिद्धं लक्षणं स्यात्, अतः कारणत्वेनेह भावरूपकारणाव्यभिचारि सामान्यवत्त्वं लक्षणतया(1) (1.`लक्षणया' इति पा०) बोद्धव्यम्|
 तच्च सामान्यवत्त्वं सर्वगुणव्यापकं सामान्यादिव्यावर्तकं च, सामान्यादीनां सामान्यवत्त्वाभावात्|
 अथवा(2) (2.`किंवा' इति पा०) विभुद्रव्यपरिमाणान्त्यावयविरूपाद्यन्तराणां कारणत्वदर्शनाद्विभुद्रव्यपरिमाणान्त्यावयविरूपादावपि कारणत्वयोग्यत्वमस्त्येवेति न भागासिद्धता कारणत्वस्य; किंवा योगिप्रत्यक्षज्ञानहेतुतया विभुद्रव्यपरिमाणादीनामपि कारणत्वं बोद्धव्यम्|
 एवंभूतं च कारणत्वं यद्यपि सामान्यादिष्वपि(3)(3.`सामान्यादिषु केचिदनुमन्यन्ते' इति पा०)क्वचिदनुगम्यते, तथाऽपि `समवायी तु' इति पदेन समवायाधारता तथा समवायाधेयता च युगपद्विपक्षिता; तेन समवायकेवलाधारस्य विभुद्रव्यस्य तथा समवायकेवलाधेयस्य सामान्यादेश्च व्युदासः सिद्धो भवति||51||
</1-51>
<1-52>
	संयोगे च विभागे च कारणं द्रव्यमाश्रितम्|
कर्तव्यस्य क्रिया कर्म कर्म नान्यदपेक्षते|| 52||
	कर्मलक्षणमाह--संयोग इत्यादि|
 संयोगे च विभागे च युगपत् कारणम्|
 तेन संयोगे उत्तरदेशसंयोगकारके विभागाकारणे, तथा विभागे च विभागजविभागमात्रकारणे संयोगाकारणे व्यावृत्तिः सिद्धा|
 द्रव्यमाश्रितमिति स्वरूपमात्रकथनं व्याख्येयं, द्रव्यव्यावृत्तिस्तु(4) (4.`द्रव्यव्यावृत्तेस्तु' इति पा०) `कर्म नान्यदपेक्षते' इत्यनेनैव सिद्धा(5)|
 (5.`सिद्धत्वात्'इति पा०) अस्यायमर्थो यत्---कर्म उत्पन्नं स्वाश्रयस्य द्रव्यस्य पूर्वदेशविभागे उत्तरदेशसंयोगे च कर्तव्ये नान्यत्कारणं पश्चात्कालभाव्यपेक्षते;
द्रव्यं तु यद्यपि संयोगविभागकारणं युगपद्भवति, तथाऽपि तदुत्पन्नं सद्यदा कर्मयुक्तं भवति तदैव संयोगविभागकारणं स्यात्;(6) (6.`भवति' इति पा०) कर्म तूत्पन्नं करोत्येव परं संयोगविभागौ न तु कारणान्तरं(7) (7.`कारणं' इति पा०) पश्चाद्भाव्यपेक्षते, संयोगविभागाश्रयप्रत्यासत्तिं त्वपेक्षते, सा च पूर्वसिद्धैवेति न चरमभाविकारणान्तरापेक्षता(1) (1.`चरमभाविनिमित्तान्तरापेक्षा कर्मणः' इति पा०) कर्मणः|
 अथ कर्मशब्देन वमनादीनां तथाऽदृष्टस्य तथा क्रियायाश्चाभिधीयमानत्वात् कस्य कर्मण इदं लक्षणमित्यत आह---कर्तव्यस्य क्रिया कर्मेति|
 एतेन क्रियारूपस्य कर्मण इदं लक्षणं नादृष्टादेरिति|| 52||
</1-52>
<1-53>
	इत्युक्तं कारणं,
	कार्यं धातुसाम्यमिहोच्यते|
	धातुसाम्यक्रिया चोक्ता तन्त्रस्यास्य प्रयोजनम्|| 53||
	प्रकरणमुपसंहरति---इतीत्यादि|
 इति समाप्तौ; तेनैतावदेव सामान्यादिषट्कं सर्वस्यैव कार्यजातस्य कारणं, नान्यत् कारणमस्ति||

	कारणं सामान्येनाभिधायायुर्वेदोपयुक्तं कार्यमाह---कार्यमित्यादि|
 धातुसाम्यम् आरोग्यं; वक्ष्यति हि---"विकारो धातुवैषम्यं साम्यं प्रकृतिरुच्यते|
सुखसंज्ञकमारोग्यम्" (सू.स्था.अ.9) इत्यादि|
 इहेत्यायुर्वेदे; तेनान्यत्रान्यदपि घटादि कार्यमुच्यते|
 इह तु किमिति तत् कार्यं नोच्यत इत्याह--धातुसाम्येत्यादि|
 चकारो हेतौ|
धातुसाम्यक्रियैव यस्मादायुर्वेदप्रयोजनं, तस्मादायुर्वेदे धातुसाम्यमेव कार्यमुच्यते प्रयोजनं कथ्यते; अन्यत्त्वविवक्षितत्वात्तथाऽप्रधानत्वाच्च नेह कार्यत्वेनोच्यते|| 53||
</1-53>
<1-54>
	कालबुद्धीन्द्रियार्थानां योगो मिथ्या न चाति च|
	द्वयाश्रयाणां व्याधीनां त्रिविधो हेतुसंग्रहः|| 54||
	संप्रति सामान्येन कारणमुक्तं तदायुर्वेदोपयुक्तद्वारेण वक्तव्यं; तत्र व्याधिकारणमेव तावदग्रेऽभिधीयते--कालेत्यादिना सूत्रक्रमानुरोधात्|
 सूत्रणं हि "हेतुलिङ्गौषधज्ञानम्" (सू.स्था.अ.1) इति|
 कालः शीतोष्णवर्षलक्षणः, बुद्धिः प्रज्ञा, इन्द्रियार्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धास्तत्सहचरितानि द्रव्यगुणकर्माणीन्द्रियद्वारोपयुज्यमानानि च; तेषां कालादीनाम् योगः संबन्धः|
 तस्य विशेषणत्रयं---मिथ्या न चाति चेति|
 तेन कालादीनां मिथ्यायोगः, नच योगः अयोग इत्यर्थः, अति च योगः अतियोग इत्यर्थः|
 द्वयाश्रयाणामिति मनः शरीराश्रयाणाम्|
 एतच्च मनः शरीराधिष्ठानत्वं पृथङ्मिलितं च बोद्धव्यम्|
 त्रिविध इत्ययोगातियोगमिथ्यायोगरूपः|
 हेतुसंग्रहः|
 हेतुसंक्षेपः|
 एते च कालादीनामतियोगायोगमिथ्यायोगास्तिस्रैषणीये `तत्रातिप्रभावतां' (सू.अ.11) इत्यादिना ग्रन्थेन सुव्यक्तं वाच्या इति मेह विव्रियन्ते|
 कालग्रहणं त्विहादौ कृतं, कालस्य दुष्परिहारत्वात्|
 तदनु बुद्धिरुच्यते, बुद्ध्यपराधस्यैवेन्द्रियार्थातियोगादिहेतुत्वात्; वक्ष्यति हि---"प्रज्ञापराधादध्यहितानर्थान् पञ्च निषेवते" (सू.अ.28) इति; एवं च यद्यप्यसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः प्रज्ञापराधे प्रविशति, तथाऽपि प्रत्यासन्नकारणत्वादसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगेनैवायं(2) (2.`असात्म्येन्द्रियार्थसंयोग एवायं' इति पा०) पृथक् तन्त्रे सूच्यते, प्रज्ञापराधस्त्वसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगव्यतिरिक्तकायवाङ्मनः क्रियापराधे वर्तते|
 अत्र चाधर्मोऽपि व्याधिहेतुरस्ति, यदुक्तं---"क्रियाघ्नाः कर्मजा रोगाः" (शा.अ.1) इत्यादि; तस्य चाधर्मस्य कालग्रहणेनैव ग्रहणं केचिन्मन्यन्ते; तन्न, तिस्रैषणीये प्रज्ञापराधेनैवाधर्मग्रहणात्|
 तत्र हि, अनृतवचनाभिध्यादिवाङ्मनोमिथ्यायोगरूपः प्रज्ञापराधविशेष उक्तः; नत्वनृतवचनादीनां स्वरूपेण व्याधिकर्तृत्वं, किन्त्वधर्मोत्पादावान्तरव्यापाराणामेव; तेन प्रज्ञापराध एवाधर्मोत्पादावान्तरव्यापारः कर्मजरोगेषु कारणं, याग इव धर्मोत्पादावान्तरव्यापारः स्वर्गे|
 यत्तूच्यते---कालपरिणामजायमानत्वात् कर्मजविकाराणं कालजत्वं, यदुक्तं---"कालस्य परिणामेन जरामृत्युनिमित्तजाः|
 रोगाः स्वभाविका दृष्टाः स्वभावो निष्प्रतिक्रियः" (शा.अ.1) इति; तनन, तथा सत्यसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगजस्यापि किञ्चित्कालपरिणामजायमानस्य कालजत्वं स्यात्|
 नच कालातियोगाद्यभिधायिग्रन्थे(1) (1.`कालाभिधायिग्रन्थे' इति पा०) तिस्रैषणीये कर्मावरोधः कथमपि प्रतिभाति|
 कतिधापुरुषीये तु "धृधृतिस्मृतिविभ्रंशः संप्राप्तिः कालकर्मणाम्|
 असात्म्येन्द्रियसंयोगा विज्ञेया रोगहेतवः" (शा.अ.1) इत्यभिधाय स्वाभाविकानां रोगाणां तथा कर्मजानां च कालज एवावरोधः कृतः|
 उक्तं हि तत्र---"कालस्य परिणामेन जरामृत्युनिमित्तजाः|
 रोगाः स्वाभाविका दृष्टाः स्वभावो निष्प्रतिक्रियः" (शा.अ.1) इति, तथा "निर्दिष्टं दैवसंज्ञं तु कर्म यत् पौर्वदैहिकम्|
 हेतुस्तदपि कालेन रोगाणामुपलभ्यते" (शा.अ.1) इति|
 अत्रापि बुद्धिमिथ्यायोगरूपः प्रज्ञापराध एव रोगजनककर्मकारणम्|
 कालविशेषप्राप्त्या(2) (2.`कालविशेषं प्राप्य' इति पा०) तु येषां व्याधीनामागमो भवति, ते कालमिथ्यादियोगजन्या वा भवन्तु, असात्म्येन्द्रियार्थप्रज्ञापराधजन्या वा; सर्व एवाविशेषेण कालकृताभिव्यक्तिमात्रपरिग्रहणात्तत्र(3)(3.`कालकृताभिव्यक्तिमात्रपरिग्रहास्तत्र' इति पा०) कालसंप्राप्तिजन्या इत्युक्ता गदाः|
 तधाहि---तत्र सन्ततादिज्वरा अपि कालजन्या एवोक्ताः|
 वचनं हि---"सन्ततः(4)(4.`अन्येद्युष्को द्व्यहग्राही तृतीयकचतुर्थकौ' इति कतिधापुरुषीये पाठः|) सततोऽन्येद्युस्तृतीयकचतुर्थकौ|
 स्वे स्वे काले प्रवर्तन्ते काले ह्येषां बलागमः" (शा.अ.1) इति|
 नच सन्ततादौ कालस्य मिथ्यायोगादयः कारणत्वेनोपलभ्यन्ते, किंतर्ह्यसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगप्रज्ञापराधावेव; तथा स्वाभाविकेषु च रोगेषु न कालमिथ्यायोगादयः कारणत्वेनोपलभ्यन्ते; तस्मान्न तत्र कालमिथ्यायोगादिजन्याः कालजत्वेनाचार्यस्याभिप्रेताः, किंतु कालाभिव्यञ्जनीयाः कालजाः; अत एव च तत्र "संप्राप्तिः कालकर्मणाम्" (शा.अ.1) इति पठितं(5)(5.`कृतम्' इति पा०) नतु "कालो मिथ्या न चाति च" इति पठितम्|
(5)(5.`कृतम्' इति पा०) किञ्च तत्रापि कालमभिधायापि कर्मणामिति पदं पृथक् पठित्वा(6) (6.`कृत्वा' इति पा०) काले जातः कर्मजः पृथगेव सूचितः|
 किञ्च, उन्मादनिदाने साक्षादेवाचार्येण कर्मजस्य प्रज्ञापराधजत्वमुक्तम्|
 वचनं हि---"प्रज्ञापराधात् संभूते व्याधौ कर्मज आत्मनः|
 नाभिशंसेद्बुधो देवान्न पितॄन्न च राक्षसान्" (नि.अ.7) इति|
 जनपदोद्ध्वंसनीयेऽप्युक्तं---"तस्य मूलमधर्मः, तन्मूलं चासत्कर्म पूर्वकृतं, तयोर्योनिः प्रज्ञापराध एव" (वि.अ.3)|
 (तदेवं(1) (1.अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते|)कर्मापेक्षद्वयमुपदर्शितं,) बलाबलं तु विद्वांसः स्वयमेव निर्लोचयिष्यन्ति|
इदं त्वत्र चिन्त्यतां स्वाभाविकानां क्षुत्पिपासादीनां तथा कालसम्यग्योगेऽपि जायमानानां दोषचयप्रकोपाणां क्व प्रवेशो भवतु;
न तावत् कालजे, यतः कालो हि तत्र सम्यग्युक्त एव, कालसम्यग्योगश्च न व्याधिकारणमिति सिद्धान्तः;
अथ कालप्रतिनियतस्तत्रासात्म्येन्द्रियार्थसंयोग एव कारणमिष्यते,
तथाऽप्येवं सति कालमिथ्यायोगादावप्यसात्म्येन्द्रियार्थसंयोग एव कारणमिति वक्तुं पार्यते;
तस्मादस्मिन्मार्गे एवं बुद्धिर्वलते(2)---(2.`बुद्धिर्वर्णयति' इति पा०) यत्---सहजानां विकाराणां निष्प्रतिक्रियत्वेनेहायोगादिजन्यत्वेनावरोधो न कृत एव, कालस्वभावजा अपि सहजा एव; या त्वत्र प्रतिक्रिया कालस्वभावजानामनागतानां भावानां(3) (3.`भाविधात्वनुगुणद्रव्यसेवार्थरूपा' इति पा०) सत्त्वगुणद्रव्यसेवादिरूपा तथा स्वाभाविकानां च क्षुत्पिपासाजरादीनां कालभोजनरसायनादिरूपा, तस्या अकरणे सति कालस्वभावजस्य रोगस्य प्रादुर्भावः प्रज्ञापराधजन्य एव, उचिते हि काले कर्तव्याकरणं प्रज्ञापराध एव; उक्तं हि कतिधापुरुषीयेऽपि प्रज्ञापराधसंग्रहे---"कर्मकालातिपातश्च मिथ्यारम्भश्च कर्मणाम्" (शा.अ.1) इति|
 अन्ये तु मिथ्यायोगादिशून्यकालविद्यमानत्वेन काल एवावरोध एषां विकारणामिति कतिधापुरुषीये वक्ष्यमाणग्रन्थस्य यथाश्रुतार्थपरिग्रहाद्वर्णयन्ति|
 नचेति चकाराद्धीनयोगं गृह्णाति|
 वक्ष्यति हि---"मिथ्यातिहीनलिङ्गेभ्यो यो व्याधिरुपजायते" (शा.अ.1) इति|
 हीनयोगस्य तु साक्षादपठनमयोगप्रभेदत्वात्;
 स्वल्पयोगे(गो)ऽप्ययोगो भवति,
यथैकतण्डुलाभ्यवहारेऽनशनमुच्यते||54||
</1-54>
<1-55>
	शरीरं सत्त्वसंज्ञं च व्याधीनामाश्रयो मतः|
तथा सुखानां, योगस्तु सुखानां कारणं समः|| 55||
	द्वयाश्रयाणामित्यनेनोक्तमाश्रयं दर्शयति---शरीरमित्यादि|
 अत्र शरीरमादौ कृतं, शरीररोगाधिकारेणैवास्य तन्त्रस्य प्रवृत्तत्वात्|
 सत्त्वसंज्ञशब्देन मन उच्यते; किंवा सत्त्वशब्देनैव मनसि लब्धे संज्ञाशब्देनात्मशरीरसंबद्धं(4) (4.`संज्ञाशब्देन शरीरसंबद्धं' इति पा०) मन उच्यते, शरीराद्यसंबन्धस्य(5) (5.`शरीरासंबद्धस्य' इति पा०) मनसो व्याध्यनाश्रयत्वात्|
 असमासेन च पृथगपि शरीरमनसोर्व्याध्याश्रयत्वं दर्शयति|
 यतः कुष्ठादयः(6) (6.`राजयक्ष्मादयः' इति पा०) शारीरा एव, कामादयस्तु मानसाः, उन्मादादयश्च द्वयाश्रयाः|
 आरोग्यस्याश्रयं हेतुं चाह---तथा सुखानामित्यादि|
 सुखानामिति आरोग्याणाम्|
 वचनं हि---"सुखसंज्ञकमारोग्यं विकारो दुःखमेव तु" (सू.अ.9) इति|
 तथेति शरीरं मनश्च, तत्र शरीररोगाभावरूपस्यारोग्यस्य शरीरमाश्रयः, मानसरोगाभावस्य तु मनः|
 योगस्तु समः कालबुद्धीन्द्रियार्थानां सम्यग्योगरूपस्तथा सुखानामारोग्याणां कारणम्|
 सुखानामिति सुखपदाभिधेयानां च रोगाभावानां बहुत्वं निषेध्यरोगबहुत्वादेव बोद्धव्यम्|
 इदमेव ह्यभावानां बहुत्वं यन्निषेध्यभावबहुत्वम्|
 ननु "आयुर्वेदागमो हेतुः" (सू.अ.1) इत्यादावध्यायार्थसंग्रहे व्याध्याश्रयो न संगृहीतः, तत् किमिदमनार्ष ? न, हेतवश्चेत्यनेन व्याध्याश्रयरूपस्यापि हेतोस्तत्र संग्रहणम्|| 55||
</1-55>
<1-56>
	निर्विकारः परस्त्वात्मा सत्त्वभूतगुणेन्द्रियैः|
	चैतन्ये कारणं नित्यो द्रष्टा पश्यति हि क्रियाः|| 56||
	सत्त्वमात्मा शरीरं चेति वचनेन त्रयमुपात्तम्, अत्र शरीरमनसी व्याध्याश्रयतयोक्ते,(1) (1.`व्याध्याश्रये प्रोक्ते, तत्का आत्मनो व्यवस्था' इति पा०) आत्मनस्तु का व्यवस्थेत्याह---निर्विकार इत्यादि|
 निर्विकारो निर्विकृतिः+ ष तेन नीरोगत्वमात्मनः|
 पर इति सूक्ष्मः श्रेष्ठो वा, तेन सत्त्वशरीरात्ममेलकरूपो य आत्मशब्देनोच्यते तं व्यावर्तयति; यदुक्तं---"संयोगपुरुषस्येष्टो विशेषो वेदनाकृतः" (शा.अ.1) इति|
 संयोगेऽपि चात्मादीनां मनस्येव वेदना भवति, सा तु मनः संयुक्ते आत्मन्यपि संबद्धेत्युच्यते, तेन "निर्व्यथे चान्तरात्मनि" (सू.अ.22) इति वचनं निर्व्यथे मनसीति स्यात्;(2) (2.`भवति' इति पा०) तथा शरीरादावप्यात्मशब्दो वर्तते, तद्व्यवच्छेदार्थं पर इति पदम्|
 उक्तं ह्यन्यत्र---"ब्रह्मेन्द्रवाय्वग्निमनोधृतीनां धर्मस्य कीर्तेर्यशसः श्रियश्च|
 तथा शरीरस्य शरीरिणश्च स्याद्वादशस्विङ्गित आत्मशब्दः" इति|
 ननु, यद्यात्मा निर्विकारस्तत् किं ज्ञानरूपोऽप्यस्य विकारोऽस्ति वा नास्तीत्याह---सत्त्वेत्यादि|
 सत्त्वं मनः, भूतगुणाः शब्दादयः, इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि, एतैः करणभूतैश्चैतन्ये कारणं भवत्यात्मा|
 चैतन्यं चात्मनि जायते व्यज्यते वा|
 अत एव च सत्त्वादीनां ज्ञानकारणानां सर्वत्रासंभवात् सर्वगतेऽप्यात्मनि न सर्वत्र प्रदेशे ज्ञानं भवति|
 ननु यदि चैतन्यवानात्मा, तदा कदाचिज्ज्ञानवान् कदाचिदज्ञ इत्यनित्यः स्यादित्याह---नित्य इति|
 नित्यस्याप्यात्मनो ज्ञानमनित्यं; नच धर्मानित्यत्वे धर्मिणोऽप्यनित्यत्वं, नह्याकाशगुणशब्दानित्यत्वेऽप्याकाशस्याप्यनित्यत्वमिति भावः|
 नित्यत्वं चात्मनः पूर्वापरावस्थानुभूतार्थप्रतिसन्धनात्; नह्यनित्ये ज्ञातरि पूर्वानुभूतमर्थमुत्तरो ज्ञाता प्रतिसन्धत्ते;(3) (3.`प्रतिसंधातुमलम्' इति पा०) नहि देवदत्तबुद्धमर्थं यज्ञदत्तोऽवगतत्वेन प्रतिसन्दधाति|
 ननु, दृश्यते ज्ञानवतः सुखोपलब्धावनुरागलक्षणो विकारस्तथा दुःखोपलब्धौ च द्वेषलक्षणः, तत् कथं सुखदुःखोपलब्धावयमात्मा निर्विकार इत्याह---द्रष्टा पश्यति हि क्रिया इति|
---द्रष्टा साक्षी; तेन यतिर्यथा परमशान्तः साक्षी सञ्जगतः क्रियाः सर्वाः पश्यन्न रागद्वेषादिना युज्यते, तथाऽऽत्माऽपि सुखदुःखाद्युपलभमानोऽपि न रागादिना युज्यते; दृश्यमानरागादिविकारस्तु मनसि, प्राकृतबुद्धौ वा सांख्यदर्शनपरिग्रहाद्भवतीति भावः|
 सांख्यमते च मनः शब्देन बुद्धिरन्तः-करणँ च गृह्यते||56||
</1-56>
<1-57>
	वायुः पित्तं कफश्चोक्तः शारीरो दोषसंग्रहः|
	मानसः पुनरुद्दिष्टो रजश्च तम एव च|| 57||
	संप्रति विकाराश्रयं तथा विकारस्य व्यवहितं च हेतुमभिधाय प्रत्यासन्नं दोषरूपहेतुमाह---वायुरित्यादि|
 अत्र प्रधानत्वादग्रे वायुरुक्तः, प्राधान्यं चाशुभूरिदारुणविकारकर्तृत्वात्; वचनं हि---`आशुकारी मुहुश्चारी' (सु.नि.अ.1)	इति; तथा अशीति वातजान् विकारान्, चत्वारिंशत् पित्तविकारान्, विंशतिं च कफजान् वक्ष्यति हि महारोगाध्याये (सू.अ.2)|
 वातमनु पित्तं प्रधानं, शरीरमूलभूताग्निहेतुत्वात्तथा कफाधिकविकारकर्तृत्वात्तथा कफापेक्षया चाशुकारित्वात्|
 असमासकरणं तु पृथगपि वाय्वादीनां रोगकर्तृत्वोपदर्शनार्थम्|
 शारीर इति मानसदोषव्यवच्छेदार्थम्|
 संग्रह इति "द्व्युल्बणैकोल्बणैः षट् स्युर्हीनमध्याधिकैश्च षट्" (सू.अ.17) इत्यादिवक्ष्यमाणप्रपञ्चस्य संक्षेपः|
 ननु, शोणितस्यापि दोषत्वान्नायं संग्रहः साधुः,
यतो रक्तस्यापि वातादिवद्विशिष्टहेतुलक्षणविकारचिकित्सितनिर्देशः कृतः;
तत्र हेतुनिर्देशो यथा---"काले चानवसेचनात्" (सू.अ.24, श्लो.9) इत्यादि,
लक्षणं च यथा--"तपनीयेन्द्रगोपाभं पद्मालक्तकसन्निभम्" (सू.अ.24.श्लो.22) इत्यादि, रक्तविकारश्च रक्तार्शः प्रदररक्तिपित्तादय उक्ताः,
उपक्रमश्च "स्रावणं शोणितस्य तु" (सू.अ.24.श्लो.18) इत्यादिनोक्तः, तथा दोषसंज्ञा च चरके कृता,
यदुक्तं,---"कफे वाते जितप्राये पित्तं शोणितमेव वा|
 यदि कुप्यति वातस्य क्रियमाणे चिकित्सिते||
 यथोल्बणस्य दोषस्य तत्र कार्यं भिषग्जितम्" (चि.अ.5.श्लो.27) इति; तथा च तन्त्रान्तरेऽपि शल्ये शोणितं दोषत्वेनोक्तं---"तैरेतैः शोणितचतुर्थैः" (सु.सू.अ.21) इति वचनात्|
 नैवं, दोषो हि स्वतन्त्रदूषणात्मक उच्यते;
यतो न वातादयो वृद्धाः किञ्चिदपेक्ष्य दूषयन्ति किंतु स्वत एव,
शोणितं तु दुष्टवातादिसंसर्गमपेक्ष्यैव दूषकं भवति;
न हि शोणितं विकृतवातादिसंबन्धमन्तरेण विकृतं भवति, सर्वदा(1) (1.`सर्वत्र' इति पा०) वातादिजनकैरेव शोणितदुष्टेः; तथा सर्वदा वातादिलक्षणयुक्तस्यैव शोणितस्य दुष्टत्वात्;
यश्च हेत्वादिविशेष उक्तः स वातादियुक्तस्यैव शोणितस्य भवति;
तेन वातादय एव तत्रापि दूषणात्मकाः,
शोणितं तु स्वप्रमाणातिरिक्तमपि दूष्यमेव;
न च दूष्यस्य हेत्वादयो विशिष्टा न भवन्ति,
यतो मांसादीनामपि हेत्वादिविशेषोऽस्ति;
यथा मांसदुष्टौ---"मांसवाहीनि दुष्यन्ति भुक्त्वा च स्वपतां दिवा" (वि.अ.5) इत्यादि वक्ष्यति;
मांसदुष्टिलक्षणं "शृणु मांसप्रदोषजान्" (सू.अ.28) इत्यादिना विविधाशितपीतीये वक्ष्यति यान् विकारास्ते ज्ञेयाः,
यत एतानेव मांसदोषविकारान् स्रोतोविमाने मांसदुष्टिलक्षणत्वेनातिदेशादभिधास्यति, 
दुष्टमांसविकाराश्चाधिमांसार्बुदादय उक्ताः;
उपक्रमश्च "मांसजानां तु संशुद्धिः शस्त्रक्षाराग्निकर्म च" (सू.अ.28) इत्युक्तः|
 तस्माद्दूष्याधिकारे(1) (1.`दूष्याधिष्ठाने' इति पा०) दोषकृते कार्ये दूष्येण व्यपदेशः---रक्तजोऽयं, मांसजोऽयमित्यादि; यथा---स्नेहाधारेण वह्निना दग्धे स्नेहदग्ध इति व्यपदेशः|
 दोषसंज्ञा तु पीडाकर्तृत्वसामान्याददोषेऽपि स्यात्;(2) (2.`भवति' इति पा०) यथा---"स्वयं प्रवृत्तं तं दोषमुपेक्षेत् हिताशनैः"---(चि.अ.5 श्लो.46) इत्यत्र पुरीषणेव दोषत्वेनोक्तम्|
 %सुश्रुते% तु शोणितस्य दोषत्वं व्रणेषु प्रायः शोणितदुष्टिदर्शनादुपचरितमेवोक्तम्|
 यतः प्रदेशान्तरे व्रणप्रश्ने वातादयस्त्रय एव तत्राप्युक्ताः---
"वातपित्तश्लेष्माण एव देहसंभवहेतवो भवन्ति" (सु.सू.अ.21) इत्यादिना|
 किञ्च यदि शोणितं दोषः स्यात्तदा वातादिवत्प्रकृत्यारम्भकं स्यात्, नचारभते; तस्मात्त्रय एव दोषा इति सिद्धम्|
 मानसदोषमाह---मानसः पुनरित्यादि|
 पुनः शब्दोऽवधारणे, तेन मानसा उद्दिष्ट एव परं न शारीरदोषवत् प्रपञ्चितः, मानसदोषाणामस्मिंस्तन्त्रे कायचिकित्सारूपेऽप्रास्ताविकत्वादिति भावः|
 आदौ रज उक्तं प्राधान्यात्; वचनं हि---"नारजस्कं तमः प्रवर्तते" (वि.अ.6) इति|
एवशब्देन सत्त्वाख्यगुणस्यादोषत्वमवधारयति, सत्त्वं ह्यविकारि|| 57||
</1-57>
<1-58>
	प्रशाम्यत्यौषधैः पूर्वो दैवयुक्तिव्यपाश्रयैः|
	मानसो ज्ञानविज्ञानधैर्यस्मृतिसमाधिभिः||58||
	संप्रति दोषप्रशमकारणमाह---प्रशाम्यतीत्यादि|
 पूर्व इति शारीरः|
 दोषग्रहणेन तज्जन्या व्याधयोऽपि गृह्यन्ते, विकृतदोषादनन्यत्वाद्व्याधीनाम्|
 दैवमदृष्टं, तदाश्रित्य यद्व्याधिप्रतीकारं करोति तद्दैवव्यपाश्रयं बलिमङ्गलादि; एतच्च प्रथममुक्तं सद्योऽक्लेशेन च व्याधिप्रशमकत्वात्|
 युक्तिः योजना; शरीरभेषजयोर्हितो यो योगस्तदपेक्षं संशोधनसंशमनादि युक्तिव्यपाश्रयमुच्यते|
 ज्ञानम् अध्यात्मज्ञानं, विज्ञानं शास्त्रज्ञानं,(3) (3.`शास्त्राद्यर्थज्ञानम्' इति पा०) धैर्यम् अनुन्नतिश्चेतसः, स्मृतिः अनुभूतार्थस्मरणं, समाधिः विषयेभ्यो निवर्त्यात्मनि मनसो नियमनम्|| 58||
</1-58>
<1-59,60,61>
	रूक्षः शीतो लघुः सूक्ष्मश्चलोऽथ विशदः खरः|
	विपरीतगुणैर्द्रव्यैर्मारुतः संप्रशाम्यति|| 59||
	सस्नेहमुष्णं(4) तीक्ष्णं च द्रवमम्लं सरं कटु|
	(4."सस्नेहमुष्णमिति वचनेन स्नेहस्याल्पत्वमुष्णत्वस्य चातिशयत्वं तद्योगादिति सूचितम्|
 तेन पैत्तिके व्याधौ घृतदुग्धादिस्नेहशीतभेषजविधिर्न विरुध्यते|
 अतिशीतस्निग्धत्वयोश्च पित्तस्याल्पस्नेहात्यन्तोष्णत्वविपर्ययात् प्रशान्तिः स्यात्|
 उष्णतीक्ष्णद्रवसरतिक्तत्वविपरीतैः शैत्य(4."सस्नेहम्+उष्णम्+इतिमान्द्यसान्द्रस्थिरकषायमाधुर्युगुणैः पक्वस्य पित्तस्य प्रशमनम्|
 आमस्याम्लस्य विपरीतेन तिक्तेन प्रशमः|
 कट्विति तिक्तं, तेन तिक्तरसस्य पित्तस्य विदग्धावस्थायामम्लरसत्वे तद्विपरीतत्वेन तिक्तरसः पित्तप्रकोपनाशकत्वेनोपपद्यते|
 उक्तं हि %सुश्रुते%-"पित्तं तीक्ष्णं द्रवं पूति नीलं पीतं तथैव च|
 उष्णं कटु सरं चैव विदग्धं चाम्लमेव च"---इति %गङ्गाधरः|%)
	विपरीतगुणैः पित्तं द्रव्यैराशु प्रशाम्यति|| 60||	गुरुशीतमृदुस्निग्धमधुरस्थिरपिच्छिलाः|
	श्लेष्मणः प्रशमं यान्ति विपरीतगुणैर्गुणाः|| 61||	
	संप्रति शरीररोगाधिकारप्रवृत्तत्वादस्य तन्त्रस्य शारीररोगजनकवातादिलक्षणं भेषजं चाह---रूक्ष इत्यादि|
 प्रधानत्वादग्रे वायोरभिधानम्|
 रूक्षादीनां ज्यायस्त्वादभिधानं, तेन दारुणादयोऽपि गुणा बोद्धव्याः; रूक्षत्वं च वायावधिकं, स्नेहसाध्यत्वाद्वायोः; अतो रूक्षत्वमग्रेऽभिहितम्|
 यद्यपि वैशेषिकेऽनुष्णाशीतो वायुः, तथाऽपीह शीतेन वृद्धिदर्शनादुष्णेन च प्रशमदर्शनात्तथा केवलवातारब्धे रोगे शीतदर्शनाच्च शीत एव वायुः;
यच्च पित्तयुक्तस्योष्णत्वं, तद्योगवाहित्वात्; यथा पाषाणस्य येन द्रव्येण शीतेनोष्णेन वा योगो भवति तद्गुणानुविधानं, तथा वायोरपि|
 विपरीता वातगुणप्रतिपक्षा गुणा यस्य तद्विपरीतगुणं;
गुणशब्देन चेह धर्मवाचिना रसवीर्यविपाकप्रभावाः सर्व एव गृह्यन्ते,
तेन प्रभावादपि यद्वातविपरीतं तदपि गृह्यते|
 अन्ये त्वेकविपरीतशब्दलोपाद्विपरीतं विपरीतगुणं च ग्राहयन्ति; तेन विपरीतग्रहणात् प्रभावविपरीतं गृह्यते, गुणवैपरीत्याद्विपाकादयो गृह्यन्ते|
ननु विपरीतगुणभूयिष्ठैरपि वातादीनां प्रशमो भवति,
यतो न हि सर्वं भेषजं वातादीनां सर्वात्मना विरुद्धं भवति;
उक्तं हि---"विरुद्धगुणसन्निपाते हि भूयसाऽल्पमवजीयते" (वि.अ.1) इति;
तत् किमिति विरुद्धगुणभूयिष्ठस्याग्रहणम् ?
उच्यते---विरुद्धगुणभूयिष्ठस्यापि विपरीतगुणशब्देनैव ग्रहणात्|
विपरीतगुणभूयिष्ठेऽपि ये विपरीता अल्पा अबला वा गुणास्ते स्वकार्याकर्तृत्वादव्यपदेश्या एव;
किंवा सर्वथा विपरीतगुणैरधिका प्रशस्ता च शान्तिर्भवति,
अत एव संप्रशब्दौ शीघ्रसम्यक्प्रशमार्थाभिधायकौ कृतौ;
विपरीतगुणभूयिष्ठैर्न तथा शान्तिर्भवति,
अत एव संप्रशब्दाभ्यां न तत् साक्षादुक्तम्|
 एवं च व्याख्यानं पित्तश्लेष्मणोरपि कर्तव्यम्|
 सस्नेहमिति ईषत्स्नेहं, तेन पित्ते सर्पिषः स्निग्धस्य भेषजत्वमुपपन्नम्|
 अम्लरसता चेह पित्तस्योच्यते, अप्तेजः(1) (1.`अप्तेजः समवायारब्धत्वात्' इति पा०)समारब्धत्वात् पित्तस्य; %सुश्रुते% तु कटुत्वमेव पित्तस्योक्तम्, अम्लता च विदग्धस्य पित्तस्योक्ता|
 यदुक्तं---"विदग्धं चाम्लमेव च" (सु.सू.अ.21) इति|
 एवं सस्नेहतायामपि पित्तस्य सुश्रुतस्वरसो नास्ति|
 एतच्च स्निग्धत्वमम्लत्वं च जलानलारब्धत्वात् पित्तस्योपपन्नमेव, सुश्रुते तु तेजोरूपपित्ताभिप्रायेणैव तन्निरस्तं भवति|
 श्लेष्मणो विपरीतगुणैर्गुणानां प्रशम उच्यते,
न पुनः श्लेष्मणः प्रशमोऽभिधीयते; कस्मादेवमुच्यते ?
गुणप्रशमनेन च गुणिप्रशमो गुणवृद्ध्या च गुणिवृद्धिर्भवतीति सूचनार्थम्|
 यत उष्णेन शीतप्रशमे क्रियमाणे शीताधारस्योदकभागस्यावश्यमेव प्रशमः क्रियते|| 59-61||
</1-59,60,61>
<1-62,63>
विपरीतगुणैर्देशमात्राकालोपपादितैः|
	भेषजैर्विनिवर्तन्ते विकाराः साध्यसंमताः||62||
	साधं न त्वसाध्यानां व्याधीनामुपदिश्यते|
	भूयश्चातो यथाद्रव्यं गुणकर्माणि वक्ष्यते|| 63||
विपरीतगुणैरप्यल्पमात्रैस्तथाऽविपरीतदेशकालादिप्रतिबद्धैश्च न प्रशमो भवतीत्याह---विपरीतेत्यादि|
 देशो भूमिरातुरश्च, मात्रा अनपायिपरिमाणं, कालो नित्यगः ऋत्वादिरावस्थिको बाल्यादिश्च;
देशाद्यपेक्षया यथोचितत्वेन कल्पितो देशमात्राकालोपपादितः|
 उपपादितैरिति चौरादिको णिच्; किंवा वैद्येनोपपादितैः|
अत्र देशग्रहणाद्बलशरीराहारसात्म्यसत्त्वप्रकृतीनां ग्रहणं,
कालग्रहणाद्वयसोऽपि ग्रहणं, दोषस्तु प्रशमनीयतयैव गृहीतः,
भेषजं तु साक्षादेवोक्तम्; एवं दोषभेषजदेशकालबलशरीराहारसात्म्यसत्त्वप्रकृतिवयसां परीक्ष्याणां दशविधानां सर्वेषामेव ग्रहणं भवति|
 साध्यत्वेन प्रामाणिकानां संमताः साध्यसंमताः; एतेनाज्ञेनाज्ञानाद्ये साध्यत्वेन गृहीतास्ते निराक्रियन्ते|
 यत्तु सम्यग्ग्रहणेन याप्ययापनमुच्यते तन्नातिसुन्दरं, विनिवर्तन्त इति वचनात्; न च याप्ययापनं विनिवृत्तिः|
 असाध्ये भेषजनिवृत्तिमाह---साधनमित्यादि|
 नन्वसाध्यानामपि साधनं दृष्टं, यतोऽरिष्टवांस्तावदवश्यं मृत्युगृहीतत्वेनासाध्यः; यदुक्तं---"अरिष्टं चापि तन्नास्ति यद्विना मरणं भवेत्|
 मरणं चापि तन्नास्ति यन्नारिष्टपुरः सरम्" (इं.अ.2); उत्पन्नारिष्टसाधनं(1) (1.`उत्पन्नारिष्टे च साधनं' इति पा०) च %सुश्रुते% प्रोक्तं---"ध्रुवं त्वरिष्टे मरणं ब्राह्मणैस्तत् किलामलैः|
 रसायनतपोजप्यतत्परैर्वा निवार्यते"---(सु.सू.अ.28) इति; तथा चाह %भगवानगस्त्यः--% "रसायनतपोजप्ययोगसिद्धैर्महात्मभिः|
कालमृत्युरपि प्राज्ञैर्जीयते नालसैर्नरैः" इति; तथाऽन्यत्राप्युक्तं---"जाताऽरिष्टोऽपि जीवति"---इति|
 अत्राहुरेके---द्विविधमरिष्टं नियतमनियतं च;
तत्र यन्नियतं तदसाध्यमेव,
अत एवोक्तं "न त्वरिष्टस्य जातस्य नाशोऽस्ति मरणादृते" (इं.अ.2);
अत्र जातस्येति वचनान्नियतस्येति गम्यते;
यत्त्वनियतमरिष्टं तत्प्रति सुश्रुतागस्त्यवचनयोरर्थवत्ता|
%चरके%ऽप्यनियतमरिष्टमुक्तं;
यथा---"संशयप्राप्तमात्रेयो जीवितं तस्य मन्यते" (इं.अ.9) इति|
 अन्ये तु ब्रुवते---संशयप्राप्तमिति उक्तिभेदमात्रमत्र; तेन सर्वारिष्टं मारकमेवासति रसायनादौ,
रसायनतपः प्रभृतयस्तु प्रभावातिशययोगादितरक्रिययाऽसाध्यमपि साधयन्ति;
तच्चारिष्टनिवारणं विरलेष्वेव पुरुषातिशयेषु नन्दिकेश्वरादिषु दृष्टं,
न सर्वपुरुषैस्तच्छक्यमतो जातारिष्टानामसाध्यतैव तन्त्रे प्रोच्यते|
यत्तु कैश्चिदुच्यते---नियतायुषो मृत्युररिष्टपूर्वो भवति, अनियतायुषस्त्वरिष्टं विनैव मृत्युर्भवति|
 तन्न, "मरणं चापि तन्नास्ति यन्नारिष्टपुरः सरम्" (इं.अ.2) इति वचनात्|
 यदुच्यते---अनियतायुषः सत्यपि रिष्टप्रादुर्भावे सम्यक्क्रियोपपादनाज्जीवितेन भवितव्यं,
यतोऽनियतायुषः पुरुषकारापराधादेव परं मृत्युर्भवति,
सम्यक्क्रियायां च पुरुषकारापराधो नास्ति|
 तन्न, नह्यनियतायुषः सर्वदैव पुरुषकारसाध्याः,
किन्तु यथोचितकालक्रियमाणस्वस्थातुरहितसेवारूपपुरुषकारसाध्याः;तेन यथोचितकाले हितासेवनादसाध्यत्वयुक्ते व्याधौ रिष्टे जाते किं भेषजमतीतकालक्रियमाणमपक्रान्ते(1) (1.`अतीतकालमपक्रान्तसलिलस्येव' इति पा०) सलिल इव सेतुबन्धः करिष्यतीति|
 तस्मादसाध्यानां साधनं नोपदिश्यत इति साधु|| 62||
-- किमेतान्येव गुणकर्माणि, उतापराण्यपीत्याह---भूयश्चेत्यादि|
 गुणानां कर्माणि गुणकर्माणि|
 यथाद्रव्यमिति यस्मिन् यस्मिन् द्रव्ये यद्यद्गुणकर्म तत्तत्तस्मिंस्तस्मिन् द्रव्येऽन्नपानादौ कृत्स्ने वा तन्त्रे वक्ष्यते `आचार्य' इति शेषः; वक्ष्यते इति ब्रूञो वचिरादेशात् प्रयोगः|
 किंवा यथाद्रव्यमिति यथाहेतुं; तद्यथा--गुरुखरकठिनादिगुणबहुलं पार्थिवद्रव्यं, तेषां च पार्थिवानां गुणानां कर्म उपचयसङ्घातगौरवादिति|| 62,63||
</1-62,63>
<1-64>
	रसनार्थो रसस्तस्य द्रव्यमापः क्षितिस्तथा|
	निर्वृत्तौ च विशेषे च प्रत्ययाः खादयस्त्रयः|| 64||
	संप्रति दोषानभिधाय तत्प्रशमनप्रधानान् रसान् वक्तुमुद्यतो रसलक्षणपूर्वकं रसोत्पत्तिक्रममाह---रसनार्थ इत्यादि|
 रस्यत आस्वाद्यत इति रसः|
 रसनार्थ इति जिह्वाग्राह्यः|
 एतच्च षण्णामपि रसानामनुगतं रूपादिषु च व्यावृत्तत्वात् साधुलक्षणम्|
 तस्येति रसस्य|
 द्रव्यमिति आधारकारणम्|
 द्रव्यशब्दो ह्याधारकारणवाची; यथा---"पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि" (सू.अ.8) इति|
 क्षितिस्तथेति यथा आप आधारकारणं तथा क्षितिरपि|
 `अप्क्षिती' इति वक्तव्ये क्षितिस्तथेतिवचनात्(2) (2.`क्षितेस्त्वग्रे प्रतिवचनात्' इति पा०) क्षितेराधारकारणत्वममुख्यमिति दर्शयति|
येनापो हि निसर्गेण रसवत्यः|
तथा ह्यात्रेयभद्रकाप्यीये "सौम्याः खल्वापः" (सू.अ.26) इत्यादिना जल एव रसस्य व्यक्तिरिति(3) (3.`व्यक्तिं' इति पा०) दर्शयति|
 %सुश्रुते%ऽप्युक्तं---"तस्मादाप्यो रसः" (सु.सू.स्था.अ.42) इति|
 क्षितिस्त्वपामेव रसेन नित्यानुषक्तेन रसवतीत्युच्यते|
यतो नित्यः क्षितिजलसंबन्धः; वचनं हि---"विष्टं ह्यपरं परेण" (न्या.द. 3|1|60) इति|
अस्यार्थः---खवाय्वग्निजलक्षितीनामुत्तरोत्तरे भूते पूर्वपूर्वभूतस्य नित्यमनुप्रवेशः, तत्कृतश्च खादिषु गुणोत्कर्षः|
 रसस्य किं व्यक्तावप्क्षिती कारणं किंवा विशेषे इत्याह---निर्वृत्तावित्यादि|
 निर्वृत्तौ चेति अभिव्यक्तौ|
एतेन रसोऽभिव्यज्यमानो जलक्षित्याधार एव व्यज्यत इति दर्शयति|
चकाराद्विशेषेऽपि मधुरादिलक्षणे अप्क्षिती प्रत्ययौ|
 तेन "सोमगुणातिरेकान्मधुरः, पृथिव्यग्निगुणातिरेकादम्लः" (सू.अ.26) इत्यादिना जलपृथिव्योरपि विशेषकारणत्वं वक्ष्यमाणमुपपन्नम्|
विशेषे च प्रत्ययाः खादय इति मधुरादिविशेषनिर्वृत्तौ निमित्तकारणं खवाय्वनलाः, न त्वाधारकारणभूताः|
 खादय इत्यनेनैव त्रित्वे लब्धे पुनस्त्रय इति वचनं तेषामेव व्यस्तसमस्तानामपि प्रत्ययत्वदर्शनार्थम्;अत एव व्यस्तसमस्ताकाशादिसंसर्गभेदाद्रसानां मधुरतरमधुरतमाद्यवान्तरभेद उपपन्नः|
 विशेषे चेति चकारादभिव्यक्तावप्याकाशादीनां निमित्तकारणत्वं दर्शयति|
 वक्ष्यति हि---"तास्त्वन्तरीक्षाद्भ्रश्यमाना भ्रष्टाश्च पञ्चमहाभूतविकारगुणसमन्विता जङ्गमस्थावराणां भूतानां मूर्तीरभिप्रीणयन्ति; तासु षडभिमूर्च्छन्ति रसाः" (सू.अ.26) इति|
 अन्ये तु विशेषे चेति चकारं खादयश्चेत्यत्र योजयन्ति; तेन चकारात् कालोऽपि विशेषेऽभिव्यक्तौ च कारणं लभ्यते|
 साक्षात्तु कालस्यावचनेन खादिभ्योऽप्यपकृष्टं कालस्य कारणत्वं दर्श्यते|
किंवा रसस्यापो द्रव्यं क्षितिस्तथेति पूर्ववदेव;निर्वृत्तौ चेति क्षितिरेव निर्वृत्तावभिव्यक्तौ प्रत्ययो नापः;यत आपो ह्यव्यक्तरसा एव, क्षितिसंबन्धादेव च रसोऽभिव्यक्त उपलभ्यते|
 उक्तं च---"जङ्गमस्थावराणां भूतानां मूर्तीरभिप्रीणयन्ति, तासु षडभिमूर्च्छन्ति रसाः" (सू.अ.26|) इति|
 तेन पार्थिवद्रव्यसम्बन्धादेवापां रसो व्यज्यते, नान्यथा|
 विशेषे चेति चकारादप्क्षिती विशेषे कारणे|
 यद्यपि(1) (1.`यदि वा अप्क्षिती विशेषेण कारणे, सोमगुणातिरेकान्मधुर इत्यादौ तु' इति पा०) चाप्क्षिती विशेषे कारणे, 
तथाऽपि "सोमगुणातिरेकान्मधुरः"---(सू.अ.26) इत्यादौ तु खादय एव तथा सन्निविशन्ति यथा सोमोऽतिरिक्तो भवति,
तेन तत्राप्यूनत्वेन(2) (2.`तथोनत्वेन' इति पा०) सन्निविष्टाः खादय एव विशेषहेतव इति|
 यद्यपि चाभिव्यक्तिर्मधुरादिविशेषरहिता क्वचिद्भवति, तथाऽपि सामान्येन सर्वत्र यदभिव्यक्तयेऽनुगतं कारणमुपलभ्यते क्षितिरूपं जलक्षितिरूपं वा तदभिव्यक्तिकारणं; यदनुगमात्तु मधुरादिविशेषोपलब्धिस्तद्विशेषकारणमुच्यते||64||
</1-64>
<1-65>
स्वादुरम्लोऽथ लवणः कटुकस्तिक्त एव च|
कषायश्चेति षट्कोऽयं रसानां संग्रहः स्मृतः||65||
रसविशेषानाह--स्वादुरित्यादि|
अत्र सर्वप्राणिनामिष्टत्वादादौ मधुर उक्तः; तदनु च प्राण्यभीष्टोत्कर्षक्रमेणैवाम्लादिनिर्देशक्रमो बोद्धव्यः|
 षट्क इति पुनः संख्याकरणं परवादिमतसप्तसंख्यत्वादिनिषेधार्थम्|
 अयं संग्रह इत्यनेनावान्तरभेदबहुत्वं तथा वक्ष्यमाणरससंसर्गबहुत्वं च दर्शयति|| 65||
</1-65>
<1-66>
स्वाद्वम्ललवणा वायुं, कषायस्वादुतिक्तकाः|
जयन्ति पित्तं, श्लेष्माणं कषायकटुतिक्तकाः|| 66||
(कट्वम्ललवणाः पित्तं, स्वाद्वम्ललवणाः कफम्|
 कटुतिक्तकषायाश्च कोपयन्ति समीरणम्(3)|| 1)
(3.योगीन्द्रनाथसेनसंमतोऽयं पाठः; स त्वेतदनन्तरं `भूयश्चातो यथाद्रव्यं गुणकर्माणि वक्ष्यते' इत्यर्धश्लोकं पठति|)
रसानामुपयुक्ततरं कार्यमाह---स्वाद्वम्लेत्यादि|
 अत्र च वायोर्नीरसस्यापि रससहचरितस्निग्धत्वादिगुणैर्विपरीतैः प्रशमो ज्ञेयः|
 एवं मधुररसस्यापि श्लेष्मणोऽम्ललवणाभ्यां स्निग्धत्वाभिष्यन्दित्वादिसहचरितगुणयोगादेव वृद्धिः|
 अत्र च ये प्रशमकत्वेन रसा वातादीनां नोक्तास्ते वर्धका बोद्धव्याः|
यदाह %वाग्भटः-% "तत्राद्या मारुतं घ्नन्ति त्रयस्तिक्तादयः कफम्|
 कषायतिक्तमधुराः पित्तमन्ये तु कुर्वते" (वा.सू.अ.1) इति|
 रसकर्मातिदेशेनैव गुणवीर्यविपाकानामपि कर्मनिर्देशः कृत एव|
यतो मधुरादिरसेनैव सर्वगुणान् वीर्यविपाकांश्च निर्देक्ष्यत्यात्रेयभद्रकाप्यीये---"तत्र स्वादुः" (सू.अ.26) इत्यादिना; तथा "कटुतिक्तकषायाणां विपाकः प्रायशः कटुः" (सू.अ.26);
तथा "अम्लोऽम्लं पच्यते स्वादुर्मधुरं लवणस्तथा" (सू.अ.26)' तथा "शीतं वीर्येण यद्द्रव्यं मधुरं रसपाकयोः|
 तयोरम्लं यदुष्णं च यच्चोष्णं कटुकं तयोः"---(सू.अ.26) इत्यादिना|| 66||
</1-66>
<1-67>
किञ्चिद्दोषप्रशमनं किञ्चिद्धातुप्रदूषणम्||
स्वस्थवृत्तौ मतं किञ्चित्त्रिविधं द्रव्यमुच्यते|| 67||
अतोऽवशिष्टं द्रव्यकार्यं प्रभावकृतं वक्तुं प्रभावभेदेन द्रव्यभेदमाह---किञ्चिदित्यादि|
 किञ्चिदिति न सर्वम्|
 दोषस्य दोषयोर्दोषाणां वा प्रशमनं दोषप्रशमनम्|
 दोषग्रहणेन दुष्टा रसादयोऽपि गृह्यन्ते|
 तेन द्रव्यमहिम्ना यद्दोषाणां दुष्टानां रसादीनां(1) (1.`रसादीनाम्' इति हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते|) धातूनां वा शमकमामलकदुरालभादि तद्गृह्यते|
 आमलकं हि शिवत्वात्त्रिदोषहरं; दुरालभा चापि वातपित्तश्लेष्महरी|
 यद्यपि चामलकस्य "हन्ति वातं तदम्लत्वात्" (सु.सू.अ.46) इत्यादिना गुणद्वारा त्रिदोषहरत्वमुच्यते, तथाऽपि तत्प्रभावबृंहितमेव बोद्धव्यम्|
यतस्तत्राम्लत्वादिना पित्तादिकोपोऽपि युज्यते, स त्वामलकप्रभावान्न भवति|
 धातुप्रदूषणमिति वातादीनां समत्वेन शरीरधारणात्मकानां तथा रसादीनां च दूषणं किञ्चित्, यथा---यवकमन्दकविषादि|
सुष्ठु अवतिष्ठते नीरोगत्वेनेति स्वस्थः, तस्य वृत्तिः स्वस्थरूपतयाऽनुवर्तनं, तत्र स्वस्थवृत्तौ मतमभिमतं पूजितमिति यावत्|
 संख्येयनिर्देशादेव त्रित्वे लब्धे त्रिविधग्रहणं नियमार्थम्|
तेन संशोधनसंशमनादीनामनेकविधानामप्यत्रैवावरोधः|
 रसायनवाजीकरणे तु स्वस्थवृत्तिमात्र एव|
यदुक्तं---"स्वस्थस्योजस्करं यत्तु तद्वृष्यं तद्रसायनम्" (चि.अ.1 पा.1) इति|
 प्रतिपादे किञ्चिद्ग्रहणं दोषहरत्वादिकर्मणां विभिन्नद्रव्याश्रयित्वोपदर्शनार्थम्; एककिञ्चिद्ग्रहणे त्वेकमेव द्रव्यं दोषहरं धातुप्रदूषकं स्वस्थवृत्तिमतं च स्यात्, न च तदभिमतम्|
 ननु, स्वस्थवृत्तिमतानां रक्तशालिषष्टिकयवादीनां दोषप्रशमनत्वमपि दृश्यते,
यतो वक्ष्यति तत्र तत्र रक्तशाल्यादीनां ज्वरादौ प्रयोगं; 
तथा प्रकृतिशरीरदेशकालमात्राभि(दि)-युक्तं दोषप्रशमनमपि दोषकरं भवति,यथा---आमलकमतिमात्रमग्निमान्द्यायेत्यादि ज्ञेयं;तथा धातुप्रदूषणमपि दोषशमनं दृश्यते, यथा---विषमुदरहरं,
तथा यदेव मन्दकादि दोषकरं तदेव क्षीणदोषं प्रति दोषवृद्ध्या साम्यापादनेन दोषप्रशमनं भवति;
तदेवमव्यवस्थितत्वात् किञ्चिद्दोषप्रशमनमित्यादि विरुद्धम् ?
अत्रोच्यते---स्वस्थवृत्तिमतं रक्तशाल्यादि दोषप्रशमनमपि भवति, परं तत् प्रायः स्वस्थवृत्तिहितत्वात् स्वस्थवृत्तिमतत्वेन गृह्यते|
 वचनं हि---"स्वस्थस्योजस्करं यत्तु तद्वृष्यं तद्रसायनम्|
 प्रायः, प्रायेण रोगाणां द्वितीयं शमने हितम्||
 प्रायः शब्दो विशेषार्थ उभयं ह्युभयार्थकृत्" (चि.अ.1) इति|
दोषप्रशमनानि द्रव्याणि विगुणप्रकृत्यादिप्रतिबन्धकाभावे दोषप्रशमनमाचरन्त्येव,प्रतिबन्धकसद्भावे(1) (1.`प्रतिबन्धकसंभवे' इति पा०) तु न कुर्वन्ति,
न चैतावता तेषां स(2) (2.`स्वस्वभावो' इति पा०) स्वभावो न भवति;
नह्यग्निर्मन्त्रादिप्रतिबन्धात् कदाचिन्न दहतीति दाहकत्वेन नोपदिश्यते;
एवं धातुप्रदूषकस्यापि कदाचिद्धातुप्रशमकत्वं निमित्तान्तरयोगाद्भवन्न धातुप्रदूषकस्वरूपतां हन्ति,यथा सलिलस्याग्निसम्बन्धादुष्णत्वम्|
 तस्माद्यद्यस्य प्रायिकमनन्योपाधिकृतं च रूपं, तेनैव व्यपदेशो युक्तः|
 यच्च मन्दकादीनां क्षीणदोषवर्धकत्वेन दोषप्रशमकत्वं तद्विद्यमानमपि कादाचित्कत्वात्तथा ह्युत्तरकालं दोषावहत्वाच्च न व्यपदिश्यते दोषप्रशमकत्वेन|
 ननु, यद्यप्येवं तथाऽपि यदेकदोषहरमपरदोषकरं यथा मरिचं श्लेष्महरं पित्तकरं चेत्यादि बहुद्रव्यजातं तत् कुत्र प्रविशतु ?
अत्रैके वदन्ति---यदुभयात्मकं तद्दोषहरं दोषकरं च, नचैतावता द्रव्यत्रित्वक्षतिः;
यतो न वातादिसंसर्गजव्याधिसद्भावे वातादिजन्यत्वेन यत्त्रैविध्यं रोगाणामुच्यते तत् खण्डितं भवति;
किंवा मरिचादीनां यदुभयकर्तृत्वं न तद्द्रव्यप्रभावकृतं,
किं तर्हि रसादिकृतं, तेन न द्रव्यप्रभावप्रस्तावे तदुदाहरणीयं;
नच किञ्चिद्द्रव्यं तादृशमस्ति यत् प्रभावादेव किञ्चिद्दोषं करोति किञ्चिच्छमयतीति न दोषप्रशमनत्वादिप्रभावं प्रति नियमः; अयमेव च पक्षः साधुः|
 ननु `किञ्चिद्दोषप्रशमनं किञ्चिद्दोषप्रदूषणम्' इति वा क्रियतां, `किञ्चिद्धातुप्रशमनं किञ्चिद्धातुप्रदूषणम्' इति वा|
नैवं, तथा सति दोषशब्दस्य मुख्यवृत्त्या वातादिष्वेव वृत्तित्वात्तथा(3) (3.`वृत्तत्वात्' इति पा०)
धातुशब्दस्य च रसादिवृत्तित्वादुभयग्रहणं(4) (4.`रसादिवृत्तत्वात्' इति पा०) न प्राप्यते; उभयपदोपादानेन द्वयं निपुणकारी तन्त्रकारो दूषणत्वधारणत्वयोगपरिग्रहाद्दोषप्रशमनेन दुष्टरसादिप्रशमनमपि भेषजं विविधाशितपीतीयादिवक्ष्यमाणं,
तथा धातुप्रदूषणेन वातादिप्रदूषकमपि निदानादिवक्ष्यमाणं ग्राहयति|
 प्रशब्दोऽत्र प्रकारे; तेन प्रकारेण मृदुमध्यादिना प्रकोपणं, तथा प्रकारेण संशोधनसंशमनादिना शमनमुच्यते; किंवा धात्वर्थानुवृत्तावेव(5) (5.`धात्वर्थानुवृत्तिरेवासौ प्रशब्दः' इति पा०) इमौ प्रशब्दौ, यथा---`च्युतांशः परिधावति' इत्यत्र धावतीत्यर्थः|
आदौ दोषप्रशमनग्रहणं तस्यैवेहाभिप्रेतत्वात्|
ननु स्वस्थवृत्तिमतं द्रव्यं भाविदोषहरत्वेन दोषप्रशमनमेव|
 नैवं, नहि स्वास्थ्यानुवृत्तिजनकत्वाद्दोषनिवृत्तिकरं(6) (6.`स्वास्थ्यानुवृत्तित्वात्' इति पा०) दोषहरणमुच्यते,
किं तर्हि समधातूनामवर्धकत्वेनाक्षयकरत्वेन च रसादिस्रोतसां चानुगुणत्वेन धातुसाम्यानुवृत्तिकरमुच्यते|
 वचनं हि---"पथ्यं पथोऽनपेतं यत्" (सू.अ.25) इति|| 67||
</1-67>
<1-68-74.1>
तत् पुनस्त्रिविधं प्रोक्तं जङ्गमौद्भिदपार्थिवम्|
(1) (1.`जाङ्गमं भौममौद्भिदम्' इति पा०)	मधूनि गोरसाः पित्तं वसा मज्जाऽसृगामिषम्|| 68||
विण्मूत्रचर्मरेतोस्थिस्नायुशृङ्गनखाः खुराः|
जङ्गमेभ्यः प्रयुज्यन्ते केशा लोमानि रोचनाः|| 69||
सुवर्णं समलाः पञ्च लोहाः ससिकताः सुधा|
मनः शिलाले मणयो लवणं गौरिकाञ्जने|| 70||
भौममौषधमुद्दिष्टमौद्भिदं तु चतुर्विधम्|
वनस्पतिस्तथा वीरुद्धानस्पत्यस्तथौषधिः||71||
फलैर्वनस्पतिः पुष्पैर्वानस्पत्यः फलैरपि|
ओषध्यः फलपाकान्ताः प्रतानैर्वीरुधः स्मृताः|| 72||
मूलत्वक्सारनिर्यासनाल(ड)स्वरसपल्लवाः|
क्षाराः क्षीरं फलं पुष्पं भस्म तैलानि कण्टकाः|| 73||
पत्राणि शुङ्गाः कन्दाश्च प्ररोहाश्चौद्भिदो गणः|74.1|
संप्रत्यन्यथा द्रव्यभेदमाह--तत् पुनरित्यादि|
तदिति द्रव्यम्|
गच्छतीति जङ्गमम्, उद्भिद्य पृथिवीं जायत इति औद्भिदं वृक्षादि, उक्तप्रकारद्वयातिरिक्तः पृथिवीविकारः पार्थिवम्|
संस्वेदजस्येह क्रिम्यादेर्जङ्गमेऽवरोधः, कुकुण्डकादेश्च औद्भिदे|
 इह च द्रव्यशब्देन पार्थिवद्रव्यमेवोच्यते; तेन जलानिलाग्न्यादीनामग्रहणादव्याप्तिर्न वाच्या|
 जङ्गमशब्देन जङ्गमप्रभवं गोरसमध्वाद्यपि ग्राह्यम्|
 एवमौद्भिदपार्थिवयोरपि ग्रहणं वाच्यम्|
 रोचना गोरोचना|
एतच्च मध्वादि प्राय उपयोगित्वात् प्राधान्यादुक्तं; तेनाण्डबस्त्यादीनां(2) (2.`तेनाणुवंशादीनां' इति पा०) च ग्रहणं बोद्धव्यम्|
 यद्यपि जङ्गमानन्तरं बहुप्रपञ्चत्वेन प्रधानत्वादौद्भिदमुपदिष्टं, तथाऽप्यबहुवक्तव्यत्वात् पार्थिवमेव जङ्गमानन्तरं विव्रियते; तदनु बहुवक्तव्यमौद्भिदम्|
 सुवर्णमित्यादि|
पञ्च लोहा इति ताम्ररजतत्रपुशीसकृष्णलोहानां ग्रहणम्|
समला इति मलशब्देन शिलाजतूनि लोहमलरूपाणि गृह्यन्ते, तच्च सुश्रुतदर्शनात् सुवर्णरजतादिभवं षड्विधमेव गृह्यते; सुश्रुते हि षड्विधमेव शिलाजतूक्तम्, इह तु रसायने चतुर्विधमुक्तं---"चतुर्भ्यो धातुभ्यस्तस्य संभवः|
हेम्नोऽथ रजतात्ताम्राद्वरं कृष्णायसादपि" (चि.अ.1) इति वचनात्|
 एतच्च वचनं रसायनाधिकारितां चतुर्विधस्य शिलाजतुनो दर्शयति, नतु षड्विधशिलाजतुप्रतिषेधपरमिति न सुश्रुतेन समं विरोधः|
 किंवा सुवर्णं निर्मलं, समलास्तु रजतताम्रत्रपुशीसलोहाः (इति(3) (3.अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके न पठ्यते|)
मिलित्वा पञ्च लोहाः|) शिलाजतुपाषाणपङ्कप्रभृतीनां तु ग्रहणमुद्दिष्टशब्देन सूचितम्; उद्देशो ह्यल्पकथनम्|
 सुधा गाङ्गेयिका|
 आलं हरितालम्|
अञ्जनं सौवीराञ्जनम्|
फलैर्वनस्पतिरिति विनापुष्पैः फलैर्युक्ता वटोदुम्बरादयः|
यदुक्तं %हारीते%---"तेषामपुष्पाः फलिनो वनस्पतय इति स्मृताः" इति|
 पुष्पैर्वानस्पत्यः फलैरपीति पुष्पानन्तरं फलभाज इत्यर्थः|
 फलस्य पाकादन्तो विनाशो येषां तिलमुद्गादीनां ते फलपाकान्ताः;
अत्र केचित् फलपाकान्ताः(1) (1.`फलान्ताः' इति पा०) पाकान्ताश्चौषध्य इति वदन्तिः; तेन विनाऽपि फलं पाकेनैवान्तो येषां दूर्वादीनां तेऽपि गृह्यन्ते|
 प्रतानशब्देन लता गुल्माश्च गृह्यन्ते|
यदुक्तं %हारीतेन%---"लता गुल्माश्च वीरुधः" इति|
 मूलत्वगित्यादौ निर्यासो लाक्षासर्जरसादिः|
औद्भिदो गण इत्यौद्भिदसमुद्भूतो गणः|| 68-74.1||
</1-68-74.1>
<1-74.2-76>
मूलिन्यः षोडशैकोना फलिन्यो विंशतिः स्मृताः|| 74.2||
महास्नेहाश्च चत्वारः पञ्चैव लवणानि च|
अष्टौ मूत्राणि संख्यातान्यष्टावेव पयांसि च|| 75||
शोधनार्थाश्च षड् वृक्षाः पुनर्वसुनिदर्शिताः|
य एतान् वेत्ति संयोक्तुं विकारेषु स वेदवित्|| 76||
संप्रत्यत्रैव जङ्गमौद्भिदपार्थिवद्रव्ये यत् प्रशस्तं तदाह---मूलिन्य इत्यादि|
मूलं प्रशस्ततमं यासां ता मूलिन्यः; एवं फलिन्योऽपि|
षोडशेति च्छेदः|
महास्नेहा इति क्षीरमांसादीनामपि स्नेहतया स्नेहाध्याये वक्ष्यमाणत्वेन तेषु सर्पिरादीनां भूरिस्नेहवत्त्वेन महत्त्वम्|
पञ्चैव लवणानीति विमाने (अ.8) वक्ष्यमाणलवणबहुत्वे पञ्चानामेव प्रशस्तत्वेन दर्शनार्थम्|
एवं मूत्रादिष्वपि प्राधान्यमुन्नेयं सजातीयेषु|
 वेदविदिति आयुर्वेदवित्|| 74.2-76||
</1-74.2-76>
<1-77-80.1>
हस्तिदन्ती हैमवती श्यामा त्रिवृदधोगुडा|
सप्तला श्वेतनामा च प्रत्यक्श्रेणी गवाक्ष्यपि|| 77||
ज्योतिष्मती च बिम्बी च शणपुष्पी विषाणिका|
अजगन्धा द्रवन्ती च क्षीरिणी चात्र षोडशी|| 78||
शणपुष्पी च बिम्बी च च्छर्दने हैमवत्यपि|
श्वेता ज्योतिष्मती चैव योज्या शीर्षविरेचने|| 79||
एकादशावशिष्टा याः प्रयोज्यास्ता विरेचने|
इत्युक्ता नामकर्मभ्यां मूलन्यः, 80.1 हस्तिदन्तीत्यादि|
हस्तिदन्ती बृहत्फला गोडुम्बा, `इयमेव नागदन्ती भण्यते' इत्येके|
हैमवती वचा|
 श्यामा श्याममूला त्रिवृत्|
 अधोगुडा प्रद्धदारकः|
 सप्तला चर्मकषा|
 श्वेतनामा श्वेताऽपराजिता|
 पृत्यक्श्रेणी दन्ती|
 बिम्बी ओष्ठोपमफला|
 शणपुष्पी घण्टारवा|
 विषाणिका आवर्तनी|
 अजगन्धा `फोकान्दी' इति ख्याता|
 द्रवन्ती दन्त्येव चीरितपत्रा|
क्षीरिणी दुग्धिका|
 मूलिनीनां वमनादिविनियोगमाह---शणपुष्पीत्यादि|| 77-80.1||
---
</1-77-80.1>
<1-80.2-86.1>
	फलिनीः शृणु|| 80.2||
शङ्खिन्यथ विडङ्गानि त्रपुषं मदनानि च|
धामार्गवमथेक्ष्वाकु जीमूतं कृतवेधनम्|
आनूपं स्थलजं चैव क्लीतकं द्विविधं स्मृतम्|| 81||
प्रकीर्या चोदकीर्या च प्रत्यक्पुष्पा तथाऽभया|
अन्तः कोटरपुष्पी च हस्तिपर्ण्याश्च(1) (1.`हस्तिपर्णी च शारदा' इति पा०) शारदम्|| 82||
कम्पिल्लकारग्वधयोः फलं यत् कुटजस्य च|
धामार्गवमथेक्ष्वाकु जीमूतं कृतवेधनम्|| 83||
मदनं कुटजं चैव त्रपुषं हस्तिपर्णिनी|
एतानि वमने चैव योज्यान्यास्थापनेषु च|| 84||
नस्तः प्रच्छर्दने चैव प्रत्यक्पुष्पा विधीयते|
दश यान्यवशिष्टानि तान्युक्तानि विरेचने|| 85||
नामकर्मभिरुक्तानि फलान्येकोनविंशतिः| 86.1 |
शङ्खिनी श्वेतबुह्ना (ध्न)|
 क्लीतकं यष्टीमधु; अस्य तु यद्यपि %सुश्रुते% मूलं प्रशस्तं, मूलेनैव व्यवहारः, तथाऽपि विरेचनं प्रति यष्टीमधुद्वयस्यापि फलमेव प्रशस्तं ज्ञेयम्|
 धामार्गवः पीतघोषकः|
इक्ष्वाकुः तिक्तालाबुः|
जीमूतो घोषकभेदः|
कृतवेधनं ज्योत्स्निका|
 प्रकीर्योदकीर्ये करञ्जद्वयम्|
प्रत्यक्पुष्पा अपामार्गः|
 अन्तः कोटरपुष्पी नीलबुध्ना|
हस्तिपर्णी मोरटः, अस्याश्च शरत्कालभवमेव फलं ग्राह्यं; अत उक्तं---हस्तिपर्ण्याश्च शारदमिति|
 कम्पिल्लकं गुँड्ऽआरोचनिका|
 आरग्वधस्य यद्यपि सुश्रुते पत्रं प्रधानमुक्तं, तथाऽपीह फलं गृह्यते प्रधानतमत्वात्|
धामार्गवमित्यादिना पञ्चकर्मविनियोग उच्यते|
 नस्तः प्रच्छर्दन इति शिरोविरेचने||
80.2-86.1||
--
</1-80.2-86-1>
<1-86.2-88.1>
सर्पिस्तैलं वसा मज्जा स्नेहो दिष्टश्चतुर्विधः(2) (2.`दृष्टः' इति पा०)|| 86.2||
पानाभ्यञ्जनवस्त्यर्थं नस्यार्थं चैव योगतः|
स्नेहना जीवना वर्ण्या बलोपचयवर्धनाः|| 87||
स्नेहा ह्येते च विहिता वातपित्तकफापहाः| 88.1 |
महास्नेहेषु सर्पिरादौ पठितं, प्राधान्यात्; वचनं हि,---"नान्यः स्नेहस्तथा कश्चित् संस्कारमनुवर्तते|
यथा सर्पिरतः सर्पिः सर्वस्नेहोत्तमं मतम्" (नि.अ.1) इति|| 86.2-88.1||
---
</1-86.2-88.1>
<1-88.2-92.1>
सौवर्चलं सैन्धवं च विडमौद्भिदमेव च|| 88.2||
सामुद्रेण सहैतानि पञ्च स्युर्लवणानि च|
स्निग्धान्युष्णानि तीक्ष्णानि दीपनीयतमानि(3) (3.`दीपनीयलघूनि च' इति पा०) च|| 89||
आलेपनार्थे युज्यन्ते स्नेहस्वेदविधौ तथा|
अधोभागोर्ध्वभागेषु निरूहेष्वनुवासने|| 90||
अभ्यञ्जने भोजनार्थे शिरसश्च विरेचने|
शस्त्रकर्मणि वर्त्यर्थमञ्जनोत्सादनेषु च|| 91||
अजीर्णानाहयोर्वाते गुल्मे शूले तथोदरे| 92.1 |
उक्तानि लवणा(नि)- लवणेषु यद्यपि सैन्धवं प्रधानं, यतो वक्ष्यति--"सैन्धवं लवणानाम्" (सू.अ.25) इत्यग्र्याधिकारे, तथाऽपि सौवर्चलस्य रोचनत्वप्रकर्षात्तथा सैन्धवमनु प्राधान्यख्यापनार्थमग्रे पाठः|
 औद्भिदम् औत्कारिकालवणं, केचिच्छाम्भरिलवणमाहुः|
 सामुद्रं दक्षिणसमुद्रभवं `करकच' इति ख्यातम्|
 अभ्यञ्जन इति स्नेहाभ्यह्गे|
वर्त्यर्थमिति फलवर्त्यर्थम्|| 88.2-92.1||
</1-88.2-92.1>
<1-92.2-105.1>
न्यू(ऊ)र्ध्वं मूत्राण्यष्टौ निबोध मे|| 92.2||
मुख्यानि यानि दिष्टानि(1) (1.`दृष्टानि' इति पा०) सर्वाण्यात्रेयशासने|
अविमूत्रमजामूत्रं गोमूत्रं माहिषं च यत्(2)|| 93||
(2.`तथा' इति पा०) हस्तिमूत्रमथोष्ट्रस्य हयस्य च खरस्य च|
उष्णं तीक्ष्णमथोऽरूक्षं(3)(3.`अरूक्षं स्निग्धं' इति %गङ्गाधरः|
योगीन्द्रनाथस्तु% `रूक्षं' इति पठति|) कटुकं लवणान्वितम्|| 94||
मूत्रमुत्सादने युक्तं युक्तमालेपनेषु च|
युक्तमास्थापने मूत्रं युक्तं चापि विरेचने|| 95||
स्वेदेष्वपि च तद्युक्तमानाहेष्वगदेषु च|
उदरेष्वथ चार्शः सु गुल्मिकुष्ठिकिलासिषु(4)|| 96||
(4.`गुल्मकुष्ठकिलासिषु' इति पा०) तद्युक्तमुपनाहेषु परिषेके तथैव च|
दीपनीयं विषघ्नं च क्रिमिघ्नं चोपदिश्यते|| 97||
पाण्डुरोगोपसृष्टानामुत्तमं शर्म(5) (5.`सर्वथोच्यते' इति पा०) चोच्यते|
श्लेष्माणं शमयेत् पीतं मारुतं चानुलोमयेत्|| 98||
कर्षेत् पित्तमधोभागमित्यस्मिन् गुणसंग्रहः|
सामान्येन मयोक्तस्तु पृथक्त्वेन प्रवक्ष्यते||99||
अविमूत्रं सतिक्तं स्यात् स्निग्धं पित्ताविरोधि च|
आजं कषायमधुरं पथ्यं दोषान्निहन्ति च|| 100||
गव्यं समधुरं किञ्चिद्दोषघ्नं क्रिमिकुष्ठनुत्|
कण्डूं च शमयेत् पीतं सम्यग्दोषोदरे हितम्|| 101||
अर्शः शोफोदरघ्नं तु सक्षारं माहिषं सरम्|
हास्तिकं लवणं मूत्रं हितं तु क्रिमिकुष्ठिनाम्|| 102||
प्रशस्तं बद्धविण्मूत्रविषश्लेष्मामयार्शसाम्|
सतिक्तं श्वासकासघ्नमर्शोघ्नं चौष्ट्रमुच्यते|| 103||
वाजिनां तिक्तकटुकं कुष्ठव्रणविषापहम्|
खरमूत्रमपस्मारोन्मादग्रहविनाशनम्|| 104||
इतीहोक्तानि मूत्राणि यथासामर्थ्ययोगतः| 105.1 |
अविमूत्रमित्यादौ स्त्रीमूत्रमेव प्रशस्तमिति लिङ्गपरिग्रहाद्दर्शयति;
यतः स्त्रीणां लघ्वङ्गत्वान्मूत्रमपि लघु; वचनं हि---"लाघवं जातिसामान्ये स्त्रीणां पुंसां च गौरवम्"(सू.अ.27) इति|
 यत्तूच्यते पुंसां-मूत्रं शुक्रसंबन्धाद्गुरु; तन्न, शुकसम्बन्धस्य स्त्रीणामपि शुक्रवत्त्वेन तुल्यत्वात्; वचनं हि---""यदा नारी हि नार्या तु मैथुनायोपपद्यते|
 मुञ्चतः शुक्रमन्योऽन्यमनस्थिस्तत्र जायते(1)" (1.`यदा नार्यावुपेयातां वृषस्यन्त्यौ कथंचन|
 मुञ्चन्त्यौ शुक्रमन्योन्यमनस्थिस्तत्र जायते' इति %सुश्रुते% (शा.अ.2) पाठः|) इत्यादि; नपुंसकमूत्रं त्वमङ्गलत्वान्न गृह्यते|
अगदेष्वित्यनेनागदप्रयोगयौगिकत्वं, विषघ्नमित्यनेन च केवलस्यैव विषहन्तृत्वमिति न पौनरुक्त्यम्|
शर्म चोच्यत इति आरोग्यरूपसुखकर्तृत्वात्|
 अधोभागमिति अधोमार्गेण पित्तं कर्षेत्; किंवा यदेवाधोगतं पित्तं तदेव विरेचयति नोर्ध्वगम्|
यथासामर्थ्ययोगत इति यादृशः शक्तियोगो मूत्राणां तथा|| 92.2-105.1||
---
</1-92.2-105.1>
<1-105.2-113>
अतः(2) (2.`अथ' इति पा०) क्षीराणि वक्ष्यन्ते कर्म चैषां गुणाश्च ये|| 105.2||
अविक्षीरमजाक्षीरं गोक्षीरं माहिषं च यत्|
उष्ट्रीणामथ नागीनां वडवायाः स्त्रियास्तथा||106||
प्रायशो मधुरं स्निग्धं शीतं स्तन्यं पयो मतम्|
प्रीणनं बृंहणं वृष्यं मेध्यं बल्यं मनस्करम्|| 107||
जीवनीयं श्रमहरं श्वासकासनिबर्हणम्|
हन्ति शोणितपित्तं च सन्धानं विहतस्य च|| 108||
सर्वप्राणभृतां सात्म्यं शमनं शोधनं तथा|
तृष्णाघ्नं दीपनीयं च श्रेष्ठं क्षीणक्षतेषु च|| 109||
पाण्डुरोगेऽम्लपित्ते च शोषे गुल्मे तथोदरे|
अतीसारे ज्वरे दाहे श्वयथौ च विशेषतः(3)|| 110||
 (3.`विधीयते' इति पा०)
योनिशुक्रप्रदोषेषु मूत्रेष्वप्रचुरेषु(4) (4.`मूत्रेषु प्रदरेषु' इति पा०)च|
पुरीषे ग्रथिते पथ्यं वातपित्तविकारिणाम्|| 111||
नस्यालेपावगाहेषु वमनास्थापनेषु च|
विरेचने स्नेहने च पयः सर्वत्र युज्यते|| 112||
यथाक्रमं क्षीरगुणानेकैकस्य पृथक् पृथक्|
अन्नपानादिकेऽध्याये भूयो वक्ष्याम्यशेषतः|| 113||
प्रायशो मधुरमिति प्राधान्येन मधुरम्|
तेन क्षीरमुष्ट्रीणामीषल्लवणं तथा छागं कषायमित्यादौ रसान्तरस्याप्राधान्येनानुबन्धोऽपि क्षीरे भवतीति दर्शयति|
प्रायश इति बृंहणं स्निग्धमित्येताभ्यां तथा शीतमित्यनेन च संबध्यते; तेनौष्ट्रस्य रूक्षोष्णत्वाभिधानं न विरोधि|
स्तन्यमिति स्तन्यवृद्धिकरम्|
मनस्करमिति प्रभावादोजस्करत्वाच्च; ओजोवृद्ध्या हि तदनुविधायिनो मनसोऽपि स्वकर्मसामर्थ्यं भवति|
एतदेव च नित्यस्येह मनसः करणं यन्मनसः प्रकर्षबुद्ध्युत्कर्षादिगुणकरणम्|
हन्ति शोणितपित्तमिति अवस्थाविशेषापन्नमेव शोणितपित्तं हन्ति|
वचनं हि---"कषाययोगैर्विविधैर्यथोक्तैर्दीप्तेऽनले श्लेष्मणि निर्जिते च|
 यद्रक्तपित्तं प्रशमं न याति तत्रानिलः स्यादनु, तत्र कार्यम्||
छागं पयः स्यात् परमं प्रयोगे गव्यं शृतं पञ्चगुणे जले वा" (चि.अ.4) इति|
एवं च यदुच्यते---अधोभागे रक्तपित्ते सरत्वात् क्षीरमयौगिकम्, ऊर्ध्वगे च कफकर्तृतयाऽयौगिकमिति, तन्निरस्तम्|
सर्वप्राणभृतां सात्म्यमित्यत्र सर्वशब्दश्चिकित्स्यतया प्रकृतसर्वमनुष्येष्वेव वर्तते, तेन क्षीरस्य संस्वेदजादिप्राण्यसात्म्यत्वं नोद्भावनीयं; किंवा सर्वशब्दोऽयं भूरिवचनः|| 105.2-113
</1-105.2-113>
<1-114,115>
अथापरे त्रयो वृक्षाः पृथग्ये फलमूलिभिः|
स्नुह्यर्काश्मन्तकास्तेषामिदं कर्म पृथक् पृथक्|| 114||
वमनेऽश्मन्तकं विद्यात् स्नुहीक्षीरं विरेचने|
क्षीरमर्कस्य विज्ञेयं वमने सविरेचने|| 115||
फलमूलिभिरिति पृथक्शब्दयोगादपादाने तृतीया|
अश्मन्तको(1) (1.अश्मन्तकः अश्वत्थसदृशपत्रः क्षीरिवृक्षो महाराष्ट्रभाषायां `अस्टा' इति ख्यातः|) मालुयासदृशपत्रो वृक्षः|| 114|| 115||
</1-114,115>
<1-116-119>
इमांस्त्रीनपरान् वृक्षानाहुर्येषां हितास्त्वचः|
पूतीकः कृष्णगन्धा च तिल्वकश्च तथा तरुः|| 116||
विरेचने प्रयोक्तव्यः पूतीकस्तिल्वकस्तथा|
कृष्णगन्धा परीसर्पे शोथेष्वर्शःसु चोच्यते|| 117||
दद्रुविद्रधिगण्डेषु कुष्ठेष्वप्यलजीषु च|
षड्वृक्षाञ्छोधनानेतानपि विद्याद्विचक्षणः|| 118||
इत्युक्ताः फलमूलिन्यः स्नेहाश्च लवणानि च|
मूत्रं क्षीराणि वृक्षाश्च षड्(2) (2.`येषां दिष्टाः पयस्त्वचः' इति पा०) ये दिष्टपयस्त्वचः|| 119||
पूतीकः कण्टकीकरञ्जः|
 तिल्वको लोध्रः; तस्य तरुरिति विशेषणेन पट्टिकालोध्रं व्युदस्यति, शाबरलोध्रं च महाप्रमाणं तरुशब्दयोग्यं ग्राहयति; किंवा तरुविशेषणेन बालं लोध्रं व्युदस्यति|
षड्वृक्षाञ् शोधनानित्यत्र यद्यपि कृष्णगन्धायाः पञ्चकर्मण्यनभिधानान्न शोधनत्वं, तथाऽपि बाह्यालेपनेन बहिः स्थितदोषसंशोधनत्वं बोद्धव्यं;-किंवा अपिशब्दात् कृष्णगन्धाया अशोधनत्वमपि सूच्यते|| 116-119||
</1-116-119>
<1-120-123>
ओषधीर्नामरूपाभ्यां जानते ह्यजपा वने|
अविपाश्चैव गोपाश्च ये चान्ये वनवासिनः|| 120||
न नामज्ञानमात्रेण रूपज्ञानेन वा पुनः|
ओषधीनां परां प्राप्तिं कश्चिद्वेदितुमर्हति|| 121||
योगवित्त्वप्यरूपज्ञस्तासां(3) (3.`योगविन्नामरूपज्ञः' इति पा०) तत्त्वविदुच्यते|
किं पुनर्यो विजानीयादोषधीः सर्वथा भिषक्|| 122||
योगमासां तु यो विद्याद्देशकालोपपादितम्|
पुरुषं पुरुषं वीक्ष्य स(4) (4.`स विज्ञेयो भिषक्तमः' इति पा०) ज्ञेयो भिषगुत्तमः|| 123||
उक्तानामोषधीनां योगज्ञानस्य प्राधान्यं दर्शयन्नाह--ओषधीरित्यादि|
 परां प्राप्तिमिति उत्कृष्टं व्याधिशरीराद्यपेक्षं सम्यग्योगम्|
योगो व्याधिशरीराद्यपेक्षा सम्यग्योजना भेषजस्य|
 सर्वथेति नामरूपयोगैः|
योगमेव विशिष्टं दर्शयन्नाह---योगमित्यादि|
देशकालोपपादितमिति देशकालकृतम्|
पुरुषं पुरुषं वीक्ष्येति वीप्सायां, प्रतिपुरुषं प्रकृत्यादिभेदेन योगस्य प्रायो भेदो भवतीति दर्शयति|
 पुरुषशब्देन चेह संयोगपुरुषोऽभिप्रेतः||120-123||
</1-120-123>
<1-124,125>
यथा विषं यथा शस्त्रं यथाऽग्निरशनिर्यथा|
तथौषधमविज्ञातं विज्ञातममृतं यथा|| 124||
औषधं ह्यनभिज्ञातं नामरूपगुणैस्त्रिभिः|
विज्ञातं चापि दुर्युक्तमनर्थायोपपद्यते|| 125||
योगस्यौषधज्ञानाधीनत्वादौषधाज्ञानस्य महानर्थकारितां बहुभिर्दृष्टान्तैर्दर्शयति---यथा विषमित्यादि|
विषादिबहुदृष्टान्तेनाज्ञातं भेषजं किञ्चिद्विषवत् संज्ञानाशं कृत्वा मारयति,
किञ्चिच्च शस्त्रवन्मर्मच्छेदं कृत्वा मारयति,
किञ्चिच्चाग्निवत् स्फोटादिकं कृत्वा मारयति,
किञ्चिच्चाशनिवत् सद्यो मारयतीति दर्शयति|
नामरूपगुणैरित्यनेन त्रित्वे लब्धे पुनस्त्रिभिरिति वचनमेकैकज्ञानप्रतिषेधार्थं; तेन त्रिभिरेव मिलितैर्ज्ञातं भेषजं प्रशस्तमिति दर्शयति|| 124||125||
</1-124,125>
<1-126-133>
योगादपि विषं तीक्ष्णमुत्तमं भेषजं भवेत्|
भेषजं चापि दुर्युक्तं तीक्ष्णं संपद्यते विषम्|| 126||
तस्मान्न भिषजा युक्तं युक्तिबाह्येन भेषजम्|
धीमता किञ्चिदादेयं जीवितारोग्यकाङ्क्षिणा||127||
कुर्यान्निपतितो मूर्ध्नि सशेषं वासवाशनिः|
सशेषमातुरं कुर्य्यान्नत्वज्ञमतमौषधम्|| 128||
दुःखिताय शयानाय श्रद्दधानाय रोगिणे|
यो भेषजमविज्ञाय प्राज्ञमानी प्रयच्छति|| 129||
त्यक्तधर्मस्य पापस्य मृत्युभूतस्य(1) (1`मृत्युदूतस्य' इति पा०)दुर्मतेः|
नरो नरकपाती स्यात्तस्य संभाषणादपि|| 130||
वरमाशीविषविषं क्वथितं ताम्रमेव वा|
पीतमत्यग्निसन्तप्ता भक्षिता वाऽप्ययोगुडाः|| 131||
न तु श्रुतवतां वेशं बिभ्रता शरणागतात्|
गृहीतमन्नं पानं वा वित्तं वा रोगपीडितात्|| 132||
भिषग्वुभूषुर्मतिमानतः स्वगुणसम्पदि|
परं प्रयत्नमातिष्ठेत् प्राणदः स्याद्यथा नृणाम्||133||
योगं स्तौति---योगादपीत्यादि|
विषं च सम्यग्योगाद्भेषजं भवतीति "तिलं दद्याद्विषस्य तु" (चि.अ.1) इत्यादिप्रयोगे बोद्धव्यम्|
न केवलमातुरेणैवाभिषजो भेषजं नादेयं,
किन्तु भिषजाऽपि युक्तिबाह्येन भेषजमातुराय न देयमित्याह---दुःखितायेत्यादि||126-133||
</1-126-133>
<1-134>
तदेव युक्तं भैषज्यं यदारोग्याय कल्पते|
स चैव भिषजां श्रेष्ठो रोगेभ्यो यः प्रमोचयेत्|| 134||
अथ सम्यग्युक्तस्य भेषजस्य किं लक्षणं किंवा उपादेयस्य श्रेष्ठवैद्यस्य लक्षणमित्याह---तदेवेत्यादि|
 रोगेभ्यो यः प्रमोचयेदित्यनेन च ज्ञानपूर्वं भेषजप्रयोगेण रोगहारकत्वमुच्यते; तेन यादृच्छिकसिद्ध्या कुवैद्यव्यवहारो न वाच्यः; यादृच्छिकसिद्धौ हि वैद्यो न रोगप्रमोक्षे कारणं, किन्तु घुणाक्षरन्यायेन दैवागतो भेषजस्य सम्यग्योग इति|| 134||
</1-134>
<1-135>
सम्यक्प्रयोगं सर्वेषां सिद्धिराख्याति कर्मणाम्|
सिद्धिराख्याति सर्वैश्च गुणैर्युक्तं भिषक्तमम्|| 135||
कथमारोग्यात् सम्यग्योगो भेषजस्य ज्ञायते इत्याह---सम्यक्प्रयोगमित्यादि|
 सर्वेषामित्यनेनान्येषामपि कर्मणां प्रतिमाकरणादीनां सिद्धिः सम्यग्योगं तत्कारणतां ख्यापयति; न ह्यसम्यक्प्रयुक्ते कारणे सम्यक् कार्यं भवति|
 सिद्धिराख्यातीति उक्ता प्रातिनियमिकी सिद्धिः, न यादृच्छिकी|
सर्वैर्गुणैरिति श्रुते पर्यवदातत्वादिभिः खुट्टाकचतुष्पाद (सू.अ.10) वक्ष्यमाणैः|| 135||
</1-135>
<1-136-140>
तत्र श्लोकाः---
आयुर्वेदागमो हेतुरागमस्य प्रवर्तनम्|
सूत्रणस्याभ्यनुज्ञानमायुर्वेदस्य निर्णयः|| 136||
संपूर्णं कारणं कार्यमायुर्वेदप्रयोजनम्|
हेतवश्चैव दोषाश्च भेषजं संग्रहेण च|| 137||
रसाः सप्रत्ययद्रव्यास्त्रिविधो द्रव्यसंग्रहः|
मूलिन्यश्च फलिन्यश्च स्नेहाश्च लवणानि च|| 138||
मूत्रं क्षीराणि वृक्षाश्च षड् ये क्षीरत्वगाश्रयाः|
कर्माणि चैषां सर्वेषां योगायोगगुणागुणाः||139||
वैद्यापवादो यत्रस्थाः सर्वे च भिषजां गुणाः|
सर्वमेतत् समाख्यातं पूर्वाध्याये महर्षिणा|| 140||
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते सूत्रस्थाने दीर्घञ्जीवितीयो नाम प्रथमोऽध्यायः||1 ||
तत्र श्लोका इति तन्त्रकारस्य रीतिरियं यत्---यत्रोक्तमर्थं संग्रहेणाभिधत्ते तत्र `तत्र श्लोका' इति करोति; यत्र तूक्तादनधिकमुच्यते तत्र `भवति चात्र' इति करोति; न चास्य निष्प्रयोजनत्वं, तन्त्रधर्मत्वात्|
अध्यायोक्तमर्थमध्यायान्ते संग्रहेणाभिधत्ते---आयुर्वेदागम इत्यादिना|
संग्रहकथनं च पूर्वोक्तार्थस्य सङ्क्षेपेण ग्रहणार्थं तथा दुर्ज्ञानप्रतिषेधार्थं च|
यतो यत्किञ्चिदत्र दुर्ज्ञानं स्यात्तदिह प्रतिपादितार्थसंवादेनावधार्यते|
वचनं हि---"गद्योक्तो यः पुनः श्लोकैरर्थः समनुगीयते|
 तद्व्यक्तिव्यवसायार्थं द्विरुक्तिः सा न गर्ह्यते" (नि.अ.1) इति|
अत्र च गद्योक्त इति विस्तरोक्तोपलक्षणम्|
तेन श्लोकोक्तस्याप्यारग्वधीयाद्यर्थस्य पुनः श्लोकेन संग्रहणमविरुद्धम्|
व्यक्तिः स्पष्टता, व्यवसायः अवधारणम्|
आगम इति "दीर्घंजीवितमन्विच्छन्" इत्यादिना, हेतुरिति आयुर्वेदागमहेतुः, स च "विघ्नभूता यदा रोगा" इत्यादिना रोगप्रादुर्भाव उक्तः; किंवा "दीर्घंजीवितमन्विच्छन्" इत्यादिश्लोको विशेषेणायुर्वेदागमस्य तथाऽऽयुर्वेदागमहेतोश्च पिण्डसूत्ररूपः, "ब्रह्मणा हि" इत्यादिग्रन्थस्त्वायुर्वेदागमप्रतिपादकः, हेतुप्रतिपादकस्तु "विघ्नभूता" इत्यादिग्रन्थो यथोक्त एव|
 आगमस्य प्रवर्तनमिति इन्द्रादानीय भरद्वाजेन मर्त्यलोके प्रवर्तनमायुर्वेदग्रहणपर्यन्तम्|
सूत्रणमित्यायुर्वेदतन्त्रकरणमग्निवेशादीनाम्|
अभ्यनुज्ञानमिति "तानि चानुमतानि" इत्यादि|
शेषं सुगमम्||136-140||
इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायामायुर्वेददीपिकाख्यायां चरकतात्पर्यटीकायां सूत्रस्थाने दीर्घंजीवितीयो नाम प्रथमोऽध्यायः|| 1||
</1-136-140>
द्वितीयोऽध्यायः|
--**--
<2-1-6>
अथातोऽपामार्गतण्डुलीयमध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1||
इति ह स्माह भगवानात्रेयः|| 2||
अपामार्गस्य बीजानि पिप्पलीर्मरिचानि च|
विडङ्गान्यथ शिग्रूणि सर्षपांस्तुम्बुरूणि च|| 3||
अजाजीं चाजगन्धां(1) (1.`चाजमोदां च' इति पा०)च पीलून्येलां हरेणुकाम्|
पृथ्वीकां सुरसां श्वेतां कुठेरकफणिज्झकौ|| 4||
शिरीषबीजं लशुनं हरिद्रे लवणद्वयम्|
ज्योतिष्मतीं नागरं च दद्याच्छीर्षविरेचने|| 5||
गौरवे शिरसः शूले पीनसेऽर्धावभेदके|
क्रिमिव्याधावपस्मारे घ्राणनाशे प्रमोहके|| 6||
दीर्घञ्जीवितीये मूलिन्यश्च फलिन्यश्च पञ्चकर्माङ्गभूता उक्ताः, अपराण्यपि च पिप्पलीमरिचप्रभृतीनि पञ्चकर्मसाधनानि सन्ति, तथा पञ्चकर्मप्रभृतिविषयोऽपि तत्र नोक्तः, तेनानन्तरं
शेषपञ्चकर्मोपयोगिद्रव्यपञ्चकर्मप्रवृत्तिविषयाभिधायकोऽपामार्गतण्डुलीयोऽभिधीयते|
पूर्वोक्तान्यपि चापामार्गादीनि यत् पुनरिहाभिधीयन्ते तदाचार्य एवाध्यायान्ते `पूर्वं मूलफल' इत्यादिना श्लोकद्वयेन समाधास्यति|
 अपामार्गबीजीय इति संज्ञायां प्राप्तायामपामार्गतण्डुलीय इति संज्ञाकरणमपामार्गादिबीजानां निस्तुषाणामेव ग्रहणार्थण्|
अध्यायसंज्ञां तुण्डुलेन कृत्वाऽपामार्गस्य बीजानीति यद्बीजशब्दं करोति तदङ्कुरजननसमर्थबीजभवानामेव तण्डुलानां ग्रहणार्थम्|
 यद्यपि चेहोत्सर्गतः पञ्चकर्मप्रवृत्तिर्वमनपूर्विकैव भवति, यदुक्तं---"साधारणेष्वृतुषु वमानादीनां प्रवृत्तिर्भवति" (वि.अ.8) इत्यादि, तथा %सुश्रुते%ऽप्युक्तं---"अवान्तस्य हि सम्यग्विरिक्तस्याप्यधः स्रस्तः श्लेष्मा ग्रहणीमाच्छादयति" (सु.चि.अ.33) इत्यादि; तथाऽपि क्वचित् प्रबलदोषापेक्षयाऽन्यथाऽपि क्रमो भवति, यथा शरद्युद्रिक्ते पित्ते विरेचनादि, तथा प्रावृषि प्रबलवाते बस्त्यादिरित्यनियमार्थमिह शिरोविरेचनमादावभिहितं; यदि वा, प्रधानाङ्गशिरः-शोधनत्वाच्छिरोविरेचनमादौ कृतम्|
यदुक्तं---"यदुत्तमाङ्गमङ्गानां शिरस्तदभिधीयते" (सू.अ.17) इति|
 %शालक्येऽप्युक्तं--"अनामये यथा मूले वृक्षः सम्यक् प्रवर्धते(1)|
 (1.`प्रवर्तते' इति पा०) अनामये शिरस्येवं देहः सम्यक् प्रवर्धते" इति|
 अपामार्गाभिधानमादौ शिरोविरेचनप्राधान्यात्|
यदुक्तं---"प्रत्यक्पुष्पा शिरोविरेचनानाम्" इति (सू.अ.25)|
अजगन्धा अजमोदा, `फोफान्धी' इति केचित्|
पीलु औत्तरापथिकं फलम्|
लवणद्वयं लवणवर्गादिपठितं सौवर्चलं सैन्धवं च|
अयं वर्गो व्यस्तः समस्तश्च शिरोविरेचने प्रयोज्यो गणत्वात्|
यदुक्तं---"परिसंख्यातमपि हि यद्द्रव्यमयौगिकं मन्येत तदपहरेत्" (वि.अ.8) इति|
 अन्यत्राप्युक्तं---"समस्तं वर्गमर्धं वा यथालाभमथापि वा" (सु.सू.अ.37) इति|
 शिरस इति गौरव इत्यनेन शूल इत्यनेन च संबध्यते|
क्रिमिव्याधिरिह शिरोगत एव बोद्धव्यः, तत्रैव शिरोविरेचनस्य समर्थत्वात्|
प्रमोहको मूर्च्छा, इन्द्रियापटुत्वं वा||1-6||
</2-1-6>
<2-7-8>
मदनं मधुकं निम्बं जीमूतं कृतवेधनम्|
पिप्पलीकुटजेक्ष्वाकूण्येलांधामार्गवाणि च||7||
उपस्थिते श्लेष्मपित्ते व्याधावामाशयाश्रये|
वमनार्थं प्रयुञ्जीत भिषग्देहमदूषयन्||8||
वमनद्रव्ये आदौ मदनमुक्तं प्राधान्यात्; उक्तं हि--"वमनद्रव्येषु मदनफलानि श्रेष्ठतमान्याचक्षतेऽनपायित्वात्" इति (क.अ.1)|
उपस्थित इति आमाशयोर्ध्वभागे श्लेष्मणः स्थानं गात्वोत्क्लेशं गत इति व्याख्येयम्|
 श्लेष्मपित्त इति श्लेष्मपित्ते श्लेष्मणि पित्ते च|
 पित्तं च यद्यपि साक्षान्न वमनविषयं तथाऽपि श्लेष्मस्थानगतत्वेन श्लेष्मसंबन्धाद्वमनविषयम्|
यदुक्तं---"दोषस्थानगतं दोषं स्थानिवत् समुपाचरेत्" इति|
 देहमदूषयन्निति यद्यपि वमने प्रोक्तं तथाऽपि विरेचनादिष्वपि बोद्धव्यं, तत्राप्यतियोगायोगमिथ्यायोगैर्देहदुष्टिशङ्कायाः समानत्वात्|
उच्यते च न्यायविद्भिर्यत्---"समानेष्वर्थेष्वेकत्राभिहितो विधिरन्यत्राप्यनुषञ्जनीयः" इति||7-8||
</2-7-8>
<2-9-10>
त्रिवृतां त्रिफलां दन्तीं नीलिनीं सप्तलां वचाम्|
कम्पिल्लकं गवाक्षीं च क्षीरिणीमुदकीर्यकाम्||9||
पीलून्यारग्वधं द्राक्षां द्रवन्तीं निचुलानि च|
पक्वाशयगते दोषे विरेकार्थं प्रयोजयेत्||10||
वमनमनु विरेचनाभिधानं शिरः पूर्वकदेहशोधनाभिधानानुक्रमेणामाशयोर्ध्वभागशोधनानन्तरमामाशयाधोभागस्थितपित्तहरत्वेन|
एवं विरेचनानन्तरं बस्त्यभिधानेऽपि वाच्यम्|
 त्रिवृदादावुच्यते, विरेचनद्रव्येषु श्रेष्ठत्वात्|
 उक्तं हि---"त्रिवृत् सुखविरेचनानाम्"--(सू.अ.25) इति|
 नीलिका नीलबुह्ना(1)|
 (1.`नीलवंशा' इति पा०) क्षीरिणी दुग्धिका|
द्रवन्ती दन्तीभेदः|
निचुलं हिज्जलमिति प्रसिद्धम्|
 पक्वश्चासावाशयगतश्चेति पक्वाशयगतः|
तेन पित्ताशये एवामाशयाधोभागलक्षणे दोषो विरेचनविषयो भवति, न पक्वाशयगतः|
दोषशब्देन चेह विरेचननिर्हरणयोग्यत्वात् पित्तं कफपित्तं वा गृह्यते|
यदुक्तं---"पित्तं वा कफपित्तं वा पित्ताशयगतं हरेत्|
स्रंसनं, त्रीन् मलान् बस्तिर्हरेत् पक्वाशयस्थितान्"---(चि.अ.3) इति|
यदि वा पक्वाशयसमीपगतत्वेनाधः प्रवृत्त्युन्मुखो दोषः पक्वाशयगत इत्युच्यते; यथा---गङ्गायां घोष इति|| 9|| 10||

</2-9-10>

<2-11-14>
पाटलां(2) (2.`पाटलिं' इति पा०) चाग्निमन्थं च बिल्वं श्योनाकमेव च|
काश्मर्यं शालपर्णीं च पृश्निपर्णींनिदिग्धिकाम्|| 11||
बलां श्वदंष्ट्रां बृहतीमेरण्डं सपुनर्नवम्|
यवान् कुलत्थान् कोलानि गुडूचीं मदनानि च|| 12||
पलाशं कत्तृणं चैव स्नेहांश्च लवणानि च|
उदावर्ते विबन्धेषु युञ्ज्यादास्थापनेषु च|| 13||
अत एवौषधगणात् संकल्प्यमनुवासनम्|
मारुतघ्नमिति प्रोक्तः संग्रहः पाञ्चकर्मिकः||14||


पाटलामित्यादिनाऽनुवासनात् प्राङनिरूहाभिधानं, निरूहस्य दोषहरणप्रधानत्वात्|
कत्तृणं गन्धतृणम्|
स्नेहाः सर्पिस्तैलवसामज्जानः|
लवणानि सैन्धवादीनि रोगभिषग्जितीये (वि.अ.8) बस्त्यर्थं मुख्यान्युक्तानि गणेन|
अत एवेति निरूहोक्तपाटलादिगणात्|
 संकल्प्यमनुवासनमित्यनेन स्नेहसाधनं ब्रूते; अनुवासनं हि स्नेह एव भवति|
अनुवासनार्थं स्नेहसाधनद्रव्यं पृथङ्नोक्तं, निरूहार्थोक्तभेषजगणेनैव तत्सिद्धेः|
 मारुतघ्नमित्यनेनानुवासनप्रवृत्तिविषयं दर्शयति; मारुते हन्तव्येऽनुवासनं प्रकल्प्यमित्यर्थः|
 यदि वा पाटलादेर्मारुतहराद्गणान्मारुतघ्नमनुवासनं प्रकल्प्यम्; अन्यत्र तु पित्तहराद्गणात् पित्तघ्नं, तथा श्लेष्महराद्गणाच्छ्लेष्मघ्नमिति सूचयति|
संग्रह इत्यनेन रोगभिषग्जितीये (वि.अ.8) कल्पे सिद्धौ च वक्ष्यमाणपञ्चकर्मप्रपञ्चं सूचयति||
11-14||

</2-11-14><2-15>
तान्युपस्थितदोषाणां स्नेहस्वेदोपपादनैः|
पञ्चकर्माणि कुर्वीत मात्राकालौ विचारयन्|| 15||


	पञ्चकर्म यथा कर्तव्यं तथा तानीत्यादिना दर्शयति|
तानीति पूर्वोक्तानि|
 स्नेहस्वेदोपपादनैरिति बहुवचनं नानाविधस्नेहस्वेदोपदर्शनार्थण्|
 उपस्थितदोषाणामिति शाखां त्यक्त्वा कोष्ठगमनेन तथा लीनत्वपरित्यागेन प्रधानावस्थाप्राप्तदोषाणाम्|
(3) (3.`प्रवाहणावस्थाप्राप्तदोषाणां' इति पा०) तत्र पञ्चकर्मप्रवृत्तावुपस्थितदोषत्वमेव हेतुः, तद्यदि स्नेहस्वेदोपपादनमन्तराऽपि स्यात्, यथा ज्वरे "कफप्रधानानुत्क्लिष्टान् दोषानामाशयस्थितान्|
बुद्ध्वा ज्वरकरान् काले वम्यानां वमनैर्हरेत्" (चि.अ.3) इति; तत्र स्नेहस्वेदावन्तरेणापि वमनप्रवृत्तिर्भवत्येव|
 स्नेहस्वेदोपपादनं तु प्रायिकत्वेन तथाऽन्यथोपस्थितदोषेऽपि स्तोकमात्रया पञ्चकर्मप्रवृत्तिक्षोभजन्यवातजयार्थं क्रियमाणत्वेनोक्तम्|
मात्राकालयोर्विचार्यत्वेन ग्रहणं प्राधान्यात्, तेन दोषभेषजादयोऽपि विचार्यत्वेनेह बोद्धव्याः; यदि वा पूर्ववत् कालग्रहणादेव शेषाणां दोषादीनामवरोधो व्याख्येयः|
तानीत्युक्तेऽपि पुनः पञ्चग्रहणं पञ्चानामप्युपस्थितदोषत्वे सति प्रवृत्त्युपदेशार्थम्|
इह वमनादिषु कर्मलक्षणं बह्वितिकर्तव्यतायोगिदोषनिर्हरणशक्तिज्यायस्त्वम्|
तेन तन्त्रान्तरे स्नेहस्वेदौ प्रक्षिप्य सप्तकर्माणीति यदुच्यते तन्न भवति, नहि स्नेहस्वेदौ दोषबहिर्निः सरणं कुरुतः, दोषसंशमनं तु तौ कुरुतः; पञ्चकर्माङ्गत्वेन व्याप्रियमाणौ तु स्नेहस्वेदौ दोषोपस्थान एव परं व्याप्रियेते, न दोषनिर्हरणे वमनादिसंपाद्ये|
 अनुवासनं तु यद्यपि वमनादिवन्न बहुदोषनिर्हरणकारणं भवति, तथाऽपि पुरीषस्य पक्वाशयगतवातस्य च बहिर्निर्हारकत्वात् कर्मलक्षणप्राप्तमेव|
निष्ठीवननेत्राञ्जनादौ तु न स्नेहस्वेदादिवद्बह्वितिकर्तव्यतायोगो न च बहुदोषनिर्हारकत्वं, तेन न तत् कर्मशब्दवाच्यम्|
 उत्तरबस्तिस्तु स्नेहरूपो निरूहः स्नेहबस्तावेवान्तर्भवति|
यदि वेह वमनादिषु पञ्चकर्मसु पङ्कजशब्दवद्योगरूढेयं संज्ञा; तेन स्नेहस्वेदनिष्ठीवनादिषु न प्रवर्तते||
15||

</2-15>

<2-16>
	मात्राकालाश्रया युक्तिः, सिद्धिर्युक्तौ प्रतिष्ठिता|
तिष्ठत्युपरि युक्तिज्ञो द्रव्यज्ञानवतां सदा||16||


	मात्राकालविचारफलमाह---मात्राकालेत्यादि|
 युक्तिः योजना भेषजस्य देहदोषाद्यपेक्षया|
 युक्तिं स्तौति---सिद्धिरित्यादिना|
सिद्धिरिह विकारोपशमस्य साध्यस्य निष्पत्तिः||16||
	
</2-16>

<2-17>
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि यवागूर्विविधौषधाः|
विविधानां विकाराणां तत्साध्यानां निवृत्तये||17||


इदानीं वमनादीनामयोगान्मन्दीभूतस्य वह्नेः सन्धुक्षणार्थं तथा वमनादिष्वप्रयोगजनितस्य(1) (1.`वमनादिप्रयोगजनितस्य' इति पा०) शूलादेः प्रशमार्थं प्रतिज्ञापूर्वकं यवागूरभिधत्ते---अत ऊर्ध्वमित्यादि|
उक्तं हि "यथाऽणुरग्निस्तृणगोमयाद्यैः सन्धुक्ष्यमाणो भवति क्रमेण|
महान् स्थिरः सर्वपचस्तथैव शुद्धस्य पेयादिभिरन्तरग्निः" (सि.अ.1) इति|
पिप्पल्यादियवागूनिर्देशे उपसाधितेति वचनं भेषजपानीयतण्डुलादिप्रकृतिद्रव्याणामुचितपरिमाणग्रहणार्थम्|
(2) (2.`भेषजपानीयतण्डुलादिद्रव्याणां' इति पा०) साक्षाद्भेषजादीनां प्रमाणमिह नोक्तं, मात्राया अग्न्यादिभेदेनानवस्थितत्वात्|
(3) (3.`दोषादिभेदेन' इति पा०) यदुक्तं---""मात्राया नास्त्यवस्थानं दोषमग्निं बलं वयः|
व्याधिं द्रव्यं च कोष्ठं च वीक्ष्य मात्रां प्रयोजयेत्" इति|
यद्यप्येवं तथाऽपि परिभाषादर्शनाद्वृद्धवैद्यव्यवहारदर्शनाच्च यथा कर्तव्यं तदुच्यते---यवागूसाधनद्रव्यं तावद्द्विविधं---वीर्यप्रधानमौषधद्रव्यं, तथा रसप्रधानमाहारद्रव्यं च|
तत्राप्यौषधद्रव्यं त्रिविधं, वीर्यभेदात्; तीक्ष्णवीर्यं यथा शुण्ठ्यादि, मध्यवीर्यं बिल्वाग्निमन्थादि, मृदुवीर्यं चामलकादि; तत्र तीक्ष्णानां कर्षः, मध्यानामर्धपलं, मृदूनां पलमित्युत्सर्गः|
यदुक्त%मग्निवेशेन%---"कर्षार्घं वा कणाशुण्ठ्योः कल्कद्रव्यस्य वा पलम्|
विनीय पाचयेद्युक्त्या वारिप्रस्थेन चापराम्" इति|
अत्र मध्यवीर्याणामर्धपलमात्रा नोक्ता सा मध्यप्रमाणग्रहणाद्बोद्धव्या|
तथा "जीवन्त्यजाजीशटीपुष्कराह्वैः" (चि.अ.12) इत्यादिकायां पेयायां नवभिर्द्रव्यैः कोलप्रमाणैर्मिलित्वा पलमदूरान्तरं भवति, तच्च मृदुवीर्याभिप्रायेणैव; "क्वाथ्यद्रव्याञ्जलिं क्षुण्णं श्रपयित्वा जलाढके|
अर्धशृतेन तेनाथ यवाग्वाद्युपकल्पयेत्" इत्यत्र चतुष्पलद्रव्याभिधानं रसप्रधानद्रत्याभिप्रायेणैव; तेन "सिद्धा वराहनिर्यूहे यवागूर्बृहणी मता" इत्यादावियं परिभाषा बोद्धव्या|
षडङ्गसाधनपरिभाषायां "यदप्सु शृतशीतासु षडङ्गादि प्रयुज्यते|
कर्षमात्रं ततो द्रव्यं साधयेत् प्रास्थिकेऽम्भसि||
अर्धशृतं प्रयोक्तव्यं पाने पेयादिसंविधौ" इत्यत्र पेयां प्रति कर्षद्रव्याभिधानं मध्यवीर्यस्यापि षडङ्गस्य मन्दानलपुरुषाभिप्रायेण बोद्धव्यम्|
वारिमानं तु षडङ्गार्थपरिभाषायां(1) (1.`षडङ्गपरिभाषायां' इति पा०) कर्षद्रव्ये वारिप्रस्थोऽभिहितः, तदनुसारेणान्यत्रापि जलोत्कर्षो बोद्धव्यः|
कल्कसाध्या तु यवागूर्यत्र भवति, तत्र %सूदशास्त्रो%क्तपरिमाणाज्जलं ग्राह्यम्. यदुक्तं---"अन्नं पञ्चगुणे साध्यं विलेपी च चतुर्गुणे|
मण्डश्चतुर्दशगुणे यवागूः षड्गुणेऽम्भसि" इति|
एतच्च पञ्चगुणे इत्यादि तण्डुलभेषजसमुदायाद्बोद्धव्यम्|
यवागूप्रकृतिभूततण्डुलमानं तु %सुश्रुतवचनाद्बोद्धव्यम्|
यदुक्तं---"विलेपीमुचिताद्भक्ताच्चतुर्भागकृतां भिषग्" (सू.चि.अ.39) इत्यादि|
तथा"यवागूः स्वल्पतण्डुला" इति||17||
</2-17>

<2-18-33>
पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकनागरैः|
यवागूर्दीपनीया स्याच्छूलघ्नी चोपसाधिता|| 18||
दधित्थबिल्वचाङ्गेरीतक्रदाडिमसाधिता|
पाचनी ग्राहिणी, पेया सवाते पाञ्चमूलिकी||19||
शालपर्णीबलाबिल्वैः पृश्निपर्ण्या च साधिता|
दाडिमाम्ला हिता पेया पित्तश्लेष्मातिसारिणाम्||20||
पयस्यर्धोदके च्छागे ह्रीवेरोत्पलनागरैः|
पेया रक्तातिसारघ्नी पृश्निपर्ण्या च साधिता||21||
दद्यात् सातिविषां पेयां सामे(2) (2.`पेयामामे' इति पा०) साम्लां सनागरम्|
श्वदंष्ट्राकण्टकारीभ्यां मूत्रकृच्छ्रे सफाणिताम्||22||
विडङ्गपिप्पलीमूलशिग्रुभिर्मरिचेन च|
तक्रसिद्धा(3) (3.`अत्र तक्रं जलस्थाने बोध्यं' इति गङ्गाधरः|) यवागूः स्यात् क्रिमिघ्नि ससुवर्चिका ||
 23||

मृद्वीकासारिवालाजपिप्पलीमधुनागरैः|
पिपासाघ्नी, विषघ्नी च सोमराजीविपाचिता||24||
सिद्धा वराहनिर्यूहे यवागूर्बृंहणी मता|

गवेधुकानां भृष्टानां कर्शनीया समाक्षिका||
25||
सर्पिष्मती बहुतिला स्नेहनी लवणान्विता|
कुशामलकनिर्यूहे श्यामाकानां(1) (1.अत्र श्यामाकबीजतण्डुलास्तण्डुलस्थाने बोध्याः|) विरुक्षणी||26||
दशमूलीशृता कासहिक्काश्वासकफापहा|
यमके मदिरासिद्धा पक्वाशयरुजापहा||
27||
शाकैर्मांसैस्तिलैर्माषैः सिद्धा वर्चो निरस्यति|
जम्ब्वाम्रास्थिदधित्थाम्लबिल्वैः साङ्ग्राहिकी मता||
 28||
क्षारचित्रकहिङ्ग्वम्लवेतसैर्भेदिनी मता|

	अभयापिप्पलीमूलविश्वैर्वातानुलोमनी(2) (2.`ओबिल्वैओ' इति पा०)||29||
तक्रसिद्धा यवागूः स्याद्धृतव्यापत्तिनाशिनी|
तैलव्यापदि शस्ता स्यात्तक्रपिण्याकसाधिता||30||
गव्यमांसरसैः साम्ला विषमज्वरनाशिनी|
कण्ठ्या यवानां यमके पिप्पल्यामलकैः शृता||31||
ताम्रचूडरसे सिद्धा रेतोमार्गरुजापहा|
समाषविदला वृष्या घृतक्षीरोपसाधिता||32||
उपोदिकादधिभ्यां तु सिद्धा मदविनाशिनी|
क्षुध्रं हन्यादपामार्गक्षीरगोधारसैः शृता||33||
पञ्चकोलसाधिता यवागूरादावुच्यते, पञ्चकर्मक्षीणाग्निवृद्धिहेतुत्वेन|
दधित्थः कपित्थः|
तक्रमिह जलार्थकारकम्|
ग्राहिणीति छेदः|
सवाते इति सवातेऽतीसारे|
पञ्चमूलमत्र स्थिरादिपञ्चमूलं; यदुक्तं %जतूकर्णे%--"ध्रुवाद्यैर्वाय्वतीसारे" इति; ध्रुवादिः विदारिगन्धादिः|
 पृश्निपर्मी वर्तुलपत्रा सिंहपुच्छी|
दाडिमाम्लेति वचनेन यावता दाडिमेनाम्लत्वं स्यात्तावन्मानं दाडिमं दर्शयति|
पयस्यर्धोदके इत्यादौ नागरं मुस्तं; यदुक्तं %जतूकर्णे%---"रक्तातीसारेऽदजाक्षीरजले घनजलोत्पलैः" इति|
पृश्निपर्ण्या चेति रक्तातीसारघ्नयवाग्वामेव|
साम्लामिति दाडिमाम्लामिति बोद्धव्यम्|
श्वदंष्ट्रेत्यादौ %जतूकर्णः--% "पृश्निगोकण्टकगुडैर्मूत्रार्तिबस्तिशूलनुत्" इति|
सुवर्चिका सर्जिकाक्षारः|
पिपासाघ्नीति छेदः|
सोमराजी अवल्गुजः|
(3) (3.`अवन्तिजः' इति पा०) गवेधुको घुलुञ्चः; गवेधुकाश्च तण्डुलस्थाने|
श्यामाकः तृणविशेषः; तस्य च बीजतण्डुला ग्राह्याः|
यमके घृततैले|
मदिरा द्रवस्थाने|
शाकादिभिः समानैर्यवागूर्मन्तव्या|
दधित्थाम्लशब्देन कपित्थस्याम्लावस्थायामेव ग्रहणं दर्शयति|
क्षारो यवक्षारः|
तक्रसिद्धेति तक्रकृतोदककार्या|
पिण्डाकः तिलकल्कः|
यमक इत्यनेन यमकेन परिभर्जनं दर्शयति|
समाषविदलेत्यादौ तण्डुलेन माषविदलस्य तुल्यमानता, क्षीरं च जलस्थाने, घृतं च परिभर्जने; किंवा माषप्रकृतिकैवेयम्|
मदशब्देन विषज-रौधिर-मद्यमदानां त्रयाणामपि ग्रहणम्, अविशेषाभिधानात्|
क्षुधं हन्यादित्यादावपामार्गतण्डुलास्तण्डुलस्थाने; क्षीरगोधामांसरसौ तु जलस्थाने||
18-33||
</2-18-33>
<2-34>
तत्र श्लोकः---अष्टाविंशतिरित्येता यवाग्वः परिकीर्तिताः|

	पञ्चकर्माणि चाश्रित्य प्रोक्तो भैषज्यसंग्रहः||34||
प्रतिलोमतन्त्रयुक्त्याऽध्यायसंग्रहं करोति---अष्टाविंशतिरित्यादि||34||

</2-34>

<2-35>
पूर्वं मूलफलज्ञानहेतोरुक्तं यदौषधम्|
पञ्चकर्माश्रयज्ञानहेतोस्तत् कीर्तितं पुनः||35||
दीर्घञ्जीवितीये मूलिनीफलिनीगणपठितानामपामार्गजीमूतादीनां पुनर्वचने उपपत्तिमाह---पूर्वमित्यादि|
मूलफलज्ञानहेतोरिति अस्य मूलेन व्यवहारः, अस्य फलेन व्यवहारः, इति ज्ञातुमित्यर्थः|
पञ्चकर्मणामाश्रयः, आश्रयशब्दश्च भावप्रधानः; तेन पञ्चकर्माश्रयत्वे ज्ञानार्थमिति फलति|
यद्यपि मूलिन्यश्च फलिन्यश्च दीर्घञ्जीवितीयेऽपि "शणपुष्पी च बिम्बीच" (सू.अ.1) इत्यादिना ग्रन्थेन पञ्चकर्मश्रयत्वेनाप्युक्ताः, तथाऽपीह मुख्यप्रपञ्चेनाभिधीयमानपञ्चकर्माश्रयद्रव्यगणेऽनभिधानात् पञ्चकर्माश्रयत्वेनाप्राधान्यं वाऽपामार्गादीनां शङ्केत, अत उक्तं---पञ्चकर्माश्रयज्ञानहेतोस्तत् कीर्तितं पुनरिति||35||
</2-35>
<2-36>
स्मृतिमान् हेतुयुक्तिज्ञो जितात्मा प्रतिपत्तिमान्|
भिषगौषधसंयोगैश्चिकित्सां कर्तुमर्हति||36||
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थानेऽपामार्गतण्डुलीयो नाम द्वितीयोऽध्यायः||2||
एतदध्यायप्रतिपादितायाः पञ्चकर्मप्रवृत्तेर्दुर्ज्ञेयत्वेन यथाभूतेन वैद्येन चिकित्सा कर्तव्या तादृशं वैद्यमाह---स्मृतिमानित्यादि|
प्रतिपत्तिरुत्पन्नायामापदि झटिति यथाकर्तव्यताज्ञानं, तद्वान् प्रतिपत्तिमान्||36||
इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायामायुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने प्रथमे भेषजचतुष्केऽपामार्गतण्डुलीयो नाम द्वितीयोऽध्यायः||2||
</2-36>
तृतीयोऽध्यायः|
--**--	
<3-1-2>
अथात आरग्वधीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||1||
इति ह स्माह भगवानात्रेयः||2||
द्विविधं हि भेषजमन्तः परिमार्जनं बहिः परिमार्जनं च; तत्रापामार्गतण्डुलीयेन पञ्चकर्मयवागूरूपमन्तः परिमार्जनमभिधायावशिष्टं बहिः परिमार्जनं प्रलेपाद्यारग्वधीयेनाह---अथात आरग्वधीयमित्यादि|
यद्यपि कुष्ठचिकित्सितं पृथगेव चिकित्सास्थाने भविष्यति, तत्रैव चावसरप्राप्ता एते आरग्वधादयो वक्तुमुचिताः; तथाऽपीह पृथक् कुष्ठयोगानामभिधानेन कुष्ठस्यानुबन्धित्वेन च महारोगत्वं ख्यापयति; अभ्यर्हितो ह्यर्थः पुनः पुनरभिधीयते|
इयं च कुष्ठचिकित्साऽऽनागतावेक्षणतन्त्रयुक्त्या निदानस्थाने हेतुलक्षणादिभिर्लक्षितं कुष्ठमुद्दिश्योक्ता; तेनालक्षितस्य चिकित्साऽभिधीयमानाऽज्ञातविषयत्वेन न युज्यत इति यदुच्यते तन्निरस्तं भवति|
यद्यपि राजयक्ष्मप्रभृतयोऽपि महारोगाः सन्ति, तथाऽपि न ते भूरिबहिः परिमार्जनाविषया यथा कुष्ठमिति कुष्ठविषया एव बहिः परिमार्जनयोगा अभिधीयन्ते|
कुष्ठहरबहिः परिमार्जनोपोद्धातेन च वातापहाः "कोलं कुलत्था" इत्यादयोऽभिधास्यन्ते|
किञ्च कुष्ठहरबहिः परिमार्जनप्रयोगाणामिदं स्वरूपं यच्छोधनानन्तरं प्रयुज्यमानाः सिद्धिभाजो भवन्ति; यदुक्तं---"ये लेपाः कुष्ठानां प्रयुज्यन्ते निर्हृतास्रदोषाणाम्|
संशोधिताशयानां सद्यः सिद्धिर्भवेत्तेषाम्" (चि.अ.7) इति; तत् पूर्वाध्याये संशोधनमभिधायेह कुष्ठप्रयोगानवसरप्राप्तानभिदधताऽऽचार्येण साधु ग्रन्थनिवेशः कृतः|
 यद्यपि च "खदिरः कुष्ठहराणाम्" (सू.अ.25) इति वचनेन खदिरः कुष्ठहरभेषजेषु प्रधानं, तथाऽपि खदिरं परित्यज्यारग्वधमादावुपदिशति, कुष्ठहरबहिः परिमार्जनभेषजेष्वारग्वधस्यैव प्रधानत्वख्यापनार्थम्||1||2||
</3-1-2>
<3-3-17>
आरग्वधः सैडगजः करञ्जो वासा गुडूची मदनं हरिद्रे|
श्र्याह्वः सुराह्वः खदिरो धवश्च निम्बो विडङ्गं करवीरकत्वक्||3||
ग्रन्थिश्च भौर्जो लशुनः शिरीषः सलोमशो गुग्गुलुकृष्णगन्धे|
फणिज्झको वत्सकसप्तपर्णौ पीलूनि कुष्ठं सुमनः प्रवालाः||4||
वचा हरेणुस्त्रिवृता निकुम्भो भल्लातकं गैरिकमञ्जनं च|
मनः शिलाले गृहधूम एला काशीसलोध्रार्जुनमुस्तसर्जाः||
5||
इत्यर्धरूपैर्विहिताः षडेते गोपित्तपीताः पुनरेव पिष्टाः|
सिद्धाः परं सर्षपतैलयुक्ताश्चूर्णप्रदेहा भिषजा प्रयोज्याः||
6||
कुष्ठानि कृच्छ्राणि एवं किलासं सुरेशलुप्तं किटिभं सदद्रु|
भगन्दरार्शांस्यपचीं सपामां हन्युः प्रयुक्तास्त्वचिरान्नराणाम्||7||
कुष्ठं हरिद्रे सुरसं पटोलं निम्बाश्वगन्धे सुरदारुशिग्रू|
ससर्षपं तुम्बुरुधान्यवन्यं चण्डां च चूर्णानि समानि कुर्यात्||8||
तैस्तक्रपिष्टैः प्रथमं शरीरं तैलाक्तमुद्वर्तयितुं यतेत|
तेनास्यकण्डूः पिडकाः सकोठाः कुष्ठानि शोफाश्च शमं व्रजन्ति||9||
कुष्ठामृतासङ्गकटङ्कटेरी- कासीसकम्पिल्लकमुस्तलोध्राः|
सौगन्धिकं सर्जरसो विडङ्गं मनः शिलाले करवीरकत्वक्||10||
तैलाक्तगात्रस्य कृतानि चूर्णान्येतानि दद्यादवचूर्णनार्थम्|
दद्रूः सकण्डूः किटिभानि पामा विचर्चिका चैव तथैति शान्तिम्||11||
मनः शिलाले मरिचानि तैल- मार्कं पयः कुष्ठहरः प्रदेहः|
तुत्थं विडङ्गं मरिचानि कुष्ठं लोध्रं च तद्वत् समनः शिलं स्यात्||12||
रसाञ्जनं सप्रपुनाडबीजं युक्तं कपित्थस्य रसेन लेपः|
करञ्जबीजैडगजं सकुष्ठं गोमूत्रपिष्टं च परः प्रदेहः||13||
उभे हरिद्रे कुटजस्य बीजं करञ्जबीजं सुमनः प्रवालान्|
त्वंच समध्यां हयमारकस्य लेपं तिलक्षारयुतं विदध्यात्||14||
मनः शिला त्वक् कुटजात् सकुष्ठात् सलोमशः सैडगजः करञ्जः|
ग्रन्थिश्च भौर्जः करवीरमूलं चूर्णानि साध्यानि तुषोदकेन||15||
पलाशनिर्दाहरसेन चापि कर्षोद्धृतान्याढकसंमितेन|
दर्वीप्रलेपं प्रवदन्ति लेप-
मेतं परं कुष्ठनिसूदनाय||16||
पर्णानि पिष्ट्वा चतुरङ्गुलस्य
तक्रेण पर्णान्यथ काकमाच्याः|
तैलाक्तगात्रस्य नरस्य कुष्ठान्युद्वर्तयेदश्वहनच्छदैश्च||17||
तानेव कुष्ठहरयोगानाह---आरग्वध इत्यादि|
श्र्याह्वो `नवनीतखोटिः' इति प्रसिद्धः|
ग्रन्थिश्च भौर्ज इति भूर्जपत्रग्रन्थिः|
सलोमशो धातुकासीसम्|
पणिज्झकः पर्णासभेदः|
सुमनः-प्रवाला जातीपल्लवाः|
 निकुम्भो दन्ती|
 आलं हरितालम्|
 अर्धरूपैरिति अर्धश्लोकैः|
गोपित्तपीता इति पीतगोपित्ताः, मयूरव्यंसकादित्वेन पूर्वनिपातनियमात्; यदि वा गोपित्तभावनया पीतवर्णा गोपित्तपीताः|
परमत्यर्थं सिद्धाः; यद्यपि सर्वप्रयोगा महर्षिप्रणीताः स्वविषये सिद्धास्तथाऽपीह बहूनां दुश्चिकित्स्यानां रोगाणामाशुहरणात् परं सिद्धा इत्युच्यन्ते|
चूर्णानि च प्रदेहाश्च चूर्णप्रदेहाः; यदि वा चूर्णीकृतानां प्रदेहाश्चूर्णप्रदेहा; प्रदेहो लेपः, प्रदेहताकरणं चैषां योगानां कुष्ठहरगोमूत्रगोपित्तादिना बोद्धव्यम्|
 सुरेशलुप्तम् इन्द्रलुप्तम्|
 कुष्ठग्रहणेन लब्धानामपि किटिभदद्रुपामादीनां पुनरभिधानं प्रयोगाणां विशेषेण तद्धरणशक्तिख्यापनार्थम्|
 तुम्बुरु स्वनामप्रसिद्धम्|
 वन्यं कैवर्तमुस्तकम्|
 चण्डा चोरपुष्पी|
 प्रथममिति तैलाक्तमित्यनेन संबध्यते|
 तैलं चेह कुष्ठहरप्रकरणे सार्षपं बोद्धव्यम्|
 अमृतासङ्गः तुत्थकम्|
 कटङ्कटेरी दारुहरिद्रा|
सौगन्धिकं गन्धतृणं गन्धको वा|
 आर्कं पयः अर्कक्षीरम्|
 तद्वदिति प्रदेहः कुष्ठहरः(1)|
 (1.`प्रदेहात् कुष्ठहरम्' इति पा०) प्रपुन्नाड एडगजः|
 हयमारकः करवीरः, तस्य त्वग् ग्राह्या, मध्यं च पृथग्भावेन ग्राह्यम्|
 तुषोदकं सतुषैर्यवैः सन्धानविशेषात् कृतं काञ्जिकम्|
पलाशस्य पलाशस्य निर्दाहेन गृहीतो रसः पलाशनिर्दाहरसः, स च प्रधानमूले च्छिन्नेऽधः कुम्भं दत्त्वोपरि वृक्षदाहाद्यो गलति स्वरसः स गृह्यते|
 चतुरङ्गुलः स्वर्णहालिः|
 अश्वहनः करवीरः|
चतुरङ्गुलकाकमाच्यश्वहनच्छदैरेकः प्रयोगः, द्वित्वे ह्यस्य द्वात्रिंशत्संख्या वक्ष्यमाणा विरुध्यते||3-17||
</3-3-17>
<3-18-23.1>
कोलं कुलत्थाः सुरदारुरास्ना- माषातसीतैलफलानि कुष्ठम्|
वचा शताह्वा यवचूर्णमम्लमुष्णानि वातामयिनां प्रदेहः||18||
आनूपमत्स्यामिषवेसवारैरुष्णैः प्रदेहः पवनापहः स्यात्|
स्नेहैश्चतुर्भिर्दशमूलमिश्रैर्गन्धौषधैश्चानिलहः प्रदेहः||19||
तक्रेण युक्तं यवचूर्णमुष्णं सक्षारमर्तिं जठेर निहन्यात्|
कुष्ठं शताह्वां सवचां यवानां चूर्णं सतैलाम्लमुशन्ति वाते||20||
उभे शताह्वे मधुकं मधूकं बलां प्रियालं च कशेरुकं च|
घृतं विदारीं च सितोपलां च कुर्यात् प्रदेहं पवने सरक्ते||21||
रास्ना गुडूची मधुकं बले द्वे सजीवकं सर्षभकं पयश्च|
घृतं च सिद्धं मधुशेषयुक्तं रक्तानिलार्तिं प्रणुदेत् प्रदेहः||22||
वाते सरक्ते सघृतं प्रदेहो गोधूमचूर्णं छगलीपयश्च||
23.1||
तैलयोनिफलान्येरण्डफलतिलादीनि|
अम्लमिति काञ्जिकादियोगात्|
आनूपानां खड्गादीनां मत्स्यानां चामिषं मांसमानूपमत्स्यामिषम्|
वेसवारः---"निरस्थि पिशितं पिष्टं स्विन्नं गुडघृतान्वितम्|
कृष्णामरिचसंयुक्तं वेसवार इति स्मृतः"|
 गन्धप्रधानान्यौषधानि गन्धौषधानि, तानि चागुर्वादीनि ज्वराध्याये प्रतिपाद्यानि; गन्धौषधैश्च सिद्धैरिति योजनीयं; तेन दशमूलगन्धौषधाभ्यां स्नेहाः साधनीयाः (किंवा गन्धौषधैर्दशमूलसिद्धैः स्नेहपृक्तैरयं प्रदेहः(1))|
 (1.अयं पाठः क्वचित्पुस्तके नोपलभ्यते|) उशन्ति कथयन्ति|
विदारी विदारीकन्दः|
सितोपला सितशर्करा|
मधुशेषः सिक्थकम्|
सिद्धमिति घृतदुग्धयुक्तं सत् किञ्चिदेवाग्नौ साधितम्||18-23.1||
</3-18-23.1><3-23.2-29>
नतोत्पलं चन्दनकुष्ठयुक्तं शिरोरुजायां सघृतं प्रदेहः||23.2||
प्रपौण्डरीकं सुरदारु कुष्ठं यष्ट्याह्वमेला कमलोत्पले च|
शिरोरुजायां सघृतः प्रदेहो लोहैरकापद्मकचोरकैश्च||24||
रास्ना हरिद्रे नलदं शताह्वे द्वे देवदारूणि सितोपला च|
जीवन्तिमूलं सघृतं सतैलमालेपनं पार्श्वरुजासु कोष्णम्||25||
शैवालपद्मोत्पलवेत्रतुङ्ग- प्रपौण्डरीकाण्यमृणाललोध्रम्|
प्रियङ्गुकालेयकचन्दनानि निर्वापणः स्यात् सघृतः प्रदेहः||26||
सितालतावेतसपद्मकानि यष्ट्याह्वमैन्द्री नलिनानि दूर्वा|
यवासमूलं कुशकाशयोश्च निर्वापणः स्याज्जलमेरका च||27||
शैलेयमेलागुरुणी सकुष्ठे चण्डा नतं त्वक् सुरदारु रास्ना|
शीतं निहन्यादचरिता प्रदेहो विषं शिरीषस्तु ससिन्धुवारः||28||
शिरीषलामज्जकहेमलोध्रैस्त्वग्दोषसंस्वेदहरः प्रघर्षः|
पत्राम्बुलोध्राभयचन्दनानि शरीरदौर्गन्ध्यहरः प्रदेहः|| 29||
नतं तगरपादिका, तदभावे शीउलीचोप्पडको गृह्यते|
प्रपौण्डरीकः पुण्डरीकम्|
लोहम् अगुरु|
एरका होग्गलः|
अयं प्रपौण्डरीकादिभिश्चोरकैश्चेत्यन्त एकः प्रयोगः|
चोरकः चोरपुष्पिका स्वनामप्रसिद्धः|
नलदं मांसी|
शताह्वे इति शतपुष्पामधुरिके|
तुङ्गः पुन्नागः|
अमृणालम् उशीरम्|
कालेयकं कालियाकाष्ठम्|
लता मञ्जिष्ठा|
ऐन्द्री गोरक्षकर्कटी|
नलिनं कमलम्|
यवासमूलं दुरालभामूलम्|
कुशकाशयोश्च मूलम्|
अयं सितादिरेरका चेत्यन्त एको योगः|
जलं वालकम्|
सिन्धुवारः निर्गुण्डी|
विषमित्यादिपरः प्रयोगः|
लामज्जकम् उशीरम्|
हेम नागकेशरम्|
अभयम् उशीरम्||
23.2-29||
</3-23.2-29>
<3-30>
तत्र श्लोकः--
इहात्रिजः सिद्धतमानुवाच
द्वात्रिंशतं सिद्धमहर्षिपूज्यः|
चूर्णप्रदेहान् विविधामयघ्नानारग्वधीये जगतो हितार्थम्||30||
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने आरग्वधीयो नाम तृतीयोऽध्यायः||3||
अध्यायार्थसंग्रहः---इहात्रिज इत्यादि|
चूर्णप्रदेहानिति पूर्ववद्व्याख्येयम्|
द्वात्रिंशतमिति संख्याकरणं न्यूनाधिकसंख्यादुर्बोधनिराकरणार्थम्||30||
इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायामायुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने प्रथमे भेषजचतुष्के आरग्वधीयो नाम तृतीयोऽध्यायः||3||
</3-30>
चतुर्थोऽध्यायः|
--**--
<4-1-3>
अथातः षड्विरेचनशताश्रितीयमध्यायं(1) (1.`षड्विरेचनशतीयं' इति पा०) व्याख्यास्यामः||1||
इति ह स्माह भगवानात्रेयः||2||
इह खलु षड् विरेचनशतानि भवन्ति, षड् विरेचनाश्रयाः, पञ्च कषाययोनयः, पञ्चविधं कषायकल्पनं, पञ्चाशन्महाकषायाः, पञ्च कषायशतानि, इति संग्रहः||3||
अपामार्गतण्डुलीयेऽन्तः परिमार्जनमुक्तम्, आरग्वधीये च बहिः परिमार्जनमुक्तं; संप्रति पूर्वाध्यायद्वयाप्रतिपादितभेषजचतुष्कावश्यवक्तव्यमवशिष्टमुभयपरिमार्जनभेषजमभिधातुं षड्विरेचनशताश्रितीयोऽभिधीयते|
आश्रीयत इत्याश्रितमाश्रय इत्यर्थः|
षट्संख्यावच्छिन्नानि विरेचनशतान्याश्रितानि चाधिकृत्य कृतोऽध्यायः षड्विरेचनशताश्रितीयः, एतेनैतदुक्तं---षड्विरेचनशतानि, षड्विरेचनाश्रयाः, एतद्द्वयमधिकृत्य संज्ञेयं प्रणीतेति मन्तव्यम्|
यद्यपि चाध्यायादाविह खल्विति पदं श्रूयते, तथाऽपि तदप्रधानत्वान्नाध्यायसंज्ञाप्रणयने निवेशितम्|
इहेति अग्निवेशतन्त्रेऽनतिसंक्षेपविस्तरे|
एतेन वक्ष्यमाणविरेचनषट्शतानां तथा पञ्चाशन्महाकषायाणां तथा पञ्चकषायशतानां विस्तरकल्पनायामधिकत्वमपि भवतीति सूच्यते|
अत एव वक्ष्यति कल्पे---"उद्देशमात्रमेतावद्द्रष्टव्यमिह षट्शतम्|
स्वबुद्ध्यैवं सहस्राणि कोटिर्वा संप्रकल्पयेत्"---(क.अ.12) इति|
तथाऽत्रैव वक्ष्यति---"न हि विस्तरस्य प्रमाणमस्ति" इत्यादि|
खलुशब्दः प्रकाशने|
विरेचनशब्देनेह वमनं विरेचनं च गृह्यते|
यतो वक्ष्यति कल्पे---"उभयं वा दोषमलविरेचनाद्विरेचनशब्दं लभते" (क.अ.1) इति|
न च वाच्यं दोषमलविरेचनाच्चेद्विरेचनसंज्ञा, तेन बस्तिशिरोविरेचनयोरपि विरेचनसंज्ञाप्रवृत्तिः; यतस्तन्त्रकारसिद्धेयं संज्ञा न पाचकवद्योगमात्रप्रवृत्ता; तन्त्रकारश्च वमनविरेचनयोरेव योगरूढां संज्ञां विदधाति नान्यत्र, तत् कुतोऽन्यत्र प्रसक्तिः|
षड्विरेचनशतानीत्यादि स्वयमेवाचार्यो व्याख्यास्यति|
पञ्च कषायशतानीत्यत्र कषायशब्देन मधुरादीनां लवणवर्जानां रसानां कषायत्वेन परिभाषितानामाश्रयत्वेनौषधद्रव्यमुच्यते|
कषाययोनयः कषायजातयः|
कषायाणां यथोक्तद्रव्याणां कल्पनमुपयोगार्थं संस्करणं कषायकल्पनम्|
महाकषाया इति दशसंख्यावच्छिन्नस्यैककार्यकरणार्थोपात्तस्यौषधगणस्य संज्ञा; यद्वक्ष्यति---"दशेमानि जीवनीयानि" इत्यादिना||
1-3||
</4-1-3>
<4-4>
षड् विरेचनशतानि, इति यदुक्तं तदिह संग्रहेणोदाहृत्य विस्तरेण कल्पोपनिषदि व्याख्यास्यामः; (तत्र(1)(1.`तत्र' इति क्वचित्पुस्तके नोपलभ्यते|)) त्रयस्त्रिंशद्योगशतं प्रणीतं फलेषु, एकोनचत्वारिंशज्जीमूतकेषु योगाः, पञ्चचत्वारिंशदिक्ष्वाकुषु, धामार्गवः षष्टिधा भवति योगयुक्तः, कुटजस्त्वष्टादशधा योगमेति, कृतवेधनं षष्टिधा भवति योगयुक्तं, श्यामात्रिवृद्योगशतं प्रणीतं दशापरे चात्र भवन्ति योगाः, चतुरङ्गुलो द्वादशधा योगमेति, लोध्रं विधौ षोडशयोगयुक्तं महावृक्षो भवति विंशतियोगयुक्तः, एकोनचत्वारिंशत् सप्तलाशङ्खिन्योर्योगाः, अष्टचत्वारिंशद्दन्तीद्रवन्त्योः, इति षड्विरेचनशतानि||4||
संग्रहेण उद्देशमात्रेण|
कल्प एवोपनिषत् कल्पोपनिषत्; उपनिषदित्यत्युपयुक्तरहस्यविद्योपदेशस्थानमुच्यते वेदे; तद्वदिहापि कल्पस्यात्युपयुक्तत्वेन रहस्यवमनविरेचनप्रयोगोपदेशकत्वात् कल्प एवोपनिषदित्युच्यते|
न च वाच्यं कल्प एव विस्तरेण षड्विरेचनशतान्यभिधास्यन्ते, तेन तदेवास्तु, अलमनेन संक्षेपाभिधानेन सम्यगवबोधानुपायत्वात्; यतस्तन्त्रधर्मोऽयं--यत् प्रथमं सूत्रणं भवति, तदनु तद्विवरणं प्रपञ्चेन; उच्यते च न्यायविद्भिः---"ते वै विषयाश्च(1) (1.`विधयः' इता पा०) सुसंगृहीता भवन्ति येषां समासो व्यासश्च" इति|
 त्रयस्त्रिंशताऽधिकं योगशतं त्रयस्त्रिंशद्योगशतम्|
कृतवेधनयोगान्ता योगा वमनस्य, शेषा विरेचनस्य|
अत्रेति श्यामात्रिवृतोरेव|
श्यामेति श्याममूला त्रिवृत्, त्रिवृदिति अरुणमूला त्रिवृत्||4||
</4-4>
<4-5>
षड् विरेचनाश्रया इति क्षीरमूलत्वक्पत्रपुष्पफलानीति||5||
षडित्यादि|
षडेव विरेचनाश्रया विरेचनाधिकरणानि|
अत्र हि क्षीरमादौ कृतं तीक्ष्णविरेचनत्वात्; उक्तं हि---"स्नुक्पयस्तीक्ष्णविरेचनानाम्" (सू.अ.25) इति|
 त्वगित्यनेन लोध्रत्वग्गृह्यते|
 पत्रमित्यनेन इक्ष्वाक्वादिपत्रम्|
 यद्वक्ष्यति कल्पे---"अपुष्पस्य प्रवालानां मुष्टिं प्रादेशसंमिताम्|
क्षीरप्रस्थे शृतं दद्यात् पित्तोद्रिक्ते कफज्वरे" (क.अ.3) इति|
यद्यपि चैरण्डतैलताम्रपारदादीनां क्षीराद्यधिकानामपि विरेचनाश्रयत्वं संभवति, तथाऽपि तेषामिह तन्त्रे कल्पस्थाने विरेचनाश्रयत्वेनानभिधानादध्यायादिप्रतिपादितेनेहशब्देन योगादिह षडाश्रया इत्यविरुद्धमेव||5||
</4-5>
<4-6>
पञ्च कषाययोनय इति मधुरकषायोऽम्लकषायः कटुकषायस्तिक्तकषायः कषायकषायश्चेति तन्त्रे संज्ञा||6||
पञ्च कषायशतानि महाकषायव्याख्यया व्याख्यातव्यानि, अतस्तदुल्लङ्घ्य पञ्च कषाययोनयोऽभिधीयन्ते|
मधुरश्चासौ कषायश्चेति मधुरकषायः, एवं शेषेष्वपि|
 तन्त्रे संज्ञेत्यनेन लवणरसं वर्जयित्वा मधुरादयो रसाः कषायसंज्ञया व्यवह्रियन्ते इत्ययं स्वतन्त्रसमय इति सूचयति, नात्र परतन्त्रव्यवहार इति|
अथ किमर्थं पुनराचार्येण कषायसंज्ञाप्रणयने लवणस्य मधुरादेरिव गुणादिभिरुद्धिष्टस्य तथा प्रयोगेषु चित्रकगुडिकादौ "द्वौ क्षारौ लवणानि च" (चि.अ.15) इत्यादिनोद्दिष्टस्य रोगभिषग्जितीये (वि.अ.8) च स्कन्धेनोपदिष्टस्य रसाधिकारेषु च तेषु तेषु मधुरादिवदुपदिष्टस्य परित्यागः क्रियते ? उच्यते---कषायसंज्ञेयं भेषजत्वेन व्याप्रियमाणेषु रसेष्वाचार्येण निवेशिता|
अत्र च केवलस्य लवणस्य प्रयोगो नास्ति, मधुरादीनां तु केवलानामपि प्रयोगोऽस्ति, लवणं तु द्रव्यान्तरसंयुक्तमेवोपयुज्यते|
मधुरादिषु स्वरसकल्कादिलक्षणा कल्पना संभवति, न लवणे|
यतो न तावल्लवणस्य स्वरसोऽस्ति; कल्कोऽपि द्रव्यस्य द्रवेण पेषणात् क्रियते, तच्च न संभवति लवणे, लवणं हि पानीययोगात् पानीयमेव भवति; यद्यपि कल्कस्यैव भेदश्चूर्णं, चूर्णता च लवणस्य संभवति, तथाऽपि लवणस्य चूर्णरूपता न पूर्वस्मादचूर्णरूपात् किञ्चिच्छक्तिविशेषमापादयति, शक्तिविशेषकल्पनार्थं च कल्पना क्रियत इत्युत्तरत्र प्रतिपादयिष्यामः, तस्माच्चूर्णत्वमपि लवणस्य कल्पनकल्पनमिव; शृतशीतफाण्टकषायास्तु द्रव्यस्य कार्त्स्न्येनानुपयोज्यस्य तत्तत्संस्कारवशाद्द्रवेषु द्रव्यस्य स्तोकावयवानुप्रवेशार्थमुपदिश्यन्ते; लवणे चैतन्न संभवति, लवणं हि द्रवसंबन्धे सर्वात्मनैव द्रवमनुगतं भवति; तस्माल्लवणं पृथक्प्रयोगाभावात् कल्पनाऽसंभवाच्चाचार्येण कषायसंज्ञाप्रणयने निरस्तमिति न निष्प्रयोजनेयमाचार्यप्रवृत्तिः||6||
</4-6><4-7>
पञ्चविधं कषायकल्पनमिति तद्यथा---स्वरसः, कल्कः, शृतः, शीतः, फाण्टः, कषाय इति|
(यन्त्रनिष्पीडिताद्द्रव्याद्रसः(1) (1.अयं पाठश्चक्रासंमतः|) स्वरस उच्यते|
यः पिण्डो रसपिष्टानां स कल्कः परिकीर्तितः||
वह्नौ तु क्वथितं द्रव्यं शृतमाहुश्चिकित्सकाः|
द्रव्यादापोत्थितात्तोये प्रतप्ते निशि संस्थितात्||
कषायो योऽभिनिर्याति स शीतः समुदाहृतः|
क्षिप्त्वोष्णतोये मृदितं तत् फाण्टं परिकीर्तितम्||)
तेषां यथापूर्वं बलाधिक्यम्; अतः कषायकल्पना व्याध्यातुरबलापेक्षिणी; न त्वेवं खलु सर्वाणि सर्वत्रोपयोगीनि भवन्ति||7||
कल्पनमुपयोगार्थं प्रकल्पनं संस्करणमिति यावत् स्वरसादिबहुलक्षणं; यथा---"स्वो रसः स्वरसः प्रोक्तः, कल्को दृषदि पेषितः|
 क्वथितस्तु शृतः, शीतः शर्वरीमुषितो मतः||
 क्षिप्तोष्णतोये मृदितः फाण्ट इत्यभिधीयते"---इति|
 अत्र %शौनक%वचनं तु "द्रव्यादापोथितात्तोये प्रतप्ते निशि संस्थितात्|
कषायो योऽभिनिर्याति स शीतः समुदाहृतः" इति|
 फाण्टः कषाय इति कषायशब्दोऽयं स्वरसादिभिरपि संबन्ध्यते, तेन स्वरसः कषायः, कल्कः कषायः, इत्याद्यपि बोद्धव्यम्|
तेषां स्वरसादीनां यथापूर्वं बलाधिक्यमिति फाण्टाच्छीतो गुरुः, शीताच्छृतो गुरुरित्यादि|
 यतो यथापूर्वं गुर्वी कषायकल्पना, अत एव व्याध्यातुरबलापेक्षिणी; व्याधेरातुरस्य च बलमपेक्षत इत्यर्थः|
 अत्रोपपत्तिमाह---न त्वेवमित्यादि|
 बलवति पुरुषे व्याधौ च द्रव्यसारभागमयत्वेनात्यर्थं गुरुर्बहुकार्यकरः स्वरसो युज्यते, नायमल्पबले पुरुषे रोगे वा योगवान् भवति, बलभ्रंशभेषजातियोगदोषकर्तृत्वादिति(2) (2.`बलभ्रंशभेषजातियोगे दोषकर्तृत्वात्' इति पा०) भावः; एवमन्यत्रापि व्याख्येयम्|
तथा च सर्वाणि स्वरसादीनि सर्वत्र पुरुषे योग्यानि भवन्ति; यतः केचित् स्वरसद्विषः, केचित् स्वरसप्रिया इतरकल्पनाद्विष एवमादि|
 न चात्यर्थं द्विष्टभेषजस्य प्रयोग इष्यते, तत्क्षणवमनारुच्यादिदोषकर्तृत्वात्|
(3) (3.`ओवमनारुच्यादिकर्तृत्वदोषात्' इति पा०) तथा कषायकल्पना व्याध्यातुरबलापेक्षिणीत्येतदुदाहरणार्थं, तेन द्रव्यापेक्षिणीत्येतदपि बोद्धव्यम्|
यतो द्रव्यनियमेन कल्पनानियमं वक्ष्यति रसायने; यथा---"मण्डूकपर्ण्याः स्वरसः प्रयोज्यः, क्षीरेण यष्टीमधुकस्य चूर्णम्|
 रसो गुडूच्यास्तु समूलपुष्प्याः, कल्कः प्रयोज्यः खलु शङ्खपुष्प्याः" (चि.अ.1) इति|
चूर्णं कल्क एवान्तर्भावनीयं, द्विविधो हि कल्कः सद्रवोऽद्रवश्चेति कृत्वा; तेन "निशि स्थिता वा स्वरसीकृता वा कल्कीकृता चूर्णमथो शृता वा (चि.अ.4)" इत्यादौ पृथक् चूर्णपाठेनाधिककल्पनाप्रसङ्गो नोद्भावनीयः||7||
</4-7>
<4-8>
`पञ्चाशन्महाकषाया' इति यदुक्तं तदनुव्याख्यास्यामः; तद्यथा---जीवनीयो बृंहणीयो लेखनीयो भेदनीयः सन्धानीयो दीपनीय इति षट्कः कषायवर्गः; बल्वो वर्ण्यः कण्ठ्यो हृद्य इति चतुष्कः कषायवर्गः; तृप्तिघ्नोऽर्शोघ्नः कुष्ठघ्नः कण्डूघ्नः क्रिमिघ्नो विषघ्न इति षट्कः कषायवर्गः; स्तन्यजननः स्तन्यशोधनः शुक्रजननः शुक्रशोधन इति चतुष्कः कषायवर्गः; स्नेहोपगः स्वेदोपगो वमनोपगो विरेचनोपग आस्थापनोपगोऽनुवासनोपगः शिरोविरेचनोपग इति सप्तकः कषायवर्गः; छर्दिनिग्रहणस्तृष्णानिग्रहणो हिक्कानिग्रहण इति त्रिकः कषायवर्गः; पुरीषसंग्रहणीयः पुरीषविरजनीयो मूत्रसंग्रहणीयो मूत्रविरजनीयो मूत्रविरेचनीय इति पञ्चकः कषायवर्गः; कासहरः श्वासहरः शोथहरो ज्वरहरः श्रमहर इति पञ्चकः कषायवर्गः; दाहप्रशमनः शीतप्रशमन उदर्दप्रशमनोऽङ्गमर्दप्रशमनः शूलप्रशमन इति पञ्चकः कषायवर्गः; शोणितस्थापनो वेदनास्थापनः संज्ञास्थापनः प्रजास्थापनो वयः स्थापन इति पञ्चकः कषायवर्गः; इति पञ्चाशन्महाकषाया महतां च कषायाणां लक्षणोदाहरणार्थं व्याख्याता भवन्ति|
 तेषामेकैकस्मिन् महाकषाये दश दशावयविकान् कषायाननुव्याख्यास्यामः; तान्येव पञ्च कषायशतानि भवन्ति||8||
महाकषायानुदाहरति---पञ्चाशदित्यादि|
 जीवने हितो जीवनीयः; एवमन्यत्रापि|
षड्भिर्निष्पादितः षट्कः, एवं चतुष्कादिष्वपि बोध्यम्|
अत्र च षट्कादिर्महाकषायाणां परिच्छेदः कस्यचिदर्थस्यानुगमेन बोद्धव्यः; यथा---जीवनीयादौ षट्के ईयान्तत्वं, बल्यादौ यप्रत्ययान्तत्वं, तृप्तिघ्नादौ घ्नान्तत्वं, स्तन्यजननादौ स्तन्यशुक्रविषयत्वम्, एवमाद्यूह्यम्(1)|
(1.`एवमाद्युक्तम्' इति पा०) एतच्च ईयप्रत्ययान्तत्वादिना(2) (2.`इयशब्दान्तत्वादिना' इति पा०) बहुभेदकथनं वैचित्र्येण ग्रन्थस्य पुष्कलाभिधानताकरणार्थम्|
 एतच्च शास्त्रेऽवश्यं कर्तव्यम्|
यदुक्तमिहैव शास्त्रगुणकथने यथा---"अनवपतितशब्दमकष्टशब्दं पुष्कलाभिधानम्" (वि.अ.8) इत्यादि|
जीवनीयशब्देनेहायुष्यत्वमभिप्रेतम्|
 यत्र च मधुररसगुणे "आयुष्यो जीवनीयः" (सू.अ.26) इति च करिष्यति तत्र मूर्च्छितस्य संज्ञाजनकत्वेन जीवनीयत्वं व्याख्येयम्|
 तृप्तिः श्लेष्मविकारो येन तृप्तमिवात्मानं मन्यते, तद्ध्नं तृप्तिघ्नम्|
स्नेहोपगानीति स्नेहस्य सर्पिरादेः स्नेहनक्रियायां सहायत्वेनोपगच्छन्तीति स्नेहोपगानि, मृद्वीकादिस्नेहोपगयुक्तस्य सर्पिरादेः स्नेहने(1) (1.`स्नेहप्रकर्षवती' इति पा०) प्रकर्षवती शक्तिर्भवतीत्यर्थः; तथा वमनोपगानीत्यत्र मदनफलादीनां वमनद्रव्याणां मधुमधुकादीनि सहायानि भवन्तीति; एवं स्वेदोपगादौ व्याख्येयम्|
 शिरोविरेचनोपगे तु शिरोविरेचनप्रधानान्येव द्रव्याणि बोद्धव्यानि|
 पुरुषस्य विरजनं दोषसंबन्धनिरासं करोतीति पुरीषविरजनीयः|
 एवं मूत्रविरजनीये व्याख्येयम्|
 मूत्रस्य विरेचनं करोतीति मूत्रविरेचनीयः|
 उदर्दो वरटीदष्टाकारः शोथः, तत्प्रशमन उदर्दप्रशमनः; न पुनरिह महारोगाध्याये पठितो वातविकारो गृह्यते, तिन्दुकादीनामुदर्दप्रशमनानां वातं प्रत्यननुकूलत्वात्|
 शोणितस्य दुष्टस्य दुष्टिमपहृत्य प्रकृतौ शोणितं स्थापयतीति शोणितस्थापनम्|
 वेदनायां संभूतायां तां निहत्य शरीरं प्रकृतौ स्थापयतीति वेदनास्थापनम्|
 संज्ञां ज्ञानं च स्थापयतीति संज्ञास्थापनम्|
प्रजेपघातकं दोषं हत्वा प्रजां स्थापयतीति प्रजास्थापनम्|
वयस्तरुणं स्थापयतीति वयः स्थापनम्|
 उपसंहरति---इतीत्यादि|
महतां कषायाणां पञ्चाशन्महाकषाया भवन्तीत्यनेनोद्दिष्टानां, लक्षणं स्वरूपं जीवनीयादि, तस्योदाहरणं प्रपञ्चेन कथनं, तदर्थं व्याख्याता निर्देशेन कथिता इत्यर्थः; यदि वा महतां कषायाणां यल्लक्षणमनेकैः कषायैर्मिलित्वैकार्थजीवनीयादिसंपादनं, तस्योदाहरणार्थं दृष्टान्तार्थम्|
 एतेनान्यान्यपि महाकषायाणि वातप्रशमनपित्तप्रशमनादीन्येककार्यसंपादकानेकद्रव्यमयानि भवन्तीति सूचयति|
 महतां चेति चकार उदाहरणार्थं चेत्यत्र बोद्धव्यः, तेनाल्पबुद्धीनां व्यवहारार्थं चेति समुच्चिनोति; एतच्चोत्तरत्र स्फुटं भविष्यति|
 उत्तरत्र यद्वक्ष्यति---"महतां च कषायाणां लक्षणोदाहरणार्थं व्याख्याता भवन्ति" इति, तत् तद्यथेत्यादिग्रन्थस्यार्थं व्याकर्तुं; किंवाऽत्र व्याख्याता इति पदं संज्ञामात्रेण महाकषायकथने वर्तते, तत्र तु व्याख्याता इति पदं प्रति प्रति जीवकादिद्रव्यकथने वर्तते, तेन न पौनरुक्त्यम्|
 अवयवा एवावयविकाः, तान्येव पञ्चाशन्महाकषायाणि दशावयवगुणितान्येकैकद्रव्यरूपाणि पञ्च कषायशतानि भवन्तीत्यर्थः||8||
</4-8>
<4-9>
तद्यथा---जीवकर्षभकौ मेदा महामेदा काकोली क्षीरकाकोली मुद्गपर्णीमाषपर्ण्यौ(2) (2.`मुद्गमाषपर्ण्यौ' इति पा०)|
 `पर्णीशब्दो मुद्गमाषाभ्यां योज्यः, तेन मुद्गपर्मी माषपर्मी च' इति %गङ्गाधरः|%)
जीवन्ती मधुकमिति दशेमानि जीवनीयानि भवन्ति (1), क्षीरिणी राजक्षवकाश्वगन्धाकाकोलीक्षीरकाकोलीवाचट्यायनीभद्रौदनीभारद्वाजीपयस्यर्ष्यगन्धा(3) (3.`ओबलाओ' इति पा०) इति दशेमानि बृंहणीयानि भवन्ति (2), मुस्तकुष्ठहरिद्रादारुहरिद्रावचातिविषाकटुरोहिणीचित्रकचिरबिल्वहैमवल्य इति दशेमानि लेखनीयानि भवन्ति (3), सुवहार्कोरुबुकाग्निमुखीचित्राचित्रकचिरबिल्वशङ्खिनीशकुलादनीस्वर्णक्षीरिण्य(1) (1.`सरलाओ' इति पा०) इति दशेमानि भेदनीयानि भवन्ति(4), मधुकमधुपर्णीपृश्निपर्ण्यम्बष्ठकीसमङ्गामोचरसधातकीलोध्रप्रियङ्गुकट्फलानीति दशेमानि सन्धानीयानि भवन्ति (5), पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकशृङ्गवेराम्लवेतसमरिचाजमोदाभल्लातकास्थिहिङ्गुनिर्यासा इति दशेमानि दीपनीयानि भवन्ति (6), इति षट्कः कषायवर्गः||9||
जीवनीयमादावुच्यते सर्वेषां जीवनहितस्यैवात्यर्थमभिप्रेतत्वात्|
मुद्गमाषपर्ण्यन्तं सुगमम्|
जीवन्ती स्वनामख्याता सुवर्णवर्णाभा, मधुकं यष्टीमधुकम् (1)|
 क्षीरिणी क्षीरलता, राजक्षवको दुग्धिका, वाट्यायनी श्वेतबला, भद्रौदनी पीतबला, भारद्वाजी वनकार्पासी, पयस्या विदारीकन्दः, ऋष्यगन्धा ऋष्यजाङ्गलकः (2)|
 कटुका कटुरोहिणी, चिरबिल्वः करञ्जः, हेमवती श्वेतवचा (3)|
 सुवहा(2) (2.`सरला' इति पा०) त्रिवृत्, अग्निमुखी `लाङ्गलिया' इति ख्याता, चित्रा दन्ती, शङ्खिनी श्वेतबुह्ना, शकुलादनी कटुरोहिणी, स्वर्णक्षीरिणी अङ्गुष्ठप्रभा(3) (3.`कङ्कुष्ठप्रभवा' इति पा०)(4)|
 अम्बष्ठकी अकर्णविद्धा, समङ्गा वराहक्रान्ता, कटूफलं स्वनामप्रसिद्धं, सन्धानीयः संग्रहणः सामान्येन; पुरीषस्य संग्रहणस्तु भिन्नमलमात्रसंग्रहणः(4) (4.`भिन्नमात्रमलसंग्रहणः' इति पा०)(5)|
 शृङ्गवेरः शुण्ठी, हिङ्गुनिर्यासो हिङ्गुः||9||
</4-9>
<4-10>
ऐन्द्यृषभ्यतिरसर्ष्यप्रोक्तापयस्याश्वगन्धास्थिरारोहिणीबलातिबला इति दशेमानि बल्यानि भवन्ति(7), चन्दनतुङ्गपद्मकोशीरमधुकमञ्जिष्ठासारिवापयस्यासितालता इति दशेमानि वर्ण्यानि भवन्ति(8), सारिवेक्षुमूलमधुकपिप्पलीद्राक्षाविदारीकैटर्यहंसपादीबृहतीकण्टकारिका इति दशेमानि कण्ठ्यानि भवन्ति(9), आम्राम्रातकलिकुचकरमर्दवृक्षाम्लाम्लवेतसकुवलबदरदाडिममातुलुङ्गानीति दशेमानि हृद्यानि भवन्ति(10), इति चतुष्कः कषायवर्गः||10||
ऐन्द्री गोरक्षकर्कटी, ऋषभी शूकशिम्बा, अतिरसा शतावरी ऋद्धिर्वा, ऋष्यप्रोक्ता माषपर्णी, अतिबला पीतबला, पयस्येह क्षीरविदारी काकोली वा(7)|
 तुङ्गः पुन्नागः, सिता श्वेतदूर्वा, लता शयामदूर्वा(8)|
सारिवा अनन्तमूलम्, इक्षुमूलमत्रेक्षोर्मूलं मोरटो वा, विदारी विदारीकन्दः, कैटर्यं कट्फलं, हंसपादी स्वनामप्रसिद्धा(9)|
 आम्रातक आम्राडकः, वृक्षाम्लं बृहदम्लम्(10)||
 10||
</4-10>
<4-11>
नागरचव्यचित्रकविडङ्गमूर्वागुडूचीवचामुस्तपिप्पलीपटोलानीति दशेमानि तृप्तिघ्नानि भवन्ति(11), कुटजबिल्वचित्रकनागरातिविषाभयाधन्वयासकदारुहरिद्रावचाचव्यानीति दशेमान्यर्शोघ्नानि भवन्ति(12), खदिराभयामलकहरिद्रारुष्करसप्तपर्णारग्वधकरवीरविडङ्गजातीप्रवाला इति दशेमानि कुष्ठघ्नानि भवन्ति(13), चन्दननलदकृतमालनक्तमालनिम्बकुटजसर्षपमधुकदारुहरिद्रामुस्तानीति दशेमानि कण्डूघ्नानि भवन्ति(14), अक्षीवमरिचगण्डीरकेबुकविडङ्गनिर्गुण्डीकिणिहीश्वदंष्ट्रावृषपर्णिकाखुपर्णिका इति दशेमानि क्रिमिघ्नानि भवन्ति(15), हरिद्रामञ्जिष्ठासुवहासूक्ष्मैलापालिन्दीचन्दनकतकशिरीषसिन्धुवारश्लेष्मातका इति दशेमानि विषघ्नानि भवन्ति(16), इति षट्कः कषायवर्गः||11||
तृप्तिघ्नो व्यक्तः (11)|
धन्वयासो दुरालभा (12)|
अरुष्करो भल्लातकः (13)|
नलदं मांसी, कृतमालः सुवर्णहलिः, नक्तमालः करञ्जः (14)|
 अक्षीवोऽब्दकः शोभाञ्जनो वा, गण्डीरः शमठशाकं, निर्गुण्डी सिन्धुवारः, किणिही कटभी, आखुपर्णी मूषिकपर्णी, वृषपर्णी च तद्भेदः `फञ्जिपत्रिका' इति ख्याता(15)|
 सुवहा रास्ना हाफरमाली वा, पालिन्दी श्यामलता, श्लेष्मातको बहुवारः(16)||11||
</4-11>
<4-12>
वीरणशालिषष्टिकेक्षुवालिकादर्भकुशकाशगुन्द्रेत्कटकत्तृणमूलानीति दशेमानि स्तन्यजननानि भवन्ति (17), पाठामहौषधसुरदारुमुस्तमूर्वागुडूचीवत्सकफलकिराततिक्तककटुरोहिणीसारिवा इति दशेमानि स्तन्यशोधनानि भवन्ति (18), जीवकर्षभककाकोलीक्षीरकाकोलीमुद्गपर्णीमाषपर्णीमेदावृद्धरुहाजटिलाकुलिङ्गा इति दशेमानि शुक्रजननानि भवन्ति (19), कुष्ठैलवालुककट्फलसमुद्रफेनकदम्बनिर्यासेक्षुकाण्डेक्ष्विक्षुरकवसुकोशीराणीति दशेमानि शुक्रशोधनानि भवन्ति (20), इति चतुष्कः कषायवर्गः||12||
इक्षुवालिका खागालिका, दर्भ उलुयातृणं, गुन्द्रा गुलुंच (17)|
स्तन्यशोधनो व्यक्तः (18)|
 वृद्धरुहा शतावरी, वृक्षरुहापाठपक्षे बन्दाकः, जटिला उच्चटा, किलङ्ग उच्चटाभेदः (19)|
 कदम्बो बहुफलस्तस्य निर्यासः, इक्षुरकः कोकिलाक्षः, वसुको वसुहट्टकः, अत्र %जतूकर्णः% पठत्येलवालुकं कट्फलस्थाने (20)||12||
</4-12>
<4-13>
मृद्वीकामधुकमधुपर्णीमेदाविदारीकाकोलीक्षीरकालोलीजीवकजीवन्तीशालपर्ण्य इति दशेमानि स्नेहोपगानि भवन्ति (21), शोभाञ्जनकैरण्डार्कवृश्चीरपुनर्नवायवतिलकुलत्थमाषबदराणीति दशेमानि स्वेदोपगानि भवन्ति (22), मधुमधुककोविदारकर्बुदारनीपविदुलबिम्बीशणपुष्पीसदापुष्पाप्रत्यक्पुष्पा इति दशेमानि वमनोपगानि भवन्ति (23), द्राक्षाकाश्मर्यपरूषकाभयाकलकबिभीतककुवलबदरकर्कन्धुपीलूनीति दशेमानि विरेचनोपगानि भवन्ति (24), त्रिवृद्बिल्वपिप्पलीकुष्ठसर्षपवचावत्सकफलशतपुष्पामधुकमदनफलानीति दशेमान्यास्थापनोपगानि भवन्ति (25), रास्नासुरदारुबिल्वमदनशतपुष्पावृश्चीरपुनर्नवाश्वदंष्ट्राग्निमन्थश्योनाका इति दशेमान्यनुवासनोपगानि भवन्ति (26), ज्योतिष्मतीक्षवकमरिचपिप्पलीविडङ्गशिग्रुसर्षपापामार्गतण्डुलश्वेतामहाश्वेता इति दशेमानि शिरोविरेचनोपगानि भवन्ति (27), इति सप्तकः कषायवर्गः||13||
स्नहोपगो व्यक्तः (21)|
 वृश्चीरः श्वेतपुनर्नवा (22)|
 कोविदारः स्वनामप्रसिद्धः, कर्बुदारः श्वेतकाञ्चनः, विदुलो हिज्जलः, शणपुष्पी घण्टारवा, सदापुष्पा अर्कः, प्रत्यक्पुष्पा अपामार्गः (23)|
बदरीत्रयम् (24)|
 व्यक्तः (25)|
 व्यक्तः (26)|
 क्षवकः छिक्काकारकः, श्वेता अपराजिता, महाश्वेता तद्भेदः कटभी वा (27)||13||
</4-13>
<4-14>
जम्ब्वाम्रपल्लवमातुलुङ्गाम्लबदरदाडिमयवयष्टिकोशीरमृल्लाजा इति दशेमानि छर्दिनिग्रहणानि भवन्ति (28), नागरधन्वयवासकमुस्तपर्पटकचन्दनकिराततिक्तकगुडूचीह्रीवेरधान्यकपटोलानीति दशेमानि तृष्णानिग्रहणानि भवन्ति (29), शटीपुष्करमूलबदरबीजकण्टकारिकाबृहतीवृक्षरुहाभयापिप्पलीदुरालभाकुलीरशृङ्ग्य इति दशेमानि हिक्कानिग्रहणानि भवन्ति (30), इति त्रिकः कषायवर्गः||14||
व्यक्तः (28)|
व्यक्तः (29)|
व्यक्तः (30)||14||
</4-14>
<4-15>
प्रियङ्गवनन्ताम्रास्थिकट्वङ्गलोध्रमोचरससमङ्गाधातकीपुष्पपद्मापद्मकेशराणीति दशेमानि पुरीषसंग्रहणीयानि भवन्ति (31), जम्बुशल्लकीत्वक्कच्छुरामधूकशाल्मलीश्रीवेष्टकभृष्टमृत्पयस्योत्पलतिलकणा इति दशेमानि पुरीषविरजनीयानि भवन्ति (32), जम्ब्वाम्रप्लक्षवटकपीतनोडुम्बराश्वत्थभल्लातकाश्मन्तकसोमवल्का इति दशेमानि मूत्रसंग्रहणीयानि भवन्ति (33), पद्मोत्पलनलिनकुमुदसौगन्धिकपुण्डरीकशतपत्रमधुकप्रियङ्गुधातकीपुष्पाणीति दशेमानि मूत्रविरजनीयानि भवन्ति (34), वृक्षादनीश्वदंष्ट्रावसुकवशिरपाषाणभेददर्भकुशकाशगुन्द्रेत्कटमूलानीति दशेमानि मूत्रविरेचनीयानि भवन्ति (35), इति पञ्चकः कषायवर्गः||15||
अनन्ता अनन्तमूलं, कट्वङ्गः श्योनाकः, मोचरसः शाल्मलीवेष्टकः, पद्मा ब्राह्मणयष्टिका (31)|
 शल्लकी स्वनामप्रसिद्धा, कच्छुरा शूकशिम्बा, शाल्मलीवेष्टकः शिमलीआठा, श्रीवेष्टको नवनीतखोटी (32)|
कपीतनो गन्धमुण्डः, अश्मन्तकः अम्ललोटः, सोमवल्कः खदिरः (33)|
पद्मभेदाश्चत्वारः, सौगन्धिकः शुन्धी (34)|
 वृक्षादनी बन्दाको विदारिकन्दो वा, वशिरः सूर्यावर्तः (35)||15||
</4-15>
<4-16>
द्राक्षाभयामलकपिप्पलीदुरालभाशृङ्गीकण्टकारिकावृश्चीरपुनर्नवातामलक्य इति दशेमानि कासहराणि भवन्ति (36), शटीपुष्करमूलाम्लवेतसैलाहिङ्ग्वगुरुसुरसातामलकीजीवन्तीचण्डा इति दशेमानि श्वासहराणि भवन्ति (37), पाटलाग्निमन्थश्योनाकबिल्वकाश्मर्यकण्टकारिकाबृहतीशालपर्णीपृश्निपर्णीगोक्षुरका इति दशेमानि श्वयथुहराणि भवन्ति (38), सारिवाशर्करापाठामञ्जिष्ठाद्राक्षापीलुपरूषकाभयामलकबिभीतकानीति दशेमानि ज्वरहराणि भवन्ति (39), द्राक्षाखर्जूरप्रियालबदरदाडिमफल्गुपरुषकेक्षुयवषष्टिका इति दशेमानि श्रमहराणि भवन्ति (40), इति पञ्चकः कषायवर्गः||16||
तामलकी भूम्यामलकी (36)|
चण्डा चोरहुली (37)|
व्यक्तः (38)|
व्यक्तः (39)|
फल्गुः काष्ठोदुम्बरकः (40)||16||
</4-16>
<4-17>
लाजाचन्दनकाश्मर्यफलमधूकशर्करानीलोत्पलोशीरसारिवागुडूचीह्रीबेराणीति दशेमानि दाहप्रशमनानि भवन्ति (41), तगरागुरुधान्यकशृङ्गवेरभूतीकवचाकण्टकार्यग्निमन्थश्योनाकपिप्पल्य इति दशेमानि शीतप्रशमनानि भवन्ति (42), तिन्दुकप्रियालबदरखदिरकदरसप्तपर्णाश्वकर्णार्जुनासनारिमेदा इति दशेमान्युदर्दप्रशमनानि भवन्ति (43), विदारीगन्धापृश्निपर्णीबृहतीकण्टकारिकैरण्डकाकोलीचन्दनोशीरैलामधुकानीति दशेमान्यङ्गमर्दप्रशमनानि भवन्ति (44), पिप्पलीपिप्पलीमूलचव्यचित्रकशृङ्गवेरमरिचाजमोदाजगन्धाजाजीगण्डीराणीति दशेमानि शूलप्रशमनानि भवन्ति (45), इति पञ्चकः कषायवर्गः||17||
लाजादौ %जतूकर्ण%पाठात् गुडूचीस्थाने पद्मकः, यदि वा "अर्कागुरुगुडूचीनां तिक्तानां चौष्ण्यमिष्यते" (सू.अ.26), इति वचनाद्यद्यप्युष्णा गुडूची, तथाऽपि तस्य दाहप्रशमकत्वं प्रभावाद्बोद्धव्यम् (41)|
भूतीको यवानिका (42)|
तिन्दुकः `केन्दुः' इति प्रसिद्धः, कदरो विट्खदिरः, अरिमेदः खदिरभेदः (43)|
व्यक्तः (44)|
 अजगन्धा फोकान्दी (45)||17||
</4-17>
<4-18>
मधुमधुकरुधिरमोचरसमृत्कपाललोध्रगैरिकप्रियङ्गुशर्करालाजा इति दशेमानि शोणितस्थापनानि भवन्ति (46), शालकट्फलकदम्बपद्मकतुम्बमोचरसशिरीषवञ्जुलैलवालुकाशोका इति दशेमानि वेदनास्थापनानि भवन्ति (47), हिङ्गुकैटर्यारिमेदावचाचोरकवयस्थागोलोमीजटिलापलङ्कषाशोकरोहिण्य इति दशेमानि संज्ञास्थापनानि भवन्ति (48), ऐन्द्रीब्राह्मीशतवीर्यासहस्रवीर्याऽमोघाऽव्यथाशिवाऽरिष्टावाट्यपुष्पीविष्वक्सेनकान्ता इति दशेमानि प्रजास्थापनानि भवन्ति (49), अमृताऽभयाधात्रीमुक्ताश्वेताजीवन्त्यतिरसामण्डूकपर्णीस्थिरापुनर्नवा इति दशेमानि वयः स्थापनानि भवन्ति (50), इति पञ्चकः कषायवर्गः||18||
रुधिरं कुङ्कुमम् (46)|
वञ्जुलो वेतसः (47)|
 कैटर्यः पर्वतनिम्बः, वयः स्था ब्राह्मी, गोलोमी भूतकेशी, पलङ्कषा गुग्गुलुः जटामांसी वा (48)|
 शतवीर्यासहस्रवीर्ये दूर्वे; अमोघा पाटला, आमलकी वा, लक्ष्मणा वा; अव्यथा कदली, गुडूची वा, हरीतकी वा; अरिष्टा कटुरोहिणी; विष्वक्सेनकान्ता प्रियङ्गुः (49)|
 मुक्ता रास्ना; श्वेतास्थाने `श्रेयसी' इति केचित्, सा रास्नाभेदः (50)||18||
</4-18>
<4-19>
इति पञ्चकषायशतान्यभिसमस्य पञ्चाशन्महाकषाया महतां च कषायाणां लक्षणोदाहरणार्थं व्याख्याता भवन्ति||19||
संप्रत्येतान्येव जीवकादीन्युक्तानि प्रत्येकशो द्रव्यगणनया पञ्चकषायशतानि स्युः, दशकगणनया च पञ्चाशन्महाकषायाः शृङ्गग्राहिकयोक्ता भवन्तीति दर्शयन्नुपसंहरति---इतीत्यादि|
अभिसमस्येति दशकसंख्ययैकवर्गीकृत्य|
लक्षणस्योदाहरणं (लक्षणोदाहरणं(1) (1.अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते|)) पूर्वं जीवनीयादिसंज्ञा(2) (2.`जीवनीयसंज्ञा' इति पा०) लक्षणमभिप्रेत्योक्ता; लक्षणोदाहरणार्थमिति संप्रति जीवकर्षभकादीन्युदाहरणार्थं व्याख्यातानि; जीवकादिभिर्दशभिर्लक्ष्यते ज्ञायते जीवनीयो महाकषायः|
महतां चेति चकारः पञ्चकषायशतानां च लक्षणस्योदाहरणार्थमिति समुच्चिनोति|
तत्र जीवकादयः प्रत्येकं पञ्चकषायशतानामेकैकद्रव्यरूपाणां लक्षणस्वरूपा भवन्ति|
यदि वा लक्षणार्थमुदाहरणार्थं चेति; तत्र मन्दबुद्धीनां लक्षणार्थं पञ्चकषायशतपञ्चाशन्महाकषायज्ञानार्थमित्यर्थः, बुद्धिमतां तूदाहरणार्थं दृष्टान्तार्थम्||19||
</4-19>
<4-20>
नहि विस्तरस्य प्रमाणमस्ति, न चाप्यतिसंक्षेपोऽल्पबुद्धीनां सामर्थ्यायोपकल्पते, तस्मादनतिसंक्षेपेणानतिविस्तरेण चोपदिष्टाः|
एतावन्तो ह्यलमल्पबुद्धीनां व्यवहाराय, बुद्धिमतां च स्वालक्षण्यानुमानयुक्तिकुशलानामनुक्तार्थज्ञानायेति||20||
ननु कषायद्रव्याणि यावन्ति सन्ति तावन्ति वाऽभिधीयन्तां, दृष्टान्तार्थं द्वित्राणि वा; तत् किमर्थमयं नातिविस्तरो नातिसंक्षेप इत्यत्राह---नहीत्यादि|
न हि विस्तरस्य प्रमाणमियत्तापरिच्छेदोऽस्ति, तेन विस्तरो नाभिधीयत इत्यर्थः|
अतिसंक्षेपोऽपि द्वित्रलक्षणाभिधानरूपो नाल्पबुद्धीनामनुमानाकुशलानां सामर्थ्याय चिकित्साव्यवहारायोपकल्पते|
एतावन्तो यथोक्ताः|
अलं समर्थाः|
व्यवहारायेति चिकित्साव्यवहाराय|
स्वलक्षणस्य भावः स्वालक्षण्यं, तेनानुमानं, तत्र कुशला अभिज्ञा इत्यर्थः|
बुद्धिमन्तो हि, जीवकादयो(1) (1.`जीवकादयोऽमी' इति पा०) हि स्निग्धशीतमधुरवृष्यादिगुणयुक्ताः सन्तो जीवनं कुर्वन्तीति भूयोदर्शनादवधार्य तद्गुणयुक्तेऽन्यत्रापि द्राक्षापयोविदार्यादौ तज्जातीयत्वेन जीवनानीत्यनुमिमते, यथा जीवकादीनामेकजीवनकार्यकर्तृत्वेन महाकषायत्वं, तद्वत् पाठासमङ्गाप्रभृतीनामप्यतीसारहराणामतीसारहरमहाकषायत्वमित्यनुमानेन कृत्स्नमेव कषायं प्रतिपद्यन्त इति भावः||20||
</4-20>
<4-21-22>
एवंवादिनं भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच---नैतानि भगवन् ! पञ्च कषायशतानि पूर्यन्ते, तानि तानि ह्येवाङ्गान्युपप्लवन्ते(2) (2.`संप्लवन्ते' इति पा०) तेषु तेषु महाकषायेष्विति||21||
तमुवाच भगवानात्रेयः---नैतदेवं बुद्धिमता द्रष्टव्यमग्निवेश|
एकोऽपि ह्यनेकां संज्ञां लभते कार्यान्तराणि कुर्वन्, तद्यथा-पुरुषो बहूनां कर्मणां करणे समर्थो भवति, स यद्यत् कर्म करोति तस्य तस्य कर्मणः कर्तृ-करण-कार्यसंप्रयुक्तं तत्तद्गौणं नामविशेषं प्राप्नोति, तद्वदौषधद्रव्यमपि द्रष्टव्यम्|
 यदि चैकमेव किञ्चिद्द्रव्यमासादयामस्तथागुणयुक्तं यत् सर्वकर्मणां करणे समर्थं स्यात्, कस्ततोऽन्यदिच्छेदुपधारयितुमुपदेष्टुं वा शिष्येभ्य इति||22||
पूर्वपक्षमुत्थापयति---एवमित्यादि|
तानि तानीति जीवकक्षीरकाकोलीप्रभृतीनि, तेषु तेषु जीवनीयबृंहणीयशुक्रजननादिषु, उपप्लवन्ते पुनः पुनस्तान्येव पठ्यन्ते; एकं द्रव्यमनेकेषु पठ्यमानमेकमेव, ततश्च न संख्या पूर्यत इति पूर्वपक्षः|
सिद्धान्तयति---नैतदेवमित्यादि|
एकस्यानेकत्वेनाभिधाने दृष्टान्तमाह---यथेत्यादि|
एकः पुरुषः कर्मणां व्यापाराणामोदनपचनकुम्भकरणखनित्रकरणभूमिखननानां करणे समर्थो भवति, य इत्यध्याहार्यं, स इत्युक्तगुणं पुरुषं प्रत्यवमृषति; यद्यत् कर्मेति ओदनपाकादि, यद्यत् कर्म करोति तस्य तस्य कर्मणः कर्तृसंप्रयुक्तं `पाचक' इति, करणसंप्रयुक्तं `खानित्रिक' इति, कार्यसंप्रयुक्तं `कुम्भकार' इति नामविशेषं; गुणयोगप्रवृत्तं गौणं; गुणयोगश्च `पाचक' इत्यत्र पचिक्रियायां कर्तृत्वं, `खानित्रिक' इत्यत्र खनित्रकरणकखननं प्रति कर्तृत्वं, कुम्भकार इत्यत्र कुम्भोपहितं कर्तृत्वमित्येभिस्त्रिभिर्गुणैरभिन्नो भिन्नोऽभिधीयते व्यवह्रियते चेति भावः|
तद्वत् पुरुषवदौषधद्रव्यमपि; एकमपि सत् क्षीरकाकोलीद्रव्यं जीवनबृंहणशुक्रजननलक्षणनानागुणयोगान्नानाजीवनीयादिशब्देनाभिधीयते व्यवह्रियते चेत्यर्थः|
अथ किमर्थं पुनरेकमेव द्रव्यं बहुजीवनीयादिगुणयोगात्तत्र तत्र पठ्यते, सन्ति तावद्बहूनि द्रव्याण्येकैकजीवनीयादिगुणानि स्वरूपतो भिन्नानि, तान्येव पृथक्कस्मान्न पठ्यन्त इत्याह---यदि चैकमेवेत्यादि|
यथा बहुद्रव्याण्येकैकजीवनीयादिकार्यकरणसमर्थानि भवन्ति, तथैकमेव द्रव्यमनेकजीवनीयादिकार्यकरणसमर्थमस्ति, तत्रैकमेव द्रव्यं बहुकार्यकर्तृ शिष्येभ्य उपदेष्टुमुपधारयितुं च युज्यतेऽल्पप्रयत्नबोध्यत्वादल्पप्रयत्नधार्यत्वाच्च; न बहून्येककार्यनियतानि, बहुप्रयासोपपाद्यत्वाद्बहुप्रयासबोध्यत्वाद्बहुप्रयासधार्यत्वाच्च; (1) (1.`बहुप्रयासोत्पादकत्वात्' इति पा०) कार्यं च जीवनबृंहणाद्युभयोरपि पक्षयोरविशिष्टमिति वाक्यार्थः|
तथागुणयुक्तम्(2) (2.`तथायुक्तओ' इति पा०) अनेकजीवनीयादिकार्यसमर्थम्|
तथागुणयुक्तत्वमेव(3) (3.`तथायुक्तत्वमेव' इति पा०) विवृणोति---यत् सर्वकर्मणां जीवनीयादीनां करणे समर्थं स्यात्, ततो बहुकार्यकारकादेकस्मात्, अन्यद्बहु प्रतिनियतकर्मकारकं, क इच्छेत् ? न कोऽपीच्छेदित्यर्थः|
उपधारयितुम् आवर्तनेन स्मृत्यारूढं कर्तुम्|
कस्तत इत्यस्यादौ `तदा' इत्यध्याहार्यम्||21||22||
</4-21-22>
<4-23-29>
तत्र श्लोकाः---यतो यावन्ति यैर्द्रव्यैर्विरेचनशतानि षट्|
उक्तानि संग्रहेणेह तथैवैषां षडाश्रयाः||23||
रसा लवणवर्ज्याश्च कषाय इति संज्ञिताः|
तस्मात्(4) (4.`तेषां' इति पा०) पञ्चविधा योनिः कषायाणामुदाहृता||24||
तथा कल्पनमप्येषामुक्तं पञ्चविधं पुनः|
महतां च कषायाणां पञ्चाशत् परिकीर्तिता||25||
पञ्च चापि कषायाणां शतान्युक्तानि भागशः|
लक्षणार्थं, प्रमाणं हि विस्तरस्य न विद्यते||26||
न चालमतिसंक्षेपः सामर्थ्यायोपकल्पते|
अल्पबुद्धेरयं तस्मान्नातिसंक्षेपविस्तरः||27||
मन्दानां व्यवहाराय, बुधानां बुद्धिवृद्धये|
पञ्चाशत्को ह्ययं वर्गः कषायाणामुदाहृतः||28||
तेषां कर्मसु बाह्येषु योगमाभ्यन्तरेषु च|
संयोगं च प्रयोगं च यो वेद स भिषग्वरः||28||
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने षड्विरेचनशताश्रितीयो नाम चतुर्थोऽध्यायः||4||
अध्यायार्थसंग्रहमाह-यत इत्यादि|
यतः मदनफलादेः|
यावन्ति त्रयस्त्रिंशद्योगशतमित्यादीनि|
यैर्द्रव्यैर्विरेचनशतानि षडिति यैरेव मदनफलादिभिर्मिलितैरुक्तानि विरेचनशतानि षडिति|
लक्षणार्थमित्यादिग्रन्थोऽनतिसंक्षेपविस्तरेणोक्तपञ्चाशन्महाकषायोपपत्तिसंग्राहकः| अलमिति समर्थः|
अल्पबुद्धेरयमित्यत्रायमितिपदमतिसंक्षेप इत्यनेन संबध्यते; यद्यपि चेहातिसंक्षेपो नास्ति, तथाऽपि बुद्धिस्थिरीकृतः (1) (1.`बुद्धिस्थीकृतः' इति पा०) प्रत्यवमृश्यते|
पञ्चाशत्को ह्ययमित्यत्रायमिति पदं सुघटमेव|
(2) (2.`दुर्घटमेव' इति पा०) बाह्येषु प्रलेपादिषु|
आभ्यन्तरेषु वमनपाचनादिषु|
संयोगं द्रव्याणामुचितं मेलन(क)म्|
प्रयोगं कालप्रकृत्याद्यपेक्षा योजना||23-29||
इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायामायुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने प्रथमे भेषजचतुष्के षड्विरेचनशताश्रितीयश्चतुर्थोऽध्यायः||4||
</4-23-29>
पञ्चमोऽध्यायः|
--**--
<5-1-2>
अथातो मात्राशितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||1||
इति ह स्माह भगवानात्रयः||2||
द्वितीयमिह शास्त्रप्रयोजनं यदातुरव्याधिहरणं स्वस्थस्य स्वास्थ्यरक्षणं च; यदाह---"स्वस्थातुरपरायणम्" (सू.अ.1) इति; तेनोत्पन्नव्याधिप्रतीकारद्वाराऽऽतुररक्षणं(3) (3.`उत्पन्नव्याधिप्रतिकारतया' इति पा०) भेषजचतुष्कमभिधाय स्वस्थचतुष्कोऽभिधातव्यः; तत्रापि स्वास्थ्यपरिपालनहेतुषु मात्रावदन्नं प्रधानं; यदाह---"प्राणिनां पुनर्मूलमाहारोबलवर्णौजसां च" (सु.सू.अ.1) इति; तच्चेह मात्रावदन्नं विधीयत(4) (4.`अभिधीयते' इति पा०) इत्यादौ मात्राशितीय एवाभिधीयते|
मात्राशितमधिकृत्य कृत्योऽध्यायो मात्राशितीयः. यद्यप्यध्यायादौ `मात्राशी' इति पदमनुश्रूयन्ते, तथाऽपि `मात्राशीयः' इति संज्ञाप्रणयने कष्टोच्चारणभयात्तदर्थपरपर्यायशब्देनेयं संज्ञा कृता; यथा "नवेगान्धारणीय" (सू.अ.7) इत्यादिका संज्ञा||1||2||
</5-1-2>
<5-3>
मात्राशी स्यात्|
आहारमात्रा पुनरग्निबलापेक्षिणी 3
मात्रां मात्रावदन्नमशितुं(5) (5.`मात्रावन्तमशितुं' इति पा०) भोक्तुं शीलं यस्यासौ मात्राशी, यदि वा मात्रयाऽशितुं भोक्तुं शीलं यस्य स तथा|
 तत्रेह मात्रा अनपायिपरिमाणम्|
 अशिरयमिहाविशेषेण खाद्यप्राश्यलेह्यपेयानामभ्यवहारे वर्तते|
 तेन मात्राशी स्यादित्युक्तं खाद्यप्राश्यलेह्यपेयानां मात्रयाऽभ्यवहरणं नोक्तमिति यच्चोच्यते, तन्निरस्तं भवति|
दृष्टश्चायमशिः खाद्याद्यभ्यवहारे; यथा---दशमूलहरीतक्यां---"एकाभयां प्राश्य ततश्च लेहाच्छुक्तिं निहन्ति श्वयथुं प्रवृद्धम्" (चि.अ.12); तथा---"क्षीराशी तत् प्रयोजयेत्" (चि.अ.1) इति|
 इतश्चावगन्तव्यमशिरयं सर्वाभ्यवहारे वर्तते, येनैतद्विवरणं सामान्येनैव कृतम्---आहारमात्रा पुनरिति, न पुनरशितमात्रा पुनरिति|
 मात्रां व्याकरोति---आहारेत्यादि|
 अग्नेर्बलमुत्कृष्टं मध्यमल्पं वाऽपेक्ष्योत्कृष्टा मध्याऽल्पा वा मात्रा भवतीत्यग्निबलापेक्षिणी|
 पुनः शब्दो भेषजादिमात्रां व्यायाममात्रां च व्यावर्तयति; तेन न सर्वमात्राऽग्निबलापेक्षिणी; यतो भेषजमात्रा व्याध्यातुरबलापेक्षिणी वक्तव्या, व्यायामस्य तु दोषक्षयाग्निवृद्ध्याद्युत्पाद-श्रमक्लमाद्यनुत्पादापेक्षिणी व्यवस्थापयितव्या|
 यदि वा पुनः शब्दः पौनः पुन्ये, तेनाहारमात्रा पुनः पुनरग्निबलमपेक्षते|
 एतदुक्तं भवति---यदेकस्मिन् पुरुषे एकदा याऽग्निबलेन व्यवस्थापिता मात्रा सा न सर्वकालं भवति, यत ऋतुभेदेन वयोभेदेन च तस्यैवाग्निः कदाचिद्विवृद्धो भवति, यथा - हेमन्ते यौवने च, कदाचिन्मन्दो भवति, यथा---वर्षासु वार्धक्ये च; तेनाग्निबलभेदान्मात्राऽप्येकरूपा न भवति, किंतु तत्कालभवमग्निबलमपेक्ष्य पुनः पुनर्मात्राऽपि भिद्यत इति||3||
</5-3>
<5-4>
यावद्ध्यस्याशनमशितमनुपहत्य प्रकृतिं यथाकालं जरां गच्छति तावदस्य मात्राप्रमाणं वेदितव्यं भवति||4||
अग्निबलापेक्षित्वमेव विवृणोति---यावद्धीत्यादि|
 यावदिति यावत्परिमाणम्|
 हिशब्दो हेतौ|
 अस्येति भोक्तुः|
 अशनं चतुर्विधमपि भोज्यम्|
 अशितं भुक्तम्|
 प्रकृतिं वातादीनां रसादीनां च साम्यावस्थाम्|
 अनुपहत्य विकारमकृत्वेत्यर्थः|
 यथाकालमिति निशाशेषे|
तावदिति पूर्वप्रमाणावच्छिन्नमशनं प्रत्यवमृशति|
 द्वितीयमस्येति ग्रहणमन्यत्र प्रतिषेधार्थम्|
 तेन यस्यैव यावती मात्रा निर्विकारा, तस्यैव सा मन्तव्या नान्येषां, प्रतिपुरुषमग्निबलस्य भिन्नत्वात्|
 यद्यपि चैकस्मिन्नपि पुरुषे कालादिभेदेनाग्निबलभेदो भवति, तथाऽप्येकपुरुष एवमात्रामवधार्य कियन्तमपि कालं तयैव मात्रया अग्निबलभेदहेत्वभावे सति व्यवहारो भवत्येव|
 मात्राप्रमाणं मात्रेयत्ता; मात्राप्रमाणशब्देन चेह मात्राप्रमाणवदिति बोद्धव्यम्; अन्यथा, तावच्छब्देनावच्छिन्नाशनवाचिना मात्राप्रमाणशब्दस्य गुणवाचिनः सामानाधिकरण्यं न स्यात्|
 ननु, प्रकृतिमनुपहत्येति न कर्तव्यं विशेषणं, न ह्याहारो यो यथाकालं जरां याति स मात्रादोषाद्विकारं करोति, करोति तु द्रव्यस्वभावसंस्कारादिदोषात्; यथा मन्दकलकुचादयो यथाकालं जरां गच्छन्तोऽपि दोषजनका भवन्त्येव; न तावताऽपि तत्र मात्रा दुष्यति, यथा वक्ष्यति त्रिविधकुक्षीते---"न च केवलं मात्रावत्त्वादेवाहारस्य कृत्स्नमाहारफलसौष्ठवमवाप्तुं शक्यं, प्रकृत्यादीनामष्टानामाहारविधिविशेषायतनानां भिन्नफलत्वात्" (वि.अ.2) इति|
 नैवं, द्विविधा हि मात्रा रसविमाने वक्तव्या---सर्वग्रहरूपा, परिग्रहरूपा च; तत्र समुदितस्याहारस्य परिमाणं सर्वग्रहः, मधुराम्लादीनामाहारावयवानां प्रत्येकं मात्रया ग्रहणं परिग्रहः; तेन यत्राहारसमुदायपरिमाणं समुचितमेव गृह्यते, आहारावयवानां तु मधुरादीनां स्वभावहितानामप्ययथोक्तमानं स्यात्, तत्राहारावयवमात्रावैषम्याद्धातुवैषम्यं भवत्येव, अयथाकालं जरागमनं च स्यात्; तदुक्तं---प्रकृतिमनुपहत्येति विशेषणम्|
 अन्ये तु व्याख्यानयन्ति---`अस्य' इति, `अशनम्' इति, `अशितम्' इति च पदत्रयं प्रकरणादेव लभ्यते; यत् पुनः क्रियते तद्विशेषप्रतिपादनार्थम्|
 तेन, अस्येत्यनेन परीक्षको भोक्ताऽधिक्रियते, अशनमित्यनेन च प्रशस्तमशं प्रकृतिकरणसंयोगदेशकालाविरुद्धमुच्यते, अशितमित्यनेन च यथाविधिभोजनमुच्यते; तदेवं सर्वगुणसंपन्न आहारो मात्रावानुच्यते||4||
</5-4>
<5-5>
तत्र शालिषष्टिकमुद्गलावकपिञ्जलैणशशशरभशम्बरादीन्याहारद्रव्याणि प्रकृतिलघून्यपि मात्रापेक्षीणि भवन्ति|
 तथा पिष्टेक्षुक्षीरविकृतितिलमाषानूपौदकपिशितादीन्याहारद्रव्याणि प्रकृतिगुरूण्यपि मात्रामेवापेक्षन्ते||5||
मात्रालक्षणमुपदिश्य व्यवहारोपयोगिनं द्रव्यभेदेन मात्राभेदं दर्शयति---तत्र शालीत्यादि|
 तत्र लघुवर्ग एव प्रथमं पठ्यते, पथ्यतमत्वात्; तत्राप्यादौ रक्तशालिराहारद्रव्यप्रधानत्वात्|
कपिञ्जलो गौरतित्तिरिः, एणः कृष्णसारः, शरभो महाशृङ्गी हरिणः, शम्बरस्तद्विशेषः|
 अन्नपानविधौ "शीतः स्निग्धोऽगुरुः स्वादुः"(सू.अ.27) इति षष्टिकगुणकथने "अगुरुः" इत्यकारप्रश्लेषो द्रष्टव्यः, तेनेह षष्टिकस्य लघुत्वप्रतिपादनं न विरुध्यते|
अपि समुच्चये, तेन प्रकृतिलघूनि करणलघूनि च लाजादीनि मात्रापेक्षीणि भवन्तीति लभ्यते|
 एवं प्रकृतिगुरूण्यपीत्यत्रापि संस्कारगुरुशक्तुपिण्डादिग्रहणं वाच्यम्|
आदिशब्दोऽत्र प्रकारवाची, शालिषष्टिकादिगणाभावात्|
 विकृतिशब्दः पिष्टेक्षुक्षीरैः संबध्यते, क्षीरविकृतिः क्षीरकृता भक्ष्याः; पिशितमानूपौदकाभ्यां संबध्यते||5||
</5-5>
<5-6>
न चैवमुक्ते द्रव्ये गुरुलाघवमकारणं मन्येत, लघूनि हि द्रव्याणि वाय्वग्निगुणबहुलानि भवन्ति; पृथ्वीसोमगुणबहुलानीतराणि, तस्मात् स्वगुणादपि लघून्यग्निसन्धुक्षणस्वभावान्यल्पदोषाणि चोच्यन्तेऽपि सौहित्योपयुक्तानि, गुरूणि पुनर्नाग्निसन्धुक्षणस्वभावान्यसामान्यात्, अतश्चातिमात्रं दोषवन्ति सौहित्योपयुक्तान्यन्यत्र व्यायामाग्निबलात्; सैषा भवत्यग्निबलापेक्षिणी मात्रा||6||
ननु, यदि लघु हितमपि स्वगुणकरणे मात्रामपेक्षते, गुरु चाहितमपि मात्रापरिगृहीतं हितमेव स्यात्, तत् किं गौरवलाघवोपदेशेनेत्याशङ्क्याह---न चैवमित्यादि|
लघूनि यद्यप्याकाशवाय्वग्निगुणबहुलानि भवन्ति, तथाऽप्याकाशस्याग्निदीपनं प्रति तथाविधसामर्थ्याभावात् वाय्वग्न्योस्त्वग्निदीपकत्वाद् वाय्वग्निगुणबहुलानीत्युक्तम्|
 तस्मात् कारणाल्लघूनि मात्रया तावदग्निं दीपयन्ति; स्वगुणादपि वाय्वग्निगुणबाहुल्यादग्निसन्धुक्षणस्वभावानि स्युः|
मात्राव्यतिक्रमे समानेऽपि लघुगुरुद्रव्ययोर्लघुद्रव्यस्य(1) (1.`लघुद्रव्यं सविशेषं' इति पा०) विशेषं दर्शयति--अल्पदोषाणि चोच्यन्तेऽपि सौहित्योपयुक्तानि; सौहित्यं मात्रातिक्रमेण तृप्तिः|
 गुरूणीत्यादौ पुनः शब्दो व्यावृत्त्यर्थः|
 असामान्यादिति विरोधार्थे नञ्, असितमिति यथा; तेनासामान्यादिति अग्निविरुद्धपृथ्वीतोयगुणबाहुल्यादित्यर्थः|
 `अन्यसामान्यात्' इति पाठपक्षेऽप्यन्यशब्दो विरुद्धवचन एव, तेन तथाऽपि स एवार्थः|
अतश्चेत्यादिना मात्राव्यतिक्रमे गुरौ गरीयांसं दोषं दर्शयति|
 ननु, दृश्यन्ते केचन भारिकादयः पुरुषाः सौहित्योपयुक्तगुरुद्रव्याहारेऽपि(2) (2.`सौहित्योपयुक्तगुरुद्रव्या अपि' इति पा०) निर्दोषाः, तत् किमुच्यतेऽतिमात्रं दोषवन्तीत्याशङ्क्याह---अन्यत्रेत्यादि|
व्यायामकृतमग्निबलं व्यायामाग्निबलम्|
यद्यपि कालाहितबलोऽग्निर्मात्राऽधिकगुरुद्रव्यक्षमो भवति, यदुक्तं---"पक्ता भवति हेमन्ते मात्राद्रव्यगुरुक्षमः" (सू.अ.6) इति, तथाऽपि व्यायामाहितबलो वह्निर्नितरां बलवान् भवतीत्ययमेव प्रधानपरिग्रहादुक्तः|
 ये तु व्यायामादिति चाग्निबलादिति हेतुद्वयं वर्णयन्ति, तेषामेवं सति व्यायामापेक्षिण्यशनमात्रा स्यादिति प्रकरणविरुद्धोऽर्थः स्यात्|
 प्रतिज्ञातमर्थं न्यायसंपादितमुपसंहरति---सैषेत्यादि|
 सेति अग्निबलापेक्षिणी प्रतिज्ञाता मात्रा, एषेति न्यायेनाग्न्यपेक्षित्वेन निर्वाहिता||6||
</5-6>
<5-7>
न च नापेक्षते द्रव्यं; द्रव्यापेक्षया च त्रिभागसौहित्यमर्धसौहित्यं वा गुरूणामुपदिश्यते, लघूनामपि च नातिसौहित्यमग्नेर्युक्त्यर्थम्||7||
ननु, यद्यप्यग्निबलापेक्षिणी मात्रा, तत् कस्मादेकरूप एवाग्नौ लघूनां द्रव्याणां भूयसी मात्रा भवति, गुरूणां ततस्त्रिभागोचिता अर्धा वेत्याह---न चेत्यादि|
 द्रव्यमपेक्षत इत्यर्थः|
 त्रिभागसौहित्य मनाग्गुरुभिः|
 एवं गौरवप्रकर्षापकर्षादन्यदपि कल्पनीयम्|
लघूनामपि नातिसौहित्यमित्यत्र सौहित्यशब्दस्तृप्तिमात्रे वर्तते, तेन लघूनि तृप्त्यतिक्रमेण न भोक्तव्यानि, एवं हि तेषां मात्रातिक्रमो न स्यात्(3)|
(3.`भवति' इति पा०) अग्नेर्युक्तिः स्वमानावस्थितिः, तदर्थम्|
ननु, गुरूणां तावदतिमात्रोपयोगोऽग्निपरिपालनार्थं निषिध्यंतां, येन गुरूण्यग्न्यसमानानि; लघूनि पुनरग्निसमानानि, तत्तेषां कथमतिमात्रोपयोगो वह्निमान्द्यमावहतीति ?|
%ब्रूमः%---लघूनां द्रव्याणां सामान्यमभिभूयातिमात्रत्वमेवाग्निमान्द्यं करोति; यथा--चक्षुस्तैजसं, तेजः सहकृतं च पश्यति, तदेव तेजोतियोगादुपहन्यते; तथा शस्त्रमश्मसंभवम्, अश्मयोगाच्च तीक्ष्णं संपद्यते, अश्मन्येव च मिथ्यायोगात् प्रतिहतं भवति; तदुक्तं %शालाक्ये%---"यत्तोजो ज्योतिषां दीप्तं शारीरं प्राणिनां च यत्|
 संयुक्तं तेजसा तेजस्तद्धि रूपाणि पश्यति||
 तदेव चक्षुस्तान्येव ज्योतीष्यति तु पश्यतः|
 विकारं भजतेऽत्यर्थमथवाऽपि विनश्यति||
 शस्त्रस्याश्मा यथा योनिर्निशितं च तदश्मनि|
 तीक्ष्णं भवत्यतियोगात्तत्रैव प्रतिहन्यते" इति||7||
</5-7>
<5-8>
मात्रावद्ध्यशनमशितमनुपहत्य प्रकृतिं बलवर्णसुखायुषा योजयत्युपयोक्तारमवश्यमिति||8||
एवं तावद्व्युत्पादिताऽग्निबलद्रव्यापेक्षिणी मात्रा, मात्रान्वितं च भोज्यं भोक्तव्यमित्युक्तं, मात्राशितत्वे को गुण इत्याह---मात्रावद्धीत्यादि|
इहावश्यमिति नियमो विरोधिकारणान्तराभावे सति बोद्धव्यः; यतो यद्यपि पूर्ववदशनाशितोपयोक्तृपदैः प्रशस्तभोजनादिवाचिभिः प्रकृतिकरणादिगुणसंपन्नमन्नं लभ्यते, तथाऽपि कालविपर्ययप्रज्ञापराधासात्म्यशब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः सन्त्येवाहारजन्यबलादिविरोधकाः; यदाह---"सन्ति ह्यृतेऽप्यहिताहारादन्या रोगप्रकृतयः" (सू.अ.28) इति; तेन मात्रापरिगृहीताः शुभा(1) (1.`गुणाः' इति पा०) अपि प्रकृत्यादयः प्रायो बलादिहेतवो भवन्तीति मात्रावदाहारस्तुत्यर्थमवश्यमिति(2) (2.`मात्रास्तुत्यर्थं' इति पा०) कृतम्|
 सुखयुक्तमायुः सुखायुः, यदि वा सुखं चायुश्चेति मन्तव्यं; स्वरूपेणापि चायुर्मृग्यमिति प्राक् प्रतिपादितमेव||8||
</5-8><5-9>
भवन्ति चात्र--- गुरु पिष्टमयं तस्मात्तण्डुलान् पृथुकानपि|
न जातु भुक्तवान् खादेन्मात्रां खादेद्बुभुक्षितः||9||
भवन्ति चात्रेति|
तन्त्रकारस्य समयोऽयं---यत् पूर्वव्याख्यातार्थसंग्रहार्थं यदा श्लोकेन वक्तुमारभते तदा `भवति चात्र' इति करोति|
पिष्टमयं पिष्टविकारः|
तस्मादिति गुरुत्वात्|
पृथुकाः `चिप्पिटा' इति लोकप्रसिद्धाः|
न जातु न कदाचित्|
मात्रां खादेदिति अनपायिपरिमाणवन्तं खादेत्||9||
</5-9>
<5-10-11>
वल्लूरं शुष्कशाकानि शालूकानि बिसानि च|
नाभ्यसेद्गौरवान्मांसं कृशं नैवोपयोजयेत्||10||
कूर्चिकांश्च किलाटांश्च शौकरं गव्यमाहिषे|
मत्स्यान् दधि च माषांश्च यवकांश्च न शीलयेत्||11||
वल्लूरं शुष्कमांसम्|
नाभ्यसेन्न निरन्तरमुपयुञ्ज्यात्|
अनभ्यासहेतुमाह---गौरवादिति|
मांसं कृशम् अपुष्टं रोगादुपरतमृगादिसंभवमित्यर्थः(3)|
(3.रोगाद्युपहतमृगादिसंभवम्' इति पा०) एतच्चापथ्यत्वादेव(4) (4.`सारो भागः' इति पा०) निषिद्धं, न गौरवादिति ब्रुवते|
कूर्चिकः क्षीरेण समं दधि तक्रं वा पक्वं; किलाटः कूर्चिकपिण्डः, नष्टक्षीरस्य घनो(5) (5.`सारो भागः' इति पा०) भाग इत्यन्ये|
शौकरमिति शूकरमांसं, शौकरसाहचर्याद्गव्यमाहिषे अपि मांसे एव बोद्धव्ये|
यवकः शूकधान्यविशेषः|
वक्ष्यति हि---"यवकः शूकधान्यानामपथ्यतमत्वे प्रकृष्टतमो भवति" (सू.अ.25) इति||10||11||
</5-10-11>
<5-12>षष्टिकाञ्छालिमुद्गांश्च सैन्धवामलके यवान्|
आन्तरीक्षं पयः सर्पिर्जाङ्गलं मधु चाभ्यसेत्||12||
अभ्यस्यान् दर्शयति---षष्टिकानित्यादि|
इह षष्टिक आदौ पठ्यते रक्तशालिमनु प्रधानत्वख्यापनार्थम्|
आन्तरीक्षमिति आन्तरीक्षं पानीयम्|
पयः क्षीरम्|
जाङ्गलमिति जाङ्गलदेशभवं मृगादिमांसम्|
इह सैन्धवाभ्यासोऽन्नसंस्कारत्वेन मात्रयाऽभिप्रेतः; तेन, "त्रीणि द्रव्याणि नात्युपयुञ्जीत पिप्पल्यो लवणं क्षारः" (वि.अ.1) इति यद्वक्ष्यति तेन समं विरोधो न भवति, तत्र लवणातियोगस्य प्रतिषिद्धत्वात्||12||
</5-12>
<5-13>
तच्च नित्यं प्रयुञ्जीत स्वास्थ्यं येनानुवर्तते|
अजातानां विकाराणामनुत्पत्तिकरं च यत्||13||
मात्राशीत्यादिना स्वास्थ्यपरिपालनोपाय उच्यते, अतिबहु च स्वस्थपरिपालनं तन्त्रे वक्तव्यं, तच्चेहाभिधीयमानं ग्रन्थगौरवमावहति, अनभिधीयमानं च ग्रन्थस्य न्यूनतामापादयति; अतस्तत्सूत्रमात्रेणोद्देष्टुमाह---तच्चेत्यादि|
सुष्ठु निर्विकारत्वेनावतिष्ठत इति स्वस्थः, तस्य भावः स्वास्थ्यम्; उद्वेजकधातुवैषम्यविरहितधातुसाम्यमित्यर्थः|
तच्च स्वाथ्यमुभयथा परिपाल्यते विशुद्धाहाराचाराभ्यां सदा क्षीयमाणशरीरपोषणेन, प्रत्यवायहेतुपरिहारेण च; यथा---दीपपरिपालनं स्नेहवर्तिदानात् पोषणेन क्रियते, तथा शलभवातादिनिर्वापकहेतुपरिहारेण च|
शरीरप्रत्यवायहेतुश्च द्विविधः---बुद्धिदोषाद्विषमशरीरन्यासादिर्वातादिकारकः, दुष्परिहरश्च(1) (1.`दुर्त्यवहारश्च, कालविशेषः स्वभावादिह हेमन्तादिः' इति पा०) कालविशेषः स्वभावादिह हेमन्तादिः कफचयादिकारकः|
तत्र श्लोकपूर्वार्धेन स्वास्थ्यपोषकहेतुमाह, उत्तरार्धेन तु अजातानामित्यादिना स्वास्थ्यविघातकहेतुपरिहारमाह|
यद्यपि चाजातानां विकाराणामनुत्पत्तिः स्वभावसिद्धा विद्यत एव, विद्यमाने(2) (2.`विद्यमानाया' इति पा०) च करोत्यर्थो मुख्यो नास्ति, तथाऽपीदमेवाजातविकाराणामनुत्पत्तिकरणं यत्तद्विकारहेतुपरिहरणं तथा दुष्परिहरकालविशेषजनितदोषहरणं,(3) (3.`कालविशेषजन्य' इति पा०) यथा वक्ष्यति---"माधवप्रथमे मासि नभस्यप्रथमे पुनः|
 सहस्यप्रथमे चैव वाहयेद्दोषसंचयम्"(4) (4.`हारयेत्' इति पा०) (सू.अ.7) इति; तथा हेत्वन्तरनिरपेक्षोत्पद्यमानचक्षुः श्लेष्महरणार्थमञ्जनम्; एवमादि||13||
</5-13>
<5-14>
अत ऊर्ध्वं शरीरस्य कार्यमक्ष्यञ्जनादिकम्|
स्वस्थवृत्तिमभिप्रेत्य गुणतः संप्रवक्ष्यते||14||
अत ऊर्ध्वमित्यादि|
अतः स्वास्थ्यानुवृत्तिकारणकथनादूर्ध्वं, कार्यम् अवश्यकार्यं, स्वस्थवृत्तिमभिप्रेत्य स्वस्थवृत्तानुष्ठाने, अक्ष्यञ्जनाद्यवश्यं कार्यमित्यर्थः; अञ्जनशब्दोऽभ्यञ्जनेऽपि वर्तते, तदर्थमक्ष्यञ्जनमित्युक्तम्|
अञ्जनमेवादावुपाहितं प्रधानावयवचक्षुः--परिपालकत्वात्|
 उक्तं च---"चक्षुः" प्रधानं सर्वेषामिन्द्रियाणां विदुर्बुधाः|
घननीहारयुक्तानां ज्योतिषामिव भास्करः" इति|
 यदि वा स्वस्थवृत्तमधिकृत्य यदञ्जनादि, तदुच्यते; रोगेषु तु यदञ्जनादि, तद्रोगचिकित्सासु वक्तव्यम्|
 यद्यपि चैतदञ्जनादि रोगहरमपि वक्तव्यं, तथाऽपि प्रायः स्वस्थवृत्तमतमेतदिति स्वस्थवृत्तमभिप्रेत्येयुक्तम्||14||
</5-14>
<5-15>
सौवीरमञ्जनं नित्यं हितमक्ष्णोः प्रयोजयेत्|
पञ्चरात्रेऽष्टरात्रे वा स्रावणार्थे रसाञ्जनम्||15||
सौवीरमित्यादि|
 सुवीरानदीभवं सौवीरम्|
 नित्यं प्रत्यहम्|
अक्ष्णोरिति द्विवचनमक्षिगोलकद्वयेऽप्यञ्जनविधानार्थम्|
पञ्चरात्राष्टरात्रग्रहणमदूरान्तरकाले नियमदर्शनार्थम्|
 तेन दोषकालमपेक्ष्यार्वाङ्मध्ये ऊर्ध्वं च कर्तव्यं स्रावणमञ्जनमिति भवति||15||
</5-15>
<5-16-17.1>
चक्षुस्तेजोमयं तस्य विशेषाच्छ्लेष्मतो भयम्|
 ततः श्लेष्महरं कर्म हितं दृष्टेः प्रसादनम्||16||
दिवा तन्न प्रयोक्तव्यं नेत्रयोस्तीक्ष्णमञ्जनम्|
विरेकदुर्बला दृष्टिरादित्यं प्राप्य सीदति||17||
तस्मात् स्राव्यं निशायां तु ध्रुवमञ्जनमिष्यते|18.1|
स्रावणाञ्जनप्रकरणोपपत्तिमाह---चक्षुरित्यादि|
चक्षुरिन्द्रियस्य तैजसस्य श्लेष्मत आप्यात्तैजसविरुद्धत्वेन हेतुना, विशेषादिति वातापित्तभयादधिकत्वेन भयं भवति|
श्लेष्मजये च स्रावणं प्रधानं, तस्मात् स्राव्यमित्यर्थः|
स्रावणाञ्जनकालं नियमयति---निशायामित्यादि|
ध्रुवमवश्यं निशायामेव, अञ्जनं प्रत्यासन्नत्वात् स्रावणाञ्जनम्|
 %जतूकर्णे%नापि स्रावणरसाञ्जनं निशायामेव विहितं, यदुक्तं---"सप्ताहाद्रसाञ्जनं नक्तम्" इति|
 %शालक्ये%ऽप्युक्तं---"विरेकदुर्बला दृष्टिरादित्यं प्राप्य सीदति(1)|
 (1.`दूष्यति' इति पा०) रात्रौ स्वप्नुगुणाच्चाक्षि पुष्यत्यञ्जनकर्षि(र्शि)तम्" इति|
 सौवीराञ्जनं तु विरेचनं न भवति, चक्षुः प्रसादमात्रं करोति, तेन तद्दिवाक्रियमाणं न विरोधि|
 अन्ये तु व्याख्यानयन्ति---ध्रुवं नित्यकर्तव्यं सौवीराञ्जनं यत्तन्निशि कर्तव्यं, स्रावणाञ्जनं तु श्लेष्मोद्रेकविषये(यि) वमनवत् पूर्वाह्ण एव कर्तव्यम्||
16-18.1||
</5-16-18.1>
<5-18.2-25.1>
यथा हि कनकादीनां मलिनां(2) (2.`मणीनां' इति पा०) विविधात्मनाम्||18.2||
धौतानां निर्मला शुद्धिस्तैलचेलकचादिभिः|
एवं नेत्रेषु मर्त्यानामञ्जनाश्च्योतनादिभिः||19||
दृष्टिर्निराकुला भाति निर्मले नभसीन्दुवत्|
अञ्जनगुणमाह---यथा हीत्यादि|
शुद्धिः स्वाभाविकी; साऽऽगन्तुधूल्याद्यपनयनेन निर्मला सति भाति|
आश्चयोतनं नेत्रविरेकार्थं द्रवौषधदानं, तच्चेहानभिहितमपि फलैक्यादभिहितम्, आदिशब्देन पुटपाकादीनां ग्रहणम्||18||19||
हरेणुकां प्रियङ्गुं च पृथ्वीकां केशरं नखम्||20||
ह्रीवेरं चन्दनं पत्रं त्वगेलोशीरपद्मकम्|
ध्यामकं मधुकं मांसी गुग्गुल्वगुरुशर्करम्||21||
न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षलोध्रत्वचः शुभाः|
वन्यं सर्जरसं मुस्तं शैलेयं कमलोत्पले||22||
श्रीवेष्टकं शल्लकीं च शुकबर्हमथापि च|
पिष्ट्वा लिम्पेच्छरेषीकां तां वर्तिं यवसन्निभाम्||23||
अङ्गुष्ठसंमितां कुर्यादष्टाङ्गुलसमां भिषक्|
शुष्कां निगर्भां तां वर्तिं धूमनेत्रार्पितां नरः||24||
स्नेहाक्तामग्निसंप्लुष्टां पिबेत् प्रायोगिकीं सुखाम्||25.1||
इहैवाञ्जनान्ते धूमपानं विधास्यति---"नावनाञ्जननिद्रान्ते" इत्यादिना; अतोऽञ्जनानन्तरं धूमोऽभिधीयते; उक्तं च %शालक्ये%---"तीक्ष्णाञ्जनेनाञ्जितलोचनस्य यः संप्रदुष्टो न निरेति नेत्रात्|
 श्लेष्मा शिरः स्थः स तु पीतमात्रे धूमे प्रशान्तिं लभते क्षणेन" इति|
 हरेणुकामित्यादि|
 हरेणुका रेणुका|
 पृथ्वीका कृष्णजीरकम्|
 केशरं नागकेशरम्|
 पद्मकं पद्मकाष्ठम्|
 ध्यामकं गन्धतृणम्|
 न्यग्रोधादीनां प्लक्षान्तानां त्वचः, तासां विशेषणं शुभा इति|
 वन्यं कैवर्तमुस्तकम्|
 शुकबर्हं ग्रन्थिपर्णकम्|
 शरेषीका शरपुष्पस्य नाली `शरिका' इति प्रसिद्धा|
अत्र विधानं---पिष्टर्भेषजैः शरिका तथा वेष्टयितव्या यथा अष्टाङ्गुलायता अङ्गुष्ठपरिणाहा(1) (1.`अङ्गुष्ठोदरा' इति पा०) च वर्तिः स्यात्, तस्यां च शुष्कायां सत्यां शरेषीकामाकृष्य स्नेहेनाभ्यज्याग्निनैकस्पिन्नग्रेऽवदह्य वक्ष्यमाणधूमपाननलिकायामग्ररन्ध्रे(2) (2.`मूलरन्ध्रं' इति पा०) निवेश्यातो धूमः पेयः(3)|
 (3."तां वर्तिं यवाकारादिरूपां शुष्कां शुष्कीकृत्य शरेषिकामाकृष्य विगर्भां कृत्वा स्नेहेनाभ्यज्य वक्ष्यमाणधूमनेत्रे धूमपाननलिकायां षट्त्रिंदशङ्गुलमितायां त्रिकोषाफलितायामर्पितां तच्छिद्रे प्रविष्टमेकमग्रं यस्यास्तामग्निसंप्लुष्टामन्यस्मिन्नग्रेऽग्निना दह्यमानां सुखां सुखजनिकां प्रायौगिकीं पिबेत्" इति गङ्गाधरः|) प्रायोगिकी च नित्यपेयधूमवर्तिसंज्ञा|
 सुखामित्यनेनाकटुकत्वमनत्ययत्वं च दर्शयति||
18.2-25.1||
</5-18.2-25.1>
<5-25.2-26.1>
वसाघृतमधूच्छिष्टैर्युक्तियुक्तैर्वरौषधैः||
25.2||
वर्तिं मधुरकैः कृत्वा स्नैहिकीं धूममाचरेत्||26.1|
स्नैहिकधूमवर्तिमाह---वसेत्यादि|
मधूच्छिष्टं सिक्थकम्|
वरौषधैरिति मधुरकविशेषणं; मधुरकाणि जीवनीयानि जीवकर्षभकादीनि|
युक्तियुक्तैरित्यनेन तथा वसादिग्रहणं कर्तव्यं, यथा वर्तिः कर्तुं पार्यत इति दर्शयति|
 वर्तिकरणं च पूर्ववत्|
 स्नैहिकी स्नेहनकारिका||
25.2-26.1||
</5-25.2-26.1>
<5-26.2-27.1>
श्वेता ज्योतिष्मती चैव हरितालं मनः शिला||26.2||
गन्धाश्चागुरुपत्राद्या धूमं मूर्धविरेचने(4.) (4,.`धूमः शीर्षविरेचनम्' इति पा०)|27.1|
वैरेचनिकधूमपानवर्तिं दर्शयति---श्वेत्यादि|
श्वेता अपराजिता|
गन्धाः सुगन्धद्रव्याणि, तेषां विशेषणमगुरुपत्राद्याः, अगुरु च पत्राद्याश्च अगुरुपत्राद्याः, अगुरुपत्राद्याश्च ज्वरे वक्ष्यमाणः "अगुरुकुष्ठतगरपत्र" (चि.अ.3) इत्यादिगणो मन्तव्यः|
 अगुर्वाद्या इति न कृतं, कुष्ठतगरयोरतितीक्ष्णत्वेन मस्तुलुङ्गकस्रावभयात्(1) (1.`मस्तुलुङ्गद्रावकयोः' इति पा०) परिहारार्थम्|
 वक्ष्यति च त्रिमर्मीये---"धूमवर्तिं पिबेद्गन्धैरकुष्ठतगरैस्तथा (सि.अ.9)" इति, %शालाक्ये%ऽप्युक्तं---"नतकुष्ठे स्रावयतो धूमवर्तिप्रयोजिते|
मस्तुलुङ्गं विशेषेण तस्मात्तेनैव योजयेत्" इति; %सुश्रुते%ऽप्युक्तं---"एलादिना तगरकुष्ठवर्ज्येन" (सू.चि.अ.40) इति||
26.2-27.1||
</5-26.2-27.1>
<5-27.2-33.1>
गौरवं शिरसः शूलं पीनसार्धावभेदकौ||27.2||
कर्णाक्षिशूलं कासश्च हिक्काश्वासौ गलग्रहः|
दन्तदौर्बल्यमास्रावः श्रोत्रघ्राणाक्षिदोषजः||28||
पूतिर्घ्राणास्यगन्धश्च दन्तशूलमरोचकः|
हनुमन्याग्राहः कण्डूः क्रिमयः पाण्डुता मुखे||29||
श्लेष्मप्रसेको वैस्वर्यं गलशुण्ड्युपजिह्विका|
खालित्यं(2) (2.`पालित्यं' इति पा०) पिञ्जरत्वं च केशानां पतनं तथा||30||
क्षवथुश्चातितन्द्रा च बुद्धेर्मोहोऽतिनिद्रता|
धूमपानात् प्रशाम्यन्ति बलं भवति चाधिकम्||31||
शिरोरुहकपालानामिन्द्रियाणां स्वरस्य च|
न च वातकफात्मानो बलिनोऽप्यूर्ध्वजत्रुजाः||32||
धूमवक्त्रकपानस्य(3) (3.`धूमरक्तकपालस्य' इति `धूमरिक्तकपालस्य' इति च पा०) व्याधयः स्युः शिरोगताः||33.1||
धूमपानगुणान् दर्शयति---गौरवमित्यादि|
शिरोरुहाः केशाः; कपालाश्च शिरस एव|
बलिनोऽपीति बलवत्कारणा अपीत्यर्थः|
ऊर्ध्वजत्रुजत्वेनैव शिरोगता अपि लब्धास्ते पुनरभिधीयन्ते विशेषविधानार्थम्||27.2-33.1||
</5-27.2-33.1>
<5-33.2-36.1>प्रयोगपाने तस्याष्टौ कालाः संपरिकीर्तिताः||33.2||
वातश्लेष्मसमुत्क्लेशः कालेष्वेषु हि लक्ष्यते|
स्नात्वा भुक्त्वा समुल्लिख्य क्षुत्वा दन्तान्निघृष्य च||34||
नावनाञ्जननिन्द्रान्ते चात्मवान् धूमपो भवेत्|
तथा वातकफात्मानो न भवन्त्यूर्ध्वजत्रुजाः||35||
रोगास्तस्य तु पेयाः स्युरापानास्त्रिस्त्रयस्त्रयः|36.1|
धूमपानकालं दर्शयति---प्रयोगेत्यादि|
प्रयोगपाने प्रायोगिकधूमपाने एतेऽष्टौ कालाः, स्नैहिकपाने तु वातवृद्ध्युपलक्षितः कालःष वैरेचनिकपाने तु श्लेष्मवृद्ध्युपलक्षितो मन्तव्यः|
प्रायोगिक एव प्रायः स्वस्थवृत्ताधिकारे, तेन तत्काल एव कण्ठरवेणाभिधीयते; यदि वा प्रयोगपाने सततपाने स्वस्थाधिकार इति यावत्; तेन धूमत्रयस्याप्येते काला भवन्ति|
वातकफात्मशब्देन वातात्मानः कफात्मानो वातकफात्मानश्च गृह्यन्ते|
पेयाः स्युरित्यादावापाना धूमाभ्यवहारमोक्षाः; एकैकस्मिन् स्नानादिधूमपानकाले त्रिरिति आवृत्तित्रयं कर्तव्याः, ते चावृत्तित्रयेऽपि त्रिधा त्रिधा कर्तव्याः; एकैकस्मिन् धूमपानकाले नव धूमाभ्यवहारमोक्षाः कर्तव्याः; त्रीस्त्रीनभ्यवहारान् कृत्वा विश्रामोऽन्तरा कर्तव्य इत्यर्थः||33.2-36.1||
</5-33.2-36.1>
<5-36.2-38.1>
परं द्विकालपायी स्यादह्नः कालेषु बुद्धिमान्||36.2||
प्रयोगे, स्नैहिके त्वेकं, वैरेच्यं त्रिचतुः पिबेत्|
हृत्कण्ठेन्द्रियसंशुद्धिर्लघुत्वं शिरसः शमः||37||
यथेरितानां दोषाणां सम्यक्पीतस्य लक्षणम्|38.1|
अष्टसु कालेष्वेकस्मिन्नेकस्मिन् दिवसे(1) (1.`धूमे' इति पा०) यस्मिन् धूमे यावान् यावान् पानकालनियमस्तं दर्शयति---परमित्यादि|
कालेषु स्नात्वेत्यादिकालेषु|
प्रयोगे प्रायोगिकधूमे|
स्नैहिके त्वेकमिति स्नैहिकधूमे एकमेव कालं व्याप्य धूमं पिबेदिति योज्यम्|
त्रिचतुरिति वैरेच्ये दोषबलापेक्षो विकल्पः||
36.2-38.1</5-36.2-38.1>
<5-38.2-40>
बाधिर्यमान्ध्यमूकत्वं रक्तपित्तं शिरोभ्रमम्||38.2||
अकाले चातिपीतश्च धूमः कुर्यादुपद्रवान्|
तत्रेष्टं सर्पिषः पानं नावनाञ्जनतर्पणम्||39||
स्नैहिकं धूमजे दोषे वायुः पित्तानुगो यदि|
शीतं तु रक्तपित्ते स्याच्छ्लेष्मपित्ते विरूक्षणम्||40||
बाधिर्येत्यादि|
धूमज इत्यविधिप्रयुक्तधूमकृते(2) (2.`अधिकप्रयुक्तधूमकृते' इति पा०) यदि वायुः पित्तानुगो वृद्धस्तदा नावनाञ्जनतर्पणं स्नैहिकं स्नेहकृतं कर्तव्यं, शीतं शीतद्रव्यकृतं कर्तव्यं नावनाद्येव, विरूक्षणमपि नावनाद्येव||38.2-40||
</5-38.2-40>
<5-41-46.1>
परं त्वतः प्रवक्ष्यामि धूमो येषां विगर्हितः|
न विरिक्तः पिबेद्धूमं न कृते बस्तिकर्मणि||41||
न रक्ती न विषेणार्तो न शोचन्न(3) (3.`शोषी' इति पा०) च गर्भिणी|
न श्रमे न मदे नामे न पित्ते न प्रजागरे||42||
न मूर्च्छाभ्रमतृष्णासु न क्षीणे नापि च क्षते|
न मद्यदुग्धे(4) (4.`न मद्यं न पयः' इति पा०) पीत्वा च न स्नेहं न च माक्षिकम्||43||
धूमं न भुक्त्वा दध्ना(5) (5.`न चापि भुक्तवान् दध्ना' इति पा०) च न रूक्षः क्रुद्ध एव च|
न तालुशोषे तिमिरे शिरस्यभिहिते न च||44||
न शङ्खके न रोहिण्यां न मेहे न मदात्यये|
एषु धूममकालेषु मोहात् पिबति यो नरः||45||
रोगास्तस्य प्रवर्धन्ते दारुणा धूमविभ्रमात्|46.1|
न विरिक्त इत्यादौ प्रतिनिषेध्यं नकारकरणं निषेधगौरवदर्शनार्थम्|
धूमं न भुक्त्वेति पुनर्धूमग्रहणं दध्ना भुक्तवतो विशेषप्रतिषेधार्थम्||41-46.1||
</5-41-46.1>
<5-46.2-48.1>
धूमयोग्यः पिबेद्दोषे शिरोघ्राणाक्षिरसंश्रये||46.2||
घ्राणेनास्येन कण्ठस्थे मुखेन घ्राणपो वमेत्|
आस्येन धूमकवलान् पिबन् घ्राणेन नोद्वमेत्||47||
प्रतिलोमं गतो ह्याशु(1) (1.`ह्यस्य' इति पा०) धूमो हिंस्याद्धि चक्षुषी||48.1||
धूमयोग्य इत्यादौ घ्राणेनेति छेदः|
प्रतिलोमं गत आस्यपीतो घ्राणं गत इत्यर्थः|
हिशब्दद्वयं च हेतौ|
तेनायमर्थः---यस्मात् प्रतिलोमं विमार्गं गतो धूमस्तस्माच्चक्षुषी हिंस्यात्, यस्माद्धिंस्यात् तस्माद् घ्राणेन नोद्वमेदिति||46.2-48.1||
</5-46.2-48.1>
<5-48.2-49.1>
ऋज्वङ्गचक्षुस्तच्चेताः सूपविष्टस्त्रिपर्ययम्||48.2||
पिबेच्छिद्रं पिधायैकं नासया धूममात्मवान्|49.1|
सम्यगुपविष्टः सूपविष्टः|
त्रिपर्ययमिति तु यद्यपि पूर्वमेवोक्तम् `आपानास्त्रिस्त्रयस्त्रयः' इत्यनेन, तथाऽपि त्रिपर्ययधूमपानपर्यन्तमृज्वङ्गचक्षुरादि कर्तव्यं नोपक्रममात्र एवेति पुनरभिधानेन दर्शयति|
नासिकयाऽपि रन्ध्रैकच्छिद्रं पिधाय पिबेन्न पुनर्नासिकयैव पिबेदिति नियमः||48.2-49.1||
</5-48.2-49.1>
<5-49.2-51.1>
चतुर्विंशतिकं नेत्रं स्वाङ्गुलीभिर्विरेचने(1) (1.`ह्यस्य' इति पा०)||49.2||
द्वात्रिंशदङ्गुलं स्नेहे प्रयोगेऽध्यर्धमिष्यते|
ऋजु(2) (2.`ऋजु त्रिकोषमच्छिद्रं' इति `%योगीन्द्रनाथसेनः% पठति, "ऋजु अकुटिलं, त्रीणि कोषाणि पर्वाणि यस्य तत्त्रिकोषम्, अच्छिद्रं छिद्ररहितं, यथा तेन मार्गेण न निर्गच्छेत्" इति च व्याख्यानयति|
 "कोषः पर्व, ऋजुभिस्त्रिभिः कोषैराफलितम् आ सम्यक् सन्धिस्थानेऽनृजुरूपेणोत्तरमुखेन सन्धानेन निष्पादितं त्रिभङ्गमित्यर्थः|
त्रिकोषस्य ऋजुत्वेन समुदायस्य त्रिवक्रत्वमायातम्|
" इति %गङ्गाधरः|
%) त्रिकोषाफलितं कोलास्थ्यग्रप्रमाणितम्||50||
वस्तिनेत्रसमद्रव्यं धूमनेत्रं प्रशस्यते|51.1|
नेत्रं नलिका|
चतुर्विंशतिकं चतुर्विंशत्यङ्गुलम्|
अध्यर्धं सार्धमित्यर्थः; इह वैरेचनिकनेत्रमेव चतुर्विंशत्यङ्गुलप्रमाणं सार्धं सत् षट्त्रिंशदङ्गुलप्रमाणं प्रायोगिकधूमपाने; तत्तु %जतूकर्ण%प्रत्ययाद्बोद्धव्यम्|
यदाह--"सार्धस्त्र्यंशयुतः पूर्णो हस्तः प्रायोगिकादिषु" इति|
त्रिकोषाफलितमिति त्रिभिः पर्वभिर्भिन्नैः समन्वितम्||49.2-51.1||
</5-49.2-51.1>
<5-51.2-52.1>
दूराद्विनिर्गतः पर्वच्छिन्नो नाडीतनूकृतः||51.2||
नेन्द्रियं बाधते धूमो मात्राकालनिषेवितः|52.1|
यथाभिहितनलिकया पाने गुणं दर्शयति---दूरादित्यादि||51.2-52.1||
</5-51.2-52.1>
<5-52.2-56.1>
यदा चोरश्च कण्ठश्च शिरश्च लघुतां व्रजेत्||52.2||
कफश्च तनुतां प्राप्तः सुपीतं धूममादिशेत्|
अविशुद्धः स्वरो यस्य कण्ठश्च सकफो भवेत्||53||
स्तिमितो मस्तकश्चैवमपीतं धूममादिशेत्|
तालु मूर्धा च कण्ठश्च शुष्यते परितप्यते||54||
तृष्यते मुह्यते जन्तू रक्तं च स्रवतेऽधिकम्||
शिरश्च भ्रमतेऽत्यर्थं मूर्च्छा चास्योपजायते||55||
इन्द्रियाण्युपतप्यन्ते धूमेऽत्यर्थं निषेविते|56.1|	केचिद्धूमसम्यक्पानादिलक्षणं ग्रन्थं पठन्ति|
तत्र,यदा चोरश्चेत्यादि सम्यग्धूमपानलक्षणम्, अविशुद्ध इत्याद्ययोगलक्षणं, ताल्वित्याद्यतियोगलक्षणम्||52.2-56.1||
</5-52.2-56.1>
<5-56.2-63.1>
वर्षे(1) (1.`वर्त्मवर्षे' इति पा०) वर्षेऽणुतैलं च कालेषु त्रिषु ना चरेत्||56.2||
प्रावृट्शरद्वसन्तेषु गतमेघे नभस्तले|
नस्यकर्म यथाकालं यो यथोक्तं निषेवते||57||
न तस्य चक्षुर्न घ्राणं न श्रोत्रमुपहन्यते|
न स्युः श्वेता न कपिलाः केशाः श्मश्रूणि वा पुनः||58||
न च केशाः प्रमुच्यन्ते(2) (2.`प्रलुच्यन्ते' इति पा०) वर्धन्ते च विशेषतः|
मन्यास्तम्भः शिरः शूलमर्दितं हनुसंग्रहः||59||
पीनसार्धावभेदौ च शिरः कम्पश्च शाम्यति|
सिराः शिरः कपालानां सन्धयः स्नायुकण्डराः||60||
नावनप्रीणिताश्चास्य लभन्तेऽभ्यधिकं बलम्|
मुखं प्रसन्नोपचितं स्वरः स्निग्धः स्थिरो महान् 61
सर्वेन्द्रियाणां वैमल्यं बलं भवति चाधिकम्|
न चास्य रोगाः सहसा प्रभन्त्यूर्ध्वजत्रुजाः||62||
जीर्यतश्चोत्तमाङ्गेषु(3) (3.`ओश्चोत्तमाङ्गे च' इति पा०) जरा न लभते बलम्|63.1|
धूमनस्ययोर्नासाद्वारसामान्याद्धूममनु नस्यं ब्रूते---वर्ष इत्यादि|
अणूनां स्रोतसां हितमित्यणुतैलं, तच्चाग्रे वक्ष्यमाणम्|
शिरः कपालानामेव सिराः सन्धयः स्नायुकण्डराश्च|
उत्तमाङ्गेष्विति बहुवचनं शिरसोऽभ्यर्हितत्वात्; यदि वा जरा वलीपलितादिलक्षणा या सा उत्तमा प्रकर्षप्राप्ताऽङ्गेषु मस्तकादिषु निषिध्यते||56.2-63.1||
</5-56.2-63.1>
<5-63.2-71.1>
चन्दनागुरुणी पत्रं दार्वीत्वङ्मधुकं बलाम्||63.2||
प्रपौण्डरीकं सूक्ष्मैलां विडङ्गं बिल्वमुत्पलम्|
ह्रीबेरमभयं वन्यं त्वङ्मुस्तं सारिवां स्थिराम्||64||
जीवन्तीं पृश्निपर्णीं च सुरदारु(4) (4.`सुराह्वं पृश्निपर्णीं च जीवन्तीं च' इति पा०) शतावरीम्|
हरेणुं बृहतीं व्याघ्रीं सुरभीं पद्मकेशरम्||65||
विपाचयेच्छतगुणे माहेन्द्रे विमलेऽम्भसि|
तैलाद्दशगुणं शेषं कषायमवतारयेत्||66||
तेन तैलं कषायेण दशकृत्वो विपाचयेत्|
अथास्य दशमे पाके समांशं(5) (5.`समानं' इति पा०) छागलं पयः||67||
दद्यादेषोऽणुतैलस्य नावनीयस्य संविधिः|
अस्य मात्रां प्रयुञ्जीत तैलस्यार्धपलोन्मिताम्||68||
स्निग्धस्विन्नोत्तमाङ्गस्य पिचुना नावनैस्त्रिभिः|
त्र्यहात्त्र्यहाच्च सप्ताहमेतत् कर्म समाचरेत्||69||
निवातोष्णसमाचारी(1) (1.`निवातोष्णसमाचारो' इति पा०) हिताशी नियतेन्द्रियः|
तैलमेतत्त्रिदोषघ्नमिन्द्रियाणां बलप्रदम्||70||
प्रयुञ्जानो यथाकालं यथोक्तानश्नुते गुणान्|71.1|
चन्दनेत्यादौ दार्व्यास्त्वक् दार्वीत्वक् जीवन्ती सुवर्णनाला स्वनामप्रसिद्धा, सुरभी शूकशिम्बा, पद्मस्य केशरं पद्मकेशरम्|
माहेन्द्रे आन्तरिक्षे|
शतगुणे तैलादिति योज्यम्|
दशगुणमित्येतदपि तैलादिति योजनीयम्|
अत्र तु क्वाथ्यभेषजं तावन्मानं ग्राह्यं यावता क्वाथार्थोपात्तं पानीयं भेषजचतुर्गुणं भवति, "क्वाथ्याच्चतुर्गुणं वारि" इत्यस्याबाधितत्वात्, न तु भेषजाच्छतगुणेऽम्भसीत्येवं व्याख्येयं; यदाह %जतूकर्णः%---"पक्त्वाऽथाम्बुशतप्रस्थे दशभागस्थितेन तु|
 तैलप्रस्थं पचेत्तेन छागीक्षीरेण संयुतम्" इति|
 यदि वा, तैलप्रमाणानुमानेनैव "स्नेहाच्चतुर्गुणं क्वाथ्यं" इति परिभाषया क्वाथ्यद्रव्यपरिमाणं व्यवस्थापनीयम्|
 पिचुनेति तूलकपिण्डिकया|
नावनैस्त्रिभिः वारत्रयेणेत्यर्थः|
त्र्यहात्त्र्यहादिति एकैकं दिनमन्तरीकृत्य, सप्ताहमिति अन्तरितदिनानि वर्जयित्वा; तेनैकैकस्मिन् ऋतौ त्रयोदशाहान्नस्यप्रयोगः समाप्यते||63.2-71.1||
</5-63.2-71.1>
<5-71.2-76.1>
आपोथिताग्रं द्वौ कालौ कषायकटुतिक्तकम्||71.2||
भक्षयेद्दन्तपवनं दन्तमांसान्यबाधयन्|
निहन्ति गन्धं वैरस्यं जिह्वादन्तास्यजं मलम्||72||
निष्कृष्य रुचिमाधत्ते सद्यो दन्तविशोधनम्|
करञ्जकरवीरार्कमालतीककुभासनाः||73||
शस्यन्ते दन्तपवने ये चाप्येवंविधा द्रुमाः|
सुवर्णरूप्यताम्राणि त्रपुरीतिमयानि च||74||
जिह्वानिर्लेखनानि स्युरतीक्ष्णान्यनृजूनि च|
जिह्वामूलगतं यच्च मलमुच्छ्वासरोधि च||75||
दौर्गन्ध्यं भजते तेन तस्माज्जिह्वां विनिर्लिखेत्|76.1|
स्थानप्रत्यासत्त्यो दन्तकाष्ठगुणान् दर्शयति---आपोथितेत्यादि|
द्विकालं सायं प्रातरिति|
दन्तान् पुनातीति दन्तपवनं दन्तकाष्ठम्|
निष्कृष्य मलमिति संबन्धः|
ककुभः अर्जुनः|
एवंविधा एवंरसा इत्यर्थः||71.2-76.1||
</5-71.2-76.1>
<5-76.2-77>
धार्याण्यास्येन वैशद्यरुचिसौगन्ध्यमिच्छता||76.2||
जातीकटुकपूगानां लवङ्गस्य फलानि च|
कक्कोलस्य फलं पत्रं ताम्बूलस्य शुभं तथा|
तथा कर्पूरनिर्यासः सूक्ष्मैलायाः फलानि च||77||
कटुकं लताकस्तूरी|
यद्यपि लवङ्गस्य वृन्तमभिप्रेतं तथाऽपि बहूनां फलस्य ग्राह्यत्वाच्छत्रिणो गच्छन्तीति न्यायेन सामान्येन फलमित्युक्तम्||76.2-77||
</5-76.2-77>
<5-78-89>
हन्वोर्बलं स्वरबलं वदनोपचयः परः|
स्यात् परं च रसज्ञानमन्ने च रुचिरुत्तमा||78||
न चास्य कण्ठशोषः स्यान्नौष्ठयोः स्फुटनाद्भयम्|
न च दन्ताः क्षयं यान्ति दृढमूला भवन्ति च||79||
न शूल्यन्ते न चाम्लेन हृष्यन्ते भक्षयन्ति च|
परानपि खरान् भक्ष्यांस्तैलगण्डूषधारणात्||80||
नित्यं स्नेहार्द्रशिरसः शिरः शूलं न जायते|
न खालित्यं न पालित्यं न केशाः प्रपतन्ति च||81||
बलं शिरः कपालानां विशेषेणाभिवर्धते|
दृढमूलाश्च दीर्घाश्च कृष्णाः केशा भवन्ति च||82||
इन्द्रियाणि प्रसीदन्ति सुत्वग्भवति चाननम्(1)|(1.`चामलम्' इति पा०) निद्रालाभः सुखं च स्यान्मूर्ध्नि तैलनिषेवणात्||83||
न कर्णरोगा वातोत्था न मन्याहनुसंग्रहः|
नोच्चैः श्रुतिर्न बाधिर्यं स्यान्नित्यं कर्णतर्पणात्||84||
स्नेहाभ्यङ्गाद्यथा कुम्भश्चर्म स्नेहविमर्दनात्|
भवत्युपाङ्गादक्षश्च दृढः क्लेशसहो यथा||85||
तथा शरीरमभ्यङ्गाद्दृढं सुत्वक् च जायते|
प्रशान्तमारुताबाधं क्लेशव्यायामसंसहम्||86||
स्पर्शनेऽभ्यधिको वायुः स्पर्शं च त्वगाश्रितम्|
त्वच्यश्च परमभ्यङ्गस्तस्मात्तं(2) (2.`परमोऽभ्यङ्गः' इति पा०) शीलयेन्नरः||87||
न चाभिघाताभिहतं गात्रमभ्यङ्गसेविनः|
विकारं भजतेऽत्यर्थं बलकर्मणि वा क्वचित्||88||
सुस्पर्शोपचिताङ्गश्च बलवान् प्रियदर्शनः|
भवत्यभ्यङ्गनित्यत्वान्नरोऽल्पजर एव च||89||
हन्वोरित्यादि स्नेहगण्डूषगुणाः|
नित्यमित्यादि निषेवणादित्यन्तं शिरस्तैलगुणाः|
मूर्ध्नि तैलनिषेवणादित्युक्तेऽपि स्नेहार्द्रशिरस इति यत् करोति, तेन यावता तैलेनार्द्रशिराः स्यात्तावन्मूर्ध्नि तैलं सेव्यमिति दर्शयति|
स्नेहाभ्यङ्गादित्यादि|
उपाङ्गस्नेहदानात्, अक्षो रथस्य चक्रनिबन्धनकाष्ठम्|
बहुदृष्टान्तकरणं तु कस्यचित् किञ्चित् प्रसिद्धं भविष्यति न हि सर्वं सर्वत्र प्रसिद्धमित्यभिप्रायेण; यदि वा स्नेहस्य नानाकार्यकरणशक्त्युपदर्शार्थम्|
स्पर्शने स्पर्शनेन्द्रिये वायुरधिकः; वैद्यकदर्शने पाञ्चभौतिकत्वादिन्द्रियस्येत्यर्थः|
 त्वच्यश्च परमभ्यङ्ग इति चकाराद्वातहितश्च, एतेनाश्रितस्य वाताधिकस्य स्पर्शनेन्द्रियस्य, आश्रयस्य च त्वचो हित इत्युक्तं भवति|
 बलेन संपाद्यं कर्म बलकर्म गुरुभारहरणादि||78-89||
</5-78-89>
<5-90-92>खरत्वं स्तब्धता(3) (3.`शुष्कता' इति पा०) रौक्ष्यं श्रमः सुप्तिश्च पादयोः|
सद्य एवोपशाम्यन्ति पादाभ्यङ्गनिषेवणात्||90||
जायते सौकुमार्यं च बलं स्थैर्यं च पादयोः|
दृष्टिः प्रसादं लभते मारुतश्चोपशाम्यति||91||
न च स्याद्गृध्रसीवातः(1) (1.`न तस्य गृध्रसी वाताः' इति पा०) पादयोः स्फुटनं न च|
न सिरास्नायुसंकोचः पादाभ्यङ्गेन पादयोः||92||
खरत्वमित्यादि पादाभ्यङ्गगुणाः|
प्रथमं पादयोरिति पदं खरत्वादिविशेषणार्थं, द्वितीयं तु बलादेः कालान्तरोत्पादसूचनार्थं, तृतीयं तु स्फुटनविशेषणार्थं, चतुर्थं तु सिरास्नायुविशेषणार्थं, शिष्टं तु पादाभ्यङ्गेनेति पदं दूरान्तरितस्य पादाभ्यङ्गस्य स्मरणार्थम्||90-92||
</5-90-92>
<5-93-94>
दौर्गन्ध्यं गौरवं तन्द्रां कण्डूं मलमरोचकम्|
स्वेदबीभत्सतां हन्ति शरीरपरिमार्जनम्||93||
पवित्रं वृष्यमायुष्यं श्रमस्वेदमलापहम्|(2) (2.`काम्यं पुष्टिबलप्रदम्|
सौमनस्यमलक्ष्मीघ्नं स्नानमोजस्करं परम्||' इति पा०) शरीरबलसन्धानं स्नानमोजस्करं परम्||94||
अभ्यङ्गपूर्वकत्वादुद्वर्तनस्य तमनु परिमार्जनमुद्वर्तनं ब्रूते--दौर्गन्ध्यमित्यादि|
स्वेदेन बीभत्सता स्वेदबीभत्सता|
शरीरस्य बलेन सन्धानं योजनं करोतीत्यर्थः||93-94||
</5-93-94>
<5-95-102>
काम्यं यशस्यमायुष्यमलक्ष्मीघ्नं प्रहर्षणम्|
श्रीमत् पारिषदं शस्तं निर्मलाम्बरधारणम्||95||
वृष्यं सौगन्ध्यमायुष्यं काम्यं पुष्टिबलप्रदम्|
सौमनस्यमलक्ष्मीघ्नं गन्धमाल्यनिषेवणम्||96||
धन्यं मङ्गल्यमायुष्यं श्रीमद्व्यसनसूदनम्|
हर्षणं काम्यमोजस्यं रत्नाभरणधारणम्||97||
मेध्यं पवित्रमायुष्यमलक्ष्मीकलिनाशनम्|
पादयोर्मलमार्गाणां शौचाधानमभीक्ष्णशः||98||
पौष्टिकं वृष्यमायुष्यं शुचि रूपविराजनम्|
केशश्मश्रुनखादीनां कल्पनं संप्रसाधनम्||99||
चक्षुष्यं स्पर्शनहितं पादयोर्व्यसनापहम्|
बल्यं पराक्रमसुखं वृष्यं पादत्रधारणम्||100||
ईतेः(3) (3.`ईतेर्विधमनं' इति पा०) प्रशमनं बल्यं गुप्त्यावरणशङ्करम्|
घर्मानिलरजोम्बुघ्नं छत्रधारणमुच्यते||101||
स्खलितः संप्रतिष्ठानं शत्रूणां च निषूदनम्|
अवष्टम्भनमायुष्यं भयघ्नं दण्डधारणम्||102||
श्रीमदिति शोभायुक्तम्|
परिषदि शस्तं पारिषदम्|
शस्तं मङ्गल्यम्|
व्यसनं सर्पपिशाचाद्यभिघातः|
रत्नवदाभरणानि, रत्नं तु विशुद्धमाणिक्यहीरकमुक्ताफलसुवर्णादि|
शौचाधानं पानीयेन मृदा च|
 अभीक्ष्णशः पुनः पुनः|
 शुचि शुचिताकारकम्|
 कल्पनं छेदनं, संप्रसाधनं मण्डनम्; एतच्च यथायोग्यतया योजनीयं; केशानां प्रसाधनं सम्यग्बधनादि, श्मश्रूणां कल्पनमेव, नखस्य तु कल्पनमलक्तकादिदानेन प्रसाधनं च|
 आदिग्रहणेन नासालोमकल्पनादि गृह्यते|
 पादयोरिति स्पर्शनहितमित्यनेन व्यसनापहमित्यनेन च संबध्यते|
पादत्रं पादध्री, पादुकेति यावत्|
अत्र च वृष्यत्वचक्षुष्यत्वे प्रभावात्; यदि वा पादसंबद्धनेत्रपोषिकानाडीप्रत्यवायहरणाच्चक्षुष्यम्|
ईती रोगादिदुर्दैवम्|
गुप्तिः पिशाचादिभ्यो रक्षा, शङ्करं कल्याणकरम्|
अवष्टम्भनं बलप्रदम्|
भयघ्नं सर्पादिभ्यः||95-102||
</5-95-102>
<5-103>
नगरी नगरस्येव रथस्येव रथी यथा|
स्वशरीरस्य मेधावी कृत्येष्ववहितो भवेत्||103||
संप्रत्यनुक्तस्वस्थविध्युपसंग्रहार्थं तथोपदिष्टस्यावधानेन करणार्थमाह---नगरीत्यादि|
कृत्येषु करणीयेषूक्तेष्वनुक्तेषु च|
नगरदृष्टान्तेनान्तरप्रत्यवायहेतुविघातकारिणि कृत्येऽवधानं दर्शयति, रथदृष्टान्तेन च बाह्यस्पर्शादिपरिहारके कृत्येऽवधानं दर्शयति|
नगरोच्छेदे ह्यान्तरो दुष्टजनसंबन्ध एव हेतुः प्रायो भवति, रथभङ्गे तु बाह्यश्वभ्रविषमपतनादिः||103||
</5-103>
<5-104>
भवति चात्र---
वृत्त्युपायान्निषेवेत ये स्युर्धर्माविरोधिनः|
शममध्ययनं चैव सुखमेवं समश्नुते||104||
प्रधानभूतां शरीरप्रत्यवेक्षां कृत्वा स्वस्थेन सता यदन्यच्च कर्तव्यं तदाह---वृत्त्युपायानित्यादि|
वृत्तिः वर्तनं, तस्योपायाः कृष्यादयो धनैषणायां तिस्रैषणीये वाच्याः|
शमः शान्तिः, अध्ययनं वेदाध्ययनं, निषेवेतेति संबन्धः|
एवं सति सुखं समश्नुते प्राप्नोति|
एतेन कृष्यादिभ्योऽर्थः, शान्त्यध्ययनाभ्यां धर्मः, अर्थधर्माभ्यां च सुखलक्षणः कामः, इति त्रिवर्गानुष्ठानं दर्शितं भवति||104||
</5-104>
<5-105-111>
तत्र श्लोकाः---
मात्रा द्रव्याणि मात्रां च संश्रित्य गुरुलाघवम्|
द्रव्याणां गर्हितोऽभ्यासो येषां, येषां च शस्यते||105||
अञ्जनं धूमवर्तिश्च त्रिविधा वर्तिकल्पना|
धूमपानगुणाः कालाः पानमानं च यस्य यत्||106||
व्यापत्तिचिह्नं भैषज्यं धूमो येषां विगर्हितः|
पेयो यथा यन्मयं च नेत्रं यस्य च यद्विधम्||107||
नस्यकर्मगुणा नस्तः कार्यं यच्च यथा यदा|
भक्षयेद्दन्तपवनं यथा यद्यद्गुणं च यत्||108||
यदर्थं यानि चास्येन धार्याणि कवलग्रहे|
तैलस्य ये गुणा दिष्टाः(1) (1.`दृष्टाः' इति पा०) शिरस्तैलगुणाश्च ये||109||
कर्णतैले तथाऽभ्यङ्गे पादाभ्यङ्गेऽङ्गमार्जने|
स्नाने वाससि शुद्धे च सौगन्ध्ये रत्नधारणे||110||
शौचे संहरणे लोम्नां पादत्रच्छत्रधारणे|
गुणा मात्राशितीयेऽस्मिंस्तथोक्ता(2) (2.`यथोक्ताः' इति पा०) दण्डधारणे||111||
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने मात्राशितीयो नाम पञ्चमोऽध्यायः समाप्तः||5||
मात्रेत्यादि अध्यायार्थसंग्रहः|
मात्रोक्ता यावद्ध्यस्याशनमित्यादिना|
तथा द्रव्याणि तत्र शालीत्यादिना|
मात्रां चाश्रित्य गुरुलाघवमिति प्रकृतिलघून्यपि मात्रामेवापेक्षन्ते इत्येवंप्रकारेणोक्तम्|
पानस्य मानं पानमानम्, आपानास्त्रिस्त्रयस्त्रय इत्यादि|
नस्तः कार्यं यदिति अणुतैलम्|
यथेति पिचुनेत्यादि|
यदेति प्रावृट्शरदित्यादि|
शेषं सुगमम्||105-111||
</5-105-111>
इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायामायुर्वेददीपिकायां द्वितीये स्वस्थवृत्तचतुष्के मात्राशितीयो नाम पञ्चमोऽध्यायः||5||
(प्रोओङ् चोम्प्लटेड्)	षष्ठोऽध्यायः|
			  --**--
<6-1-2>
अथातस्तस्याशितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 ||
इति ह स्माह भगवानात्रेयः|| 2 ||
मात्राशितीये मात्रावदाहारस्य बलादिहेतुत्वं प्रतिपादितं, तच्च ऋतुसात्म्यमपेक्ष्य कृतस्याहारस्य भवति; तेन, ऋतुप्रविभागपूर्वकमृतुसात्म्याभिधायकं तस्याशितीयं ब्रूते|| 1 || 2 ||
</6-1-2>

<6-3>
	तस्याशिताद्यादाहाराद्बलं वर्णश्च वर्धते|
	यस्यर्तुसात्म्यं विदितं चेष्टाहारव्यपाश्रयम्|| 3 ||

	अशिताद्यादिति अशितपीतलीढजग्धात्| बलं वर्णश्चेति चकारेण पूर्वाध्यायोक्तसुखायुषी अपि गृह्येते; यदि वा बलवर्णाभ्यामेव नान्तरीयकं कृत्स्नं धातुसाम्यकार्यं सुखादि गृह्यते| विदितमित्यनेन सम्यक्ज्ञानपूर्वकमृतुसात्म्यानुष्ठानं दर्शयति| चेष्टाग्रहणेन व्यवायव्यायामाभ्यङ्गादीनां ग्रहणम्| चेष्टाहारव्यपाश्रयं चेष्टाहारगोचरम्|| 3 ||
</6-3>

<6-4>
	इह खलु संवत्सरं षडङ्गमृतुविभागेन विद्यात्|
तत्रादित्यस्योदगयनमादानं च त्रीनृतूञ्छिशिरादीन् ग्रीष्मान्तान् व्यवस्येत्, वर्षादीन् पुनर्हेमन्तान्तान् दक्षिणायनं विसर्गं च|| 4 ||

	ऋतुज्ञानमन्तरा ऋतुसात्म्यज्ञानं न संभवतीत्यृतूनामुपयुक्तस्वरूपज्ञानार्थमाह---इहेत्यादि| ऋतुप्रतिपादनप्रस्तावे संवत्सरं विद्यादिति संवत्सरप्रतिपादनमृतूनामेव मिलितानां संवत्सरत्वप्रतिपादनार्थम्| मेलकश्च बुद्ध्या व्यवह्रियते,(1) (1.`क्रियते' इति पा०|) न तु परमार्थतः ऋतूनां मेलकोऽस्ति| ऋतूनां संवत्सरात्मकत्वं पुनः पुनस्त एवर्तवः परावर्तन्त इति ज्ञानार्थमवश्यं प्रतिपादनीयम्| इहेति इह प्रकरणे, षडङ्गं विद्यात्; अन्यत्र तु रोगभिषग्जितीयादौ तत्तत्कार्यवशादन्यथाऽपि| उक्तं च---"शीतोष्णवर्षलक्षणः काल" इत्यादि| षडङ्गमिति समाहारे द्विगुः, ऋतुव्यतिरेकेण संवत्सरस्याविद्यमानत्वात्; यदि वा समुदायिभ्योऽन्यः समुदाय इत्याश्रित्य बहुव्रीहिः कार्यः| तत्रेति ऋतुविभागकथने| उदगू उत्तरां दिशं प्रति, अयनं गमनमुदगयनम्| आददाति क्षपयति पृथिव्याः सौम्यांशं(1) (1.`सौम्यं रसं' इति पा०|) प्राणिनां च बलमित्यादानम्| त्रीन् शिशिरादीनित्यनेनैव लब्धेऽपि ग्रीष्मान्तत्वे ग्रीष्मान्तानिति शिशिरस्यादिरिति विग्रहस्य तथाऽऽदिशब्दस्य प्रकारवाचितायाः प्रतिषेधार्थम्| एवं हेमन्तान्तानिति च व्याख्येयम्| दक्षिणां दिशं प्रति अयनं दक्षिणायनम्| विसृजति जनयति आप्यमंशं प्राणिनां च बलमिति विसर्गः| संज्ञाप्रणयनं च व्यवहारार्थं, निरुक्तिप्रतीयमानार्थप्रतिपादनार्थं च|| 4 ||
</6-4>

<6-5>
	विसर्गे पुनर्वायवो नातिरूक्षाः प्रवान्ति, इतरे पुनरादाने; सोमश्चाव्याहतबलः शिशिराभिर्भाभिरापूरयञ्जगदाप्याययति शश्वत्, अतो विसर्गः सौम्यः| आदानं पुनराग्नेयं; तावेतावर्कवायू सोमश्च कालस्वभावमार्गपरिगृहीताः कालर्तुरसदोषदेहबलनिर्वृत्तिप्रत्ययभूताः समुपदिश्यन्ते|| 5 ||

विसर्गधर्मं निर्दिशति---विसर्गे पुनरित्यादि| यद्यपि चादानमादौ पठितं, तथापि प्रतिलोमतन्त्रयुक्त्याऽऽदौ विसर्गगुणकथनं; यदि वा प्रथममादानस्योत्तरायणरूपस्य प्रशस्तत्वादग्रेऽभिधानम्, इह तु विसर्गस्य बलजनकत्वेनाभिप्रेतत्वादग्रेऽभिधानम्| नातिरूक्षा इति सौम्यविसर्गकालसंबन्धेन मन्दीकृतरौक्ष्याः प्रवान्तीति| इतरे पुनरादान इति अप्रशान्तातिरूक्षाश्च, आग्नेयादानसंबन्धाहितरूक्षत्वात्|(2) (2.`ओसबन्धवर्धितरूक्षत्वात्' इति पा०|) सोमश्चेत्यादि प्रकृतेन विसर्गेण संबध्यते| अव्याहतबल इति कालमार्गमेघवातादिभिस्तदा सूर्यस्य सोमपरिपन्थिनो हतबलत्वात्| शिशिराभिः शीताभिः| शश्वदिति छेदः| सौम्यः सोमगुणप्रधानः| आग्नेयम् अग्निगुणप्रधानम्, अप्रतिहतबलत्वेनेत्यर्थः| नन्वेतावतेवादित्यचन्द्रवातानां बलवत्त्वमबलवत्त्वं च कथं भवतीत्याह---तावेतावित्यादि| कालो देवतारूपः, स च नित्यरूपोऽपि प्राणिनामदृष्टेन नानारूपेण गृहीतः सन् कदाचित् सूर्यबलवायुबलसोमबलादीन् करोति; स्वभावः सूर्यस्य सौम्यांशक्षयकर्तृत्वादिर्वायोर्विरूक्षणादिः सोमस्याप्यायनादिः; मार्गो दक्षिण उत्तरश्च, तत्र दक्षिणः कर्कटादयो धनुरन्ताः, मकरादिरुत्तरः| एते च कालस्वभावमार्गपरिग्रहा यथासंभवं बोद्धव्याः; न हि सोमे मार्गपरिग्रहः कं(कि)ञ्चिद्विशेषमावहति, वायोश्च मार्गपरिग्रह एव नास्ति| परिगृहीताः संबद्धाः| कालर्त्वादीनां निर्वृत्तिप्रत्ययभूता निष्पत्तिकारणभूताः, उपदिश्यन्ते `आचार्यैः' इति शेषः; कालः संवत्सरोऽयनद्वयं च, ऋतवः शिशिरादयः, देहस्य बलं देहबलम्| अन्ये तु ब्रूवते---संवत्सरस्यायनद्वयस्य च ऋतुमेलकरूपत्वादृतुग्रहणेनैव ग्रहणं लब्धं, तेन कालग्रहणमृतुविशेषणं, तेन कालरूपः ऋतुरिति स्त्रीणामेवार्तवदर्शनं यदृतुस्तद्व्यावर्त्यते| प्रत्ययभूता इत्यत्र भूतशब्द उपमाने| केचिद्व्याख्यानयन्ति---`अर्कवायू' इत्येकतया पठित्वा `सोमश्च' इति यत् पृथक् पठति, तेनार्कवाय्वोर्मिलितयोरादानं प्रति कारणत्वं, विसर्गं प्रति पृथगेव सोमस्य कारणत्वमिति दर्शयति| एवं बलहरणबलकरणादिष्वपि बोद्धव्यम्|| 5 ||
</6-5>

<6-6>
	तत्र रविर्भाभिराददानो जगतः स्नेहं वायवस्तीव्ररूक्षाश्चोपशोषयन्तः शिशिरवसन्तग्रीष्मेषु यथाक्रमं रौक्ष्यमुत्पादयन्तो रूक्षान् रसांस्तिक्तकषायकटुकांश्चाभिवर्धयन्तो नृणां दौर्बल्यमावहन्ति|| 6 ||

	तत्रेत्यादि| आददान उच्छोषयन्| जगतः स्थावरजङ्गमस्य| स्नेहं सारं सौम्यभागमित्यर्थः| न केवलं रविः, वायवश्च शोषयन्तः स्नेहमिति संबन्धः| तीव्राश्च रूक्षाश्च तीव्ररूक्षाः; यदि वा तीव्रं रौक्ष्यं येषां ते तीव्ररूक्षाः; एतच्चादाने तीव्रेण रविणा संबन्धाद्वायोर्भवति योगवाहित्वाद्वायोः| उक्तं हि---"योगवाही (हः) परं वायुः संयोगादुभयार्थकृत्" (चि.अ.3) इत्यादि| यथाक्रममिति शिशिरे रौक्ष्यमल्पं तिक्तं रसमल्पं च दौर्बल्यं, तथा वसन्ते मध्यं रौक्ष्यं कषायं रसं मध्यं दौर्बल्यं, तथा ग्रीष्मे प्रकृष्टं रौक्ष्यं कटुकं रसं महच्च दौर्बल्यं दर्शयति| यद्यपि च कषायो रसो रूक्षतमः कटुकश्च रूक्षतरः यदुक्तं--"रोक्ष्यात् कषायो रूक्षाणां प्रवरो मध्यमः कटुः" (सू.अ.26) इत्यादि; रौक्ष्यप्रकर्षश्च ग्रीष्मे, मध्यबलं च रौक्ष्यं वसन्ते, तथाऽपि वाय्वग्निगुणबाहुल्यात् कटुकस्य वाय्वग्निगुणबहुले ग्रीष्मकाल एवोत्पत्तिः, पवनपृथिव्युत्कर्षवति तु वसन्ते पवनपृथिव्युत्कर्षजन्यस्य कषायस्योत्पत्तिः| यदुक्तं---"वाय्वग्निगुणभूयिष्ठत्वात् कटुकः, पवनपृथिव्यतिरेकात् कषायः" (सू.अ.26) इति| पृथिव्याद्युत्कर्षश्च कालविशेषप्रभावकृतः कार्यदर्शनादुन्नेयः| अभिवर्धयन्त इति वचनाद्यथास्वकाले तिक्तादीनामभिवृद्धिः सूच्यते, तेन न तदैकरसत्वम्| अत्र च क्रमवद्रौक्ष्योत्पत्तितिक्ताद्युत्पत्ती अपि दौर्बल्योत्पत्तौ कारणं, यतो रौक्ष्यमुत्पादयन्त इति तिक्तकषायकटुकानभिवर्धयन्त इति च हेतुगर्भविशेषणद्वयं कृत्वा दौर्बल्यमावहन्तीत्युक्तम्|| 6 ||
</6-6>

<6-7>
	वर्षाशरद्धेमन्तेषु तु दक्षिणाभिमुखेऽर्के कालमार्गमेघवातवर्षाभिहतप्रतापे, शशिनि चाव्याहतबले, माहेन्द्रसलिलप्रशान्तसन्तापे जगति, अरूक्षा रसाः प्रवर्धन्तेऽम्ललवणमधुरा यथाक्रमं तत्र बलमुपचीयते नृणामिति|| 7 ||

	वर्षेत्यादि| तुशब्दः पूर्वपक्षव्यावृत्तौ| दक्षिणाभिमुखे दक्षिणाशां गन्तुमुद्यत एवार्के, तेन विषुवदुदयोपलक्षितमध्यदेशादुत्तरेण(1) (1.`विषुवदुभयोपलक्षितमध्यदेशान्तरेण' इति पा०|) वर्तमानोऽपि रविर्यदैव दक्षिणाशां गन्तुमुद्यतो भवति तदैव क्षीयमाणबलो भवति, उत्तराशागमनप्रकर्षाहितबलप्रकर्षतया तु स्तोकस्तोकक्रमापचीयमानबलोऽपि तथा दुर्बलो न लक्ष्यते| एवमुत्तरायणेऽपि व्याख्येयम्| कालः पूर्वं व्याख्यातः, मार्ग इह दक्षिणाभिमुखः, मेघस्य वातो मेघवातः, वर्षणं वर्षः, एतैरभिहतप्रतापेऽर्क इति संबन्धः| वातस्त्विह मेघसंबन्धाहितशैत्योऽर्कतापपरिपन्थी भवति, शशिनोऽव्याहतबलत्वं सूर्यस्य परिपन्थिनोऽभिहतप्रतापत्वादनुगुणमेघवातवर्षणयोगाच्च| जगति स्थावरजङ्गमे| अत्र च "पृथिव्यग्निभूयिष्ठत्वादम्लः", सलिलाग्निभूयिष्ठत्वाल्लवण" (सू.अ.26) इत्युक्तं, तत् कथं सौम्ये विसर्गे तयोश्चाग्नेययोरुत्पाद इति न वाच्यम्, यतो बलप्रकर्षवतोऽर्कस्य क्षीयमाणबलस्यापि विषुवपर्यन्तं बलवत्त्वमस्त्येवेति व्युत्पादितमेव|| 7 ||
</6-7>

<6-8>
	भवति चात्र---
	आदावन्ते च दौर्बल्यं विसर्गादानयोर्नृणाम्|
	मध्ये मध्यबलं, त्वन्ते श्रेष्ठमग्रे च निर्दिशेत्|| 8 ||

	संप्रति शिशिरादौ बलह्रासः प्रतिपादितो वर्षादौ च बलोत्कर्षः; तत्र शिशिरे दुर्बला वर्षासु बलवन्तः प्राणिनो भवन्तीत्यादिदुर्ग्रहं निषेद्धुमाह---आदावन्ते चेत्यादि| विसर्गस्यादौ वर्षासु, आदानस्यान्ते ग्रीष्मे, दौर्बल्यं प्रकर्षं प्राप्तं निर्दिशेदिति संबन्धः; तथा मध्ये विसर्गस्य शरदि, आदानस्य मध्ये वसन्ते, मध्यं नातिक्षीणं नातिवृद्धं बलं विनिर्दिशेदिति योज्यं; तथाऽन्ते विसर्गस्य हेमन्ते, अग्रे च प्रथमे आदानस्य शिशिरे, श्रेष्ठं बलं विनिर्दिशेदिति योजना| एवं मन्यते---विसर्गप्रकर्षाहितबलप्रकर्षः पुरुष आदानस्यादौ शिशिरे स्तोकक्षीयमाणबलोऽपि बलवान् भवति, यथा---पौषमासान्ताहितवृद्धिप्रकर्षा निशा माघफाल्गुनयोः क्षीयमाणाऽपि दिवसान्महत्येव भवति| अनेन न्यायेन वर्षासु दौर्बल्यं, वसन्तशरदोश्च मध्यमं बलं बोद्धव्यम्| एवं कालर्तुरसदेहबलकारणत्वमर्कादीनां व्यवस्थापितं, दोषकारणत्वं त्वग्रे ऋतुविधाननिर्देशेऽभिधास्यते|| 8 ||	
</6-8>
<6-9-18>
शीते शीतानिलस्पर्शसंरुद्धो बलिनां बली|
पक्ता भवति हेमन्ते मात्राद्रव्यगुरुक्षमः|| 9 ||
स यदा नेन्धनं युक्तं लभते देहजं तदा|
रसं हिनस्त्यतो वायुः शीतः शीते प्रकुप्यति|| 10 ||
तस्मात्तुषारसमये स्निग्धाम्ललवणान्(1)रसान्| (1.`स्वाद्वम्ललवणान्' इति पा०|)
	औदकानूपमांसानां मेद्यानामुपयोजयेत्|| 11 ||
	बिलेशयानां मांसानि प्रसहानां भृतानि च|
	भक्षयेन्मदिरां शीधुं मधु चानुपिबेन्नरः|| 12 ||
	गोरसानिक्षुविकृतीर्वसां तैलं नवौदनम्|
	हेमन्तेऽभ्यस्यतस्तोयमुष्णं चायुर्न हीयते|| 13 ||
	अभ्यङ्गोत्सादनं मूर्ध्नि तैलं जेन्ताकमातपम्|
	भजेद्भूमिगृहं चोष्णमुष्णं गर्भगृहं तथा|| 14 ||
	शीतेषु संवृतं(1) (1.`शीते सुसंवृतं' इति पा०|)सेव्यं यानं शयनमासनम्|
	प्रावाराजिनकौषेयप्रवेणीकुथकास्तृतम्|| 15 ||
	गुरूष्णवासा दिग्धाङ्गो गुरुणाऽगुरुणा सदा|
	शयने प्रमदां पीनां विशालोपचितस्तनीम्|| 16 ||
	आलिङ्ग्यागुरुदिग्धाङ्गीं सुप्यात् समदमन्मथः|
	प्रकामं च निषेवेत मैथुनं शिशिरागमे|| 17 ||
	वर्जयेदन्नपानानि वातलानि लघूनि च|
	प्रवातं प्रमिताहारमुदमन्थं हिमागमे|| 18 ||

	वर्धमानबलप्रकर्षवत्तया हेमन्तस्याभिप्रेतत्वात्तत्सात्म्यमेवाग्रे प्राह---शीत इत्यादिना| शीते शीतगुणयुक्ते हेमन्ते, यद्यपि चानुक्ते शीत इति विशेषणे हेमन्तः शीत एव लभ्यते, तथाऽपि न पूर्वं क्वचिद्धेमन्ते शीतत्वं प्रतिपादितमिति प्रतिपाद्यते; यदि वा यदैव हेमन्ते शीतं महद्भवति तदैव विशेषेण वह्निर्बली भवति, नोपक्रममात्रेणापि, ऋतुव्यापत्तौ शीतायोग इति च शीत इति पदेन लभ्यते| हिमसंबन्धाद्विशेषेण शीतोऽनिलः शीतानिलः; विशेषेण शीतत्वं वायोर्योगवाहित्वाच्छीतकालसंबन्धादेव लब्धं पुनरभिधीयतेऽग्निसंरोधहेतुत्वात्|(2) (2.`अग्निसंबोधहेतुत्वात्' इति पा०|) वायुर्हि हिमसंबन्धादेव बहिर्निर्गच्छच्छरीरोष्मणो रोधं कृत्वा कुम्भकारपवनाहितपङ्कलेप इवान्तरस्य वह्नेर्वृद्धिमावहति| एतेन यदुच्यते---असमानाच्छीतवातात् कथमग्निवृद्धिरित्येतदपास्तम्| नह्यत्र शीतो वातोऽग्नित्वेन परिणमते, किं तर्हि निर्गच्छत्तेजः प्रतीपीभूतः| शीतानिलस्य स्पर्शः शरीरसंबन्ध इत्यर्थः| बलिनां प्राणिनां हेमन्तस्वभावाद्बली भवति; अनेन प्राणिबलवत्त्वमग्निबलवत्त्वे(3) (3.`प्राणिबलत्वमग्निबलत्वे' इति पा०|) हेतुरिति दर्शयति| उक्तं च %हस्तिवैद्यके% बालगजानां नीरोगत्वप्रतिपादने; यथा---"अव्याहतादभिप्रायात् प्रीतिः, प्रीतेर्बलं, बलात्| अग्निरग्नेश्च धातूनां बलं,(4) (4.`साम्यं' इति पा०|) नाशस्ततो रुजाम्" इति| मात्रया यद् गुरु अतिमात्रमित्यर्थः, द्रव्यतश्च द्रव्यस्वभावतश्च यद् गुरु नवधान्यादि, तत्क्षमः| एवंभूतो बली वह्निर्यदा युक्तं गुरुभूतं चान्नं न लभते, तदा देहजं रसं हिनस्ति क्षयं नयति; देहार्थं देहजातं वा देहजं धातुरूपं रसमित्यर्थः| अत इन्धनाभावे सति रसधातुक्षयाद्वायुः प्रकुप्यति हेमन्ते| हेत्वन्तरमाह वातकोपे---शीतः शीत इति; यस्मादयं शीतगुणो वायुः, तस्माच्छीतकाले हेमन्तलक्षणे समानं कारणमासाद्य कुप्यतीत्यर्थः| अत्र वृद्धो वायुर्मेदस्विनो यथाऽग्निवृद्धिं करोति, न तु वैषम्यमनतिवृद्धत्वात्, तथाऽग्निवृद्धिमेव करोति| यदुक्तं---"मेदसाऽऽवृतमार्गत्वाद्वायुः कोष्ठे विशेषतः| चरन् सन्धुक्षयत्यग्निमाहारं शोषयत्यपि" (सू.अ.21) इत्यादिनाऽष्टौनिन्दितीये| तस्मादिति देहजरसक्षयभयात्| प्रकरणलब्धेऽपि तुषारसमय इति यत् पुनः करोति, तद्विशेषेण तुषारपाते विशेषेण स्निग्धादीनां भोजनार्थम्| मेद्यानां मेदुराणाम्| औदकानूपमांसादयश्च हेमन्तकालकफचयसंवर्धका अपि महात्ययवातविकारप्रतिपक्षत्वेन व्यवायादिकफचयप्रतिपक्षयुक्तत्वाच्चाभिप्रेताः|(1) (1.`ओप्रतिपक्षयुक्तिद्वारा' इति पा०|) औदकाः कूर्मादयोऽन्नपाने वक्ष्यमाणाः, अनूपाः सृमरखङ्गादयः, बिलेशया गोधाप्रभृतयः, प्रसहा गोखरादयः| भृतं भट्टित्रमिति प्रसिद्धम्| हेमन्तेऽभ्यस्यत इति पुनर्हेमन्तग्रहणं हेमन्तं व्याप्यैवोष्णोदकसेवोपदर्शार्थम्| जेन्ताकः स्वेदविशेषो वक्ष्यमाणः| गर्भगृहं गृहकोष्ठकम्| हेमन्त इत्यनेनार्थलब्धेऽपि शीते शीतेष्विति पदं वर्षाकालादावपि शीतप्राप्तौ संवृतयानादिसेवोपदर्शनार्थम्| प्रावारो गुरुप्रावरणं कम्बलादि, अजिनं व्याघ्रादिचर्म, कौषेयं कोषकारकीटतन्तुमयं, प्रवेणी गोणीति प्रसिद्धा, कुथकश्चित्रकम्बलः| गुरुणाऽगुरुणेति अगुरुघनप्रलेपेनेत्यर्थः| विशालावायामेन, उपचितौ परिणाहेन| मैथुनसेवोपदेशश्चेह प्राणिनां बलवत्त्वेन शीतप्रतीकारकत्वेन चीयमानकफविरुद्धत्वेन च; %सुश्रुते%ऽपि हेमन्ते मैथुनसेवोक्ता; यदुक्तं---"तत्रापनीतहाराश्च प्रिया नायः स्वलङ्कृताः| रमयेयुर्यथाकामं बलादपि मदोत्कटाः" इति|| 9-18 ||
</6-9-18>

<6-19-21>
	हेमन्तशिशिरौ तुल्यौ शिशिरेऽल्पं विशेषणम्|
	रौक्ष्यमादानजं शीतं मेघमारुतवर्षजम्|| 19 ||
	तस्माद्धैमन्तिकः सर्वः शिशिरे विधिरिष्यते|
	निवातमुष्णं त्वधिकं शिशिरे गृहमाश्रयेत्|| 20 ||
	कटुतिक्तकषायाणि वातलानि लघूनि च|
	वर्जयेदन्नपानानि शिशिरे शीतलानि च|| 21 ||

	शिशिरविधिमाह---हेमन्तेत्यादि| विशेषणं विशेषः; शिशिरस्यादानारम्भत्वेन रौक्ष्यं, तथा मेघमारुतवर्षाः शिशिरेऽधिका भवन्ति तज्जं च शीतमधिकं हेमन्तादस्तीत्यर्थः| तस्मादिति हेमन्ततुल्यत्वाद्विशिष्टरौक्ष्यशीतयुक्तत्वाच्च हैमन्तिको विधिः| निवातमुष्णं त्विति तुशब्दः पक्षान्तरपरिग्रहार्थः; हेमन्तोक्तनिवातोष्णगृहाच्छिशिरे रूक्षातिशीतेऽधिकमुष्णं गृहमाश्रयेदित्यभिप्रायः| केचिदत्रासेव्यप्रतिपादकं ग्रन्थं पठन्ति, स त्वनार्षः|| 19-21 ||
</6-19-21>

<6-22-26>
	वसन्ते(2) (2.`हेमन्ते' इति %गङ्गाधर%संमतः पाठः|) निचितः श्लेष्मा दिनकृद्भाभिरीरितः|
	कायाग्निं बाधते रोगांस्ततः प्रकुरुते बहून्|| 22 ||
	तस्माद्वसन्ते कर्माणि वमनादीनि कारयेत्|
	गुर्वम्लस्निग्धमधुरं दिवास्वप्नं च वर्जयेत्|| 23 ||
	व्यायामोद्वर्तनं धूमं कवलग्रहमञ्जनम्|
	सुखाम्बुना शौचविधिं शीलयेत् कुसुमागमे|| 24 ||
	चन्दनागुरुदिग्धाङ्गो यवगोधूमभोजनः|
	शारभं शाशमैणेयं मांसं लावकपिञ्जलम्|| 25 ||
	भक्षयेन्निर्गदं सीधुं पिबेन्माध्वीकमेव वा|
	वसन्तेऽनुभवेत् स्त्रीणां काननानां च यौवनम्|| 26 ||

	वसन्त इत्यादिना वसन्तविधिमाह| निचितः संचितो वसन्तपूर्वकाले, ईरितो विलायितो वसन्ते| कायाग्निमिति कायनिर्वर्तकमग्निं जाठरं, न तु धात्वग्निविशेषमात्रम्| तत इत्यत्र चकारो लुप्तनिर्दिष्टो बोद्धव्यः, तेन ततोऽग्निवधाच्चेत्यर्थः; यदि वा ततोऽग्निवधानन्तरम्| वमनादीनि वमनप्रधानानि; तेन, आदानमध्यत्वेन यदि वातपित्तप्रकोपस्तथाविधो भवति तदा विरेचनास्थापनानुवासनानामपि प्रवृत्तिर्भवति, शिरोविरेचनं तु कफजयार्थं कर्तव्यमेव| वसन्तशब्देन वमनं प्रति चैत्र एव बोद्धव्यः; येन, दोषचयाद्यर्थं पञ्चकर्मप्रवृत्त्यर्थं चाभिधातव्यप्रावृडाद्यृतुक्रमेण फाल्गुनचैत्रौ वसन्तो भवति, न वैशाखः| अनेनैवाभिप्रायेण पूर्वश्लोकेऽपि सामान्येन निचित इति कृतं, न तु हेमन्ते निचित इति; हेमन्त इत्युक्ते हि रसोत्पत्तिक्रमाभिहितमार्गशीर्षपौषात्मके हेमन्ते प्रकृतत्वाद्दोषचयो बुध्यते, स च नाभिप्रेतः; उक्तस्तु दोषचयादिक्रमोक्तपौषमाघात्मके हेमन्ते श्लेष्मचयः| सुखाम्बुना सुखोष्णाम्बुना| लावकपिञ्जलं मांसमिति संबन्धः| भक्षयेदिति च्छेदः| अनुभवेदिति भाषया श्लेष्मक्षयार्थं स्तोकं मैथुनमनुजानाति|| 22-26 ||
</6-22-26>
<6-27-32>
मयूखैर्जगतः स्नेहं ग्रीष्मे पेपीयते रविः|
स्वादु शीतं द्रवं स्निग्धमन्नपानं तदा हितम्|| 27 ||
शीतं सशर्करं मन्थं जाङ्गलमान्मृगपक्षिणः|
घृतं पयः सशाल्यन्नं भजन् ग्रीष्मे न सीदति|| 28 ||
मद्यमल्पं न वा पेयमथवा सुबहूदकम्|
लवणाम्लकटूष्णानि व्यायामं च(1) (1.`चात्र वर्जयेत्' इति पा०|) विवर्जयेत्|| 29 ||
	दिवा शीतगृहे निद्रां निशि चन्द्रांशुशीतले|
	भजेच्चन्दनदिग्धाङ्गः प्रवाते हर्म्यमस्तके|| 30 ||
	व्यजनैः पाणिसंस्पर्शैश्चन्दनोदकशीतलैः|
	सेव्यमानो भजेदास्यां मुक्तामणिविभूषितः|| 31 ||
	काननानि च शीतानि जलानि कुसुमानि च|
	ग्रीष्मकाले निषेवेत मैथुनाद्विरतो नरः|| 32 ||

	मयूखैरित्यादिना ग्रैष्मविधिमाह| मयूखैः तेजोभिः| स्नेहः सार इत्यर्थः| पेपीयते अत्यर्थं पिबति| मन्थः---"सक्तवः" सर्पिषा युक्ताः शीतवारिपरिप्लुताः| नात्यच्छा नातिसान्द्राश्च मन्थ इत्यभिधीयते"| मद्यमल्पमिति एकान्तमद्यसात्म्येन; नवेति मद्यस्य स्वभावपाकाभ्यामम्लस्य ग्रीष्मविरुद्धत्वेन; सुबहूदकमिति मद्यसात्म्यस्यैव, मद्यस्योष्णाम्लत्वाद्यपवादार्थं बहुतरं पानीयं प्रक्षिप्य पातव्यमिति दर्शयति; तेनैतत् फलति---यन्मद्यं ग्रीष्मे न पातव्यमेव तावत्; मद्यसात्म्यानां सात्म्यमद्यत्यागे सात्म्यत्यागजा रोगा भवन्ति, तेन तस्याल्पं वा सुबहूदकं वा देयमित्यर्थः| मुक्तैव मणिर्मुक्तामणिः| ग्रीष्मकाले चण्डातपे मध्याह्न इत्यर्थः| मैथुनोपरतिस्तु दिवानिशं बोद्धव्या|| 27-32 ||
</6-27-32>

<6-33-40>
	आदानदुर्बले देहे फला भवति दुर्बलः|
	स वर्षास्वनिलादीनां दूषणैर्बाध्यते पुनः|| 33 ||
	भूवाष्पान्मेघनिस्यन्दात् पाकादम्लाज्जलस्य च|
	वर्षास्वनग्निबले क्षीणे कुप्यन्ति पवनादयः|| 34 ||
	तस्मात् साधारणः सर्वो विधिर्वर्षासु शस्यते|
	उदमन्थं दिवास्वप्नमवश्यायं नदीजलम्|| 35 ||
	व्यायाममातपं चैव व्यवायं चात्र वर्जयेत्|
	पानभोजनसंस्कारान् प्रायः क्षौद्रान्वितान् भजेत् 36 
	व्यक्ताम्ललवणस्नेहं वातवर्षाकुलेऽहनि|
	विशेषशीते भोक्तव्यं वर्षास्वनिलशान्तये|| 37 ||
	अग्निसंरक्षणवता यवगोधूमशालयः|
	पुराणा जाङ्गलैर्मांसैर्भोज्या यूषैश्च संस्कृतैः|| 38 ||
	पिबेत् क्षौद्रान्वितं चाल्पं माध्वीकारिष्टमम्बु वा|
	माहेन्द्रं तप्तशीतं वा कौपं सारसमेव वा|| 39 ||
	प्रघर्षोद्वर्तनस्नानगन्धमाल्यपरो भवेत्|
	लघुशुद्धाम्बरः स्थानं भजेदक्लेदि वार्षिकम्|| 40 ||

	वर्षाविधिमाह---आदानेत्यादि| देहस्य दुर्बलत्वे पक्ताऽपि दुर्बलो भवति, देहबलानुविधायित्वाद्वह्नेः| एतच्च बलिनां बली भवतीत्यत्र व्युत्पादितम्| स दुर्बलो वह्निः| अनिलादीनामिति अनिलप्रधानानाम्| वर्षासु वातादयः कुतः कुप्यन्तीत्याह---भूबाष्पादित्यादि| भूबाष्पः प्रभावादेव त्रिदोषकोपकः| मेघनिस्यन्दो वातश्लेष्मकारकः| अम्लपाकता जलस्य वर्षास्वभावकृता पित्तश्लेष्मकरी| अग्निबले क्षीण(1) (1.`हीने' इति पा०|) इत्यनेनादानाहितमग्निमान्द्यमपि दोषप्रकोपकमिति दर्शयति| अग्निमान्द्यं चापाकविदाहाभ्यां कफपित्तकारि, धातुपोषकरसानुत्पादाच्च धातुक्षयेण वातकारि| एतेन वर्षासु वह्निमान्द्येन वातादिकोपः, वातादिकोपेन च वह्निमान्द्यमिति दर्शितम्| यदुक्तं %वाग्भटे%---"भूबाष्पेणाम्लपाकेन मलिनेन च वारिणा| वह्निनैव च मन्देन तेष्वित्यन्योऽन्यदूषिषु|| साधारणो विधिः कार्यस्त्रिदोषघ्नोऽग्निदीपनः" (वा.सू.अ.3) इति| उदकप्रधानो मन्थ उदमन्थः| पानम् उदकादि, भोजनं रक्तशाल्यादि, तयोः संस्काराः संस्कारवन्त्यन्नपानानीत्यर्थः| क्षौद्रं च यद्यपि वातप्रकोपि, तथाऽपि वार्षिकक्लेदशमनार्थं स्वल्पमात्रया क्षौद्रान्वितपदेन विहितम्| विशेषशीत इति हेमतुगर्भविशेषणं; तेनात्यर्थशीते दिवसे यस्मान्महात्ययस्य वातस्य कोपो भवति ततस्तज्जयार्थं वर्षाकालप्रभावक्रियमाणपित्तचयानुगुणयोरप्यम्ललवणयोरुपयोगः कर्तव्य इति दर्शितं भवति|| 33-40 ||
</6-33-40>

<6-41-48>
	वर्षाशीतोचिताङ्गानां सहसैवार्करश्मिभिः|
	तप्तानामाचितं पित्तं प्रायः शरदि कुप्यति|| 41 ||
	तत्रान्नपानं मधुरं लघु शीतं सतिक्तकम्|
	पित्तप्रशमनं सेव्यं मात्रया सुप्रकाङ्क्षितैः|| 42 ||
	लावान् कपिञ्जलानेणानुरभ्राञ्छरभान् शशान्|
	शालीन् सयवगोधूमान् सेव्यानाहुर्घनात्यये|| 43 ||
	तिक्तस्य सर्पिषः पान विरेको रक्तमोक्षणम्|
	धाराधरात्यये कार्यमातपस्य च वर्जनम्|| 44 ||
	वसां तैलमवश्यायमौदकानूपमामिषम्|
क्षारं दधि दिवास्वप्नं प्राग्वातं चात्र वर्जयेत्|| 45 ||
	दिवा सूर्यांशुसंतप्तं निशि चन्द्रांशुशीतलम्|
	कालेन पक्वं निर्दोषमगस्त्येनाविषीकृतम्|| 46 ||
	हंसोदकमिति ख्यातं शारदं विमलं शुचि|
	स्नानपानावगाहेषु हितमम्बु(1) (1.`शस्यते तद्यथाऽमृतम्' इति पा०|) यथाऽमृतम्|| 47 ||
	शारदानि च माल्यानि वासांसि विमलानि च|
	शरत्काले प्रशस्यन्ते प्रदोषे चेन्दुरश्मयः|| 48 ||

	शरद्विधिमाह---वर्षेत्यादि| उचितम् अभ्यस्तम्, `उच समवाये' इत्यस्माद्धातोः; शीतमुचितान्यङ्गानि येषां तेषाम्| सहसैवेति पदेनाक्रमेण शरदि तीव्रातपसंबन्धादनभ्यस्तात् पित्तप्रकोपो न्याय्य इति दर्शयति| आचितमिति वर्षासु| प्राय इत्यनेन वर्षासु पित्तचयप्रतिकूलं विधिं प्रयत्नेनाचरतो न भवत्यपि पित्तचयः, शरदि तु प्रकोपो न भवतीति दर्शयति; एतच्च सामान्यन्यायेन श्लेष्मणो वातस्य च चयप्रकोपयोर्बोद्धव्यं; यदि वा, प्रायः पित्तं प्रकुप्यति श्लेष्मा चानुबलत्वेनेत्यर्थः| यदुक्तं---"तस्य चानुबलः कफः" (चि.अ.3) इति| लघ्विति अग्निसन्धुक्षणार्थम्| अत्र वह्नेः समानेनापि पित्तेन द्रवांशसंबन्धेनाग्निमान्द्यं क्रियते| यदुक्तं ग्रहण्यध्याये---"आप्लावयद्धन्त्यनलं जलं तप्तमिवानलम्" (चि.अ.15)| उत्सर्गसिद्ध एव भोजनस्य मात्रावत्त्वे मात्रयेति वचनं मात्रातिक्रमेणेह विशेषतो भूरिदोषत्वदर्शनार्थम्| सुप्रकाङ्क्षितैः सुबुभुक्षितैः| उरभ्रो मेषः| घनात्यय इति पुनर्वचनं शरत्प्रवेश एवैतदुक्तविधिकरणं ग्रन्थाधिक्यात् सूचयतीति व्याख्यानयन्ति; वयं तु पश्यामः---पर्यायशब्दानां पुनः पुनः करणे यत्र तात्पर्यं शास्त्रे प्रतीयते तत्र तदेव वाच्यं, यत्र तु तात्पर्यान्तरं न प्रतीयते तत्र वाक्यभेदेनैव पुनरभिधानमिति| धाराधराणां मेघानामत्ययोऽदर्शनम्| तेन, प्रव्यक्तायां शरदि तिक्तसर्पिः पानं विरेकादि च कार्यम्| क्रमश्चात्राचार्यस्याभिप्रेतः, तेन प्रथणं तिक्तसर्पिष्पानं तेन पित्ताप्रशान्तौ विरेकः, तेनाप्यशान्तौ शोणितदुष्टौ च सत्यां रक्तमोक्षणं; रक्तं चात्र कालस्वभावाद्दूष्यत्येव प्रायः; यदाह---"शरत्कालस्वभावाच्च शोणितं संप्रदूष्यति" (सू.अ.24) इति| दिवेत्यादि|---सूर्यांशुतापादेव दिवेति लब्धे दिवेति सकलदिनव्याप्त्यर्थम्| सूर्यतप्तमिति वक्तव्येंऽशुग्रहणं मेघावरणरहितांशुसूर्यग्रहणार्थम्|(1) (1.`मेघापराहतांशुसूर्यग्रहणार्थम्' इति पा०|) संतप्तमित्यत्र संशब्दः परितस्तापोपदर्शार्थः| एवं निशीत्यादि च व्याख्येयम्| चन्द्रांशुग्रहणेन च निशि सौम्यांशसंबन्धं(2) (2.`सौम्यांशुसंबन्धं' इति पा०|) लक्षयति| कालेनेति शरत्कालस्वभावेन| पक्वमिति वर्षास्वभिनवभूमिसंबन्धजनितपैच्छिल्यव्यम्लत्वादिदोषरहितम्| यतः पक्वं ततो निर्दोषं दोषाजनकमित्यर्थः| अगस्त्येनाविषीकृतमित्यगस्त्योदयेन प्रभावाद्वर्षासु मेघसंबन्धोरगलूतादिसंबन्धात्सविषमविषं भवतीति वाच्यम्| हंसोदकमिति एवंभूतोदकस्य संज्ञा; हंसशब्देन सूर्याचन्द्रमसावभिधीयेते, ताभ्यां शोधितमुदकं हंसोदकं; यदि वा हंससेवायोग्यं हंसोदकं, हंसाः किल विशुद्धमेवोदकं भजन्ते| अवगाहः चिरं जलावस्थानम्| शारदानीति माल्यविशेषणमनार्तवकुसुमनिषेधार्थम्| प्रदोष इति निशाप्रवेश एव परं चन्द्ररश्मिसेवा; नोपरि, शिशिरभयात्| अत्र पूर्वर्तुसात्म्यपरित्यागो भविष्यदृतुसात्म्याभ्यासश्च पूर्वर्त्वन्तसप्ताहागाम्यृत्वादिसप्ताहयोः कर्तव्यः| यदुक्तं %वाग्भटे%---"ऋत्वोरन्त्यादिसप्ताहावृतुसन्धिरिति स्मृतः| तत्र पूर्वो विधिस्त्याज्यः सेवनीयः परः क्रमात्" (वा.सू.अ.3) इति|| 41-48 ||
</6-41-48>

<6-49>
	इत्युक्तमृतुसात्म्यं यच्चेष्टाहारव्यपाश्रयम्|
	उपशेते यदौचित्यादोकः सात्म्यं(3) (3.%गङ्गाधरस्तु% `ओकसात्म्यं' इति पठति, `ओकादौचित्यात् सात्म्यमित्योकसात्म्यमित्युच्यते' इति च व्याख्यानयति|) तदुच्यते|| 49 ||
	उपसंहरति---इत्युक्तमित्यादि| ऋतुसात्म्यप्रसङ्गेनाभ्याससात्म्यं दर्शयति---उपशेते इत्यादि| उपशेते सुखयति, अपथ्यमपि सद्विकारं न जनयति| कुत इत्याह---औचित्यात् अभ्यासादित्यर्थः; अपथ्यमपि हि निरन्तराभ्यासाद्विषमिवाशीविषस्य नोपघातकं भवतीति भावः|| 49 ||
</6-49>

<6-50>
	देशानामामयानां च विपरीतगुणं गुणैः|
	सात्म्यमिच्छन्ति सात्म्यज्ञाश्चेष्टितं चाद्यमेव च|| 50 ||

	देशसात्म्यं रोगसात्म्यं च दर्शयति---देशानामित्यादि| देशानामनूपादीनां, गुणैः स्नेहगौरवादिभिः सह विपरीतगुणं स्नेहगौरवविपरीतगुणरौक्ष्यलाघवयुक्तं जाङ्गलमांसमध्वादि; अदनीयमाद्यं, चेष्टितं च व्यायामादि, देशसात्म्यमिच्छन्त्यायुर्वेदविद इत्यर्थः| एवमामयानां च विपरीतगुणमित्यादि व्याख्येयम्| गुणशब्दश्चेह धर्ममात्रवचनः, यथोच्यते---द्रव्यगुणो द्रव्यधर्म इत्यर्थः| तेन विपरीतप्रभावादीनामपि ग्रहणं भवति| आमयशब्देन चामयहेतुरपि गृहीतव्यः| तत आमयविपरीतानाम्, आमयहेतुविपरीतानां, तथा प्रभाववैपरीत्यात्तद्विपरीतार्थकारिणां च ग्रहणं भवति| तदुदाहरणानि यथावसरं निदाने करिष्यामः| आद्यग्रहणेनौषधाहारयोर्ग्रहणं, चेष्टितग्रहणेन स्वप्नाभ्यङ्गादीनां ग्रहणं व्याख्येयम्|| 50 ||
</6-50>

<6-51>
	तत्र श्लोकः---
	ऋतावृतौ नृभिः सेव्यमसेव्यं यच्च किंचन|
	तस्याशितीये निर्दिष्टं हेतुमत् सात्म्यमेव च|| 51 ||
	इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने तस्याशितीयो नाम षष्ठोऽध्यायः|| 6 ||

	उक्तमध्यायार्थमुपसंहरति---ऋतावित्यादि| अत्र हेमन्ते असेव्यं कण्ठरवेण यद्यपि न प्रतिपादितं तथाऽपि `स यदा नेन्धनं युक्तं लभते' इत्यभिधानादल्पभोजनपरिहार उक्त एव भवति; तेन, ऋतावृताविति वीप्सा कृताऽर्थवती भवति; यदि वा छत्रिणो गच्छन्तीति न्यायाद्वीप्सोक्ता| हेमन्तपरिहारविधिवच्च शिशिरपरिहारविधिर्व्याख्येयः| हेतुमदिति उपपत्तिमत्, औचित्यादिहेतुनिर्देशोपपन्नमित्यर्थः|| 51 ||
</6-51>

	इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायामायुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने स्वस्थचतुष्के तस्याशितीयो नाम षष्ठोऽध्यायः|| 6 ||
(प्रोओङ् चोम्प्लटेड्)
(प्रोओङ् चोम्प्लटेड्)	सप्तमोऽध्यायः |
			  --**--

<7-1-4>
	अथातो नवेगान्धारणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 ||
	इति ह स्माह भगवानात्रेयः|| 2 ||
	न वेगान् धारयेद्धीमाञ्जातान् मूत्रपुरीषयोः|
	न रेतसो न वातस्य न छर्द्याः(1) (1.`वम्याः' इति पा०|) क्षवथोर्न च|| 3 ||
	नोद्गारस्य न जृम्भाया न वेगान् क्षुत्पिपासयोः|
	न बाष्पस्य न निद्राया निःश्वासस्य श्रमेण च|| 4 ||

	पूर्वाध्यायाभ्यां स्वस्थहित आहारः प्राधान्येनोक्तः, तस्य चाहारस्य स्वस्थहितत्वमाहारपाकजमूत्रपुरीषाणामविधारितवेगानां बहिर्गमने सति भवतीति मूत्रदिवेगाविधारणोपदेशकं नवेगान्धारणीयमाह| इहापि नवेगधारणशब्दस्याभावान्मात्राशितीयवत् पर्यायशब्देन संज्ञा बोद्धव्या| जातानिति जातमात्रान्| वेगः प्रवृत्त्युन्मुखत्वं मूत्रपुरीषादीनाम्| मूत्रग्रहणमादौ मूत्रस्य पुरीषाद्यपेक्षया बहुवेगत्वात्| मूत्रपुरीषयोरिति क्षुप्तिपासयोरिति च समासकरणं प्रायशोऽनयोः सहोत्पाददर्शनार्थम्| प्रतिनिषेध्यं नकारकरणं निषेध्यगौरवोपदर्शनार्थण्| निःश्वासस्य श्रमेण चेति श्रमोत्थस्य निःश्वासस्याविधार्यत्वं दर्शयति, यतोऽनन्तरं, वक्ष्यति---"श्रमनिःश्वासधारणात्" इति; %सुश्रुते%ऽप्युक्तं---"श्रान्तस्य निःश्वासविनिग्रहेण हृद्रोगमूर्च्छे अथवाऽपि गुल्मः" (सू.उ.अ.55) इति|| 1-4 ||
</7-1-4>

<7-5-25>
	एतान् धारयतो जातान् वेगान् रोगा भवन्ति ये|
	पृथक्पृथक्चिकित्सार्थं तान्मे निगदतः शृणु|| 5 ||
	बस्तिमेहनयोः शूलं मूत्रकृच्छ्रं(1) (1.`शिरोरुक्कृच्छ्रमूत्रता' इति पा०|) शिरोरुजा|
	विनामो वंक्षणानाहः स्याल्लिङ्गं मूत्रनिग्रहे|| 6 ||
	स्वेदावगाहनाभ्यङ्गान् सर्पिषश्चावपीडकम्|(2) (2.`मूत्रजेषु तु पाने च प्राग्भक्तं शस्यते घृतम्| जीर्णान्तिकं चोत्तमया मात्रया योजनाद्वयम्|| अवपीडकमेतच्च संज्ञितं' इति %वाग्भटः% (सू.अ.4)|)
	मूत्रे प्रतिहते कुर्यात्त्रिविधं बस्तिकर्म च|| 7 ||
	पक्वाशयशिरः शूलं वातवर्चोऽप्रवर्तनम्|(3) (3.`वातवर्चोनिरोधनम्' इति पा०|)
	पिण्डिकोद्वेष्टनाध्मानं पुरीषे स्याद्विधारिते|| 8 ||
	स्वेदाभ्यङ्गावगाहाश्च वर्तयो बस्तिकर्म च|
	हितं प्रतिहते वर्चस्यन्नपानं प्रमाथि च|| 9 ||
	मेढ्रे वृषणयोः शूलमङ्गमर्दो हृदि व्यथा|
	भवेत् प्रतिहते शुक्रे विबद्धं मूत्रमेव च|| 10 ||
	तत्राभ्यङ्गोऽवगाहश्च मदिरा चरणायुधाः|
	शालिः पयो निरूहश्च शस्तं मैथुनमेव च|| 11 ||
	सङ्गो(4) (4.`वातमूत्रपुरीषाणां सङ्गो ध्मानं क्लमो रुजा' इति पा०|) विण्मूत्रवातानामाध्मानं वेदना क्लमः|
	जठरे वातजाश्चान्ये रोगाः स्युर्वातनिग्रहात्|| 12 ||
	स्नेहस्वेदविधिस्तत्र वर्तयो भोजनानि च|
	पानानि बस्तयश्चैव शस्तं वातानुलोमनम्|| 13 ||
	कण्डूकोठारुचिव्यङ्गशोथपाण्ड्वामयज्वराः|
	कुष्ठहृल्लासवीसर्पाश्छर्दिनिग्रहजा गदाः|| 14 ||
	भुक्त्वा प्रच्छर्दनं धूमो लङ्घनं रक्तमोक्षणम्|
	रूक्षान्नपानं व्यायामो विरेकश्चात्र शस्यते|| 15 ||
	मन्यास्तम्भः शिरः शूलमर्दितार्धावभेदकौ|
	इन्द्रियाणां च दौर्बल्यं क्षवथोः स्याद्विधारणात्|| 16 ||
	तत्रोर्ध्वजत्रुकेऽभ्यङ्गः स्वेदो धूमः सनावनः|
	हितं वातघ्नमाद्यं च घृतं चौत्तरभक्तिकम्|| 17 ||
	हिक्का श्वासोऽरुचिः(5) (5.`कासोऽरुचिः' इति पा०|) कम्पो विबन्धो हृदयोरसोः|
	उद्गारनिग्रहात्तत्र हिक्कायास्तुल्यमौषधम्|| 18 ||
	विनामाक्षेपसंकोचाः सुप्तिः कम्पः प्रवेपनम्|
	जृम्भाया निग्रहात्तत्र सर्वं वातघ्नमौषधम्|| 19 ||
	कार्श्यदौर्बल्यवैवर्ण्यमङ्गमर्दोऽरुचिर्भ्रमः|
	क्षुद्वेगनिग्रहात्तत्र स्निग्धोष्णं लघु भोजनम्|| 20 ||
	कण्ठास्यशोषो बाधिर्यं श्रमःसादो(6) (6.`श्वासः' इति पा०|) हृदि व्यथा|
	पिपासानिग्रहात्तत्र शीतं तर्पणमिष्यते|| 21 ||
	प्रतिश्यायोऽक्षिरोगश्च हृद्रोगश्चारुचिर्भ्रमः|
	बाष्पनिग्रहणात्तत्र(7) (7.`बाष्पस्य निग्रहात्तत्र' इति पा०|) स्वप्नो मद्यं प्रियाः कथाः|| 22 ||
	जृम्भाऽङ्गमर्दस्तन्द्रा च शिरोरोगोऽक्षिगौरवम्|
	निद्राविधारणात्तत्र स्वप्नः संवाहनानि च|| 23 ||
	गुल्महृद्रोगसंमोहाः श्रमनिःश्वासधारणात्|
	जायन्ते तत्र विश्रामो वातघ्न्यश्च क्रिया हिताः|| 24 ||
	वेगनिग्रहजा रोगा य एते परिकीर्तिताः|
	इच्छंस्तेषामनुत्पत्तिं वेगानेतान्न धारयेत्|| 25 ||

	यद्वेगविधारणे ये रोगास्तेषां यच्चिकित्सितं तदल्पवक्तव्यत्वात् प्रकरणागतत्वाच्च ब्रूते---बस्तिमेहनयोरित्यादि| मेहनं शिश्नः(1)| (1.`शफः' इति पा०|) विनमनं शरीरस्य विनामः| अवपीण्डको बहुमात्रप्रयोगः, मात्राधिकत्वेन हि भेषजं दोषान् पीडयतीति कृत्वा; अन्यत्राप्युक्तम्---"अवपीडकसर्पिर्भिः कोष्णैर्घृततैलिकैस्तथाऽभ्यङ्गैः" इति| त्रिविधमिति निरूहानुवासनोत्तरबस्त्यात्मकम्| पिण्डिका जानुजङ्घामध्यमांसपिण्डिका| वर्तयः फलवर्तयः| प्रमाथि अनुलोमनम्| चरणायुधः कुक्कुटः| रुजा जठर इति संबन्धः| `भोजनानि' `पानानि' `बस्तय' इति त्रयं वातानुलोमनं शस्तमिति योज्यम्| कोठो वरटीदष्टाकारः शोथः| व्यङ्गः श्यामवर्णं मण्डलं मुखे| हृल्लासः उत्क्लेशः| अर्धावभेदः अर्धमस्तकवेदना| आद्यं खाद्यं भोजनमित्यर्थः| चकारात् स्वेदादयोऽपि वातघ्ना इति सूचयति| यद्यपि सुश्रुते मूत्रादीनां त्रयोदशानां विधारणात्त्रयोदशोदावर्ता अभिधीयन्ते, तथा              पीहाष्टोदरीये मूत्रपुरीषवातशुक्रवमिक्षवथुविघातजा एव परं षडुदावर्ता अभिधातव्याः; उद्गारादिनिरोधजानां वातनिरोधज एवोदावर्तेऽन्तर्भावाभिप्रायात्; यदि वा मूत्रादिविघातज एव विकारे चरकाचार्यस्य उदावर्तसंज्ञाऽभिप्रेता, नान्यत्रेति न विरोधः| मुहुर्मुहुरङ्गानामाक्षेपणमाक्षेपः; पर्वणामाकुञ्चनं संकोचः| सुप्तिः स्पर्शाज्ञानम्| भ्रमणं भ्रमो येन चक्रस्थितमिवात्मानं मन्यते| सादः अङ्गावसादः| तर्पयतीति तर्पणम्| संवाहनं पाणिना पादादिप्रदेशे सुखमभिहननमुन्मर्दनं च|| 5-25 ||
</7-5-25>

<7-26>
	इमांस्तु धारयेद्वेगान् हितार्थी(2) (2.`हितैषी' इति पा०|) प्रेत्य चेह च|
	साहसानामशस्तानां मनोवाक्कायकर्मणाम्|| 26 ||

	वेगानामविधार्यत्वेनोक्तत्वाल्लोभादीनामपि वेगा अविधार्याः स्युरित्याह---इमांस्त्वित्यादि| प्रेत्य जन्मान्तरे| इहेति इह जन्मनि| सहसा आत्मशक्तिमनालोच्य क्रियत इति साहसं, तत्तु गजाभिमुखधावनादि| अशस्तानाम् अप्रशस्तानामनिष्टफलानामिति(3) (`निष्फलानां' इति पा०|) यावत्| मनोवाक्कायकर्मणामित्यत्र कर्मशब्दो व्यापारवचनः|| 26 ||
</7-26>

<7-27>
	लोभशोकभयक्रोधमानवेगान् विधारयेत्|
	नैर्लज्ज्येर्ष्यातिरागाणामभिध्यायाश्च बुद्धिमान्|| 27 ||

	अशस्तं मनसः कर्म दर्शयति---लोभेत्यादि| लोभः विषयेऽनुचिता प्रार्थना, शोकः पुत्रादिविनाशजं दैन्यम्, भयम् अपकारकानुसंधानजं दैन्यम्, क्रोधः प्रद्वेषो येन प्रज्वलितमिवात्मानं मन्यते, मानः सदसद्गुणाध्यारोपेणात्मन्युत्कर्षप्रत्ययः| जुगुप्सितगोपनेच्छा लज्जा, तदभावो नैर्लज्ज्यं; समाने द्रव्ये परसंबन्धप्रतिषेधेच्छा ईर्ष्या; अतिराग उचित एव विषये पुनः पुनः प्रवर्तनेच्छा| अभिध्या मनसा पराभिद्रोहचिन्तनं, यदि वा परद्रव्यविषये स्पृहा|| 27 ||
</7-27>

<7-28>
	परुषस्यातिमात्रस्य सूचकस्यानृतस्य च|
	वाक्यस्याकालयुक्तस्य धारयेद्वेगमुत्थितम्|| 28 ||
	
	अशस्तं वचनकर्माह---परुषस्येत्यादि| परुषं परोद्वेजकं वचनम्| अतिमात्रं बहु| सूचकं परानिष्टजनकाभिधायकम्(1)| (1.`परात्ययाभिधायकं' इति पा०|) अनृतम् अपार्थकम्| अकालयुक्तम् अप्रस्तावागतम्|| 28 ||
</7-28>

<7-29>
  	देहप्रवृत्तिर्या काचिद्विद्यते परपीडया|
	स्त्रीभोगस्तेयहिंसाद्या तस्यावेगान्विधारयेत्|| 29 ||

	अशस्तं देहकर्माह---देहेत्यादि| परपीडया परपीडानिमित्तमित्यर्थः| स्त्रीभोगः परस्त्रीभोगः, स्तेयं परद्रव्यग्रहणं, हिंसा विधिरहिता प्राणिपीडा; आदिग्रहणाद्गुर्वाद्यभिमुखपादप्रसारणादि गृह्यते|| 29 ||
</7-29>

<7-30>
	पुण्यशब्दो विपापत्वान्मनोवाक्कायकर्मणाम्|
	धर्मार्थकामान् पुरुषः सुखी भुङ्क्ते चिनोति च|| 30 ||

	एवं कृते यद्भवति तद्दर्शति---पुण्येत्यादि| पुण्यः पावनः शब्दो यस्यायौ पुण्यशब्दः| भुङ्क्ते चिनोति चेति उत्पन्नादविरोधतः(2) (2.`उत्पन्नानविरोधतः फलभोगेन' इति पा०|) फलोपयोगेन भुङ्क्ते; चिनोति चोत्पादयति चापरानित्यर्थः|| 30 ||
</7-30>

<7-31>
	शरीरचेष्टा या चेष्टा स्थैर्यार्था बलवर्धिनी|
	देहव्यायामसंख्याता मात्रया तां समाचरेत्|| 31 ||
अविधार्यप्रवृत्तीन्मूत्रादीन् विधार्यप्रवृत्तीन् साहसादींश्च दर्शयित्वा विधार्याविधार्यप्रवृत्तिं व्यायाममाह---शरीरेत्यादि| देहस्य व्यायामो देहव्यायामः, देहग्रहणान्मनोव्यायामं चिन्तनादि निराकरोति; संख्याता संज्ञिता| या च इष्टा अभिप्रेता, एतेन भारहरणाद्याऽनिष्टा कार्यवशात् क्रियमाणा चेष्टा निरस्यते, चङ्क्रमणरूपा तु क्रिया प्राप्यते| स्थैर्यं स्थिरता शरीरस्य, तदर्था| मात्रया अनपायि परिमाणेन; एतावती चेयं शरीरचेष्टा मात्रावती यावत्या लाघवादयो वक्ष्यमाणा भवन्ति, चेष्टातियोगवक्ष्यमाणाश्च श्रमभ्रमादयो(3) (3.`भ्रमक्लमादयः' इति पा०|) न भवन्ति| %सुश्रुते%ऽप्युक्तं---"यत्तु चङ्क्रमणं नातिदेहपीडाकरं भवेत्| तदायुर्बलमेधाग्निप्रदमिन्द्रियबोधनम्" (सु.चि.अ.24) इति|| 31 ||
</7-31>

<7-32-33>
	लाघवं कर्मसामर्थ्यं स्थैर्यं दुःखसहिष्णुता|(4) (4.`क्लेशसहिष्णुता' इति पा०|)
	दोषक्षयोऽग्निवृद्धिश्च व्यायामादुपजायते|| 32 ||
	श्रमः क्लमः क्षयस्तृष्णा रक्तपित्तं प्रतामकः|
	अतिव्यायामतः कासो ज्वरश्छर्दिश्च जायते|| 33 ||
	(स्वेदागमः(1) (1.ग्रोगीन्द्रनाथसेनसंमतोऽयं पाठः|) श्वासवृद्धिर्गात्राणां लाघवं तथा|
	हृदयाद्युपरोधश्च इति व्यायामलक्षणम्|| 1 ||)

	यथोक्तव्यायामगुणानाह---लाघवमित्यादि| दोषक्षयोऽत्र श्लेष्मक्षयोऽभिप्रेतः, यदि वाऽग्निकर्तृत्वेन त्रिदोषक्षयोऽपि| उक्तं हि---"शमप्रकोपौ दोषाणां सर्वेषामग्निसंश्रितौ" इति| व्यायामातिप्रवृत्तिदोषमाह---श्रम इत्यादि| क्लम इह मनइन्द्रियग्लानिः| क्षयो धातुक्षयः| प्रतमक एव प्रतामकः श्वासविशेषः|| 32-33 ||
</7-32-33>

<7-34>
	व्यायामहास्यभाष्याध्वग्राम्यधर्मप्रजागरान्|
	नोचितानपि सेवेत बुद्धिमानतिमात्रया|| 34 ||

	इदानीं व्यायामतुल्यत्वेनान्यानप्यतिमात्रत्वेन निषेद्धुमाह---व्यायामेत्यादि| यद्यप्यतिव्यायामो निषिद्धस्तथाऽपीह पुनरभिधीयते अतिभाष्यादिष्वपि तद्दोषश्रमक्लमादिप्राप्त्यर्थं; यदि वा पूर्वमनभ्यस्तव्यायामातिसेवा निषिद्धा, इह तु अभ्यस्तस्यापि निषेधः| यदाह---नोचितानपि; उचितानप्यभ्यस्तानपीत्यर्थः| अपिशब्दादनभ्यस्तानां नितरां निषेधो लभ्यते| भाषणं भाष्यम्, अध्वशब्देनाध्वगमनं, ग्राम्यधर्मो मैथुनम्|| 34 ||
</7-34>

<7-35>
	एतानेवंविधांश्चान्यान् योऽतिमात्रं निषेवते|
	गजं सिंह इवाकर्षन् सहसा स विनश्यति|| 35 ||
	(अतिव्यवायभाराध्वकर्मभिश्चातिकर्शिताः|(2) (2.ग्रोगीन्द्रनाथसेनसंमतोऽयं पाठः|)
	क्रोधशोकभयायासैः क्रान्ता ये चापि मानवाः|| 1 ||
	बालवृद्धप्रवाताश्च ये चोच्चैर्बहुभाषकाः|
	ते वर्जयेयुर्व्यायामं क्षुधितास्तृषिताश्च ये|| 2 ||)

	एवंशब्देन गुरुभारहरणदर्पशिलाचालनादि गृह्यते| सिंहः किल स्वल्पप्रमाणः स्वबलोद्रेकाद्गजं कर्षन् पाटयन् स्वदेहानुचितव्यायामात् पश्चाद्वातक्षोभेण विपद्यते, तेनायं दृष्टान्तः सङ्गतार्थः; यदि वा सिंहोऽष्टापदोऽभिप्रेतः, स च किल गजं व्यापाद्य पृष्ठे क्षिपति, ततस्तत्कोथाद्विपद्यते, तेन दृष्टान्तो व्याख्येयः|| 35 ||
</7-35>

<7-36-37>
	उचितादहिताद्धीमान् क्रमशो विरमेन्नरः|
	हितं क्रमेण सेवेत क्रमश्चात्रोपदिश्यते|| 36 ||
	प्रक्षेपापचये ताभ्यां क्रमः पादांशिको भवेत्|
	एकान्तरं ततश्चोर्ध्वं द्व्यन्तरं त्र्यन्तरं तथा|| 37 ||

	हितस्य सेवनमहितस्य परित्यागः कर्तव्य इति पूर्वमुक्तं, तच्च हितसेवनमहितपरिवर्जनं चाक्रमेण क्रियमाणमक्रमाचरितव्यायामादिवत् प्रत्यवायकरं परं भवति, अतस्तत्क्रममाह--उचितादित्यादि| उचितात् अभ्यस्तात्| क्रमशो वक्ष्यमाणेन क्रमेण| हितम् अनभ्यस्तहितम्| कोऽसौ क्रम इत्याह---क्रमश्चेत्यादि| प्रक्षेपो हितस्य, अपचयोऽहितस्य, ताभ्यां हिताहिताभ्याम्| पादः चतुर्थो भागः, तद्रूपोंऽशः पादांशः, तेन कृतः क्रमः पादांशिकः; अन्ये तु पादस्यांशः पादांश इति षोडशं भागं वर्णयन्ति|(1) (1."पादेनापथ्यमभ्यस्तं पादपादेन वा त्यजेत्" इति %वाग्भटः% (सू.अ.7)| "यदि तु तदपथ्यमभ्यस्तं तथा सात्मीभूतं यस्मिंश्चतुर्थांशेनापि त्यजमाने शरीरबाधा शक्यते वह्निमान्द्यं वा, तदा पादपादेन वा षोडशांशेन त्यजेदिति वाशब्दार्थः" %इत्यरुणदत्तः|%) स च हिताहितयोर्युगपत्प्रक्षेपापचये पादांशिकः क्रमः, प्रथममेकान्तरमेकाहमन्तरा कृत्वेत्यर्थः; ततः प्रथमहितपादप्रक्षेपाहितपादापचयाभ्यासादूर्वंद्वितीयपादप्रक्षेपापचये द्व्यन्तरं द्व्यहमन्तरीकृत्य क्रमो भवेत्; तथा द्वितीयपादाभ्यासादूर्ध्वं तृतीयपादप्रक्षेपापचये त्रयहमन्तरीकृत्य क्रमो भवेत्; चतुर्थपादप्रक्षेपापचये तु कालनियमो नास्ति, अत ऊर्ध्वं प्रक्षेपापचयाभावाच्चतुष्पादसंपूर्णस्य पथ्यस्यानवधिसेव्यत्वात्| अयं पिण्डार्थः---अपथ्या यवकादयोऽभ्यस्तास्ते त्याज्याः, रक्तशाल्यादयः पथ्या अनभ्यस्तास्ते सेव्याः; तत्र प्रथमदिने यवकपादत्रयं रक्तशालीनामेकः पादः;(2) (2.`रक्तशालीनामेकपादयोगवद्भोजनं' इति पा०|) द्वितीये दिवसे द्वौ पथ्यस्य पादौ द्वावपथ्यस्य, एवं तृतीये, एवं द्वितीयपादाभ्यासो द्व्यन्तरो भवति; चतुर्थे त्रयः पादाः पथ्यस्य एकोऽपथ्यस्य, एवं पञ्चमे षष्ठे च, एवं तृतीयपादाभ्यासस्त्र्यन्तरो भवति; सप्तदिनप्रभृति तु चतुष्पादपथ्याभ्यासः| यदि(3) (3."यदि पुनरन्तरशब्दो व्यवधिवचनस्तदाऽयमर्थः---प्रथमदिने अपथ्यस्य त्रयः पादाः पथ्यस्य चैकः| द्वितीयदिने सर्वमपथ्यं, एवमेकेन अह्ना पथ्यपादसहितोऽपथ्यपादोऽन्तरीकृतः| ततस्तृतीयदिने अपथ्यस्य द्वौ पादौ, द्वौ च पथ्यस्य| ततश्चतुर्थे पञ्चमे च सर्वमपथ्यं, एवं पथ्यपादद्वयसहितमपथ्यपादद्वयं द्वाभ्यामहोभ्यामन्तरीकृतम्| ततः पुनः षष्ठे दिवसे अपथ्यस्य एकः पादः, त्रयश्च पथ्यस्य| सप्तमे अष्टमे नवमे च सर्वमपथ्यम्| एवं त्रिभिरहोभिः पथ्यपादत्रयसहितोऽपथ्यस्य च एकः पादोऽन्तरीकृतो भवति| ततो दशमदिने सर्वं पथ्यं सेवनीयम्" इति चरकोपस्कारे %योगीन्द्रनाथसेनः|% "यत् त्वन्तरशब्दस्य व्यवधानार्थत्वेन प्रथमदिने पथ्यपादापथ्यत्रिपादमानेन भोजनं, ततः परमेकदिनं न तथा भोक्तव्यं, किन्त्वपथ्यमभ्यस्तं यत्तदेव भोक्तव्यं, तदेकदिनं व्यवधाय तृतीयदिने पथ्यपादद्वयापथ्यपादद्वयं भोक्तव्यं, तदुत्तरं दिनद्वयं न तथा भुक्त्वा किन्त्वभ्यस्तमपथ्यमेव भोक्तव्यं, तद्दिनद्वयं व्यवधाय षष्ठे दिने पथ्यपादत्रयापथ्यैकपादमानेन भोज्यं, तदुत्तरं दिनत्रयं न तथा भोक्तव्यं, किन्त्वपथ्यमात्रमेवेति, तद्दिनत्रयं व्यवधाय दशमे दिने पथ्यचतुष्पादभोजनमपथ्यपादचतुष्टयत्याग; सुतरामिति त्याख्यायते; षोडशांशिकक्रमवादेऽप्येवं च बोध्यमिति; तदसम्यक्, अहितस्याभ्यासानुवृत्तेः" इति जल्पकल्पतरौ %गङ्गाधरः|% अत्रा%ष्टाङ्गसंग्रह%व्याख्यायां चत्वारि मतानि प्रदर्शितानि, तानि तत्रैव द्रष्टव्यानि; %चक्रदत्त%याख्यानं तु तत्र प्रदर्शितेन तृतीयमतेन समानम्|) वाऽन्तरशब्दो व्यवधिवचनः, तथाशब्दाच्चतुरन्तरमिति च लभ्यते; तेनायमर्थः---प्रथणे दिवसेऽपथ्यपादत्रयं पथ्यस्यैकः पादः, द्वितीये सर्वमपथ्यं, तृतीये द्वौ पथ्यस्य द्वावपथ्यस्य, एवं चतुर्थे; प्रञ्चमे तु दिने पथ्यस्य भाग एकस्त्रयोऽपथ्यस्य, एवं द्व्यन्तरीकृतौ भवतः; षष्ठे पथ्यभागत्रयमपथ्यभाग एकः, एवं सप्तमेऽष्टमे च; ततो नवमे भागद्वयं पथ्यस्य चापथ्यस्य च, एवं त्रीण्यहान्यन्तरीकृतानि भवन्ति; ततो दशमे सर्वं पथ्यम्, एवमेकादशे द्वादशे त्रयोदशे च, चतुर्दशे तु पथ्यभागत्रयमेकोऽपथ्यभागः; एवं चतुरन्तरता तथाशब्दसूचिता भवति; पञ्चदशाहात् प्रभृति संपूर्णपथ्यतैव|| 36-37 ||
</7-36-37>

<7-38>
	क्रमेणापचिता दोषाः क्रमेणोपचिता गुणाः|
	सन्तो यान्त्यपुनर्भावमप्रकम्प्या भवन्ति च|| 38 ||

	एवं कृते किं स्यादित्याह---क्रमेणेत्यादि| क्रमेणेति क्रमेणैव| दोषा इति दोषजनकान्यभ्यस्तान्यपथ्यानि| गुणा इति गुणजनकानि पथ्यानि| अपुनर्भावं यान्ति दोषा इति संबन्धः| अक्रमेण तु सहसाऽपथ्यत्यागे दोषा भवन्त्येव| यदुक्तम्---"असात्म्यजा हि रोगाः स्युः सहसा त्यागशीलनात्" (वा.सू.अ.3) इति| अप्रकम्प्या अप्रचाल्या भवन्ति गुणा इति संबन्धः| पथ्यमपि ह्यनभ्यस्तं सहसोपयुज्यमानमरुच्यग्निवधादीञ्जनयति|| 38 ||
</7-38>

<7-39-40>
	समपित्तानिलकफाः केचिद्गर्भादि मानवाः|
	दृश्यन्ते वातलाः केचित्पित्तलाः श्लेष्मलास्तथा|| 39 ||
	तेषामनातुराः पूर्वे वातलाद्याः सदातुराः|
	दोषानुशयिता ह्येषां देहप्रकृतिरुच्यते|| 40 ||

इह स्वस्थहितं सामान्येनैव रक्तशाल्यादि प्रतिपादितं, स्वस्थश्च प्रकृतिभेदेन नानाप्रकारः, अतस्तेषां हितमपि(1) (1.`हितानामपि नानाप्रकारत्वमुच्यते' इति पा०|)नानाप्रकारमेव, तेन तत्प्रतिपादनार्थं प्रकृतिभेदमेव तावदाह---समपित्तानिलेत्यादि| समा अवैकारिकमानावस्थिताः पित्तानिलकफा यस्य स तथा| गर्भादि गर्भाधानादि, शुक्रशोणितजीवसंमूर्च्छनादीति यावत्|(2) (2.`शुक्रशोणितजीवसंमूर्च्छनात् प्रभृतीति यावत्' इति पा०|) वातला वातप्रधानाः, एवं पित्तलाः श्लेष्मलाश्च| सर्वत्र गर्भादीति योज्यम्| अत्र पित्तग्रहणमादौ छन्दोऽनुरोधात्, यदि वा पित्तसमानस्य वह्नेर्गौरवप्रदर्शनार्थं; यदि वा प्रकृत्यारम्भे वातस्याप्राधान्यख्यापनार्थं, वातप्रकृतिर्हि सर्वत्र प्रत्यवरो भवति| इह च प्रत्येकदोषप्रकृतिग्रहणेनैव द्वन्द्वप्रकृतिरपि ग्राह्यः, संयोगस्य संयोगिनामान्तरीयकत्वात्, निदान् इव वातादिज्वराभिधानेन द्वन्द्वजज्वराभिधानं, तेन रोगभिषग्जितीयोक्ता द्वन्द्वजा अपि तिस्रः प्रकृतयो गृहीता भवन्ति; अन्ये तु द्वितीयकेचिद्ग्रहणाद्ग्रन्थाधिक्येन तद्ग्रहणं वर्णयन्ति| तेषामिति समवातपित्तश्लेष्मप्रकृत्यादीनां च मध्ये| पूर्वे इति समप्रकृतयः| सदातुरा इति स्वस्थव्यवहारभाजोऽपि स्फुटिताङ्गत्वविषमाग्नित्वादियुक्ता यस्मादित्यर्थः| स्वस्था अप्येते कस्माद्रोगिण इत्याह---दोषानुशयितेत्यादि| दोषानुशयिता उल्बणवातादिभाविताऽव्यभिचारिणीति यावत्| देहप्रकृतिः देहस्वास्थ्यमिति यावत्| एतेनैतेषां वातलादीनां मुख्यं स्वास्थ्यं नास्ति, किं तर्हि उपचारस्वस्था एत इति दर्शयति| ननु, गर्भादीत्यनेन शुक्रशोणितजीवानां संसर्गे यथाभूता वातादयः समा विकृता वा तथाभूतैव प्रकृतिर्भवति, सा च प्रकृतिर्यावज्जीवमनुवर्तते रिष्टं विना, यदुक्तं %सुश्रुते%---"प्रकोपो वाऽन्यभावो वा क्षयो वा नोपजायते| प्रकृतीनां स्वभावेन, जायते तु गतायुषि" (सु.शा.अ.4) इति; तत्र यदा समप्रकृतेर्वातप्रकृतेर्वाऽऽक्षेपकादिर्वातविकारो भवति, तदा वातस्य प्रकृतिभूतस्याधिक्यं भवत्येव; यदा च वातप्रकृतेः पित्तविकारो भवति, तदा वातप्रकृतेरन्यथाभावः पित्तप्रकृतित्वं भवति; यदा तु समप्रकृतेरन्यतरदोषक्षयो भवति प्राकृतस्वकर्महानिलक्षणस्तदाऽसौ प्रकृतिक्षयो भवति; यदुक्तं दोषक्षयलक्षणे---"कर्मणः प्रकृताद्धानिर्वृद्धिर्वाऽपि विरोधिनाम्" (सू.अ.18) इति| अत्रोच्यते---प्रकृतिसमानरोगोत्पत्तौ न प्रकृतिभूतस्य वृद्धिः, किं तर्हि हेत्वन्तरजनितस्य वातादेस्तत्र विकारकारित्वं,(1) (1.`विकारित्वं' इति पा०|) प्रकृतिभूतस्तु दोषस्तत्रोपदर्शको भवति, यदुक्तं---"कालदूष्यप्रकृतिभिर्दोषस्तुल्यो हि सन्ततम्| निष्प्रत्यनीकः कुरुते तस्माज्ज्ञेयः सुदुः सहः" (चि.अ.3) इति; वातप्रकृतेस्तु पित्तविकारोत्पत्तौ वातः प्रकृतिभूतस्तथैव करचरणस्फुटनादिकं कुर्वन्नास्ते, न तस्यागन्तुना पित्तविकारेण किंचित् क्रियते; वातादीनां तु स्वमानात् क्षयः प्राकृतकर्महानिलक्षणो न शुक्रशोणितसंसर्गकालजस्य प्रकृतिभूतस्य दोषस्य बीजभूतस्य क्षयमावहतीति न प्रकृतिभूतदोषक्षयः; यदि वा, प्रकृतेः प्रकोपान्यथाभावक्षया न भवन्तीति प्रकृतित्वेनेति ब्रूमः; तेन समप्रकृतिर्वातप्रकृतिर्न भवति, वातप्रकृतिः पित्तप्रकृतिर्न भवति समप्रकृतिर्वा; विकारावस्था तु हीनाधिकवातत्वादिलक्षणा भवतीत्यर्थः| नच वाच्यं---प्रकृतीभूतानां वातादीनां दूषणात्मकानां कथं न शरीरबाधकत्वं, सहजातत्वेन(2) (2.`सहजत्वेन' इति पा०|) तथाविधविनाशकविकाराकर्तृत्वात्; यदुक्तं %सुश्रुते%---"विषजातो यथा कीटो विषेण न विपद्यते| तद्वत्प्रकृतिभिर्देहस्तज्जातत्वान्न बाध्यते" (सु.शा.अ.4) इति; न बाध्यते नातिबाध्यत इति बोद्धव्यं, वातादिप्रकृतेर्नित्यवातादिविकारगृहीतत्वात्| तदुक्तमिह "वातलाद्याः सदातुराः" इति उक्तं चा%श्ववैद्यके%---"सर्वान् प्राणभृतो हन्ति नूनं कायगतं विषम्| अस्मिंश्चापि समुत्पन्ना दृश्यन्ते कृमयो यथा|| तथा च विषमो दोषः प्रकृतिं नातिबाधते" इति| नच वातादयो वृद्धाः शुक्रशोणितसंसर्गे यथा दुष्टत्वाद्वातविकारवन्तं गर्भं कुर्वन्ति तथा गर्भजनकत्वमेव शुक्रशोणितयोः कस्मान्न निघ्नन्तीति वाच्यं, वातादिप्रकोपाणामेव हीनमध्योत्तमानां नानाशक्तित्वात्; प्रबला वातादयो विनाशयन्ति, हीनास्तु विकृतिमात्रं जनयन्ति|| 39   || 40 ||
</7-39-40>

<7-41>
	विपरीतगुणस्तेषां स्वस्थवृत्तेर्विधिर्हितः|
	समसर्वरसं सात्म्यं समधातोः प्रशस्यते|| 41 ||

	तेषामिति सदातुराणां वातलादीनाम्| विपरीतगुणो वातादिगतरौक्ष्यादिविपरीतस्नेहादिगुण(1)(1.`ओस्नेहादिकर्मप्रयुक्तः' इति पा०|) इत्यर्थः| समाः सर्वे रसा यत्र तत्तथा; समत्वं चेहानुरूपत्वमभिप्रेतं, नतु तुल्यमानत्वं; न हि स्वस्थभोजने यावान्मधुर उपयुज्यते, तावन्मानाः कट्वादयोऽपीति; यदि वा समशब्दोऽविरुद्धवचनः, तेनोपोदिकामत्स्यादिप्रतिपादनीयविरुद्धरसवर्जितं सर्वरसमित्यर्थः| एवं च प्रकृत्यपेक्षः समधातुं प्रति सर्वरसोपयोगः ऋतुविहितेन "तस्मात्तुषारसमये स्निग्धाम्ललवणान् रसान्" (सू.अ.6) इत्यादिना विशेषविधानेन युक्तः सन् सर्वरसमेवाम्ललवणरसोत्कटं(2) (2.`अम्ललवणरसातिरिक्तं' इति पा०|) भोजनं हेमन्ते फलति; वातप्रकृतेस्तु कटुतिक्तकषायवर्जितं प्रभूतमधुराम्ललवणभोजनं(3) (3.`प्रभूततराम्ललवणभोजनं' इति पा०|) हेमन्ते भवति; एवमन्यत्रापि देहप्रकृत्यृतुस्वभावपर्यालोचनयाऽनुगुणं(4) (4.`आत्मगुणं' इति पा०|) तर्कणीयम्| यदुक्तं %वाग्भटेन%---"नित्यं सर्वरसाभ्यासः स्वस्वाधिक्यमृतावृतौ" (वा.सू.अ.3) इति|| 41 ||
</7-41>

<7-42-43>
	द्वे अधः सप्त शिरसि खानि स्वेदमुखानि(5) च|
	मलायनानि बाध्यन्ते दुष्टैर्मात्राधिकैर्मलैः|| 42 ||
	मलवृद्धिं गुरुतया लाघवान्मलसंक्षयम्|
	मलायनानां बुध्येत सङ्गोत्सर्गादतीव च|| 43 ||

	स्वास्थ्योत्पत्तिकारणमभिधाय स्वास्थ्यप्रतिबन्धकदोषसंचयनिर्हरणमभिधातुं दोषसंचयस्य लक्षणान्येव तावद्वक्तुमाह---द्वे अध इत्यादि| द्वे गुदलिङ्गे| खानि छिद्राणि(6)| (6.`स्रोतांसि' इति पा०|) सप्त शिरसीति द्वे श्रोत्रे, द्वौ नासापुटौ, द्वे अक्षिणी, मुखं च; स्वेदमुखानीति लोमकूपानि; एतानि सर्वाणि मलस्यायनानि| दुष्टैरिति गोबलीवर्दन्यायेन क्षीणैः, मात्राधिकैरिति वृद्धैः; येनोत्तरत्र क्षयवृद्ध्योरपि लक्षणं वदति| मलवृद्धिं गुरुतया मलायनगुरुतयेत्यर्थः, लाघवान्मलायनानां संक्षयं मलस्य स्वमानादपि क्षयमित्यर्थः; यदि वा दुष्टैरिति मात्राधिकैरित्यस्य विशेषणम्, एवं सति लाघवान्मलसङ्क्षयमिति प्रकृतिस्थाल्लाघवान्मलक्षयमित्यधिकस्य मलस्य क्षयं प्रकृतिस्थत्वमित्यर्थो व्याख्येयः| सङ्गोत्सर्गादतीव चेति अतीवसङ्गादप्रवृत्तेर्मलक्षयम्, अतीवोत्सर्गान्मलवृद्धिं जानीयादित्यर्थः|| 42|| 43 ||
</7-42-43>

<7-44>
	तान् दोषलिङ्गैरादिश्य व्याधीन् साध्यानुपाचरेत्|
	व्याधिहेतुप्रतिद्वन्द्वैर्मात्राकालौ विचारयन्|| 44 ||

	तानिति मलवृद्धिक्षयात्मकान् मलवृद्धिक्षयजनितानिति यावत्, दोषाणां वातादीनां, लिङ्गैः क्षयवृद्धिसंबन्धैः, आदिश्य बुद्ध्वा, ये साध्यास्तानुपाचरेत्| व्याधिप्रतिद्वन्द्वैः व्याधिप्रत्यनीकैः, हेतुप्रतिद्वन्द्वैः हेतुप्रत्यनीकैः; प्रतिद्वन्द्वशब्देन च विपरीतार्थकारिणामपि ग्रहणम्| मात्राकालग्रहणं च प्राधान्यात्; तेन, दोषभेषजादीनामपि ग्रहणं बोद्धव्यं; यदि वा कालग्रहण एव दोषादीनामवरोधो व्याख्येयः|| 44 ||
</7-44>

<7-45-50>
	विषमस्वस्थवृत्तानामेते रोगास्तथाऽपरे|
	जायन्तेऽनातुरस्तस्मात् स्वस्थवृत्तपरो भवेत्|| 45 ||
	माधवप्रथमे मासि नभस्यप्रथमे पुनः|
	सहस्यप्रथमे चैव हारयेद्दोषसंचयम्|| 46 ||
	स्निग्धस्विन्नशरीराणामूर्ध्वं चाधश्च नित्यशः|
	बस्तिकर्म ततः कुर्यान्नस्यकर्म(1) (1.`नस्तः कर्म' इति पा०|) च बुद्धिमान्|| 47 ||
	यथाक्रमं यथायोग्यमत ऊर्ध्वं प्रयोजयेत्|
	रसायनानि सिद्धानि वृष्ययोगांश्च कालवित्|| 48 ||
	रोगास्तथा न जायन्ते प्रकृतिस्थेषु धातुषु|
	धातवश्चाभिवर्धन्ते जरा मान्द्यमुपैति च|| 49 ||
	विधिरेष विकाराणामनुत्पत्तौ निदर्शितः|
	निजानामितरेषां तु पृथगेवोपदेक्ष्यते|| 50 ||

	विषमेत्यादि| अनातुरशब्देनातुर्यात् प्रागेवानागताबाधेन स्वस्थपरेण भवितव्यमिति(2) (2.`चरितव्यं' इति पा०|) शिक्षयति| माधवो वैशाखस्तस्य प्रथमश्चैत्रः, एवं नभस्यस्य प्रथमः श्रावणः, तथा सहस्यस्य पौषस्य प्रथमो मार्गशीर्षः; एते च मासाश्चैत्रश्रावणमार्गशीर्षा रोगभिषग्जितीये विमाने (वि.अ.8) शोधनार्थं वक्ष्यमाणप्रावृडाद्यृतुक्रमेण वसन्तप्रावृट्शरदन्तर्गता भवन्ति| %दृढबलसंस्कारे%ऽपि पठ्यते---"प्रावृट् शुक्रनभौ ज्ञेयौ शरदूर्जसहौ पुनः| तपस्यश्च मधुश्चैव वसन्तः शोधनं प्रति" (सि.अ.6) इति, %सुक्षुतेऽ%पि ऋतुचर्याध्याये दोषोपचयप्रकोपोपशमननिमित्तमीदृश एव ऋतुक्रमः पठितः| तेन, शोधनमभिधीयमानं शोधनार्थोक्तर्तुक्रमेणैव व्याख्येयम्| वसन्तादीनामन्तमासेषु तु वमनाद्यभिधानं संपूर्णप्रकोपे भूते निर्हरणोपदेशार्थं; प्रथमेषु हि मासेषु फाल्गुनाषाढकार्तिकेषु प्रकोपः प्रकर्षप्राप्तो न भवति, चितस्य ह्यसम्यक्प्रकुपितस्याविलीनस्य सम्यङ्निर्हरणं न भवतीति| अत एव %कपिलबलेऽपि% पठ्यते---"मधौ सहे नभसि च मासि दोषान् प्रवाहयेत्| वमनैश्च विरेकैश्च निरूहैः सानुवासनैः" इति| %हरिचन्द्रेण% तु, सहशब्दोऽयमकारान्तो मार्गशीर्षवचनस्तस्य सहस्य प्रथमे कार्तिके इति व्याख्यातम्| तन्मतानुसारिणा %वाग्भटेन% चोक्तं---"श्रावणे कार्तिके चैत्रे मासि साधारणे क्रमात्| ग्रीष्मवर्षाहिमचितान् वाय्वादीनाशु निर्हरेत्" (वा.सू.अ.3) इति| "कार्तिके श्रावणे चैत्रे मासि साधारणे क्रमात्| वर्षादिसंचितान् दोषान् त्रिमासान्तरितान् हरेत्"---इत्यस्य तु श्लोकस्य केनापि पठितस्याविरुद्धान्वेषणे बुद्धिमतां न व्यापारः| ऊर्ध्वं चेति वमनेन, अध इति विरेकेण, बस्तिकर्मशब्देनास्थापनानुवासने; एतच्च सर्वं वमनादि यथायोग्यतया, न यथासंख्येन; तेन वमनं मधौ प्रधानं, सहस्यप्रथमे विरेकः, नभस्यप्रथमे बस्तिरिति भवति| यथाक्रमं यथानुपूर्वं, यथायोग्यं यद्यस्य युज्यते; एतच्च पूर्वेण वमनादिना, उत्तरेण च रसायनादि प्रयोजयेदित्यनेन योज्यम्| सिद्धानीति दृष्टफलानि| रोगास्तथा न जायन्त इति वमनादीनाचरतः; धातवश्चाभिवर्धन्त इति रसायनवृष्ययोगानुपयोजयत इति योजनीयम्| निजानामिति छेदः| इतरेषामित्यागन्तूनाम्| आगन्तवश्चेह भूतविषवातादिजन्यास्तथा मानसाश्चाभिप्रेताः; येनैतद्द्वितयमप्यभिधायाऽऽगन्तूनामनुत्पत्तावित्याद्युपसंहारमागन्तुकत्वेनैव करिष्यति|| 45-50 ||
</7-45-50>

<7-51-52>
	ये भूतविषवाय्वग्निसंप्रहारादिसंभवाः|
नृणामागन्तवो रोगाः प्रज्ञा तेष्वपराध्यति|| 51 ||
ईर्ष्याशोकभयक्रोधमानद्वेषादयश्च  ये|
मनोविकारास्तेऽप्युक्ताः सर्वे प्रज्ञापराधजाः|| 52 ||
ये भूतेत्यादि| भूताः पिशाचादयः, आदिग्रहणात् पातबन्धनादीनां ग्रहणम्| प्रज्ञा बुद्धिस्तदपराधोऽज्ञानदुर्ज्ञाने, एतन्मूलाश्चैते भूताभिषङ्गादय ईर्ष्यादयश्च| यद्यपि च निजा अपि प्रज्ञापराधमूला एव; यदुक्तं---"प्रज्ञापराधाद्ध्यहितानर्थान् पञ्च निषेवते" (सू.अ.28) इति, तथाऽपि ते प्राधान्यात् प्रज्ञापराधजनितबाह्यवातादिरूक्षभोजनादिजन्यत्वेन तथाऽन्तरा वातादिजन्यत्वेन पृथक्त्वेनोच्यन्ते(1)|| 51-52 ||(1.`प्रपञ्चेनोच्यते' इति पा०|)
</7-51-52>

<7-53-54>
	त्यागः प्रज्ञापराधानामिन्द्रियोपशमः स्मृतिः|
	देशकालात्मविज्ञानं सद्वृत्तस्यानुवर्तनम्|| 53 ||
	आगन्तूनामनुत्पत्तावेष मार्गो निदर्शितः|
	प्राज्ञः प्रागेव तत् कुर्याद्धितं विद्याद्यदात्मनः|| 54 ||

	आगन्तुमानसपरिहारे(2) (2.`आगन्तुमूलकारणपरिहारे' इति पा०|) हेतुमाह---त्याग इत्यादि| इन्द्रियोपशमः इन्द्रियाणां स्वविषयेऽलम्पटत्वं, स्मृतिः पुत्रादीनां विनश्वरत्वस्वभावाद्यनुस्मरणं; यदुक्तम्---"स्मृत्वा स्वभावं भावानां स्मरन् दुःखाद्विमुच्यते" (शा.अ.1); एतच्च द्वयं मानसरोगप्रतिघातकम्| देशज्ञानाच्छून्यगृहाटव्युपसर्गगृहीतदेशवर्जनादि भवति, कालज्ञानात् पौर्णमास्यादिवक्ष्यमाणभूताद्यभिघातकालादिवर्जनम्,(3) (3.`ओभिघातादिवर्जनम्' इति पा०|) आत्मज्ञानात् स्वशक्तिपर्यालोचनया प्रचरतो बलवदग्निघातादिपरिवर्जनादि व्याख्येयम्| सद्वृत्तमिन्द्रियोपक्रमणीये वक्ष्यमाणम्| प्रागेवेति अनुत्पन्नेष्वेव रोगेषु|| 53-54 ||
</7-53-54>

<7-55>
	आप्तोपदेशप्रज्ञानं(4) (4.`आप्तोपदेशः प्रज्ञानं' इति पा०|) प्रतिपत्तिश्च कारणम्|
	विकाराणामनुत्पत्तावुत्पन्नानां च शान्तये|| 55 ||

	अथ किं हितमित्याह---आप्तोपदेश इत्यादि| आप्ता ज्ञानवन्तो रागद्वेषरहिताः पुरुषाः, यद्वक्ष्यति---"रजस्तमोभ्यां निर्मुक्ताः" (सू.अ.11) इत्यादि; प्रतिपत्तिरुपदिष्टार्थस्य सम्यगवबोधः; एतद्द्वयं कारणं विकाराणामनुत्पत्तौ हेतुवर्जनेन, उत्पन्नानां च शान्तये कारणं तच्चिकित्सानुष्ठानेनेत्यर्थः|| 55 ||
</7-55>

<7-56-59>
	पापवृत्तवचः सत्त्वाः सूचकाः कलहप्रियाः|
	मर्मोपहासिनो लुब्धाः परवृद्धिद्विषः शठाः|| 56 ||
	परापवादरतयश्चपला(1) (1.`परनारीप्रवेशिनः' इति पा०|) रिपुसेविनः|
	निर्घृणास्त्यक्तधर्माणः परिवर्ज्या नराधमाः|| 57 ||
	बुद्धिविद्यावयः शीलधैर्यस्मृतिसमाधिभिः|
	वृद्धोपसेविनो वृद्धाः स्वभावज्ञा गतव्यथाः|| 58 ||
	सुमुखाः सर्वभूतानां प्रशान्ताः शंसितव्रताः|
	सेव्याः सन्मार्गवक्तारः पुण्यश्रवणदर्शनाः|| 59 ||

	आप्तोपदेशग्रहणार्थमनाप्तान् वर्ज्यान् पापवृत्तेत्यादिना, सेव्यांश्चाप्तान् बुद्धीत्यादिना दर्शयति| वृत्तं चेष्टितं शरीरव्यापारः, सत्त्वं मनः; एषां पापत्वं पापहेतुत्वात्| शठाः क्रूराः| निर्घृणा निष्कृपाः| बुद्ध्यादिभिर्वृद्धाः प्रभूतप्रशस्तबुद्ध्यादियुक्ता इत्यर्थः| गतव्यथा गतशोकादय इत्यर्थः| सुमुखाः प्रसन्नमुखाः| शंसितव्रताः कथितव्रताः(2)|| 56-59 || (2.`अवलम्बितनियमाः' इति पा०|)
</7-56-59>

<7-60>
	आहाराचारचेष्टासु सुखार्थी प्रेत्य चेह च|
	परं प्रयत्नमातिष्ठेद्बुद्धिमान् हितसेवने|| 60 ||

	आहाराचारचेष्टास्विति निर्धारणे सप्तमी, तेनाहाराचारचेष्टानां मध्ये यद्धितं तस्य सेवने प्रयत्नमातिष्ठेदिति फलति; आचारः शास्त्रविहितमनुष्ठानम्|| 60 ||
</7-60>

<7-61-62>
	न नक्तं दधि भुञ्जीत न चाप्यघृतशर्करम्|
	नामुद्गयूषं नाक्षौद्रं नोष्णं नामलकैर्विना(3)|| 61 || 
	(3."अस्याग्रे---"अलक्ष्मीदोषयुक्तत्वान्नक्तं तु दधि वर्जितम्|
	श्लेष्मलं स्यात् ससर्पिष्कं दधि मारुतसूदनम्||
	न च सन्धुक्षयेत् पित्तमाहारं च विपाचयेत्|
	शर्करासंयुतं दद्यात्तृष्णादाहनिवारणम्||
	मुद्गसूपेन संयुक्तं दद्याद्रक्तानिलापहम्|
	सुरसं चाल्पदोषं च क्षौद्रयुक्तं भवेद्दधि||
	उष्णं पित्तास्रकृद्दोषान् धात्रीयुक्तं तु निर्हरेत्||"
	इति क्वचिदधिकः पाठ उपलभ्यते|)
ज्वरासृक्पित्तवीसर्पकुष्ठपाण्ड्वामयभ्रमान्|
प्राप्नुयात्कामलां चोग्रां विधिं हित्वा दधिप्रियः|| 62 ||

दध्नोऽनेकप्रकारनिषिद्धत्वाद्दिङ्मात्रोदाहरणार्थं दधिभोजनविधिमाह---न नक्तमित्यादि| अत्र न नक्तमित्यत्र नोष्णमित्यत्र च नकारः क्रियया संबध्यते, तेन निशि उष्णं दधि सर्वथैव न सेव्यम्| अघृतशर्करमित्यादौ च निषेधो नञा संबध्यते, तेनोभयप्रतिषेधात् सशर्करं भुञ्जीतेत्यादि वाक्यार्थो भवति| तेन घृतादीनां मध्येऽन्यतसंबन्धेनापि दध्युपयोज्यं भवति| न नक्तमित्यादिवदिहापि नकारस्य क्रियासंबन्धे मुद्गसूपसहितस्याप्यघृतशर्करत्वमस्त्येव दध्न इत्यनुपादेयत्वं स्यात्| %जतूकर्णे%नापि घृतादीनां मिलितानामयोगाद्दध्यसेव्यमुक्तम्| यदुक्तं---"नाश्नीयाद्दधि नक्तमुष्णं वा न घृतमधुशर्करामुद्गामलकैर्विना वा" इति|| 61-62 ||
</7-61-62>

<7-63-66>
	तत्र श्लोकाः---
	वेगा वेगसमुत्थाश्च रोगास्तेषां च भेषजम्|
	येषां वेगा विधार्याश्च यदर्थं यद्धिताहितम्|| 63 ||
	उचिते चाहिते वर्ज्ये सेव्ये चानुचिते क्रमः|
	यथाप्रकृति चाहारो मलायनगदौषधम्|| 64 ||
	भविष्यतामनुत्पत्तौ रोगाणामौषधं च यत्|
	वर्ज्याः सेव्याश्च पुरुषा धीमताऽऽत्मसुखार्थिना|| 65 ||
	विधिना दधि सेव्यं च येन यस्मात्तदत्रिजः|
	नवेगान्धारणेऽध्याये सर्वमेवावदन्मुनिः|| 66 ||
	इत्यग्निविशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने नवेगान्धारणीयो नाम सप्तमोऽध्यायः|| 7 ||

	अध्यायार्थसंग्रहे हिताहितमिति सेव्यासेव्यं व्यायामहास्यादि| भविष्यतामनुत्पत्तौ भेषजमिति माधवप्रथमे मासीत्यादिनोत्पन्नानां च शान्तय इत्यन्तेन|| 63-66 ||
	इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायुर्वेददीपिकाख्यायां द्वितीये स्वस्थचतुष्के नवेगान्धारणीयो नाम सप्तमोऽध्यायः|| 7 ||
</7-63-66>
अष्टमोऽध्यायः|
			  --**--

<8-1-2>
	अथात इन्द्रियोपक्रमणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 ||
	इति ह स्माह भगवानात्रेयः|| 2 ||

	स्वस्थाधिकारे आहाराचारचेष्टासु परं प्रयत्नमातिष्ठेदित्युक्तं, तत्राहारचेष्टाः काश्चित् पूर्वाध्यायत्रयेण प्रतिपादिताः, तेनावशिष्टस्याचारस्याभिधानार्थं तथेन्द्रियमनसामतियोगायोगमिथ्यायोगपरिहाररूपचेष्टोपदर्शनार्थं चेन्द्रियोपक्रमणीयमाह| तत्रापि वक्ष्यमाणचेष्टाचारयोः प्रायेणेन्द्रियादिविषयत्वेनेन्द्रियादीन्येव(1) (1.`इन्द्रियादीन्येवादावाह' इति पा०|) तावदाह| इन्द्रियस्योपक्रमणं व्याकर्तुमारम्भः, तमिन्द्रियोपक्रममिन्द्रियव्याकरणमधिकृत्य कृतोऽध्याय इन्द्रियोपक्रमणीयः|| 1-2 ||
</8-1-2>

<8-3>
	इह खलु पञ्चेन्द्रियाणि, पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि, पञ्चेन्द्रियाधिष्ठानानि, पञ्चेन्द्रियार्थाः, पञ्चेन्द्रियबुद्धयो भवन्ति, इत्युक्तमिन्द्रियाधिकारे|| 3 ||
	
	इहेति इह प्रकरणे पञ्चेन्द्रियाणि, तेन प्रकरणान्तरे दर्शनान्तरपरिग्रहेण वक्ष्यमाणैकादशेन्द्रियाभिधानेन समं न विरोधः; यतः सर्वपारिषदमिदं शास्त्रं, तेनायुर्वेदाविरुद्धवैशेषिकसांख्यादिदर्शनभेदेन विरुद्धार्थोऽभिधीयमानो न पूर्वापरविरोधमावहतीत्यर्थः| मनस्तु यद्यपि वैशेषिकमतेऽपीन्द्रियं, शास्त्रकारेणापि मधुररसप्रस्तावे "षडिन्द्रियप्रसादनः" (सू.अ.26) इत्यभिधानादनुमतमेव, तथाऽपीह प्रकरणे चक्षुरादिभ्यो वक्ष्यमाणाधिकधर्मयोगितया नेन्द्रियत्वेन(1) (1.`नेन्द्रियमितीन्द्रियत्वेन न पठितम्' इति पा०|) पठितम्| इन्द्रियादीनि स्वयमेव व्याकरिष्यति---तत्र चक्षुरित्यादिना| इत्येतावदेवोक्तमिन्द्रियाधिकारे, `पूर्वाचार्यैः' इति शेषः; एतेनान्यशास्त्रेऽपीन्द्रियाधिकारे एतावदेवोक्तमिति फलति|| 3 ||
</8-3>

<8-4>
	अतीन्द्रियं पुनर्मनः सत्त्वसंज्ञकं, `चेतः' इत्याहुरेके, तदर्थात्मसंपदायत्तचेष्टं चेष्टाप्रत्ययभूतमिन्द्रियाणाम्|| 4 ||

	चक्षुरादिभ्यो विशिष्टेन धर्मेण मनो दर्शयति---अतीन्द्रियमित्यादि| अतिक्रान्तमिन्द्रियमतीन्द्रियं, चक्षुरादीनां यदिन्द्रियत्वं बाह्यज्ञानकारणत्वं, तदतिक्रान्तमित्यर्थः; यद्यपि मनोऽपि सुखादिज्ञानं प्रति कारणत्वेनेन्द्रियं, तथाऽपीन्द्रियचक्षुराद्यधिष्ठायकत्वविशेषादतीन्द्रियमित्युक्तं; यदि वाऽतीन्द्रियमिति चक्षुरादिभ्योऽप्यतीन्द्रियेभ्यः सूक्षमतरं, दुरवबोधात्| सत्त्वमित्येषा संज्ञा यस्य तत्तथा| चेत इत्याहुरेक इति परमतस्याप्रतिषेधात् स्वयमप्यनुमतम्| पर्यायकथनं शास्त्रे व्यवहारार्थम्| तदिति मनः, अर्थो(2) (2.`तस्यार्थो' इति पा०|) मनोऽर्थः, स च सुखादिश्चिन्त्यविचार्यादिश्च, आत्मा चेतनप्रतिसन्धाता, अनयोः सम्पत् तदर्थात्मसम्पत्, एतदायत्ता चेष्टा व्यापारो यस्य तत्तथा; तत्रार्थसम्पत् सुखादीनां सन्निकर्षश्चिन्त्यादीनामाभिमुख्यं च, आत्मसम्पदर्थग्रहणे प्रयत्नशालित्वं, मनश्चेष्टा च सुखादिज्ञानं तथा चिन्त्यचिन्तनादि तथा चक्षुरादीन्द्रियप्रेरणं च| इन्द्रियाणां चक्षुरादीनां या चेष्टा स्वविषयरूपादिज्ञानलक्षणा, तत्र प्रत्ययभूतं कारणभूतं मन इति योज्यम्| एतेनैतदुक्तं भवति---यदा सुखादयश्चिन्त्यादयोऽपि विषया भवन्त्याऽऽत्मा च प्रयत्नवान् भवति तदा मनः स्वविषये प्रवर्तते, इन्द्रियाणि चाधितिष्ठति, इन्द्रियाणि च मनोऽधिष्ठितान्येव स्वविषयज्ञाने प्रवर्तन्ते|| 4 ||
</8-4>

<8-5>
	स्वार्थेन्द्रियार्थसङ्कल्पव्यभिचरणाच्चानेकमेकस्मिन् पुरुषे सत्त्वं, रजस्तमःसत्त्वगुणयोगाच्च; न चानेकत्वं, नह्येकं(3) (3.`नाण्वेकं' इति पा०|) ह्येककालमनेकेषु प्रवर्तते;(4) (4.`न चानेकं ह्येककालं प्रवर्तते' इति पा०|) तस्मान्नैककाला सर्वेन्द्रियप्रवृत्तिः|| 5 ||

	इदानीं तन्मन एकस्मिन् पुरुषे उपाधिभेदादनेकं परमार्थतस्त्वेकमिति दर्शयति---स्वार्थेत्यादि| सत्त्वं मनः| 
अनेकम् अनेकमिव, स्वार्थेन्द्रियार्थसङ्कल्पव्यभिचरणात् तथा रजस्तमःसत्त्वगुणयोगाच्च| चकारः परस्परसमुच्चये| 
स्वार्थस्य मनोऽर्थस्य चिन्त्यस्य व्यभिचरणादेकं चिन्त्यमर्थं परित्यज्यान्यस्यार्थस्य ग्रहणादित्यर्थः; एतेनैतदुक्तं भवति---
यदेकमेव मनो यदा धर्मं चिन्तयेत्तदा धर्मचिन्तकं, यदा धर्म परित्यज्य तदेव कामं चिन्तयति तदा कामचिन्तकम्, इत्येवमादिना धर्मभेदेनाभिन्नमपि भिन्नमभिधीयते;
 एवमिन्द्रियार्थव्यभिचरणेऽपि यदा रूपं गृह्णाति तदा रूपग्राहकं, यदा गन्धं गृह्णाति तदा गन्धग्राहकमित्यादि वाच्यम्;
 एवं सङ्कल्पव्यभिचरणेऽपि व्याख्येयं, तत्र सङ्कल्पः प्रतिपन्नानां भावानामुपकारकं ममेदमपकारकं ममेदमिति वा गुणतो दोषतो वा कल्पनम्; 
एतद्व्यभिचरणे च कदाचिद्गुणकल्पकं कदाचिद्दोषकल्पकमिति मनोभेदो व्याख्येयः| तथा एकपुरुषे एकमेव मनो यदा बहुरजोयुक्तं भवति तदा क्रोधादिमद्भवति, यदा बहुतमोयुक्तं भवति तदाऽज्ञानभयादिमद्भवति, यदा सत्त्वयुक्तं भवति तदा सत्यशौचादियुक्तं भवति, 
ततश्चानेकमिव मनो भवति| तदेतत् प्रतिपादितमनेकत्वं परमार्थतो न भवतीत्याह---न चेत्यादि| न चानेकत्वं मनस इत्यर्थः| चकारादमहत्त्वं च मनस इति समुच्चिनोति| यदुक्तम्--"अणुत्वमथ चैकत्वं द्वौ गुणौ मनसः स्मृतौ" (शा.अ.1) इति| कुतो नानेकत्वमित्याह---न हीत्यादि| अनेकमेककालमनेकेषु प्रवर्तते; अनेकं यन्मनः देवदत्तयज्ञदत्तविष्णुमित्रेषु शरीरिषु दृष्टं तदेककालं युगपदनेकेषु रूपज्ञानशब्दज्ञानगन्धज्ञानेषु वर्तते एवं दृष्टं, 
तद्यदि एकपुरुषेऽपि बहूनि मनांसि स्युस्तदा तान्यपि युगपदेकपुरुष एव रूपादिज्ञानेषु प्रवर्तेरन्, 
न तु प्रवर्तन्ते, तस्मादेकमेवैकपुरुषे मन इत्यर्थः| 
दीर्घां शष्कुलीं भक्षयतो युगपत् पञ्चज्ञानान्युत्पद्यन्त इति तु ज्ञानं युगपदुत्पलपत्रशतव्यक्तिभेदज्ञानवद्भ्रान्तम्| परमार्थतो युगपज्ज्ञानोत्पत्तौ हि सति विषयसन्निकर्षे सर्वदैव हि युगपज्ज्ञानानि स्युः| 
अत एव हि कारणान्महत्त्वमपि मनसो नास्ति, महत्त्वे हि सति युगपत्पञ्चेन्द्रियाधिष्ठानाज्ज्ञानोत्पत्तिः स्यात्, 
न च भवति, तस्मादेकमणु च मन इति| यस्माच्चैकपुरुषे एकं मनोऽणुपरिमाणं च, तस्मात् कारणान्नैककाला सर्वेन्द्रियप्रवृत्तिः न युगपदिन्द्रियाणि स्वविषयोपलब्धौ प्रवर्तन्त इत्यर्थः|
 इन्द्रियाणि मनोऽधिष्ठितानि प्रवर्तन्ते, तेन यदा मनश्चक्षुरधितिष्ठति तदा न घ्राणादीनि, एवं यदा घ्राणमधितिष्ठति तदा न चक्षुरादीनि|| 5 ||
</8-5>

<8-6>
	यद्गुणं चाभीक्ष्णं पुरुषमनुवर्तते सत्त्वं तत्सत्त्वमेवोपदिश्ति मुनयो बाहुल्यानुशयात्|| 6 ||

	ननु यद्येकस्मिन्नेव पुरुषे कदाचिद्रजोयुक्तं कदाचित्तमोयुक्तं कदाचित् सत्त्वयुक्तं मनो भवति, तत् कथमयं सात्त्विकोऽयं राजस इत्यादिव्यपदेशो भवतीत्याह---यद्गुणमित्यादि| येन गुणेन सत्त्वादिना युक्तं यद्गुणम्, अभीक्ष्णं पुनः पुनः, सत्त्वं मनः, अनुवर्ततेऽनुबध्नाति, तत्सत्त्वं सात्त्विकं राजसं तामसं वा उपदिशन्ति, बाहुल्यानुशयात् भूरिसंबन्धादित्यर्थः| एतदुक्तं भवति---सत्यपि गुणान्तरान्वये सत्त्वबाहुल्यात्(1) (1.गुणान्तरोदये सत्त्वबाहुल्येन' इति पा०|) सत्त्वकार्याणि सत्यशौचादीनि यस्य भन्ति स `सात्त्विक' इति व्यपदिश्यते; एवमपरमपि(2) (2.`एवमपरत्रापि' इति पा०|) व्याख्येयम्|| 6 ||
</8-6>

<8-7>
	मनः पुरःसराणीन्द्रियाण्यर्थग्रहणसमर्थानि भवन्ति|| 7 ||

	उक्तं मनश्चेष्टाप्रत्ययभूतमिन्द्रियाणां(1) (1.हस्तलिखितपुस्तके `मनः' इति नोपलभ्यते|) तद्व्याकरोति---मन इत्यादि| मनः पुरः सराणि मनोधिष्ठितानि|| 7 ||
</8-7>

<8-8>
	तत्र चक्षुः श्रोत्रं रसनं स्पर्शनमिति पञ्चेन्द्रियाणि|| 8 ||

	पञ्चेन्द्रियाणीत्युक्तं तद्विवृणोति---तत्र चक्षुरित्यादि| चष्टेरूपं(2) (2.`चष्टे आचष्टे' इति पा०|) रूपवन्तं च प्रकाशयतीति चक्षुः| तच्चोभयनयगोलकाधिष्ठानमेकमेव| शृणोत्यनेनेति श्रोत्रम्| जिघ्रत्यनेनेति घ्राणम्| रसत्यास्वादयत्यनेनेति रसनम्| स्पृशत्यनेनेति स्पर्शनम्|| 8 ||
</8-8>

<8-9>
	पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि---खं वायुर्ज्योतिरापो भूरिति|| 9 ||

	इन्द्रियाणां प्राधान्येनारम्भकं द्रव्यमिन्द्रियद्रव्यम्; इन्द्रियेषु चक्षुरादौ निर्दिष्टं, प्राधान्यात्| यदुक्तं %शालाक्ये%---"श्रोत्रत्वक्घ्राणरसनैः श्रेष्ठैरपि समन्वितः(3)| (3.`समर्थितः' इति पा०|)बलवर्णाद्युपेतोऽपि नष्टदृक् कुड्यसन्निभः" इति| इन्द्रियद्रव्यनिर्देशे तु उदितत्वेन(4) (4.`खादितत्वेन' इति पा०|) निर्देशः कृतो वक्ष्यमाणेन "महाभूतानि खं वायुरग्निरापः क्षितिस्तथा" (शा.अ.1) इति ग्रन्थक्रमानुरोधेन|| 9 ||
</8-9>

<8-10>
	पञ्चेन्द्रियाधिष्ठानानि---अक्षिणी कर्णौ नासिके जिह्वा त्वक् चेति|| 10 ||
	
इन्द्रियाधिष्ठानमिन्द्रियाश्रयः| यद्यपि चाक्षिणी कर्णौ नासापुटे द्वे तथाऽप्येकेन्द्रियाधिष्ठानत्वेनैकमेवेति कृत्वा "पञ्च" इत्युक्तम्|| 10 ||
</8-10>

<8-11>
	पञ्चेन्द्रियार्थाः---शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः|| 11 ||

	इन्द्रियार्था इन्द्रियविषयाः| अत्र च स्पर्शग्रहणेन स्पर्शस्य स्पर्शाश्रयस्य च द्रव्यस्य स्पर्शैकार्थसमवेतस्य च परिमाणादेः स्पर्शग्राह्यस्य ग्रहणम्| एवं रूपादिष्वपि वाच्यम्|| 11 ||
</8-11>

<8-12>
	पञ्चेन्द्रियबुद्धयः---चक्षुर्बुद्ध्यादिकाः; ताः पुनरिन्द्रियेन्द्रियार्थसत्त्वात्मसन्निकर्षजाः, क्षणिका, निश्चयात्मिकाश्च, इत्येतत् पञ्चपञ्चकम्|| 12 ||

	असाधारणेन कारणेनेन्द्रियेण व्यपदिष्टा बुद्धय इन्द्रियबुद्धयः| चक्षुषा असाधारणेन कारणेन जनिता बुद्धिश्चक्षुर्बुद्धिः; एवं श्रोत्रादिबुद्धिषु वाच्यम्| इह चक्षुर्बुद्धिरादावुपदिश्यते, चक्षुर्बुद्धेरेव बहुविषयत्वात्| इन्द्रियबुद्ध्युत्पादसामग्रीमाह---ताः पुनरित्यादि| सन्निकर्षः संबन्धः; स च क्वचित् संयोगः, क्वचित् समवायः; तेन चक्षुर्बुद्ध्यादावात्मा मनसा संयुज्यते, मन इन्द्रियेण, इन्द्रियमर्थेन; श्रोत्रबुद्धौ तु श्रोत्रशब्दयोः समवाय इति विशेषः| क्षणिका इति आशुतरविनाशिन्यः, न तु बौद्धसिद्धान्तवदेकक्षणावस्थायिन्यः| निश्चयात्मिका वस्तुस्वरूपपरिच्छेदात्मिका|(1) (1.`वस्तुस्वरूपविच्छेदात्मिका' इति पा०|) क्षणिकत्वेऽपि वस्तुपरिच्छेदकत्वं प्रदीपार्चिर्ज्वलनवद्बुद्धीनामविरुद्धमित्यर्थः(2)|| 12 || (2.`प्रदोषार्चिर्वत्' इति पा०|)
</8-12>

<8-13>
	मनो मनोर्थो बुद्धिरात्मा चेत्यध्यात्मद्रव्यगुणसंग्रहः शुभाशुभप्रवृत्तिनिवृत्तिहेतुश्च, द्रव्याश्रितं(3) (3.`शुभाशुभप्रवृत्तिनिवृत्तिहेतुश्च द्रव्याश्रितं कर्म यदुच्यते सा क्रियेति' इति %योगीन्द्रनाथसेन%संमतः पाठः|) च कर्म; यदुच्यते क्रियेति|| 13 ||

	मनोर्थो वक्ष्यमाणो `मनसस्तु चिन्त्यमर्थः' इत्यनेन| बुद्धिरिह मनोबुद्धिर्विवक्षिता, इन्द्रियबुद्धीनां पञ्च पञ्चकेनैव ग्रहणात्| आत्मानमधिकृत्याध्यात्मम्; आत्मानमधिकृत्य यानि द्रव्याणि ये च गुणाः, तेषां संग्रहोऽध्यात्मद्रव्यगुणसंग्रहः| तत्र गुणा रूपादिबुद्धयः, शेषं द्रव्यम्| एतदुक्तं भवति---आत्मनोऽपकारकोपकारकाणां द्रव्यगुणानामयं संग्रह इति| योऽयं संग्रहः शुभस्य धर्मस्य सुखस्य च प्रवृत्तौ हेतुर्भवति, अशुभस्याधर्मस्यासुखस्य च निवृत्तौ हेतुर्भवति; तत्रोक्तसंग्रहस्य सम्यग्योगः शुभस्य प्रवृत्तावशुभस्य निवृत्तौ हेतुर्भवति, अयोगातियोगमिथ्यायोगास्तु अशुभस्य प्रवृत्तौ हेतवः; यदि वा शुभस्य पूर्वव्याकृतस्य, अशुभस्य च पूर्वव्याकृतस्य प्रवृत्तेः संसारस्य, निवृत्तेर्मोक्षस्य यथोक्तसंग्रहो हेतुरिति व्याख्येयं; तत्र संग्रहस्य शुभाशुभहेतुत्वं पूर्ववदेव व्याख्येयं; दुर्ज्ञातस्तु संग्रहः संसारस्य हेतुर्भवति, तत्त्वतो ज्ञातस्तु मोक्षहेतुरिति व्याख्येयम्| अध्यात्मद्रव्यगुणादधिकमनुक्तं शुभादिहेतुमाह---द्रव्याश्रितं चेत्यादि| कर्मेत्युच्यमाने वमनादिष्वपि तथाऽऽस्यास्वप्नादिष्वपि कर्मशब्दवाच्येषु प्रसक्तिः स्यात्, अतस्तद्व्यावृत्त्यर्थं द्रव्याश्रितमिति पदं; तथाऽपि धर्माधर्मयोः कर्मशब्दवाच्ययोः प्रसक्तिः स्यादित्यत उक्तं---यदुच्यते क्रियेति| कर्मणः पृथक्कृत्वाऽभिधानं पञ्चकर्मादिषु कर्मणोऽप्रविष्टत्वात्|| 13 ||
</8-13>

<8-14>
	तत्रानुमानगम्यानां पञ्चमहाभूतविकारसमुदायात्मकानामपि सतामिन्द्रियाणां तेजश्चक्षुषि, खं श्रोत्रे, घ्राणे क्षितिः, आपो रसने, स्पर्शनेऽनिलो विशेषेणोपपद्यते| तत्र यद्यदात्मकमिन्द्रियं विशेषात्तत्तदात्मकमेवार्थमनुगृह्णाति, तत्स्वभावाद्विभुत्वाच्च|| 14 ||

	संप्रति वैद्यकसिद्धान्तेन पाञ्चभौतिकानामपि चक्षुरादीनां यथा तैजसत्वादिव्यपदेशो भवति तदाह---तत्रेत्यादि| अनुमानेन प्रतीयन्त इत्यनुमानगम्यानि; अनुमानं च--चक्षुर्बुद्ध्यादयः करणकार्याः, क्रियात्वात्; छिदिक्रियावत्| महाभूतानि खादीनि, तेषां विकारः परिणामविशेषः, समुदायो मेलकः, स आत्मा समवायिकारणं येषां तानि| विशेषेण अधिकत्वेन| एतदुक्तं भवति---पाञ्चभौतिकत्वेऽपि तेजोधिकत्वाच्चक्षुस्तैजसं व्यपदिश्यते; %एवं घ्राणादिष्वपि पृथिव्याद्यधिकत्वेन पार्थिवत्वादिव्य%पदेशः| %अथ कथं चक्षुस्तेजोधिकं, घ्राणं पृथिव्यधिकमित्याद्य%वधार्यत इत्याह---तत्रेत्यादि| यदिन्द्रियं विशेषाद्भूयस्त्वेन यदात्मकं यद्भूतारब्धं, तदिन्द्रियं तदात्मकमेव तद्भूतात्मकमेव, अर्थं विषयमनुगृह्णाति अनुधावति; यत्तेजः प्रधानं तत्तेजः प्रधानमेव विषयं गृह्णातीत्यर्थः, एवं पार्थिवादिष्वपि वाच्यम्| तत्र हेतुमाह---तत्स्वभावाद्विभुत्वाच्च| तत्स्वभावादिति ग्राह्याणां रूपादीनां यः स्वभावस्तैजसत्वादिः, चक्षुरादीनामपि तत्स्वभावादेवेत्यर्थः; विभुत्वादिति शक्तत्वात्, समानजातीयतैजसादिग्रहण एव चक्षुरादीनां शक्तत्वादित्यर्थः| तदनेन ग्रन्थेनैतदनुमानमुपदिश्यते---यत्---चक्षुस्तैजसं, रूपादीनां मध्ये रूपस्यैव प्रकाशत्वाद्बाह्यालोकवत्; रसनमाप्यं, रूपादीनां मध्ये रसस्यैव प्रकाशकत्वाद्दन्तोदकवत्; तथा गन्धः स्वजातीयगुणोत्कर्षवदिन्द्रियग्राह्यः, भूतविशेषगुणत्वाद्रूपवदित्यादि|| 14 ||
</8-14>

<8-15>
	तदर्थातियोगायोगमिथ्यायोगात् समनस्कमिन्द्रियं विकृतिमापद्यमानं यथास्वं बुद्ध्युपघाताय संपद्यते, सामर्थ्ययोगात्(1) (1.`समयोगात्' इति पा०|) पुनः प्रकृतिमापद्यमानं यथास्वं बुद्धिमाप्याययति|| 15 ||

	शुभाशुभप्रवृत्तिहेतुरिति यदुक्तं तदुपपादयति---तदर्थेत्यादि| तत् इन्द्रियम्, अर्थस्य रूपादेरतियोगो रूपाद्यतिदर्शनम्, अयोगो हीनमात्ररूपादिदर्शनं सर्वशो रूपाद्यदर्शनं च, मिथ्यायोगो विकृतबीभत्सरूपादिदर्शनम्| समनस्कं मनसा सहितं, विकृतिं विकारमापद्यमानं; समनस्कमिति विशेषणं कुर्वन् चक्षुराद्युपघातान्मनसोऽप्युद्विग्नत्वदैन्यादिलक्षणो विकारो भवतीति दर्शयति| यथास्वं या यस्यात्मीया बुद्धिः| सामर्थ्ययोगात् समयोगात्| पुनःशब्दः पूर्वपक्षाद्व्यावर्तयति| प्रकृतिं स्वभावम्, आपद्यमानम् अनुविधीयमानम्; `इन्द्रियम्' इति शेषः| यथास्वं बुद्धिमाप्याययतीति आत्मीयामात्मीयां बुद्धिं सातत्येन जनयतीत्यर्थः|| 15 ||
</8-15>

<8-16>
	मनसस्तु चिन्त्यमर्थः| तत्र मनसो मनोबुद्धेश्च त एव समानातिहीनमिथ्यायोगाः प्रकृतिविकृतिहेतवो भवन्ति|| 16 ||

	पूर्वं मन उक्तं, तस्य ग्राह्यं विषयमाह---मनसस्तु चिन्त्यमर्थ इति| इन्द्रियनिरपेक्षं मनो यद्गुह्णाति तच्चिन्त्यं (यदि वा, इन्द्रियगृहीतमेवार्थं यत् पुनरिन्द्रियनिरपेक्षं मनो गृह्णाति तच्चिन्त्यम्(2) (2.अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते))| एतच्च प्राधान्यादुक्तं; तेन मनोर्थानां सुखादीनामनुपादानं दोषत्वेन नैवोद्भावनीयम्| त एवेत्यादि मनोविषयस्य चिन्त्यस्य समयोगस्तथाऽतिहीनमिथ्यायोगाश्च| प्रकृतिः अविकारः स्वभाव इति यावत्; विकृतिः विकारः| तत्र चिन्त्यस्य सम्यग्योगो मनसो मनोबुद्धेश्च प्रकृतिहेतुर्भवति, अतियोगादयस्तु चिन्त्यस्य(3) (3.अस्याग्रे `मनसा समं' इति हस्तलिखितपुस्तकेऽधिकं पठ्यते|) मनसो मनोबुद्धेश्च चिन्तनध्यानादिलक्षणाया विकृतेर्हेतवो भवन्तीति वाच्यम्| अचिन्तनातिचिन्तनभयानकचिन्तनैर्मनोऽपि विकृतं मनोबुद्धिमपि विकृतां जनयतीति भावः|| 16 ||
</8-16>

<8-17>
	तत्रेन्द्रियाणां समनस्कानामनुपतप्तानामनुपतापाय प्रकृतिभावे प्रयतितव्यमेभिर्हेतुभिः; तद्यथा---सात्म्येन्द्रियार्थसंयोगेन बुद्ध्या सम्यगवेक्ष्यावेक्ष्य कर्मणां सम्यक् प्रतिपादनेन, देशकालात्मगुणविपरीतोपासनेन(1) (1.`ओविपरीतोपसेवनेन' इति पा०|) चेति| तस्मादात्महितं चिकीर्षता सर्वेण सर्वं सर्वदा स्मृतिमास्थाय सद्वृत्तमनुष्ठेयम्|| 17 ||

	तदीदृशे कर्तव्यमाह---तत्रेत्यादि| अनुपतापाय अनुपघाताय; उपघातकहेतुवर्जनेनेत्यभिप्रायः| प्रकृतिभावे निर्विकारत्वकरणे; भेषजोपयोगेनेत्यभिप्रायः|
 सात्म्येन्द्रियार्थसंयोगेनेति इन्द्रियार्थसमयोगेन| बुद्ध्या सम्यगिदं मम हितमिदं ममाहितमित्यवेक्ष्यावेक्ष्य| कर्मणां प्रवृत्तीनां सम्यक्प्रतिपादनेनेति अहितकर्मपरित्यागेन हितकर्माचरणेन च| 
एतेन प्रज्ञापराधमूलाहितप्रवृत्तिनिषेधेन हितार्थप्रवृत्त्युपदेशः कृतो भवति| एतेन चासात्म्येन्द्रियार्थसंयोगप्रज्ञापराधपरिहाराभ्यामनागताबाधप्रतिषेधरूपा चेष्टोक्ता भवति|
 उत्पन्नविकारप्रतिषेधोपायस्तु देशकालेत्यादिना कथ्यते; गुणशब्दः प्रत्येकमभिसंबध्यते, आत्मशब्देन प्रकृतिविकारयोर्ग्रहणम्| तस्मात् कर्मणां क्रियारूपाणां शास्त्रविहितत्वेन(2) (2.`शास्त्रे हितत्वेन' इति पा०|)
 प्रतिपादितानां सम्यगनुष्ठानमारोग्यहेतुः| तच्च कर्म हितं सद्वृत्तानुष्ठानरूपम्| तस्मात् कारणादात्महितं कर्तुमिच्छता, स्मृतिमास्थायावधानेन सद्वृत्तोपदेशं स्मृत्वेत्यर्थः, सतां वृत्तमनुष्ठानं देहवाङ्मनः प्रवृत्तिरूपं सद्वृत्तमनुष्ठेयम्| इह जन्मनि जन्मान्तरे च
 शान्तिशौचाचारादियोगजनितधर्मप्रभावात्त्रिवर्गमव्याकुलमुपयुञ्जानास्तिष्ठन्तीति `सन्त' इत्युच्यन्ते, अधार्मिकास्तु विद्यमाना अप्यप्रशस्तावस्थानत्वेन| `असन्त' इत्युच्यन्ते|| 17 ||
</8-17>
<8-18>
तद्ध्यनुतिष्ठन्(3) (3.`तद्ध्यनुष्ठानं' इति पा०|) युगपत् संपादयत्यर्थद्वयमारोग्यमिन्द्रियविजयं चेति; 
तत् सद्वृत्तमखिलेनोपदेक्ष्यामोऽग्निवेश(4)! (4.`अग्निवेश' इति न पठ्यते क्वचित्पुस्तके|) तद्यथा---देवगोब्राह्मणगुरुवृद्धसिद्धाचार्यानर्चयेत्, अग्निमुपचरेत्, 
ओषधीः प्रशस्ता धारयेत्, द्वौ कालावुपस्पृशेत्, मलायनेष्वभीक्ष्णं पादयोश्च वैमल्यमादध्यात्, त्रिः पक्षस्य केशश्मश्रुलोमनखान् संहारयेत्, नित्यमनुपहतवासाः(5) (5.`नित्यमहतवासाः' इति पा०|)
 सुमनाः(6) (6.%योगीन्द्रनाथसेन%स्तु `सुमनः सुगन्धिः स्यात्' इति पठति, `सुमनोभिः पुष्पैः पुष्पस्रजेत्यर्थः, सुगन्धिः स्यात्' इति च व्याख्यानयति|)सुगन्धिः स्यात्, साधुवेशः, प्रसिद्धकेशः,(7) 
(7.`प्रसाधितकेशः' इति पा०|) मूर्धश्रोत्रघ्राणपादतैलनित्यः, धूमपः, पूर्वाभिभाषी, सुमुखः, दुर्गेष्वभ्युपपत्ता, होता, यष्टा, दाता, चतुष्पथानां नमस्कर्ता, बलीनामुपहर्ता, अतिथीनां पूजकः, पितृभ्यः पिण्डदः, काले हितमितमधुरार्थवादी, वश्यात्मा,
 धर्मात्मा, हेतावीर्ष्युः, फले नेर्ष्युः, निश्चिन्तः, निर्भीकः, ह्रीमान्, धीमान्, महोत्साहः, दक्षः, क्षमावान्, धार्मिकः, आस्तिकः, विनयबुद्धिविद्याभिजनवयोवृद्धसिद्धाचार्याणामुपासिता,(1) (1.`विनयबुद्धिविद्याभिजनवतामुपासिता' इति पा०|) छत्री दण्डी मौली(2
)(2.`मौलिमान्' इति, `मौनी' इति च पा०|)सोपानत्को युगमात्रदृग्विचरेत्,(3) (3.`नक्तं युगमात्रदृग्विचरेत्' इति पा०|)
 मङ्गलाचारशीलः, कुचेलास्थिकण्टकामेध्यकेशतुषोत्करभस्मकपालस्नानबलिभूमीनां परिहर्ता, प्राक् श्रमाद् व्यायामवर्जी स्यात्, सर्वप्राणिषु बन्धुभूतः स्यात्, क्रुद्धानामनुनेता,
 भीतानामाश्वासयिता, दीनानामभ्युपपत्ता, सत्यसंधः, सामप्रधानः,(4) (4.`शमप्रधानः' इति पा०|) परपरुषवचनसहिष्णुः, अमर्षघ्नः, प्रशमगुणदर्शी, रागद्वेषहेतूनां हन्ता च|| 18 ||

	सद्वृत्तानुष्ठानं दर्शयति---तदित्यादि| सद्वृत्तानुष्ठानेन नान्यश्रियमभिलषेदित्याद्यनुष्ठानेनेन्द्रियं यन्त्र्यते, यन्त्रणाभ्यासात्तदिन्द्रियं जीयत इत्युक्तमिन्द्रियविजयं चेति; यस्मादेवं गुणं सद्वृत्तानुष्ठानं तत् तस्मात् सद्वृत्तमुपदेक्ष्यामः; अखिलेन कार्त्स्न्येन| द्वौ कालौ सायं प्रातः, उपस्पृशेत् स्नायात्; यदि वा उपस्पृशेत् सन्ध्यामुपासीत| त्रिः पक्षस्येति पञ्चभिः पञ्चभिर्दिनैः, यदि वा %क्षारपाणि%वचनप्रामाण्यात् पक्षशब्दोऽयं मासे वर्तते, पतति पञ्चदशाहाभ्यां पक्षरूपाभ्यां मास इति पञ्चदशाहः पक्षोऽभिधीयते, एवं पतति ऋतुर्मासाभ्यां पक्षरूपाभ्यामिति मासोऽपि पक्षाभिधेयः; उक्तं च %क्षारपाणौ%---"त्रिर्मासस्य रोमनखान् संहारयेत्" इति| अनुपहतवासा(5) (5.`अहतवासा अच्छिन्नवासाः' इति पा०|) अम्लानवासाः| प्रसिद्धकेशः प्रसाधितकेशः; इह केशप्रसाधनाभिधानात् पूर्वं केशसंहरणे वचनं तीर्थादिप्राप्तनिमित्तेन कृतमुण्डनस्नातकादिविषयम्| पूर्वाभिभाषी प्रथमसंभाषणशीलः| दुर्गेष्वभ्युपपत्ता दुर्गतिपतितानां रक्षिता| यष्टा यज्ञकारकः| वश्यात्मा वश्येन्द्रियः, आत्मशब्दोऽयमिन्द्रियवचनः| हेतावीर्ष्युरिति येन हेतुनाऽयं धनवान् विद्यावान् वा जातः स हेतुर्मे कथं भवेदिति प्रयत्नवता भवितव्यमिति दर्शयति| फले नेर्ष्युरित्यनेन परस्य न धनादिफलसंबन्धनिवारणेच्छा कर्तव्येति दर्शयति| निर्भीक इति उपस्थितेऽपरिहार्ये भयहेतौ बोद्धव्यं, शक्यपरिहारेषु तु दृष्टादृष्टप्रत्यवायहेतुषु भेतव्यमेव| अभिजनो विशुद्धकुलम्| सर्वप्राणिषु बन्धुभूत इति तु यद्यपि राजद्विष्टपतितादीनामधर्मभयाच्चिकित्सां न करोति, तथाऽपि तेष्वपि करुणार्द्रहृदयत्वेन मन्तव्यम्| अभ्युपपत्ता उपकारार्थं स्वीकर्ता| सत्यसन्धः प्रतिज्ञातार्थनिर्वाहकः| अमर्षः अक्षमा, तां हन्तीति अमर्षघ्नः| प्रशमं शान्तिं गुणत्वेन द्रष्टुं शीलं यस्य स प्रशमगुणदर्शी|| 18 ||
</8-18>

<8-19>
	नानृतं ब्रूयात्, नान्यस्वमाददीत, नान्यस्त्रियमभिलषेन्नान्यश्रियं, न वैरं रोचयेत्, न कुर्यात् पापं, न पापेऽपि पापी(1) (1.`पापः' इति पा०|) स्यात्, नान्यदोषान् ब्रूयात्, नान्यरहस्यमागमयेन्, नाधार्मिकैर्न नरेन्द्रद्विष्टैः सहासीत नोन्मत्तैर्न पतितैर्न भ्रूणहन्तृभिर्न क्षुद्रैर्न दुष्टैः, न दुष्टयानान्यारोहेत, न जानुसमं(2) (2.%योगीन्द्रनाथसेनस्तु% `नाजानुसमं कठिनमासनमध्यासीत' इति पठति, `जानुप्रमाणोत्सेधं जानुसमं तादृशं न भवतीति अजानुसमं; कठिनम् अनास्तृतोत्तरप्रच्छदम्, आसनं पीठादिकं नाध्यासीत' इति च व्याख्यानयति|) कठिनमासनमध्यासीत, नानास्तीर्णमनुपहितमविशालमसमं वा शयनं प्रपद्येत, न गिरिविषममस्तकेष्वनुचरेत्, न द्रुममारोहेत्, न जलोग्रवेगमवगाहेत, न कुलच्छायामुपासीत,(3) (3.`सत्कुलोत्पन्नानां स्ववंशोत्पन्नानां वा छायां नोपासीत, पद्भ्यामिति शेषः' इति %गङ्गाधरः| योगीन्द्रनाथसेनस्तु% `कूलच्छायां' इति पठित्वा कूलस्य (नदीतटस्य) छायां नोपसेवेत, तत्र तिष्ठतस्तत्पातात् भयं स्यात्' इति च व्याख्यानयति|) नाग्न्युत्पातमभितश्चरेत्, नोच्चैर्हसेत्, न शब्दवन्तं मारुतं मुञ्चेत्, नानावृतमुखो(4) (4.`नासंवृतमुखः' इति पा०|) जृम्भां क्षवथुं हास्यं वा प्रवर्तयेत्, न नासिकां कुष्णीयात्, न दन्तान् विघट्टयेत्, न नखान् वादयेत्, नास्थीन्यभिहन्यात्, न भूमिं विलिखेत्, न छिन्द्यात्तृणं, न लोष्टं मृद्गीयात्, न विगुणमङ्गैश्चेष्टेत, ज्योतींष्यनिष्टममेध्यमशस्तं(5) (5.`ज्योतीष्यनिष्टमशस्तं च' इति पाओ| `ज्योतीष्यग्निं चामेध्यमशस्तं च' इति %गङ्गाधर%समंतः %पाठः|%) च नाभिवीक्षेत, न हुंकुर्याच्छवं,(6) (6.`शिवं' इति पा०|) न चैत्यध्वजगुरुपूज्याशस्तच्छायामाक्रामेत्, न क्षपास्वमरसदनचैत्यचत्वरचतुष्पथोपवनश्मशानाघातनान्यासेवेत,(7) (7.`ओद्यतनाओ' इति पा०|) नैकः शून्यगृहं न चाटवीमनुप्रविशेत्, न पापवृत्तान् स्त्रीमित्रभृत्यान् भजेत, नोत्तमैर्विरुध्येत, नावरानुपासीत, न जिह्यं रोचयेत्, नानार्यमाश्रयेत्, न भयमुत्पादयेत्, न साहसात्तिस्वप्नप्रजागरास्नानपानाशनान्यासेवेत, नोर्ध्वजानुश्चिरं तिष्ठेत्, न व्यालानुपसर्पेन्न दंष्ट्रिणो न विषाणिनः, पुरोवातातपावश्यायातिप्रवाताञ्जह्यात्, कलिं नारभेत, नासुनिभृतोऽग्निमुपासीत(8) (8.`नानिभृतो' इति पा०|) नोच्छिष्टः, नाधः कृत्वा प्रतापयेत्, नाविगतक्लमो नानाप्लुतवदनो न नग्न उपस्पृशेत्, न स्नानशाट्या स्पृशेदुत्तमाङ्गं, न केशाग्राण्यभिहन्यात्, नोपस्पृश्य ते एव वाससी बिभृयात्, नास्पृष्ट्वा रत्नाज्यपूज्यमङ्गलसुमनसोऽभिनिष्क्रामेत्, न पूज्यमङ्गलान्यपसव्यं गच्छेन्नेतराण्यनुदक्षिणम्|| 19 ||

	नानृतं ब्रूयादित्यस्य राजयक्ष्मणि "काकांस्तित्तिरिशब्देन" (चि.अ.8) इत्याद्ययथाभाषणोपदेशेन(1) (1.`अयथार्थभाषणोपदेशेन' इति पा०|)
 विरोधो न वाच्यः, यतः परापकारफलमसत्यभाषणमनृतव्याहारदोषेण स्पृश्यते, नतु परस्य जीवनार्थमन्यथाभाषणम्; उक्तं च---"प्राणात्यये सर्वधनापहारे पञ्चानृतान्याहुरपातकानि"| 
आगमयेत् बुध्येत| अधार्मिकसङ्गनिषेधेनैव पतितादिसङ्गनिषेधे लब्धे पुनस्तदभिधानं विशेषप्रतिषेधार्थम्| भ्रूणहा गर्भघातकः| 
अनुपहितम् अनुपधानं गण्डुकादिरहितम्| न द्रुममारोहेदिति सामान्यो विधिः, 
अस्य च विशेषेण रसायनवक्ष्यमाणामलकीवृक्षारोहणोपदेशेन महाफलेन बाधा भवत्येव| कुष्णीयात् विघट्टयेत्| 
इह सद्वृत्तोपदेशे यत्र न नखान् वादयेदित्यादौ साक्षाद्दृष्टमदृष्टं वा फलं न दृश्यते तत्राप्यदृष्टफलं वचनप्रामाण्यादेव बोद्धव्यम्| 
न शवं हुंकुर्यादित्यत्रागमः---"यः शवं हुंकरोति तेन सोमो बहिर्निरस्तो भवति" इति| चैत्यो ग्रामप्रधानतरुः, आघातनं वधस्थानम्| अवरा नीचाः| जिह्मं कुटिलम्| 
आराद्दूरात् पापेभ्यो यात आर्यः, तद्विपरीतोऽनार्यः| अतिशब्दः स्वप्नादिभिः सह प्रत्येकमभिसंबध्यते| इह च प्रकरणे साहसनक्तदधिभोजनादीनां येषां प्रकरणान्तर एव निषेधः कृतस्तानि पुनर्निषिध्यन्ते प्रकरणवशादेव,
 प्रकरणप्राप्तो ह्यर्थः प्रागुक्तोऽपि पुनरभिधीयमानः प्रकृतग्रन्थश्य न्यूनतामुदस्यति,
 पुनरभिधीयमानार्थगौरवं च दर्शयति, न पुनरुक्तदोषमावहति| यदुक्तम्---"अधिकरणवशाद्दार्ढ्याद्गुणदोषप्राप्तितोऽर्थसंबन्धात्| स्तुत्यर्थं संशयतः शिष्यधियां चाभिवृद्ध्यर्थम्|| तन्त्रे(2) (2.`तन्त्रेऽस्मिन् पुनरुक्तं' इति पा०|) स्यात् पुनरुक्तं पुनरुक्तं नेष्यते तद्धि" इति| 
ऊर्ध्वजानुः दण्डायमानः| व्यालाः सर्पाः| असुनिभृतः असमाहितः, नाधः कृत्वा अग्निमिति संबन्धः| ते एव वाससी स्नानवाससीत्यर्थः, यदि वा स्नानकालात् पूर्वं घृते| अपसव्यं वामम्|| 19 ||
</8-19>

<8-20>
	नारत्नपाणिर्नास्नातो नोपहतवासा नाजपित्वा नाहुत्वा देवताभ्यो नानिरूप्य पितृभ्यो नादत्त्वा गुरुभ्यो नातिथिभ्यो नोपाश्रितेभ्यो नापुण्यगन्धो नामाली
 नाप्रक्षालितपाणिपादवदनो नाशुद्धमुखो नोदङ्मुखो न विमना नाभक्ताशिष्टाशुचिक्षुधितपरिचरो न पात्रीष्वमेध्यासु नादेशे नाकाले नाकीर्णे नादत्त्वाऽग्रमग्नये नाप्रोक्षितं 
प्रोक्षणोदकैर्न मन्त्रैरनभिमन्त्रितं न कुत्सयन्न कुत्सितं न प्रतिकूलोपहितमन्नमाददीत, न पर्युषितमन्यत्र
 मांसहरितकशुष्कशाकफलभक्ष्येभ्यः, नाशेषभुक् स्यादन्यत्र दधिमधुलवणसक्तुसर्पिभ्यः, न नक्तं दधि भुञ्जीत, 
न सक्तूनेकानश्नीयान्न निशि न भुक्त्वा न बहून्न द्विर्नोदकान्तरितात्, न छित्त्वा द्विजैर्भक्षयेत्|| 20 ||

	अनिरूप्य अनिवेद्य| आकीर्णे बहुजनाकीर्णे| अन्नस्य प्रोक्षणाभिमन्त्रणानि वेदे बोद्धव्यानि| कुत्सितं स्वरूपत एव कदर्थत्वेन निन्दितम्| हरितकम् आर्द्रकादि, शुष्कशाकं शुष्कपत्रादि, भक्ष्या मोदकादयः| नाशेषभुक् स्यात् निःशेषभोजी न स्यादित्यर्थः| नक्तं दधिभोजननिषेधे आगमः---"दिवा कपित्थे वसति रात्रौ दध्नि च सक्तुषु| अलक्ष्मीः कलहाधारा कोविदारे कृतालया" इति| एकानिति घृतशर्करारहितान्| नोदकान्तरितान् नोदकमन्तरा पीत्वेत्यर्थः|| 20 ||
</8-20>

<8-21>
	नानृजुः क्षुयान्नाद्यान्न शयीत, न वेगितोऽन्यकार्यः स्यात्, न वाय्वग्निसलिलसोमार्कद्विजगुरुप्रतिमुखं निष्ठीविका(वात)वर्चोमूत्राण्युत्सृजेत्, न पन्थानमवमूत्रयेन्न जनवति नान्नकाले, न जपहोमाध्ययनबलिमङ्गलक्रियासु श्लेष्मसिङ्घाणकं मुञ्चेत्|| 21 ||

	नाद्यादनृजुः, न शयीतानृजुरिति च योज्यम्|| 21 ||
</8-21>

<8-22>
	न स्त्रियमवजानीत, नातिविश्रम्भयेत्, न गुह्यमनुश्रावयेत्, नाधिकुर्यात्| न रजस्वलां नातुरां नामेध्यां नाशस्तां नानिष्टरूपाचारोपचारां नादक्षां नादक्षिणां नाकामां नान्यकामां नान्यस्त्रियं नान्ययोनिं नायोनौ न चैत्यचत्वरचतुष्पथोपवनश्मशानाघातनसलिलौषधिद्विजगुरुसुरालयेषु न सन्ध्ययोर्नातिथिषु(1) (1.`नाति, न निषिद्धतिथिषु' इति पा०|) नाशुचिर्नाजग्धभेषजो नाप्रणीतसङ्कल्पो नानुपस्थितप्रहर्षो नाभुक्तवान्नात्यशितो न विषमस्थो न मूत्रोच्चारपीडितो न श्रमव्यायामोपवासक्लमाभिहतो नारहसि व्यवायं गच्छेत्|| 22 ||
	नातिविश्रम्भयेत् नातिप्रश्रयवतीं कुर्यात्| नाधिकुर्यान् न सर्वत्राधिकृतां कुर्यात्| अशस्तां कुष्ठादिसंबन्धेन| नान्ययोनिमित्यस्यान्ते `अभिगच्छेत्' इति शेषः, अन्ययोनिः असवर्णा| ओषध्यादिभिरालयशब्दः संबध्यते| नातिथिष्विति न निषिद्धासु मैथुनं प्रतिपत्पूर्णिमाप्रभृतिषु| अजग्धभेषजः अनुपयुक्तवृष्यभेषजः| अनुपस्थितप्रहर्षः अजातध्वजोच्छ्रायः| अरहसि अविजने|| 22 ||
</8-22>
<8-23-24>
	न सतो न गुरून् परिवदेत्, नाशुचिरभिचारकर्मचैत्यपूज्यपूजाध्ययनमभिनिर्वर्तयेत्|| 23 ||
	न विद्युत्स्वनार्तवीषु नाभ्युदितासु दिक्षु नाग्निसंप्लवे न भूमिकम्पे न महोत्सवे नोल्कापाते न महाग्रहोपगमने न नष्टचन्द्रायां तिथौ न सन्ध्ययोर्नामुखाद्गुरोर्नावपतितं नातिमात्रं न तान्तं न विस्वरं नानवस्थितपदं नातिद्रुतं न विलम्बितं नातिक्लीबं नात्युच्चैर्नातिनीचैः स्वरैरध्ययनमभ्यस्येत्|| 24 ||
अभ्युदितासु दिक्षु दाहवतीषु दिक्षु| महाग्रहोपगमनं चन्द्रसूर्यग्रहणम्| अवपतितं हीनवर्णम्| तान्तं रूक्षस्वरम्| अतिक्लीबम् अतिविलम्बितोच्चारणम्|| 23-24 ||
</8-23-24>

<8-25>
	नातिसमयं जह्यात्, न नियमं भिन्द्यात्, न नक्तं नादेशे स्चेत्, न सन्ध्यास्वभ्यवहाराध्ययनस्त्रीस्वप्नसेवी स्यात्,
 न बालवृद्धलुब्धमूर्खक्लिष्टक्लीबैः सह सख्यं कुर्यात्, न मद्यद्यूतवेश्याप्रसङ्गरुचिः स्यात्, 
न गुह्यं विवृणुयात्, न कञ्चिदवजानीयात्, नाहंमानी स्यान्नादक्षो 
नादक्षिणो नासूयकः, न ब्राह्मणान्(1) (1.`दक्षिणान्' इति पा०|) 
परिवदेत्, न गवां दण्डमुद्यच्छेत्, न वृद्धान्न गुरून्न गणान्न नृपान् वाऽधिक्षिपेत्, न चातिब्रूयात्, न बान्धवानुरक्तकृच्छ्रद्वितीयगुह्यज्ञान् बहिष्कुर्यात्|| 25 ||

	अतिसमयो मिलित्वा बहुभिः कृतो नियमः| न सन्ध्यास्वित्यादौ पुनः स्त्रीनिषेधः सन्ध्यासु यावदकर्तव्यम् न्यूनतापरिहारार्थमुक्तः, पूर्वं तु स्त्री यथा न सेव्या तन्निखिलेनोपदिशता न सन्ध्ययोरित्युक्तम्, इति प्रकरणभेदान्न पौनरुक्त्यम्| क्लीबो हीनसत्त्वः| क्लिष्टो निन्दितो रोगादिना| गणान् मिलितान्| कृच्छ्रद्वितीय आपदि सहायः| बहिष्कुर्यात् अवजानीयात्|| 25 |
|</8-25>

<8-26>
नाधीरो नात्युच्छ्रितसत्त्वः स्यात्, नाभृतभृत्यः, नाविश्रब्धस्वजनः, नैकः सुखी, न दुःखशीलाचारोपचारः, न सर्वविश्रम्भी, न सर्वाभिशङ्की, न सर्वकालविचारी|| 26 ||

	नैकः सुखी स्यादिति न सुखहेतून्याम्रफलादीन्येक एवाविभज्योपयुञ्ज्यादित्यर्थः| शीलं स्वाभाविकं वृत्तम्, आचारः शास्त्रोपदेशानुरूपो व्यवहारः, उपचारः परिच्छदः, एतेषां च दुःखत्वं दुःखहेतुत्वात्| सर्वविश्रम्भी सर्वेषु विश्वासी|| 26 ||
</8-26>

<8-27>
	न कार्यकालमतिपातयेत्, नापरीक्षितमभिनिविशेत्, नेन्द्रियवशगः स्यात्, न चञ्चलं मनोऽनुभ्रामयेत्, न बुद्धीन्द्रियाणामतिभारमादध्यात्, न चातिदीर्घसूत्री स्यात्, न क्रोधहर्षावनुविदध्यात्, न शोकमनुवसेत्, न सिद्धावुत्सेकं(2) (2.`औत्सुक्यं' इति पा०|) यच्छेन्नासिद्धौ दैन्यं, प्रकृतिमभीक्ष्णं स्मरेत्, हेतुप्रभावनिश्चितः स्याद्धेत्वारम्भनित्यश्च, न कृतमित्याश्वसेत्, न वीर्यं जह्यात्, नापवादमनुस्मरेत्|| 27 ||

	चञ्चलमिति क्रियाविशेषणं, यदि वा मनोविशेषणम्| बुद्धेरिन्द्रियाणां बुद्धीन्द्रियाणाम्| अतिदीर्घसूत्री शतैकविनिपाताशङ्की, किंवा दीर्घसूत्री चिरक्रियः| न शोकमनुवसेदिति न चिरं शोकवशगः स्यात्| उत्सेकम् अतिगर्वम्|(3) (3.`अतिहर्षम्' इति पा०|) प्रकृतिम् उत्पत्तिकारणं स्मरेत्; प्रकृतिं पञ्चभूतसमुदायलक्षणामनित्यां स्मरन्न रागद्वेषादिभिरभिभूयते| हेतुप्रभावनिश्चित इति अस्ति शुभाशुभहेतुनां शुभाशुभफलसंबन्ध इति निश्चयमुपेयात्, नात्र कथं तावान् स्यादित्यर्थः| हेत्वारम्भनित्यः शुभहेतुयो(या)गाद्यारम्भपरः|| 27 ||
</8-27>

<8-28>
	नाशुचिरुत्तमाज्याक्षततिलकुशसर्षपैरग्निं जुहुयादात्मानमाशीर्भिराशासानः, अग्निर्मे नापगच्छेच्छरीराद्वायुर्मे(1) (1.`मागाच्छरीरात्' इति पा०|) प्राणानादधातु विष्णुर्मे बलमादधातु इन्द्रो मे वीर्यं शिवा मां प्रविशन्त्वाप आपोहिष्ठेत्यपः स्पृशेत्, द्विः परिमृज्योष्ठौ पादौ चाभ्युक्ष्य मूर्धनि(2) (2.`मूर्धनि शिरसि स्थितानि खानि सप्त आस्यं, नासापुटे, चक्षुषी, श्रोत्रे च' इति %योगीन्द्रनाथसेनः|%) खानि चोपस्पृशेदद्भिरात्मानं हृदयं शिरश्च|| 28 ||

	उत्तमाज्यं गोसर्पिः| आशीर्भिराशासान इति च्छेदः| `अग्निर्मे' इत्यादिना `आपोहिष्ठा' इत्यन्तः स्नानमन्त्रः|| 28 ||
</8-28>

<8-29>
	ब्रह्मचर्यज्ञानदानमैत्रीकारुण्यहर्षोपेक्षाप्रशमपरश्च स्यादिति|| 29 ||

मैत्री सर्वभूतेष्वात्मनीवाप्रतिकूला(3) (3.`आत्मनीवाप्रतिकूल्येन' इति पा०|) प्रवृत्तिः| ननु मैत्रीपरः स्यादिति विरुद्धमेतत्, येन शास्त्रकार एवायं दिग्धविद्धस्वयंमृतादिमांसपरित्यागेन वयस्थत्वादिगुणयुक्तानां मृगादीनां
 सद्यस्कं मांसं सेव्यत्वेनोपदिशन् साक्षान्मैत्रीविरुद्धां हिंसामेवाह; नैवं, रागत एव प्राणिनां हिंसापूर्वकमांसभक्षणे प्राप्तेऽयमायुर्वेदोपदेष्टा मांसस्य क्वचिद्रोगे कस्यचिद्धितत्वं क्वचिच्चाहितत्वमुपदिशति, नतु मांसभक्षणं हिंसां वा विदधाति; न ह्ययं मदिराया अपि स्वस्थवृत्ते 
रोगिवृत्ते वा हितत्वमुपदिशन् मदिरापानं प्रत्युपदेष्टा भवति; एवं च रोगाधिकारे राजयक्ष्मादौ मांसोपदेशस्तथा शरदृतुचर्यादौ "लावान् कपिञ्जलानेणान्" (सू.अ.6) इत्यादिग्रन्थो लावादिमांसहितत्वोपदेशार्थो न हिंसाविधायकः; तेन रोगिणः स्वस्थाश्च हिंसाफलभाजो भवन्त्येव;
 यथा---"श्येनेनाभिचरन् यजेत" इत्यत्राभिचारस्य कामत एव प्राप्तत्वाच्छयेनस्याभिचारसाधनत्वमात्रमेव विधिर्बूते, तेन श्येनेनाभिचारकरणेऽधर्मो भवत्येव; अयं त्वत्र विशेषः---यदि हिंसोपार्जितमांसोपयोगं विना पुरुषो न जीवति, अतो हिंसां करोति, तदा "सर्वत्रात्मानं गोपायीत" इति वेदवचनविहितत्वात्तथाविधहिंसा न प्रत्यवायहेतुः, जीवनोपायान्तरसंभवे तु पुष्ट्यादिप्रयोजना हिंसा प्रत्यवायहेतुरेव; किंच भवतु वाऽऽयुर्वेदविहिता हिंसा, तथापि हिंसा दोषार्थमुच्यते; न ह्यायुर्वेदविधयो धर्मसाधनमेवोपदिशन्ति, किं तर्ह्यारोग्यसाधनं "धातुसाम्यक्रिया चोक्ता तन्त्रस्यास्य प्रयोजनम्" (सू.अ.1) इत्युक्तेः|| 29 ||
</8-29>

<8-30-33>
	तत्र श्लोकाः---
	पञ्चपञ्चकमुद्दिष्टं मनो हेतुचतुष्टयम्|
	इन्द्रियोपक्रमेऽध्याये सद्वृत्तमखिलेन च|| 30 ||
	स्वस्थवृत्तं यथोद्दिष्टं यः सम्यगनुतिष्ठति|
	स समाः शतमव्याधिरायुषा न वियुज्यते|| 31 ||
	नृलोकमापूरयते यशसा साधुसंमतः|
	धर्मार्थावेति भूतानां बन्धुतामुपगच्छति|| 32 ||
	परान् सुकृतिनो लोकान् पुण्यकर्मा प्रपद्यते|
	तस्माद्वृत्तमनुष्ठेयमिदं सर्वेण सर्वदा|| 33 ||

	संग्रहे हेतुचतुष्टयं समातिहीनमिथ्यायोगाः| समाः शतं वर्षशतं; यद्यपि सद्वृत्तानुष्ठानेऽपि दैवविपर्ययेणान्तरा मरणं व्याधयो वा भवन्ति, तथाऽपि प्राधान्यद्दैवकृतव्याधेः पुरुषापराधाविषयत्वादुक्तं समाः शतमित्यादि; यदुक्तं---"परिहार्याणि यत्नेन सदा परिहरन्नरः| भवत्यनृणतां प्राप्तः साधूनामिह पण्डितः" (सू.अ.28) इति|| 30-33 ||
</8-30-33>

<8-34>
	यच्चान्यदपि किंचित् स्यादनुक्तमिह पूजितम्|
	वृत्तं तदपि चात्रेयः सदैवाभ्यनुमन्यते|| 34 ||
	इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने इन्द्रियोपक्रमणीयो नामाष्टमोऽध्यायः|| 8 ||
	इति स्वस्थचतुष्को द्वितीयः|| 2 ||

	अनुक्तसद्वृत्तोपसंग्रहार्थमाह---यच्चान्यदपीत्यादि| वृत्तम् आचारः| इहायुर्वेदेऽनुक्तमप्याचारोपदेशकेषु धर्मशास्त्रेषु पूजितं, यथा---"नाकस्माद्विकचो भवेन्न परशस्येषु गां चरन्तीं धावन्तीं वा परस्य ब्रूयात्" इत्यादि, सर्वमात्रेयस्यानुमतं साक्षादायुर्वेदाविषयत्वेन ग्रन्थविस्तरभयाच्च न प्रोक्तमित्यभिप्रायः|| 34 ||
	इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायामायुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने द्वितीये स्वस्थचतुष्के इन्द्रियोपक्रमणीयो नामाष्टमोऽध्यायः|| 8 ||
</8-34>
	नवमोऽध्यायः|
			  --**--

<9-1-2>
	अथातः खुड्डाकचतुष्पादमध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 ||
	इति ह स्माह भगवानात्रेयः|| 2 ||

	स्वस्थचतुष्कानन्तरं स्वस्थातुरयोरुभयोरपि हितत्वेन निर्देशचतुष्कोऽभिधीयते| स्वस्थातुरहितं वैद्यभेषजादि निर्दिशतीति निर्देशचतुष्कः, तत्रापि स्वस्थातुरहितेषु प्रधानभूतचिकित्साङ्गवैद्यादिपादचतुष्टयाभिधायकत्वेन खुड्डाकचतुष्पादोऽभिधीयते| खुड्डाकशब्दोऽल्पवचनः; यथा---खुड्डिका गर्भावक्रान्तिः, अल्पेत्यर्थः| वैद्यौषधपरिचारकरोगिणश्चिकित्सायाश्चत्वारः पादाः, चतुष्पादं तं खुड्डाकमभिधेयतयाऽधिकृत्य कृतोऽध्यायः खुड्डाकचतुष्पादः| अत्रोत्पन्नस्य तु प्रत्ययस्य "अध्यायानुवाकयोर्लुक् च" (पा.अ.5|2|60) इति लुक्| खुड्डाकत्वं चास्य वक्ष्यमाणमहाचतुष्पादमपेक्ष्य|| 1|| 2 ||
</9-1-2>

<9-3>
	भिषग्द्रव्याण्युपस्थाता रोगी पादचतुष्टयम्|
	गुणवत् कारणं ज्ञेयं विकारव्युपशान्तये|| 3 ||

	अत्र भिषगादावुक्तः प्रधानत्वात् वक्ष्यति हि---"प्रधानं भिषगत्र तु" इति; तदनु भेषजं, चिकित्सायां प्रधानकारणभूतत्वात्; तदनु परिचारकः,
 भेषजप्रयोगस्य कल्कक्वाथादिसाध्यस्य तदधीनत्वात्| यद्यप्यातुराधिकरणमारोग्यं पादैः संपाद्यते,(1) 
(1.`संपद्यते' इति पा०|) स एव च वैद्यादीनामुपकार्यः, उपकार्यश्च प्रधानं भवति,
 तथाऽपीह व्याधिप्रशमे साध्ये यथा वैद्यादिपादत्रयस्य व्यापारो न तथाऽऽतुरस्येत्यप्राधान्यविवक्षया पश्चादुक्तः| 
पादश्चतुर्थो भागः, श्लोकादिपादवद्वैद्यादिषु पादसंज्ञाकरणेनान्यतरवैकल्येनापि
 चिकित्सा न भवतीति दर्शयति| गुणवदिति वक्ष्यमाण--
श्रुतेपर्यवदातत्वादिगुणवत्| इह च वैद्यादयो व्याप्रियमाणा एव
 विकारप्रशमने कारणं भवन्ति, यतः कारणत्वं कार्ये व्यापारवतामेव भवति;
 तथा हि---देवदत्तः पाचक इत्युक्ते तुषबुसप्रक्षेपादिक्रिययैव पाकं करोतीति गम्यते; एतेन यदुच्यते---
"चतुर्णां भिषगादीनां" इत्यादिना श्लोकेन वैद्यादीनां प्रवृत्तिश्चिकित्सा व्याधिप्रशमहेतुरभिधातव्या, 
इह तु वैद्यादय एवेति पूर्वापरविरोधः; तन्न भवति, इह वैद्यादिप्रवृत्तेर्वैद्यादिग्रहणेनैव ग्रहणात्| 
चतुर्णामित्यादौ श्लोके वैद्यादीनां धर्मिणां धर्मरूपायाश्च प्रवृत्तेर्भेदं पुरस्कृत्य चिकित्सायाः क्रियारूपायाः कथनम्| एते वैद्यादयो विकारशमने कारणमेवेति नियमः,
न पुनरेतैरेव विकारप्रशमनमिति नियमः,
 यतो वैद्यादीन् प्रत्याख्यायापि रोगशान्तिर्भवति; वक्ष्यति हि
महाचतुष्पादे---"ये ह्यातुराः केवलाद्भेषजादृते समुत्तिष्ठन्ते" (सू.अ.10) इत्यादिना|| 3 ||
</9-3>
<9-4>
	विकारो धातुवैषम्यं, साम्यं प्रकृतिरुच्यते|  
	सुखसंज्ञकमारोग्यं, विकारो दुःखमेव च|| 4 ||

अत्र विकारव्युपशान्तय इत्युक्तं, तेन विकारस्वरूपज्ञानार्थमाह---
विकारो धातुवैषम्यमित्यादि| धातवो वातादयो रसादयश्च तथा रजःप्रभृतयश्च, 
तेषां वैषम्यं व्यवह्रियमाणस्वास्थ्यहेतोः स्वमानान्न्यूनत्वमधिकत्वं वा| साम्यं धातुसाम्यं; 
प्रकृतिः आरोग्यम्| उच्यतेग्रहणाद्वैद्यकसिद्धान्ते हीयं प्रकृतिविकारव्यवस्था,
 अन्यदर्शनसिद्धान्तपरिग्रहे तु विकारः षोडशकः, 
प्रकृतिर्गुणानां साम्यावस्था भवतीति दर्शयति| ननु, रात्रिदिनभोजनानां तासु तास्ववस्थासु श्लेष्मप्रकोपादिना नित्यं धातुवैषम्यमस्ति, 
तत्कुतो धातुसाम्यमित्याह---सुखसंज्ञकमित्यादि| सुखहेतुः सुखम्, एवं दुःखहेतुर्दुःखं; 
यतो न दुःखं व्याधिः, तथा हि सति न ज्वरादीनां व्याधित्वं स्यात्; अत एव %सुश्रुते%ऽप्युक्तं---"तत्तु सप्तविधे व्याधावुपनिपतति" 
(सु.सू.अ.24) इति; संज्ञकग्रहणात् परमार्थतोऽसुखमपि लोके सुखमिति यद् व्यवह्रियते, तदिह गृह्यत इति दर्शयति;
 तेन, दिवारात्रिभोजनावस्थादिजनितं धातुवैषम्यमुद्वेजकविकाराकर्तृत्वेन(2)
 (2.`धातुवैषम्यं स्वल्पमुद्वेजकं विकाराकर्तृत्वेन' इति पा०|) सुखमिति व्यवह्रियते, तेन यो ह्यल्पः स नास्त्येवेति कृत्वाऽल्पेऽपि धातुवैषम्ये
 धातुसाम्यव्यवहारः सिद्धो भवति; तथा संज्ञकग्रहणेन लौकिकसुखं न परमार्थतः सुखमिति दर्शयति, यतो वक्ष्यति "सर्वं कारणवद्दुःखं" (शा.अ.1) 
इत्यादि; `एव च' ग्रहणेन दुःखं परमार्थतोऽपि दुःखमेवेति दर्शयति, न सुखमिव 
व्यवहारमात्रेण| अत्र च धातुवैषम्येण कारणेनोपचारात्तत्कार्यज्वरादयोऽभिधीयन्ते, यतो धातुवैषम्यजो हि विकारो न धातुवैषम्यमात्रं,
यद्वक्ष्यति---"स्वधातुवैषम्यनिमित्तजा ये विकारसंघा बहवः शरीरे" (सू.अ.19) इत्यादि, तथा "विकृतिमापन्ना नानाविधैर्विकारैः
 शरीरमुपतपन्ति" (वि.अ.1) इत्यादि, तथा %सुश्रुते%ऽप्युक्तं---"वातपित्तकफशोणितसन्निपातवैषम्यनिमित्ताः" (1) (1.`वातपित्तकफशोणितसन्निपातनिमित्ता' इति पा०|) (सू.अ.1) इति|
 अत्र पक्षे धातुवैषम्यजश्चेद्विकारस्तदा जनितविकारं धातुवैषम्यं क्व प्रविशतु; किं विकारे, उत आरोग्ये ? न तावदारोग्ये,
 यतः "इत्युक्तं कारणं कार्यं   धातुसाम्यमिहोच्यते| धातुसाम्यक्रिया चोक्ता तन्त्रस्यास्य प्रयोजनम्" (सू.अ.1) 
इत्यनेन ग्रन्थेनारोग्यं धातुसाम्यमित्युक्तं; न च रोगे प्रविशति, रोगहेतुत्वेनैव कथितत्वात्; अथ मतं धातुवैषम्यं भवति, विकारो न भवतीति; 
एषा दशा नास्त्येव; यतोऽवश्यं प्रमाणाधिको दोषः स्वलिङ्गाधिको भवति, क्षीणो वा क्षीणस्वलक्षण इति;
 इह तर्हि धातुवैषम्यमेव विकारोऽस्तु, एवमयं ग्रन्थोऽपि मुख्यो भवति;
 धातुवैषम्यजविकारप्रतिपादकस्तु ग्रन्थ आविष्कृततमज्वरादिप्रतिपादकत्वेन व्यवस्थाप्यतां, 
तेन धातुवैषम्यं च धातुवैषम्यजाश्च ज्वरादयो(2) (2.`विकारादयो भवन्ति' इति पा०|) विकारा भवन्ति; धातुवैषम्यजातेष्वपि   हि ज्वरादिषु धातुवैषम्यरूपताऽस्त्येव; 
किंच स्वमानक्षीणा दोषाः किंचिद्विकारं न जनयन्ति, क्षीणलक्षणं वैषम्यमेव परं यान्ति; 
वचनं हि--"क्षीणा जहति लिङ्गं स्वं समाः स्वं कर्म कुर्वते" (सू.अ.7) इति; नात्र धातुवैषम्यमात्रं विकार इति ब्रुवतामयं पन्थाः; ये तु धातुवैषम्यजो विकार इति व्यवस्थिताः, 
ते त्वजनितव्यपदेश्यविकारं धातुवैषम्यं रात्रिदिनावस्थादिकृतधातुवैषम्यवदल्पत्वेनाव्यपदेश्यतया धातुसाम्य एव प्रक्षिपन्तीति;
 तिलकालकमषकप्रभृतीनां तु धातुवैषम्यजत्वेनेह चरके रोगत्वं सुव्यक्तमेव, दुःखहेतुत्वं च तेषां ज्ञातानां मनोदुःखकर्तृत्वेन|| 4 ||
</9-4>

<9-5>
	चतुर्णां भिषगादीनां शस्तानां धातुवैकृते|
	प्रवृत्तिर्धातुसाम्यार्था चिकित्सेत्यभिधीयते|| 5 ||

	विकारलक्षणानन्तरं विकारप्रशमहेतोश्चिकित्साया लक्षणमाह--चतुर्णामित्यादि|
 चतुर्णामिति पदं वैद्यादीनां मिलितानामेव ग्राहकम्| शस्तानामिति वक्ष्यमाणश्रुते
 पर्यवदात्वमित्यादिगुणयोगेन प्रशस्तानाम्| धातुवैकृते रोगे चिकित्साधिकरणभूते| 
धातुसाम्यार्था आरोग्यकरणार्थेत्यर्थः| धातुवैकृत इति पदं स्पष्टार्थं, 
येन धातुसाम्यार्था प्रवृत्तिर्धातुवैकृते एव वैद्यादीनां भवति| 
प्रवृत्तिर्वैद्यस्य इदं कर्तव्यमिदं न कर्तव्यमित्यादिकोपदेशरूपा, द्रव्यस्य तूपयोगे सति स्वकार्यारम्भरूपा,
 परिचारकप्रवृत्तिर्भेषजसंस्करणातुरपरिचर्यादिरूपा, आतुरप्रवृत्तिर्वैद्योक्तानुष्ठानव्याधिस्वरूपकथनादिका|| 5 ||
</9-5>

<9-6>
	श्रुते पर्यवदातत्वं बहुशो दृष्टकर्मता|
	दाक्ष्यं शौचमिति ज्ञेयं वैद्ये गुणचतुष्टयम्|| 6 ||
	
	पूर्वसूत्रितवैद्यगुणान् दर्शयति---श्रुत इत्यादि| श्रुतमादौ श्रेष्ठवैद्यगुणत्वात्, 
एवमन्यत्रापि व्याख्येयम्| पर्यवदातत्वं विशुद्धज्ञानवत्त्वं गुरुशास्त्रसेवनादिना|
 शौचमदृष्टद्वारोपकारकम्| जितहस्तत्वादयोऽपरेऽपि 
वैद्यगुणै अत्रैव गुणचतुष्टयेऽन्तर्भावनीयाः|| 6 ||	
</9-6>

<9-7>
	बहुता तत्रयोग्यत्वमनेकविधकल्पना|
	संपच्चेति चतुष्कोऽयं द्रव्याणां गुण उच्यते|| 7 ||

	बहुता भेषजगुणः, अल्पं हि भेषजं गुणवदप्यविद्यमानमिव, असाधकत्वात्| 
तत्र प्रतिकर्तव्ये व्याधौ योग्यत्वं तत्रयोग्यत्वम्| अनेकविधकल्पना नानाप्रकारस्वरसाद्युपयुक्तकल्पनायोग्यत्वमित्यर्थः; 
यतः प्राणिनः केचित् स्वरसद्विषः, केचित् कल्कद्विष एवमादि; 
एवं व्याधिस्वभावादपि काचित् कल्पना हिता भवति,
 यथा---ज्वरे कषाय इत्यादि; तेनानेककल्पनायोग्यत्वाद्यद्यत्र युज्यते तत्तत्र क्रियते| 
संपदिति क्रिमिसलिलाद्यनुपहतत्वेन रसादिसंपत्|| 7 ||
</9-7>

<9-8>
	उपचारज्ञता दाक्ष्यमनुरागश्च भर्तरि|
	शौचं चेति चतुष्कोऽयं गुणः परिचरे जने|| 8 ||

	उपचारज्ञता यूषरसादिकरणसंवाहनस्वापनादिज्ञता|| 8 ||
</9-8>

<9-9>
	स्मृतिर्निर्देशकारित्वमभीरुत्वमथापि च|
	ज्ञापकत्वं च रोगाणामातुरस्य गुणाः स्मृताः|| 9 ||

	निर्देशकारित्वं वैद्योपदिष्टार्थकर्तृत्वम्| अभीरुत्वं गुणः, भीरुत्वस्य रोगकर्तृत्वात्; यदुक्तं---
"विषादो रोगवर्धनानां" (सू.अ.25) इति| अथापि चेतिशब्देन क्वचिद्भीरुत्वमप्यस्मृतिरपि गुणो भवतीति दर्शयति; 
यथोन्मादे "सर्पेणोद्धृतदंष्ट्रेण" इत्यादिना त्रासनमुक्तं चिकित्सायां, 
तत्र यद्यप्यभीरुः स्याद्रोगी तदा चिकित्सा न फलति; 
अस्मृतिस्तु ज्वरवेगागमनकालास्मरणेऽभिप्रेता, यदुक्तं---
"ज्वरवेगं च कालं च चिन्तयञ्ज्वर्यते तु यः| तस्येष्टैश्च विचित्रैश्च प्रयोगैर्नाशयेत् स्मृतिम्" (चि.अ.3) इति|| 9 ||
</9-9>

<9-10>
	कारणं षोडशगुणं सिद्धौ पादचतुष्टयम्|
	विज्ञाता शासिता योक्ता प्रधानं भिषगत्र तु|| 10 ||

एवं वैद्यादीनां चतुर्णामपि कारणत्वे सिद्धे वैद्यस्य प्राधान्यं दर्शयति---कारणमित्यादि| 
विज्ञाता औषधस्य| शासिता परिचारकस्य---एवं कुर्वेवं मा कुर्विति| योक्ता आतुरस्य|
 एतेन वैद्यपराधीना भेषजादीनां प्रवृत्तिः, वैद्यस्तु स्वतन्त्रः, ततश्च वैद्यः प्रधानमिति वाक्यार्थः|| 10 ||
</9-10>

<9-11-12>
	पक्तौ हि कारणं पक्तुर्यथा पात्रेन्धनानलाः|
	विजेतुर्विजये भूमिश्चमूः प्रहरणानि च|| 11 ||
	आतुराद्यास्तथा सिद्धौ पादाः कारणसंज्ञिताः|
	वैद्यस्यातश्चिकित्सायां प्रधानं कारणं भिषक्|| 12 ||

	एतदेवाभ्यर्हितत्वाद्दृष्टान्तद्वयेन दर्शयति---पक्तावित्यादि| 
पक्तौ पाके कर्तव्ये, पात्रस्थानीय आतुरः, परिचारक इन्धनरूपः, अनलो भेषजरूपः| 
कारणमिति उपकरणम्| भूमिः युद्धानुगुणो देशः| अत्रापि पूर्ववदेवातुरादिस्थानीयत्वं भूम्यादीनाम्|| 11 || 12 ||	
</9-11-12>

<9-13>
	मृद्दण्डचक्रसूत्राद्याः कुम्भकारादृते यथा|
	नावहन्ति गुणं वैद्यादृते पादत्रयं तथा|| 13 ||

	संप्रति व्यतिरेकदृष्टान्तेन वैद्यप्राधान्यं दर्शयति---मृद्दण्डेत्यादिना| नावहन्ति न निष्पादयन्ति| गुणं साध्यमित्यर्थः|| 13 ||
</9-13>

<9-14-15.1>
	गन्धर्वपुरवन्नाशं यद्विकाराः सुदारुणाः|
	यान्ति यच्चेतरे वृद्धिमाशूपायप्रतीक्षिणः|| 14 ||
	सति पादत्रये ज्ञाज्ञौ भिषजावत्र कारणम्| 15.1 |

अन्वयेन व्यतिरेकेण च पृथग्दृष्टान्तं दर्शयित्वा कौशलेनैकत्रैव दृष्टान्ते गन्धर्वपुरेत्यादिनाऽन्वये गुणं व्यतिरेके च दोषं दर्शयति| 
एकत्रपक्षे नाशमाशु यान्तीति संबन्धः, इतरे अपरेऽनभिज्ञवैद्योपक्रान्ता गन्धर्वपुरवदाशु वृद्धिं यान्तीति संबन्धः|
 उपायप्रतीक्षिण इति वृद्धौ शान्तौ च| आशु विकारशान्तौ ज्ञो भिषक्कारणम्, आशुवृद्धौ चाज्ञः|| 14-15.1 ||
</9-14-15.1>

<9-15.2-16>
	वरमात्मा हुतोऽज्ञेन च चिकित्सा प्रवर्तिता|| 15.2 ||
	पाणिचाराद्यथाऽचक्षुरज्ञानाद्भीतभीतवत्|
	नौर्मारुतवशेवाज्ञो भिषक् चरति कर्मसु|| 16 ||

	अज्ञवैद्यस्य चिकित्साप्रवृत्तिं निषेधयति---वरमित्यादि| न वरम् अनुचितमेव| प्रवर्तितेतिभाषया अज्ञवैद्येन बलात् कृतेति दर्शयति| पाणिचारात् हस्तपरामर्शात्| कर्मसु चिकित्सासु|| 15.2 || 16 ||
</9-15.2-16>

<9-17>
यदृच्छया समापन्नमुत्तार्य नियतायुषम्|
भिषङ्मानी निहन्त्याशु शतान्यनियतायुषाम्|| 17 ||

यदृच्छयेति वैद्यसम्यग्ज्ञानपूर्वकप्रवृत्तिं विना कर्मवशादित्यर्थः| समापन्नं सम्यगुपक्रान्तम्| नियतायुषमित्यनेनायुर्बलेनैव व्याधिमुत्तीर्यमाणमित्यर्थः|(1) (1.`व्याधितं' इति पा०|) आत्मानमभिषजं भिषक्त्वेन मन्यत इति भिषङ्मानी| अनियतायुषामिति यत्रायुःकारणं बलवत् कर्म नास्ति, तत्र पुरुषकारापराधेन वैद्यदोषान्मरणं भवतीति दर्शयति|| 17 ||
</9-17>

<9-18>
	तस्माच्छास्त्रेऽर्थविज्ञाने प्रवृत्तौ कर्मदर्शने|
	भिषक् चतुष्टये युक्तः प्राणाभिसर उच्यते|| 18 ||

	शास्त्रे शास्त्रावधारणे|(1) (1.`शास्त्रधारणे' इति पा०|) अर्थविज्ञाने शास्त्रार्थावबोधे| प्रवृत्तौ स्वयं कर्मकरणे| युक्त उद्युक्त उद्योगनिष्पादितगुणप्रकर्ष इति यावत्| प्राणान् गच्छतो व्यावर्तयतीति प्राणाभिसरः|| 18 ||
</9-18>

<9-19-23>
	हेतौ लिङ्गे प्रशमने रोगाणामपुनर्भवे|
	ज्ञानं चतुर्विधं यस्य स राजर्हो भिषक्तमः|| 19 ||
	शस्त्रं शास्त्राणि सलिलं गुणदोषप्रवृत्तये|
	पात्रापेक्षीण्यतः प्रज्ञां चिकित्सार्थं विशोधयेत्|| 20 ||
	विद्या वितर्को विज्ञानं स्मृतिस्तत्परता क्रिया|
	यस्यैते षड्गुणास्तस्य न साध्यमतिवर्तते|| 21 ||
	विद्या मतिः कर्मदृष्टिरभ्यासः सिद्धिराश्रयः|
	वैद्यशब्दाभिनिष्पत्तावलमेकैकमप्यतः|| 22 ||
	यस्य त्वेते गुणाः सर्वे सन्ति विद्यादयः शुभाः|
	स वैद्यशब्दं सद्भूतमर्हन्(2) (2.`सद्भूतमर्हेत्' इति पा०|) प्राणिसुखप्रदः|| 23 ||

	पात्रापेक्षीणीति गुणवति पात्रे सगुणानि, दोषवति पात्रे दोषवन्ति भवन्तीत्यर्थः| 
विशोधयेत् सद्गुरुसच्छास्त्रसेवादिभिरित्यर्थः| विद्या वैद्यकशास्त्रज्ञानम्| 
वितर्कः शास्त्रमूल ऊहापोहः| विज्ञानं शास्त्रान्तरज्ञानं; किंवा सहजं विशुद्धं ज्ञानम्|
 तत्परतेह व्याधिचिकित्सायां प्रयत्नातिशयत्वम्| क्रिया पुनः पुनश्चिकित्साकरणम्| 
मतिः सहजविशुद्धमतिः| अभ्यासः कर्माभ्यासः| सिद्धिः प्रायशो व्याधिप्रशमकत्वम्| 
आश्रयः सद्गुर्वाश्रय इत्यर्थः| वैद्यशब्दाभिनिष्पत्तावित्यनेन पारमार्थिकवैद्यत्वनिष्पत्ताविति दर्शयति|
 एत इत्यनेनैव लब्धेऽपि विद्यादय इति वचनं पूर्वोक्तगुणव्युदासार्थं,
 तद्व्युदासश्च विद्यादिष्वेवान्तर्भावनीयः; एतच्च प्रबन्धेन पृथक् पृथग्गुणकथनं वैद्यस्य
 गुणोत्पादने यत्नातिशयं कारयितुं तथा द्रव्यादिभ्यः पादेभ्यो वैद्यस्यैव प्रधानतोपदर्शनार्थं; वैद्यो हि पादत्रयं विगुणमपि कल्पनया शिक्षया मन्त्रणेन च(3)
(3.`यन्त्रणेन च' इति पा०|) संपाद्य चिकित्सितुं पारयति, नतु गुणवद्वैद्यं विना द्रव्यादयः पादा गुणवन्तोऽपि क्षमाः|| 19-23 ||
</9-19-23>

<9-24-25>
	शास्त्रं ज्योतिः प्रकाशार्थं दर्शनं बुद्धिरात्मनः|
	ताभ्यां भिषक् सुयुक्ताभ्यां चिकित्सन्नापराध्यति|| 24 ||
	चिकित्सिते त्रयः पादा यस्माद्वैद्यव्यपाश्रयः|
	तस्मात् प्रयत्नमातिष्ठेद्भिषक् स्वगुणसंपदि|| 25 ||

	शास्त्रशब्देन शास्त्राभ्यासकृता मतिः, सा हि ज्योतिः बाह्यालोक इव, प्रकाशार्थं वस्तूनां ग्रहणयोग्यतां कर्तुमित्यर्थः|
दर्शनमिव दर्शनं चक्षुरिवेत्यर्थः| यद्यपि बुद्धिरात्मन एव भवति, 
तथाऽप्यात्मन इत्यनेन सहजां बुद्धिं दर्शयति,यतःसहजां बुद्धिं विना शास्त्रजा 
बुद्धिर्या
वैनायकीत्यभीधीयते,
सा न सम्यक्चिकित्सासमर्था भवतीति| ताभ्यामिति सहजविशुद्धबुद्धिशास्त्रायां सहजवैनायकबुद्धिभ्याम्|| 24 || 25 ||
</9-24-25>

<9-26>
	मैत्री कारुम्यमार्तेषु शक्ये प्रीतिरुपेक्षणम्|
	प्रकृतिस्थेषु भूतेषु वैद्यवृत्तिश्चतुर्विधेति|| 26 ||

वैद्येन च यादृश्या बुद्ध्या व्यवहर्तव्यं, तां दर्शयति---मैत्रीत्यादि| मैत्री पूर्वमेव व्याकृता| 
आर्तेषु आर्तियुक्तेषु| कारुण्यं परदुःखप्रहाणेच्छा| शक्ये साधयितुं शक्ये, साध्यव्याधिगृहीत इति यावत्|
 प्रकृतिरिह मरणं, प्रकृतिरुच्यते स्वभावः; तथा---"इदमस्मान्मुहूर्तात्...स्वभावमापत्स्यते" (सू.अ.30), मरणमित्यर्थः; 
मरणसमीपगतत्वादुच्यते `प्रकृतिस्थे' इति| तस्मिन्नुपेक्षा कर्तव्या; न तत्र भेषजदानादि कर्तव्यं, यशोहान्यादिभयात्|| 26 ||
</9-26>

<9-27-28>
	तत्र श्लोकौ---
	भिषग्जितं चतुष्पादं पादः पादश्चतुर्गुणः|
	भिषक् प्रधानं पादेभ्यो यस्माद्वैद्यस्तु यद्गुणः|| 27 ||
	ज्ञानानि बुद्धिर्ब्राह्मी च भिषजां या चतुर्विधा|
	सर्वमेतच्चतुष्पादे खड्डाके संप्रकाशितमिति|| 28 ||
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने खुड्डाकचतुष्पादो नाम नवमोऽध्यायः|| 9 ||
संग्रहे ब्राह्मी बुद्धिः चतुर्विधा मैत्रीकारुण्यादिका|| 27 | 28 ||
इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायामायुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने तृतीये निर्देशचतुष्के खुड्डाकचतुष्पादो नाम नवमोऽध्यायः|| 9 ||
</9-27-28>

दशमोऽध्यायः|
			  --**--

<10-1-3>
	अथातो महाचतुष्पादमध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 ||
	इति ह स्माह भगवानात्रेयः|| 2 ||
	चतुष्पादं षोडशकलं भेषजमिति भिषजो भाषन्ते, यदुक्तं पूर्वाध्याये षोडशगुणमिति,
 तद्भेषजं युक्तियुक्तमलमारोग्यायेति भगवान् पुनर्वसुरात्रेयः|| 3 ||
पूर्वाध्याये वैद्यादयो व्याधिप्रशमकारणमित्युक्तं,
 तदिहाक्षिप्य व्यवस्थाप्यत इत्यनन्तरं महाचतुष्पादोऽभिधीयते| महत्त्वं चास्य पूर्वाध्यायापेक्षया,
 बहुग्रन्थत्वेन पूर्वपक्षसिद्धान्तरूपबहुप्रमेयाभिधायकत्वेन च| षोडशकलं षोडशगुणं,
कलाशब्दो गुणवचनः| भिषजो भाषन्त इति ब्रुवते| 
प्रकृतेऽर्थे शास्त्रान्तरसंमतिं दर्शयति---युक्तियुक्तमिति|
युनक्तीति युक्तिः प्रवृत्तिरुच्यते;
 युक्तियुक्तं प्रवृत्तिमदित्यर्थः;
 प्रवृत्तिश्च वैद्यादीनां चिकित्सारूपा पूर्वाध्याये व्याकृता| अलं समर्थम्| इति भगवानात्रेयो `ब्रूते' इति शेषः|| 1-3 ||
</10-1-3>

<10-4>
	नेति मैत्रेयः, किं कारणं ? दृश्यन्ते ह्यातुराः केचिदुपकरणवन्तश्च परिचारकसंपन्नाश्चात्मवन्तश्च
 कुशलैश्च भिषग्भिरनुष्ठिताः(1) (1.`भिषग्भिरुपक्रान्ताः' इति पा०|) समुत्तिष्ठमानाः, तथायुक्ताश्चापरे म्रियमाणाः;
 तस्माद्भेषजमकिंचित्करं भवति,
 तद्यथा---श्वभ्रे सरसि च प्रसिक्तमल्पमुदकं, नद्यां वा स्यन्दमानायां पांसुधाने वा पांसुमुष्टिः प्रकीर्ण इति; 
तथाऽपरे दृश्यन्तेऽनुपकरणाश्चापरिचारकाश्चानात्मवन्तश्चाकुशलैश्च भिषग्भिरनुष्ठिताः समुत्तिष्ठमानाः,
तथायुक्ता म्रियमाणाश्चापरे|
यतश्च प्रतिकुर्वन् सिध्यति, प्रतिकुर्वन् म्रियते; अप्रतिकुर्वन् सिध्यति,
अप्रतिकुर्वन् म्रियते; ततश्चिन्त्यते भेषजमभेषजेनाविशिष्टमिति(1)|| 4 || (1.`इति मैत्रेयः' इति पा०|)

	उक्तमाक्षिपति---नेतीत्यादि| उपकरणं भेषजम्| अनुष्ठिताः चिकित्सितुमुपक्रान्ताः| 
तथायुक्ताः पूर्ववच्चिकित्सितुमुपक्रान्ता इत्यर्थः| अकिञ्चित्करमिति भेषजे सत्यपि यदाऽऽरोग्यं न भवति; तेन,
 यत्रापि सति भेषजे आरोग्यं भवति, तत्रापि भेषजव्यतिरिक्तं कर्मैव दैवसंज्ञकं कारणं, 
भेषजं तु तत्र दैवागतसन्निधानमकारणमेवेत्यर्थः| अत्रैवार्थे दृष्टान्तद्वयं दर्शयति---तद्यथेत्यादि| 
श्वभ्रे गर्ते यथाऽल्पं जलमकिंचित्करमेवं म्रियमाणेऽपि भेषजं, 
यथा च सरसि अन्यत एव पूर्णेऽल्पमुदकमकिञ्चित्करं
 भवत्येवमन्यत एवारोग्यहेतोः कर्मणो रोगप्रशमने जायमाने भेषजमकिञ्चित्करं भवतीति सरोदृष्टान्तेन दर्शयति; 
एवं नद्यां स्यन्दमानायां वहमानायां पांसुमुष्टिरिति निदर्शनं श्वभ्रवत्, पांसुधाने पांशुराशौ पांशुमुष्टिरिति सरोदृष्टान्तवद्व्याख्येयम्| अत्र च तोयदृष्टान्तः संशोधनभेषजाभिप्रायेण,
 पांशुदृष्टान्तस्तु संशमनभेषजाभिप्रायेण; यदि वा जलं संतर्पणभेषजाभिप्रायेण, पांशुमुष्टिस्त्वपतर्पणाभिप्रायेण बोद्धव्या| 
भेषजान्वयव्यभिचारं दर्शयित्वा तद्व्यतिरेकव्यभिचारं दर्शयति---तथाऽपरे इत्यादि| प्रतिकुर्वन्नित्यन्तर्भावितण्यर्थत्वात् प्रतिकारयन्नित्यर्थः;
 यदि वाऽऽतुर एव वैद्यादीनुत्पाद्यात्मानं प्रतिकुर्वन्निति मन्तव्यम्; 
एतेन दैवाख्यकर्मवशादेवायं जीवति म्रियते वा, रोगी भवत्यरोगो वा, 
न दृष्टभेषजमत्र किञ्चित्करमिति पूर्वपक्षार्थः|| 4 ||
</10-4>

<10-5>
	मैत्रेय !(2) (2.`मिथ्या चिन्त्यते' इति पा०|) मिथ्या चिन्त्यत इत्यात्रेयः; किं कारणं, 
ये ह्यातुराः षोडशगुणसमुदितेनानेन भेषजेनोपपद्यमाना म्रियन्त इत्युक्तं तदनुपपन्नं, 
न हि भेषजसाध्यानां व्याधीनां भेषजमकारणं भवति; ये पुनरातुराः केवलाद्भेषजादृते समुत्तिष्ठन्ते, 
न तेषां संपूर्णभेषजोपपादनाय समुत्थानविशेषो नास्ति;(3) (3.`सममुत्थानविशेषोऽस्ति' इति गङ्गाधारसंमतः पाठः|) यथा हि पतितं पुरुषं
 समर्थमुत्थानायोत्थापयन् पुरुषो बलमस्योपादध्यात्,
स क्षिप्रतरमपरिक्लिष्ट एवोत्तिष्ठेत्, तद्वत् संपूर्णभेषजोपलम्भादातुराः; ये चातुराः केवलाद्भेषजादपि म्रियन्ते,
 न च सर्व एव ते भेषजोपपन्नाः समुत्तिष्ठेरन्, नहि सर्वे व्याधयो भवन्त्युपायसाध्याः, 
न चोपायसाध्यानां व्याधीनामनुपायेन सिद्धिरस्ति, 
न चासाध्यानां व्याधीनां भेषजसमुदायोऽयमस्ति,(1) (1.`भेषजसमुदायोऽस्ति' इति पा०|)
 न ह्यलं ज्ञानवान् भिषङ्मुमूर्षुमातुरमुत्थापयितुं;
परीक्ष्यकारिणो हि कुशला भवन्ति, यथा हि 
योगज्ञोऽभ्यासनित्य इष्वासो धनुरादायेषुमस्यन्नातिविप्रकृष्टे
महति काये नापराधवान् भवति,
संपादयति चेष्टकार्यं, तथा भिषक् स्वगुणसंपन्न उपकरणवान् वीक्ष्य
कर्मारभमाणः साध्यरोगमनपराधः संपादयत्येवातुरमारोग्येण; 
तस्मान्न भेषजमभेषजेनाविशिष्टं भवति|| 5 ||

	सिद्धान्तयति---मिथ्येत्यादि| केवलात् संपूर्णात्| 
न नास्तीत्युभयनकारकरणादस्ति समुत्थानविशेष इत्यर्थः| 
तद्वदिति क्षिप्रतरमक्लिष्टा एवोत्तिष्ठन्त इत्यर्थः| 
एवं मन्यते---यद्यप्यदृष्टमेवोत्थाने कारणं, तथाऽपि यदि दृष्टमपि तत्रानुबलं भवति, 
तदा दृष्टादृष्टोभयबलाच्छीघ्रमेवारोग्यं भवति| सर्व एवेति साध्यव्याधयोऽसाध्यव्याधयश्च;
संपूर्णभेषजोपपत्तावपि सत्यामसाध्यव्याधयो नोत्तिष्ठन्ते,
साध्यव्याधय उत्तिष्ठन्त इति भावः| यद्यप्यसाध्यव्याधिं प्रति संपूर्णभेषजोपपत्तिरेव नास्ति,
यदुक्तं---"न चासाध्यानां व्याधीनां भेषजसमुदायोऽयमस्ति, नह्यलं ज्ञानवान् भिषङ्मुमूर्षमातुरमुत्थापयितुम्" इति, 
तथाऽपीह किञ्चिदसंपूर्णभेषजत्वेऽपि संपूर्णभेषजोपपन्न इत्युक्तम्| 
ये तु साध्यव्याधयस्ते सत्यामेव भेषजसंपत्तौ जीवन्ति, असत्यां तु भेषजसंपत्तौ बलवज्जीवनकर्माभावे म्रियन्त एवेति दर्शयन्नाह---न चोपायेत्यादि| 
उपायेनैव दृष्टार्थेन साध्या उपायसाध्याः| इदमत्राकूतं---यत्---द्विविधं कर्म बरवदबलवच्च; 
तत्र बलवन्नियतविपाककालं, यथेदं कर्मास्मिन्नेव काले मारयति; अबलवच्च मारकं कर्म मारयत्येव परं कालानियमेन, 
तद्यदा दृष्टसामग्रीमनुगुणामपथ्यसेवारूपामौषधाभावरूपां च प्राप्नोति तदा मारयति, 
यदा तु न प्राप्नोति तदा न मारयति| यदुक्तं जनपदोद्ध्वंसनीये---"कर्म किंचित् क्वचित् काले विपाकनियतं महत्|
 किंचिन्न कालनियतं प्रत्ययैः प्रतिबोध्यते" (वि.अ.3) इति| अस्य त्वर्थं प्रपञ्चेन तत्रैव दर्शयिष्यामः| 
न च वाच्यम्---अदृष्टमेव सर्वत्र कारणं, तच्च नियतकालविपाकमेव, यदुच्यते---
"नाकाले जायते कश्चिन्नाकाले म्रियते तथा| 
जगत् कालवशं सर्वं कालः सर्वत्र कारणम्"---इति; यतः, यदेवादृष्टं तदेव
 दृष्टयागादिब्रह्मवधादिजन्यं किञ्चित्| यद्दृष्टेनानुपपन्नं, तत्रादृष्टकल्पना प्रामाणिकी, 
यत्तु दाहादि दृष्टेनैवाग्निसंबन्धेनोपपद्यते तत्र का कथाऽदृष्टस्य दृष्टकार्यान्यथानुपपत्तिपरिकल्पनीयस्य; तेन य इमे दुर्बलेन कर्मणा
 दृष्टबलवदपथ्यसेवाजनितदोषबलादारब्धा व्याधयस्ते बलवता चतुष्पादसंपन्नेन भेषजेन दोषक्षयकेनोपायेन परं साध्याः,
तदभावे तु दुर्बलेनापि कर्मणा दृष्टदोषबलादारब्धा व्याधयो न निवर्तन्त इति|
 यदुक्तं---"दैवं पुरुषकारेण दुर्बलं ह्युपहन्यते| 
दैवेन चेतरत् कर्म विशिष्टेनोपहन्यते" (वि.अ.3) इति| 
अनुपायेन अभेषजेन| अयं भेषजसमुदायः सर्वगुणसंपन्न इत्यर्थः;
असाध्ये व्याधौ चिकित्सां कुर्वन् वैद्य एव यथोक्तगुमो न भवतीत्यर्थः|
नह्यलं न समर्थः; यद्यसाध्यतां जानाति तदा न प्रवर्तत एव, 
अथ न जानाति तदा ज्ञानवानेव न भवतीति भावः|
चतुष्पादसंपदाऽवश्यं व्याधिप्रशमो भवतीति दृष्टान्तेनाह---यथा हीत्यादि| इष्वासो धानुष्कः| अस्यन् क्षिपन्| नातिविप्रकृष्टे सन्निहिते|
अनपराध(1) (1.`नापराधवान्' इति पा०|) इति लक्ष्यभ्रंशरहितः| इष्टं कार्यं लक्ष्यवेधलक्षणम्|| 5 ||
</10-5>

<10-6>
	इदं च(2) (2.`इदं चेदं च' इति पा०|) नः प्रत्यक्षं---यदनातुरेण भेषजेनातुरं चिकित्सामः,(3) (3.`उपचरामः' इति पा०|)
 क्षाममक्षामेण, कृशं च दुर्बलमाप्याययामः, 
स्थूलं मेदस्विनमपतर्पयामः, शीतेनोष्माभिभूतमुपचरामः, 
शीताभिभूतमुष्णेन, न्यूनान् धातून् पूरयामः,
 व्यतिरिक्तान् ह्रासयामः, व्याधीन् मूलविपर्ययेणोपचरन्तः सम्यक् प्रकृतौ स्थापयामः;
तेषां नस्तथा कुर्वतामयं भेषजसमुदायः कान्ततमो भवति|| 6 ||

भेषजस्य रोगप्रशमकर्तृत्वे उपपत्त्यन्तरमाह---इदं चेत्यादि| अनातुरेणेति आतुरगुणविपरीतेन|
आतुरमनातुरेण चिकित्साम इति यदुक्तं, तस्यैव विवरणं---क्षाममक्षामेणेत्यादि| क्षामो निर्द्रवः|
कृशं च दुर्बलमाप्याययाम इति संतर्पयामः| व्यतिरिक्तानिति अतिरिक्तानित्यर्थः|(4)
(4.`न्यूनव्यतिरिक्तानधिकानित्यर्थः' इति पा०|) मूलविपर्ययेणेति
 कारणविपर्ययेण, तच्च प्रभावादिति बोद्धव्यं;
 तेन विषविकारस्य विषेणोपचरणमेतत् प्रत्यक्षं चान्यदुपगृहीतं भवति| 
कान्ततमो विकारप्रशमकत्वेनाभीष्टतमः;
 अन्येऽर्थधर्मोपायाः कान्ताः कान्ततराश्च, अयं तु भेषजसमुदायः सर्वोच्छेदकरोगहरत्वेन कान्ततमः|| 6 ||
</10-6>

<10-7-8>
	भवन्ति चात्र---
साध्यासाध्यविभागज्ञो ज्ञानपूर्वं चिकित्सकः|
	काले चारभते कर्म यत्तत् साधयति ध्रुवम्|| 7 ||
	(5)अर्थविद्यायशोहानिमुपक्रोशमसंग्रहम्|(6)
	(5.`स्वार्थओ' इति पा०|) (6.`ओमसद्ग्रहम्' इति पा०|)
प्राप्नुयान्नियतं वैद्यो योऽसाध्यं समुपाचरेत्|| 8 ||

ज्ञानपूर्वमिति भेषजादिज्ञानपूर्वं, यत् कर्मारभते तत् कर्म चिकित्सितरूपं, साधयति `साध्यं' इति शेषः|
असाध्यव्याधौ न प्रवर्तितव्यमिति शिक्षयति---अर्थेत्यादि| अर्थः
अर्थलाभः, हानिः क्षतिः| उपक्रोशो जनापवादः| असंग्रहः चिकित्सार्थमनुपादानं; 
यदि `वा असद्ग्रह' इति पाठः, तदा चासद्ग्रहो राजदण्डेनासत्पुरुषैश्चाण्डालादिभिर्ग्रहणम्|| 7 || 8 ||
</10-7-8>

<10-9-10>
	सुखसाध्यं मतं साध्यं कृच्छ्रसाध्यमथापि च|
	द्विविधं चाप्यसाध्यं स्याद्याप्यं यच्चानुपक्रमम्(1)|| 9 || (1.`यदनुपक्रमम्' इति पा०|)
	साध्यानां त्रिविधश्चाल्पमध्यमोत्कृष्टतां प्रति|
	विकल्पो, न त्वसाध्यानां नियतानां विकल्पना|| 10 ||

	साध्ये प्रवृत्तिरुक्ता, असाध्ये निवृत्तिश्च, तेन साध्यासाध्ययोर्भेदकथनपूर्वकं लक्षणं वक्तुमाह---
सुखसाध्यमित्यादि| अकिञ्चित्करत्वेनाविद्यमान उपक्रमो यस्य तदनुपक्रमं; 
याप्यं त्वनुपक्रमं न भवति, यापनाकर्तृत्वेन किञ्चित्करत्वात्| तत्रोपक्रमस्याल्पमध्यमोत्कृष्टतां
प्रतीति अल्पमध्यमोत्कृष्टयोगादित्यर्थः; तेनाल्पसाध्यमल्पोपायसाध्यं,
 मध्यसाध्यं मध्योपायसाध्यम्, उत्कृष्टसाध्यमुत्कृष्टोपायसाध्यमिति भेदत्रयं साध्यानां भवति|
 असाध्यानां तु नियतानामिति याप्यव्यतिरिक्तानामनुपक्रमाणां, विकल्पना विकल्पः, 
नास्तीति एवंभूताऽल्पासाध्यादिरूपा नास्ति; प्राणहर-वैकल्यकर-सद्यः
 प्राणहर-कालान्तरप्राणहरत्वादिकल्पना त्वसाध्यानामस्त्येव; 
यदसाध्यं तदल्पेन मध्येन चोत्कृष्टेन चोपायेनासाध्यमेव;
 याप्यरूपासाध्यानां त्वल्पोपाययाप्यत्वादिभेदोऽस्त्येव|| 9 || 10 ||
</10-9-10>

<10-11-13>
हेतवः पूर्वरूपाणि रूपाण्यल्पानि यस्य च|
न च तुल्यगुणो दूष्यो न दोषः प्रकृतिर्भवेत्|| 11 ||
न च कालगुणस्तुल्यो न देशो दुरुक्रमः|
गतिरेका नवत्वं च रोगस्योपद्रवो न च|| 12 ||
	दोषश्चैकः समुत्पत्तौ देहः सर्वौषधक्षमः|
	चतुष्पादोपपत्तिश्च सुखसाध्यस्य लक्षणम्|| 13 ||

न दोषः प्रकृतिर्भवेदिति व्याध्यारम्भको यो दोषः स तत्प्रकृतावुत्कटो न भवेदित्यर्थः| 
देशो भूमिरातुरश्च| देशो दुरुपक्रमो यथा---वातव्याधौ तुल्यगुणो मरुः, 
तथा श्लेष्मव्याधावनूपः| देहश्च दुरुपक्रमो यथा---सर्वव्याधीनामेव मर्मलक्षणो देशः,
तथा वातव्याधेः पक्वाशय इत्यादि| 
गतिरेका एको मार्ग इत्यर्थः, 
मार्गास्त्रयस्तिस्रैषणीये वक्तव्याः---
"शाखा मर्मास्थिसन्धयः कोष्ठश्च" (सू.अ.11) इति| एतच्चोत्सर्गन्यायेनोक्तं, तेन क्वचिद्व्याधिप्रभावादन्यथाऽपि
 सुखसाध्यत्वादिलक्षणाभिधानेन विरोधो न वक्तव्यः| यदुक्तं---"ज्वरे तुल्यर्तुदोषत्वं प्रमेहे तुल्यदुष्यता| रक्तगुल्मे पुराणत्वं सुखसाध्यस्य लक्षणम्"---इति|| 11-13 ||
</10-11-13>

<10-14-16>
	निमित्तपूर्वरूपाणां रूपाणां मध्यमे बले|
	कालप्रकृतिदूष्याणां सामान्येऽन्यतमस्य च|| 14 ||
	गर्भिणीवृद्धबालानां(2) (2.`गुर्विणीवृद्धबालानां' इति पा०|) नात्युपद्रवपीडितम्|
	शस्त्रक्षाराग्निकृत्यानामनवं कृच्छ्रदेशजम्|| 15 ||
	विद्यादेकपथं रोगं नातिपूर्णचतुष्पदम्|
	द्विपथं नातिकालं वा कृच्छ्रसाध्यं द्विदोषजम्|| 16 ||

कालप्रकृतिदूष्याणामिति निर्धारणे षष्ठी| सामान्य इति दोषेण समम्|
गर्भिणीवृद्धबालानां सर्व एव व्याधिः कृच्छ्रसाध्यो बोद्धव्यः|
 नात्युपद्रवपीडितमिति पूर्वेण न योजनीयं,
 किंतु स्वतन्त्रमेव| शस्त्रक्षाराग्निकृत्याः शस्त्रक्षाराग्निसाध्याः;
एषां यो व्याधिस्तं कृच्छ्रसाध्यं विद्यादिति संबन्धः|
 कृच्छ्रदेशजं मर्मसन्ध्यादिजम्| एकपथस्य विशेषणं---
नातिपूर्णचतुष्पदमिति| द्विपथमित्यस्य विशेषणं---नातिकालमिति|| 14-16 ||
</10-14-16>

<10-17-20>
शेषत्वादायुषो याप्यमसाध्यं पथ्यसेवया|
	लब्धाल्पसुखमल्पेन हेतुनाऽऽशुप्रवर्तकम्|| 17 ||
	गम्भीरं बहुधातुस्थं मर्मसन्धिसमाश्रितम्|
नित्यानुशायिनं रोगं दीर्घकालमवस्थितम्|| 18 ||
विद्याद्द्विदोषजं, तद्वत् प्रत्याख्येयं त्रिदोषजम्|
क्रियापथमतिक्रान्तं सर्वमार्गानुसारिणम्|| 19 ||
औत्सुक्यारतिसंमोहकरमिन्द्रियनाशनम्|
दुर्बलस्य सुसंवृद्धं व्याधिं सारिष्टमेव च|| 20 ||

याप्यत्वेनैवासाध्यत्वे लब्धे यदसाध्यमिति पदं 
तद्याप्ययापनार्थं क्रियमाणभेषजतया साध्यत्वशङ्कानिरासार्थम्|
शेषत्वादायुष इति वचनमायुः शेषे
विद्यमान एव याप्यव्याधिप्रादुर्भावो भवतीति दर्शनार्थम्| पथ्यसेवया भेषजसेवया, 
लब्धमल्पं सुखं यस्मिन् तल्लब्धाल्पसुखम्| प्रवर्तनं प्रवर्तः, अल्पेन हेतुनाऽऽशु शीघ्रं प्रवर्तनं यस्य तदाशुप्रवर्तकं;
 स्वार्थे अण्| गम्भीरं मेदः प्रभृतिधातुगतम्| नित्यानुशायी नित्यानुबन्धः| विद्याद्द्विदोषजमित्यन्तेन याप्यलक्षणम्| तद्वदित्यादि तु
 प्रत्याख्येयलक्षणम्| तद्वदित्यनेन गम्भीरादियाप्यलक्षणयुक्तं सत्त्रिदोषजं प्रत्याख्येयमित्यर्थः|
औत्सुक्यं हर्षोद्रेकः, अरतिरनवस्थानलक्षणा, संमोहो मनसो मोहः|| 17-20 ||
</10-17-20>
<10-21-22>
	भिषजा प्राक् परीक्ष्यैवं विकाराणां स्वलक्षणम्|
	पश्चात्कर्मसमारम्भः कार्यः साध्येषु धीमता|| 21 ||
साध्यासाध्यविभागज्ञो यः सम्यक्प्रतिपत्तिमान्|
न स मैत्रेयतुल्यानां मिथ्याबुद्धिं प्रकल्पयेत्|| 22 ||
न स मैत्रेयतुल्यानां मिथ्याबुद्धिं प्रकल्पयेदिति एवंगुणो वैद्यः प्रतिनियमेन यं व्याधिमुपक्रमेतं साधयत्येव परं, 
ततो भेषजस्य व्याधिप्रशमनं प्रति करणत्वावधारणे सति भेषजमभेषजेन समानमिति
मैत्रेयसदृशानां कर्मवादिनां मिथ्याबुद्धेरनुत्पाद इति भावः|| 21 || 22 ||
</10-21-22>
<10-23-24>
तत्र श्लोकौ---इहौषधं पादगुणाः प्रभवो भेषजाश्रयः|
	आत्रेयमैत्रेयमती मतिद्वैविध्यनिश्चयः|| 23 || 
	चतुर्विधविकल्पाश्च व्याधयः स्वस्वलक्षणाः|
	उक्ता महाचतुष्पादे येष्वायत्तं भिषग्जितम्|| 24 ||
इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने महाचतुष्पादो नाम दशमोऽध्यायः|| 10 ||
संग्रहे इहेति इहाध्याये| औषधमिति चतुष्पादम्| 
पादगुणा इति यदुक्तं पूर्वाध्याये षोडशगुणमिति| प्रभावो भेषजाश्रय इति 
तद्भेषजं युक्तियुक्तमलमारोग्यायेति|| 23 || 24 ||
इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायामायुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने तृतीये निर्देशचतुष्के महाचतुष्पादो नाम दशमोऽध्यायः|| 10 ||
</10-23-24>

एकादशोऽध्यायः|

<11-1-2>
	अथातस्तिस्रैषणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 ||
	इति ह स्माह भगवानात्रेयः|| 2 ||
	
	पूर्वाध्याये चतुष्पादमारोग्यकारणं व्यवस्थापितं, ततश्चतुष्पादसंपत्त्या प्राप्तारोग्येण सता यदनुष्ठेयं प्राणपरिपालनसाधनं, तथा धनार्जनसाधनं, तथा धर्मार्जनसाधनं, तदिहैषणात्रयरूपमभिधीयत इत्यनन्तरं तिस्रैषणीयोऽभिधीयते| तिस्रैषणाशब्दोऽस्मिन्नस्तीति मत्वर्थीयश्छः, अत्रानुकार्यानुकरणयोर्भेदाविवक्षया(1) (1.`तिस्र एषणाः पर्येष्टव्या इत्यस्यानुकार्यस्यानुकरणेन तिस्रैषणा इत्यनेन शब्देन सहाभेदविवक्षया रोः स्थाने कृतयलोपासिद्धौ भवति पुनः संहिता' इति %गङ्गाधरः|%) यलोपासिद्धेरभावात् संहितया `तिस्रैषणीयः' इति संज्ञायते, अध्यायान्ते "तिस्रैषणीये मार्गाश्च" इति श्लोकपादं करिष्यति; यद्यप्यन्येऽप्यत्र शब्दाः सन्ति, तथाऽपि प्रधानत्वेनायं गृह्यते|| 1 || 2 ||
</11-1-2>

<11-3>
	इह खलु पुरुषेणानुपहतसत्त्वबुद्धिपौरुषपराक्रमेण हितमिह चामुष्मिंश्च लोके समनुपश्यता तिस्र एषणाः पर्येष्टव्या भवन्ति| तद्यथा---प्राणैषणा, धनैषणा, परलोकैषणेति|| 3 ||

	इहेति भोगार्थिपुरुषाधिकारे, यतो मोक्षार्थिपुरुषं प्रति धनैषणा सर्वथैवानुपयुक्ता| पुरुषेणेति पदं कुर्वन् य एव पुरुष एषणात्रयमन्विष्यति स एव पुरुषो भण्यते नान्यः, पशुतुल्यत्वादिति दर्शयति| पौरुषं शारीरं बलं, पराक्रमस्तु शौर्याख्यं मानसं बलम्| इहेति इह जन्मनि, अमुष्मिन्निति जन्मान्तरे| इष्यतेऽन्विष्यते साध्यतेऽनयेत्येषणा| प्राणो जीवितं, तत् साध्यते दीर्घत्वेन रोगानुपहतत्वेन चानयेति प्राणैषणा| एवं धनैषणा| परलोकोपकारकस्य धर्मस्यैषणा परलोकैषणा| कामैषणा तु प्राणैषणाधनैषणयोरन्तर्भावनीया, शरीरसंपत्तिधनसंपत्तिसाध्यत्वात् कामस्य; यदि वा कामैषणायां स्वत एव पुरुषः प्रवृत्तो भवति नोपदेशमपेक्षत इति तदेषणोपदेशो न कृतः|| 3 ||
</11-3>

<11-4>
	आसां तु खल्वेषणानां प्राणैषणां तावत् पूर्वतरमापद्येत| कस्मात् ? प्राणपरित्यागे हि सर्वत्यागः| तस्यानुपालनं---स्वस्थस्य स्वस्थवृत्तानुवृत्तिः, आतुरस्य विकारप्रशमनेऽप्रमादः, तदुभयमेतदुक्तं वक्ष्यते च; तद्यथोक्तमनुवर्तमानः प्राणानुपालनाद्दीर्घमायुरवाप्नोतीति प्रथमैषणा व्याख्याता भवति|| 4 ||

	प्राणैषणायाः प्रथमानुष्ठाने उपपत्तिमाह---आसां त्वित्यादि| त्रयाणां मध्ये द्वे पूर्वे भवतः, तृतीयायाः सर्वोत्तरत्वेनापूर्वत्वात्; तेन द्वयोस्तर इति न्यायात् पूर्वतरं प्राणैषणेति साधुस्तरप्रयोगः| प्राणशब्दो जीवितवचन एकवचनान्तोऽप्यस्ति; यदुक्तं---"दशैवायतनान्याहुः प्राणो येषु प्रतिष्ठितः" (सू.अ.30) इति, तेन प्राणप्रत्यवमर्शकं `तस्य' इति पदमेकवचनेन युक्तमेव| विकारान् प्रशमयतीति विकारप्रशमनं चिकित्सा, तस्मिन्| अप्रमादः अवधानेनानुष्ठानम्| वक्ष्यते चेति निखिलेन शास्त्रेण| प्राणानुपालनादिति प्राणानुपालनसाधनात्; तेन प्राणानुपालनदीर्घायुष्ट्वयोरर्थाभेदात् साध्यसाधनभावो नास्तीति यच्चोच्यते तन्निरस्तं भवति| प्रथमेति प्राधान्यात् प्राणैषणा|| 4 ||
</11-4>

<11-5>
	अथ द्वितीयां धनैषणामापद्येत, प्राणेभ्यो ह्यनन्तरं धनमेव पर्येष्टव्यं भवति;(1) (1.अस्याग्रे `किमर्थमिति चेत् उच्यते' इत्यधिकः पाठ उपस्कारे उपलभ्यते|) न ह्यतः पापात् पापीयोऽस्ति यदनुपकरणस्य दीर्घमायुः, तस्मादुपकरणानि पर्येष्टुं यतेत| तत्रोपकरणोपायाननुव्याख्यास्यामः; तद्यथा---कृषिपाशुपाल्यवाणिज्यराजोपसेवादीनि, यानि चान्यान्यपि सतामविगर्हितानि कर्माणि वृत्तिपुष्टिकराणि विद्यात्तान्यारभेत कर्तुं; तथा कुर्वन् दीर्घजीवितं जीवत्यनवमतः पुरुषो भवति(2)| (2.`दीर्घजीवितमनवमतः पुरुषो जीवति' इति पा०|) इति द्वितीया धनैषणा व्याख्याता भवति|| 5 ||
अथेति प्राणैषणानन्तरम्| द्वितीयामिति हेतुगर्भं विशेषणं, यस्मादियमेव द्वितीया प्राणैषणानन्तरमवश्योपादेयत्वेन,
तत इयमेवोच्यत इत्यर्थः| प्राणैषणामनु चास्याः प्राधान्यं दर्शयति---प्राणेभ्यो हीत्यादि|
 पापशब्देन पापकार्यं दुःखमुच्यते| उपकरणम् आरोग्यभोगधर्मसाधनीभूतो धनप्रपञ्चः, स यस्य नास्त्यसावनुपकरणः|
 धनोपायानिति वक्तव्ये उपकरणोपायानिति यतः करोति, तेन धनस्य भोगधर्मसाधनार्थमेवोत्पादमिच्छन्ति, न पुनः कृपणस्येव विनियोगशून्यस्य सुसंवर्धितमात्रकरणार्थम्|
 अन्यान्यपीति प्रतिग्रहाध्यापनादीनि| वृत्तिः वर्तनं, पुष्टिः(4) (4.`पुष्टिर्बलसंपत्तिः' इति पा०|) धनसंपत्तिः| 
अनवमतः अनवज्ञातो बहुमानगृहीत इति यावत्| दीर्घं जीवितं जीवति धारयतीत्यर्थः, अनेकार्थत्वाद्धातूनां; यदि वा दीर्घजीवितं यथा स्यात्तथा जीवतीति क्रियाविशेषणत्वेन व्याख्येयम्|| 5 ||
</11-5>

<11-6>
	अथ तृतीयां परलोकैषणामापद्येत| संशयश्चात्र, कथं ? भविष्याम इतश्च्युता नवेति; कुतः पुनः संशय इति, उच्यते---सन्ति ह्येके प्रत्यक्षपराः परोक्षत्वात् पुनर्भवस्य नास्तिक्यमाश्रिताः, सन्ति चागमप्रत्ययादेव पुनर्भवमिच्छन्ति; श्रुतिभेदाच्च---
	`मातरं पितरं चैके मन्यन्ते जन्मकारणम्|
	स्वभावं परनिर्माणं यदृच्छां चापरे जनाः|| इति |'	
	अतः संशयः---किं नु खल्वस्ति पुनर्भवो न वेति|| 6 ||
	
	परलोकैषणां व्याकरोति---अथेत्यादि| अत्र च परलोकस्य दुर्ज्ञेयत्वेन चार्वाकादिनास्तिकासंमतत्वेन च परलोकं प्रमाणेन व्यवस्थापयितुं निर्णयार्थं प्रमाणप्रवृत्तिविषयं संशयमेव तावत् परलोके दर्शयति---संशयश्चात्रेत्यादि| इतश्च्युता इह जन्मनि मृताः, भविष्यामो जन्मान्तर इत्यर्थः| संशयहेतुं पृच्छति---कुतः संशयः पुनरिति| वादिविप्रतिपत्तिं संशयहेतुमाह--- उच्यत इत्यादि| प्रत्यक्षपरा अनुमतप्रत्यक्षैकप्रमाणाः| परोक्षत्वात् प्रत्यक्षाविषयत्वात्| पुनर्भवस्य जन्मान्तरस्य| नास्ति पुनर्भवो नास्ति कर्मफलं नास्त्यात्मेत्यादिनास्तिना प्रचरतीति नास्तिकः, तस्य भावो नास्तिक्यम्| यत् प्रत्यक्षप्रमाणेनोपलभ्यते घटपटादि, तदेव परमस्ति; नोपलभ्यते च प्रत्यक्षेण परलोकः, तस्मान्नास्ति परलोक इति नास्तिकाभिप्रायः| अस्ति पुनर्भव इति येषां मतं तान् दर्शयति---सन्तीत्यादि| सन्ति चेत्यत्र `अपरे' इति वाक्यशेषः| आगमप्रत्ययात् आगमप्रामाण्यात्| आगमं च पुनर्भवप्रतिपादकं दानतपोयज्ञेत्यादि दर्शयिष्यत्यग्रे| इच्छन्तीत्यत्र `ये' इति वाक्यशेषः| एवं तावद्वादिविप्रतिपत्तिरेका संशयकारणं दर्शिता; संशयहेत्वन्तरमाह---श्रुतिभेदाच्चेत्यादि| श्रूयत इति श्रुतिः; प्रतिवादिवचनमेवंग्रन्थनिबद्धम्| एतानि च मातापितरावेव जन्मकारणमित्यादीनि पुनर्भवप्रतिक्षेपकाणि वचनानि| आगमप्रत्ययादस्ति पुनर्भव इति यो ब्रूते, तद्वचनेन समं वादिविप्रतिपत्तिरूपतयैव संशयकारणं भवतीत्यत उक्तमुपसंहारे `अतः संशयः' इति| एके मन्यन्ते जन्मकारणमिति जन्मकारणमिति पदं मातरं पितरं तथा स्वभावं तथा परनिर्माणमिति पदत्रयेण संबध्यते; यदृच्छां चाऽपरे जना इत्यत्र मन्यन्ते जन्मकारणमिति पदं संबध्यते| मातापितरावेवात्मान्तरनिरपेक्षावपत्योत्पादने कारणं, तेन पूर्वशरीरं परित्यज्य शरीरान्तरपरिग्रहरूप आत्मनः परलोको नास्तीति प्रथमवादिनः पक्षः| परिदृश्यमानपृथिव्यादिभावानामेवायं(1) (1.`भूतानाम्' इति पा०|) स्वभावो---यत्---संयोगविशेषान्मिलिताः सन्तश्चेतनं पुरुषादिलक्षणं कार्यविशेषमारभन्ते, यथा सुराबीजादीनि प्रत्येकममदकराण्यपि मदकरं मद्यमारभन्ते, नात्र कश्चिदात्मा विद्यते यस्य परलोकः स्यादिति स्वभाववादिनो भावः| पर ऐश्वर्यादिगुणयुक्त आत्मविशेषः, तेन संसार्यात्मनिरपेक्षिणा निर्माणं परनिर्माणं, तत्रापि परस्यैवैश्वर्यादिगुणयुक्तस्यात्मविशेषस्य प्रभावाद्भूतानि चेतयन्ते नात्मान्तरमस्तीति परलोकाभावः| यदृच्छा कारणाप्रतिनियमेनोत्पादः; न कारणप्रतिनियमेन कार्योत्पादोऽवधारयितुं शक्यते, अवधारकप्रमाणानां प्रामाण्यानवधारणात्; तस्मादात्मैव पुनर्भवमनुभवतीति न वाच्यमिति यादृच्छिकस्याभिप्रायः|| 6 ||
</11-6>

<11-7>
	तत्र बुद्धिमान्नास्तिक्यबुद्धिं जह्याद्विचिकित्सां च| कस्मात् ? प्रत्यक्षं ह्यल्पम्; अनल्पमप्रत्यक्षमस्ति, यदागमानुमानयुक्तिभिरुपलभ्यते; यैरेव तावदिन्द्रियैः प्रत्यक्षमुपलभ्यते, तान्येव सन्ति चाप्रत्यक्षाणि|| 7 ||
पुनर्भवास्तित्वपक्षं गृहीत्वा प्राह---तत्रेत्यादि| बुद्धिमानिति प्रशस्तबुद्धियुक्तः| 
नास्त्येव परलोक इति विपर्ययज्ञानं नास्तिक्यबुद्धिः, तां जह्यात्|
 परलोकविषयो विपर्ययो यथा धर्मानुष्ठानं प्रति विरोधकः, 
तथा स्तोकक्रमेणास्ति परलोको न वेति संशयोऽपि धर्मानुष्ठानं प्रति विरोधक इत्याह---विचिकित्सां चेति; 
विचिकित्सां जह्यादिति संबन्धः, विचिकित्सा सन्देहः, सा चेह प्रकृतत्वात्(1)	
(1.`स चेह प्रकृतत्वात् परलोकविषये एव' इति पा०|) परलोकविषयैव|
 अत्रैव हेतुप्रश्नपूर्वकं हेतुमाह---कस्मादित्यादि| अप्रत्यक्षत्वात् परलोको नास्तीति प्रथमवादिमतं दूषयति---प्रत्यक्षमित्यादि| यथा,
 प्रत्यक्षं प्रमाणमव्यभिचारिप्रमाजनकत्वेन; तथाऽऽगमादीन्यपि तथाभूतप्रमाजनकत्वात् प्रमाणान्येव; 
ततश्च प्रत्यक्षाविषयत्वेनैव यत् पुनर्भवस्य नास्तित्वं व्यवस्थाप्यते तन्न युक्तमिति प्रकरणार्थः| पुनर्भवसाधकानि चागमादीन्यग्रे वक्ष्यमाणानि सन्त्येवेति भावः|
 आगमादीनि लक्षणतोऽग्रेऽभिधास्यन्ते| प्रत्यक्षाविषयत्वे सत्यपि यान्यन्यप्रमाणसिद्धानि सन्ति
 तान्याह---यैरेवेत्यादि| प्रत्यक्षमिति प्रत्यक्षविषयं घटादि| सन्तीति इन्द्रियोपक्रमणीयोक्तानुमानगम्यत्वादिति बोद्धव्यम्|| 7 ||
</11-7>

<11-8>
	सतां च रूपाणामतिसन्निकर्षादतिविप्रकर्षादावरणात् करणदौर्बल्यान्मनोनवस्थानात् समानाभिहारादभिभवादतिसौक्ष्म्याच्च प्रत्यक्षानुपलब्धिः; तस्मादपरीक्षितमेतदुच्यते---प्रत्यक्षमेवास्ति, नान्यदस्तीति|| 8 ||
इतश्च प्रत्यक्षानुपलब्धिर्न वस्त्वभावनिश्चयकारिकेत्याह---सतामित्यादि| 
सतामित्यग्रे वक्ष्यमाणातिसन्निकर्षाद्यभावे प्रत्यक्षेणैव गृह्यमाणत्वेन सतामित्यर्थः|
 प्रतद्यक्षानुपलब्धिरित्यतिसन्निकर्षादिभिः सह प्रत्येकमभिसंबध्यते|
 अतिसन्निकर्षादनुपलब्धिर्यथा---नयनगतकज्जलादेः, अतिविप्रकर्षाद्यथा---दूराकाशगतस्य पक्षिणः,
 आवरणाद्यथा---कुड्यादिपिहतस्य(2) (2.`नद्यादिपिहितस्य' इति पा०|) घटादेः, करणदौर्बल्याद्यथा---कामलाद्युपहतस्य 
चक्षुषः पटशौक्ल्याद्यप्रतिभानं, मनोनवस्थानाद्यथा---कान्तामुखनिरीक्षणप्रहितमनसः पार्श्वागतवचनानवबोधः,
 समानाभिहाराद्यथा---बिल्वराशिप्रविष्टस्य बिल्वस्येन्द्रियतसंबद्धस्यापि भेदेनाग्रहणम्, अभिभवाद्यथा---मध्यन्दिने उल्कापातस्य,
 सौक्ष्म्याद्यथा---त्रिचतुर्हस्तप्रमाणदेशवर्तिनः क्रिमिविशेषलिख्यादेरग्रहणम्|| 8 ||
</11-8>

<11-9-10>
श्रुतयश्चैता न कारणं, युक्तिविरोधात्|
	आत्मा मातुः पितुर्वा यः सोऽपत्यं यदि संचरेत्|
	द्विविधं संचरेदात्मा सर्वोवाऽवयवेन वा|| 9 ||
	सर्वश्चेत् संचरेन्मातुः पितुर्वा मरणं भवेत्|
	निरन्तरं, नावयवः कश्चित्सूक्ष्मस्य चात्मनः|| 10 ||

	संप्रति श्रुतिभेदवादिमतं दूषयति---श्रुतयश्चेत्यादि| न कारणमिति न पुनर्भवप्रतिषेधे कारणमित्यर्थः| युक्तिविरोधात् उपपत्तिविरोधात्| अपत्यशरीरे मातापित्रोः कारणत्वमनुमतमेव, यतस्तथाविधे मातापित्रोः कारणत्वे सत्यपि चैतन्यहेतोरात्मनः परलोकादागमने प्रत्येभावोऽखण्डित एवेति| चैतन्यमपत्यस्य मातापित्रोरपि चैतन्यहेतुर्य आत्मा तत एव भवतीति यो मन्यते तं प्रत्याह---आत्मा यातुरित्यादि| द्विविधं द्विप्रकारम्| सर्व इति मातरं पितरं परित्यज्यापत्यं गच्छेत्; अवयवेनेति एकोऽवयवो वाऽऽत्मनो मातरि पितरि वा तिष्ठेत्, अन्यश्चैकदेश आत्मनोऽपत्यं गच्छेत्| प्रथमपक्षे दूषणमाह---सर्वश्चेत्यादि| निरन्तरमिति च्छेदः, निरन्तरं तत्कालमेवं, यदि मातुरात्माऽपत्यं संचरेत्तदा तत्कालमेव मातुर्मरणं, यदि तु पितुरात्माऽपत्यं संचरेत्तदा तत्कालमेव पितुर्मरणं स्यादिति| द्वितीयं पक्षं दूषयति---नावयव इत्यादि| सूक्ष्मस्येति अस्थूलस्य; स्थूलानां पृथिव्यादीनामवयवा भवन्ति, न तु सूक्ष्माणामाकाशकालमनोबुद्धिप्रभृतीनां; ततश्चावयवाभावादात्मनोऽवयवेन संचरणं दूरमपास्तमित्यर्थः|| 9 || 10 ||	
</11-9-10>

<11-11>
	बुद्धिर्मनश्च निर्णीते यथैवात्मा तथैव ते|
	येषां चैषा मतिस्तेषां योनिर्नास्ति चतुर्विधा|| 11 ||

	अथ शङ्क्यते---माऽऽत्मा मातापित्रोः संचरतु, बुद्धिस्तु तयोर्मनो वाऽपत्यं संचरतु, अत एवापत्यस्य चैतन्यं भविष्यतीत्याह---बुद्धिर्मनश्चेत्यादि| निर्णीते व्यवस्थापिते प्रमाणेन, किंभूतेनेत्याह---यथैवात्मा निरवयवत्वेनावयवसंचरणाक्षमस्तथा तत्कालमेव मातापितृपरित्यागप्रसङ्गेन कार्त्स्येनापि संचरितुमक्षमः, तथा ते अपि बुद्धिमनसी निरवयवत्वान्नैकदेशेन संचरेयातां, मातापित्रोस्तत्कालमेवाबुद्धिमत्त्वामनस्कत्वप्रसङ्गाच्च न कार्त्स्न्येन संचरेयातामिति भावः| दूषणान्तरमाह---येषामित्यादि| येषां मतिरिति मातापितरावेवापत्ये चैतन्यकारणमित्येवंरूपा| चतुर्विधा योनिरिति जरायुजाण्डजसंस्वेदजोद्भिज्जलक्षणा| एवं मन्यते---संस्वेदजानां मशकादीनां तथोद्भिज्जानां गण्डूपदादीनां चेतनानां मातापितरौ न विद्येते; ततस्तेषामचैतन्यं स्यात्, मातापित्रोश्चेतनकारणयोरभावादिति|| 11 ||
</11-11>

<11-12>
	विद्यात् स्वाभाविकं षण्णां धातूनां यत् स्वलक्षणम्|
	संयोगे च वियोगे(1) (1.`विभागे' इति पा०|)च तेषां कर्मैव कारणम्|| 12 ||

	स्वाभाविकवादिनो भूतचैतन्यपक्षं दूषयति---विद्यादित्यादि| स्वभावकृतं स्वाभाविकम्| षण्णां धातूनामिति पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशात्मनाम्, एषां च धातुत्वं शरीरधारणाज्जगद्धारणाच्च| स्वलक्षणम् आत्मीयमव्यभिचारि लक्षणं; तच्च पृथिव्याः काठिन्यादि, अपां द्रवत्वादि, तेजस उष्णत्वादि, वायोस्तिर्यग्गमनादि, आकाशस्याप्रतिघातादि, आत्मनो ज्ञानादि; एतेन, एतदेव परमेषां लक्षणं स्वाभाविकं, न तावदात्मरहितानामेषां चैतन्यमपि स्वाभाविकमस्तीति दर्शयति| ततश्च यत् प्रत्येकं भूतानां न संभवति तन्मिलितानामपि न संभवति चैतन्यं; यतो भूतानामपि संयोगाच्चैतन्यसंभवे बहूनि चेतनानि स्युर्बाल्याद्यवस्थाभेदात्, ततश्च ज्ञातृभेदात् प्रतिसंधानानुपपत्तिरिति भावः; आत्मसंबन्धेन तु चैतन्यं संमतमेव, परं तत्रापि गर्भोत्पत्तौ भूतानामात्मसंबन्धे तथा मरणे भूतानामात्मनो वियोगे कर्मैव जन्मान्तरकृतं कारणं, नान्यत्| तत्(2) (2.`उद्भूततद्भूतसंयोगकारणओ' इति पा०|) भूतसंयोगविभागकारणजन्मान्तरकृतकर्मस्वीकारात् प्रेत्यभावः स्वीकृतो भवतीति भावः|| 12 ||
</11-12>

<11-13>
	अनादेश्चेतनाधातोर्नेष्यते परनिर्मितिः|
	पर आत्मा स चेद्धेतुरिष्टोऽस्तु(3) (3.`इष्टाऽस्तु' इति पा०|) परनिर्मितिः|| 13 ||

	परनिर्माणपक्षं दूषयति---अनादेरित्यादि| अत्र परनिर्माणपक्षे शरीरस्यात्मरहितस्य परेण निर्माणं वाऽभिप्रेतं स्यात्, आत्मनो वाऽपि परेण निर्माणमभिप्रेतं स्यात्; आत्मनः परनिर्माणं दूषयति---अनादेरित्यादि| नित्यस्य चेतनाधातोरिति आत्मनः; नेष्यते नित्यस्योत्पादककारणाभावादिति भावः; नित्यत्वं चात्मनः शारीरे प्रतिपादयिष्यति| अथ शरीरमात्रस्य परनिर्माणमभिप्रेतं, तदनुमतभेद; परेणाऽऽत्मना धर्माधर्मसहायेन तस्य क्रियमाणत्वादित्याह---पर इत्यादि| हेतुरिष्ट इति शरीरोत्पादे हेतुरिष्ट इत्यर्थः; अस्तु परनिर्मितिरीदृशी प्रेत्यभावाविरोधिनीति भावः| एवं मन्यते---परेणैश्वर्यादिगुणयुक्तेनात्मविशेषेणैतच्चेतनं शरीरं क्रियमाणं चेतनाहेतुभूतातिरिक्तात्मसंबन्धमन्तरा (चेतनायुक्तं(4) (4.अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते|)) कर्तुं न पार्येत, घटादिवदचेतनत्वप्रसङ्गात्; चेतनाहेतुश्चात्मा नित्यत्वेन न क्रियते, तस्माच्चेतनाहेतुनित्यत्वेन जन्मान्तरसंबन्धिनमात्मानं गृहीत्वा शरीरं चेतनं परः करोतीति स्वीकरणीयम्; एवमपि चेश्वरदरिद्रादिजगद्वैचित्र्यदर्शनादात्मनो धर्माधर्मयोगवैचित्र्यं कल्पनीयं; तथाच सत्यात्मन एव धर्माधर्मसहायताऽवश्यं स्वीकरणीया, तस्मात् स एव शरीराद्युत्पत्तौ कारणमस्तु किमपरेणेहात्मविशेषकल्पनेन; यदि वा, एवमात्मन्यनेकजन्मसंबन्धिनि संसारहेतुधर्माधर्मगुणशालिनि सिद्धे अस्तु सोऽप्यात्मविशेषः(1) (1.`सोऽप्यात्मा विशेषकारणं' इति पा०|) कारणम्, अतो न काचित् क्षतिरिति|| 13 ||
</11-13>

<11-14-15>
	न परीक्षा न परीक्ष्यं न कर्ता कारणं न च|
	न देवा नर्षयः सिद्धाः कर्म कर्मफलं न च || 14 ||
	नास्तिकस्यास्ति नैवात्मा यदृच्छोपहतात्मनः|
	पातकेभ्यः परं चैतत् पातकं नास्तिकग्रहः|| 15 ||

	यदृच्छावादिमतं दूषयति---न परीक्षेत्यादि| यदृच्छावादी खल्वेकमपि प्रमाणं नानुमन्यते, ततश्च तस्याप्रामाणिकत्वात् प्रमाणं विनैव यत्किञ्चिद्ब्रुवतो न श्रद्धेयं वचनं भवति, तस्मादुपेक्षणीय एवायमिति प्रकरणाभिप्रायः| यदृच्छया अपरिस्थितपक्षतया, उपहत इहलोकपरलोकानुपयुक्त आत्मा यस्य स यदृच्छोपहतात्मा; तस्य परीक्षा नास्तीति परीक्षाहेतूनां प्रमाणानामभावादित्यर्थः; परीक्ष्यमपि नास्ति, परीक्षकप्रमाणाभावादेव; एवं कर्ताऽपि नास्ति तत्कारणमपि नास्ति, प्रमाणास्वीकारादिति भावः; तथा सर्वजनसिद्धा देवादयोऽपि न सन्तीत्यभिधानेन नास्तिकस्य वर्जनीयत्वं दर्शयति| पातकेभ्यो ब्रह्मवधादिभ्यः; परं श्रेष्ठं; नास्ति परलोक इत्यादिको ग्रहो नास्तिकग्रहः; नास्तिकबुद्ध्या ह्युच्छृङ्खलः पुरुषः सर्वमपि पातकं करोतीति भावः|| 14 || 15 ||	
</11-14-15>

<11-16>
	तस्मान्मतिं विमुच्यैताममार्गप्रसृतां बुधः|
	सतां बुद्धिप्रदीपेन पश्येत्सर्वं यथातथम्|| 16 ||

	नास्तिकतापरित्यागेन यताकर्तव्यतामाह---तस्मादित्यादि| एतामिति नास्तिकबुद्धिम्| अमार्गे अधर्मे प्रसृता अमार्गप्रसृता| बुद्धिरेव प्रदीपो बुद्धिप्रदीपः, तेन प्रत्यक्षादिप्रमाणेन पश्येदित्यर्थः| यथातथामिति यथास्वरूपम्|| 16 ||
</11-16>

<11-17>
	द्विविधमेव खलु सर्वं सच्चासच्च; तस्य चतुर्विधा परीक्षा---आप्तोपदेशः, प्रत्यक्षम्, अनुमानं, युक्तिश्चेति|| 17 ||

	संप्रति परपक्षं दूषयित्वा स्वपक्षपरलोकसाधनानि प्रमाणान्यवतारयति---द्विविधमित्यादि| सर्वमिति यत्किञ्चित् प्रमाणप्रतीयमानं, तद्द्विविधं; तद्द्वैविध्यमाह---सच्चासच्च; सदिति विधिविषयप्रमाणगम्यं भावरूपम्, असदिति निषेधविषयप्रमाणगम्यमभावरूपम्| परीक्ष्यते व्यवस्थाप्यते वस्तुस्वरूपमनयेति परीक्षा प्रमाणानि, आप्तोपदेशादय उत्तरग्रन्थे स्फुटा भविष्यन्ति|| 17 ||
</11-17>

<11-18-19>
	आप्तास्तावत्---
	रजस्तमोभ्यां निर्मुक्तास्तपोज्ञानबलेन ये|
	येषां त्रिकालममलं ज्ञानमव्याहतं सदा|| 18 ||
	आप्ताः शिष्टा विबुद्धास्ते तेषा वाक्यसंशयम्|
	सत्यं, वक्ष्यन्ति ते कस्मादसत्यं नीरजस्तमाः(2) (2.`कस्मान्नीरजस्तमसो मृषा' इति पा०|) || 19 ||

	आप्तोपदेशं दर्शयितुमाप्तमेव तावदाह---आप्ता इत्यादि| निःशेषेण मुक्ता निर्मुक्ताः| तपोज्ञानबलेनेति रजस्तमोनिर्मुक्तौ करणत्वेन योजनीयम्| त्रिकालमिति अतीतानागतवर्तमानविषयम्| अमलमिति यथार्थग्राहित्वेन| अव्याहतमिति क्वचिदपि विषयेऽकुण्ठितशक्तित्वेन| आप्ती रजस्तमोरूपदोषक्षयः, तद्युक्ता आप्ताः;(1) (1.`आप्तः खलु साक्षात्कृतधर्मा यथादृष्टस्यार्थस्य चिख्यापयिषया प्रयुक्त उपदेष्टा| साक्षात्करणमर्थस्याप्तिः, तया प्रवर्तत इत्याप्तः| ऋष्यार्यम्लेच्छानां समानं लक्षणं, तथा च सर्वेषां व्यवहाराः प्रवर्तन्ते' इति न्यायदर्शनभाष्ये %वात्स्यायनः|%) शासति जगत्कृत्स्नं कार्याकार्यप्रवृत्तिनिवृत्त्युपदेशेनेति शिष्टाः; बोद्धव्यं विशेषेण बुद्धमेतैरिति विबुद्धाः; आप्ताः, शिष्टाः, विबुद्धा इति संज्ञात्रयेणाप्तानां लोके प्रसिद्धिं दर्शयति; तेषामाप्तानां वाक्यमसंशयं निश्चितं सत्यं यथार्थमित्यर्थः| तद्वाक्यसत्यत्वे हेतुमाह---वक्षन्ति ते कस्मादसत्यं नीरजस्तमा इति| नीरजस्तमा इति तमप्प्रत्ययान्तः शब्दः, तेन नीरजस्त्वप्रकर्षेण तमोऽपि व्युदस्तं भवति; न हि सर्वथा नीरजस्के पुरुषे तमो भवति; यदुक्तं---"नारजस्कं तमः" (वि.अ.6) इति| वक्षन्ति ते कस्मादसत्यं न कस्मादपीत्यर्थः; असत्यं मिथ्याज्ञानाद्वाऽभिधीयते, सम्यग्ज्ञाने सत्यपि रागद्वेषाभ्यां वाऽभिधीयते, तच्च त्रितयमपि मिथ्याज्ञानरागद्वेषरूपं रजस्तमोनिर्मुक्ते सत्त्वगुणोद्रेकादमलविज्ञाने न संभवतीत्यर्थः; यदि वा `नीरजस्तमसो मृषा' इति पाठः सुगमः| एतच्चाप्तलक्षणं सहजाप्तब्रह्माद्यभिप्रायेण, लौकिकानां तु पुरुषाणामाप्तत्वं प्रतिविषयसम्यग्ज्ञानसंभवेन तद्विषयरागद्वेषासंभवेन च बोद्धव्यम्; एतेन, आप्तोपदेश इति शब्दरूपप्रमाणलक्षणमुक्तं भवति; बुद्धिप्रमाणपक्षे तु, आप्तोपदेशजनिता बुद्धिः प्रमाणमिति बोद्धव्यम्|| 18 || 19 ||
</11-18-19>

<11-20>
	आत्मेन्द्रियमनोर्थानां सन्निकर्षात् प्रवर्तते|
	व्यक्ता तदात्वे या बुद्धिः प्रत्यक्षं सा निरुच्यते|| 20 ||

	प्रत्यक्षलक्षणमाह---आत्मेन्द्रियेत्यादि| सन्निकर्षादिति सम्बन्धात्; स च सम्बन्धः---संयोगः, समवायः, संयुक्तसमवायः, संयुक्तसमवेतसमवायः, समवेतसमवायः, विशेषणविशेष्यभावलक्षणो बोद्धव्यः| व्यक्ता इत्यनेन व्यभिचारिणीमयथार्थबुद्धिं संशयं च निराकरोति| तदात्वे तत्क्षणम्; अनेन च प्रत्यक्षज्ञानान्तरोत्पन्नानुमानज्ञानं स्मरणं च परम्परयाऽऽत्मेन्द्रियमनोर्थसन्निकर्षजं(2) (2.`आत्मेन्द्रियमनिन्द्रियमनोर्थसंनिकर्षजं' इति पा०|) व्यवच्छिनत्ति; आत्मादिचतुष्टयसन्निकर्षाभिधानं च प्रत्यक्षकारणाभिधानपरं; तेन, `इन्द्रियार्थसन्निकर्षात् प्रवर्तते या' इत्येतावदेव लक्षणं बोद्धव्यम्; एतेन सुखादिविषयमपि प्रत्यक्षं गृहीतं भवति; तत्र हि चतुष्टयसन्निकर्षो नास्ति, आत्मसन्निकर्षस्तु प्रमाणज्ञानसाधारणत्वेनैव लक्षणानुपयुक्तः|(3) (3.`लक्षणार्थमुपयुक्तः' इति पा०|) इह च प्रत्यक्षफलरूपाऽपि बुद्धिः प्रत्यक्षशब्देनाभिधीयते, तथैव लोकव्यवहारात्; परमार्थतस्तु यतो भवतीन्द्रियादेरीदृशी बुद्धिस्तत् प्रत्यक्षम्|| 20 ||
</11-20>

<11-21-22>
	प्रत्यक्षपूर्वं त्रिविधं त्रिकालं चानुमीयते|
	वह्निर्निगूढो धूमेन मैथुनं गर्भदर्शनात्|| 21 ||
	एवं व्यवस्यन्त्यतीतं बीजात् फलमनागतम्|
	दृष्ट्वा बीजात् फलं जातमिहैव सदृशं बुधाः|| 22 ||
	
	अनुमानस्वरूपमाह---प्रत्यक्षेत्यादि| प्रत्यक्षग्रहणं व्याप्तिग्राहकप्रमाणोपलक्षणार्थं, तेन प्रत्यक्षपूर्वमिति व्याप्तिग्राहकप्रमाणपूर्वकम्| त्रिविधमित्यनेनानुमानत्रैविध्यं दर्शयति; तेन, कार्यात् कारणानुमानं, यथा---गर्भदर्शनान्मैथुनानुमानं; तथा कारणात् कार्यानुमानं, यथा बीजात् सहकारिकारणान्तरयुक्तात् फलानुमानं; तथाऽकार्यकारणभूतानां च सामान्यतो दर्शनादनुमानं, यथा---धूमाद्वर्तमानक्षणसंबन्धादग्न्यनुमानम्; एतत्त्रिविधमनुमानं गृहीतं भवति| त्रिकालमित्यनेन त्रिकालविषयत्वमनुमानस्य दर्शयति| अनुमीयते इत्यत्र `येन तदनुमानम्' इति वाक्यशेषः| तेन, व्याप्तिग्रहणादनु अनन्तरं मीयते सम्यङ्निश्चीयते परोक्षार्थो येन तदनुमानं, व्याप्तिस्मरणसहायलिङ्गदर्शनमित्यर्थः| त्रिविधमिति यदुक्तं तस्योदाहरणं दर्शयति---वह्निरित्यादि| एतच्च व्याकृतमेव|(1) (1.`व्यक्तमेव' इति पा०|) निगूढः अदृश्यमानः| एवं व्यवस्यन्त्यतीतमिति व्यवच्छेदः| बीजादिति सहकारिकारणान्तरजलकर्षणादियुक्तादिति बोद्धव्यम्| अनागतं फलं सदृशं व्यवस्यन्तीति सम्बन्धः| दृष्ट्वा बीजात् फलं जातमित्यनेन बीजफलयोः कारणकार्यलक्षणां व्याप्तिं दर्शयति; यद्यपि च कारणं कार्यं व्यभिचरति, यतो नावश्यं बीजसद्भावे फलं भवति, तथाऽपि सहकारिकारणान्तरयुक्तं बीजं फलं न व्यभिचरतीत्यभिप्रायो बोद्धव्यः; कारणसामग्री च कार्यं न व्यभिचरत्येव|| 21 || 22 ||
</11-21-22>

<11-23-24>
	जलकर्षणबीजर्तुसंयोगात् सस्यसंभवः|
	युक्तिः षड्धातुसंयोगाद्गर्भाणां संभवस्तथा|| 23 ||
	मथ्यमन्थन(क)मन्थानसंयोगादग्निसंभवः|
	युक्तियुक्ता चतुष्पादसंपद्व्याधिनिबर्हणी|| 24 ||

	युक्तेः प्रमाणस्यान्यशास्त्रप्रसिद्धत्वेनोदाहरणान्येव(2) (2.`अन्यशास्त्राप्रसिद्धत्वेन' इति पा०|) तावद्दर्शयति, उदाहरणे ज्ञाते युक्तेर्लक्षणं सुखेन ज्ञाप्यते इत्यभिप्रायेण---जलकर्षणेत्यादि| कर्षणशब्देन कर्षणसंस्कृता भूमिर्गृह्यते, जलकर्षणबीजर्तुसंयोगात् सस्यस्य संभवो भवतीति यज्ज्ञानं तद्युक्तिरिति योजनीयम्| षड्धातुसंयोगात् पञ्चमहाभूतात्मसंयोगात्| तथाशब्दो युक्तिरित्याकर्षति| मथ्यं मन्थनकाष्ठयन्त्रकं, काष्ठं मन्थनं, मन्थानं काष्ठभ्रामणं; किंवा `मन्थक' इति पाठः, तत्र मन्थानं भ्राम्यमाणकाष्ठं; संयोगान्मेलकादिति बोद्धव्यं, यतो मन्थनस्य क्रियारूपस्य संयोगो न सङ्गच्छते; किंवा मन्थनशब्देन मन्थनरज्जुरुच्यते| युज्यते संबध्यतेऽनयेति युक्तिः, तया युक्ता युक्तियुक्ता| चतुष्पाद इति वक्तव्ये संपद्ग्रहणं गुणवच्चतुष्पादग्रहणार्थम्|| 23 || 24 ||
</11-23-24>

<11-25>
	बुद्धिः पश्यति या भावान् बहुकारणयोगजान्|
	युक्तिस्त्रिकाला सा ज्ञेया त्रिवर्गः साध्यते यया|| 25 ||
संप्रति युक्तेर्लक्षणमाह---बुद्धिरित्यादि| या बुद्धिर्भावान् पश्यति विषयीकरोति, बहुकारणयोगो बहूपपत्तियोगः, 
जनिश्चायं ज्ञानार्थे, तेन बहूपपत्तियोगज्ञायमानानर्थान् या बुद्धिः पश्यति ऊहलक्षणा सा युक्तिरिति प्रमाणसहायीभूता| एवमनेन भवितव्यमित्येवंरूप ऊहोऽत्र युक्तिशब्देनाभिधीयते;
सा च परमार्थतोऽप्रमाणभूताऽपि वस्तुपरिच्छेदे प्रमाणसहायत्वेन त्याप्रियमाणत्वात्, तथा तयैव ऊहरूपया प्रायो लोकानां व्यवहारादिह प्रमाणत्वेनोक्ता| अत एव प्रयोगान्तरे युक्तिं विना यथोक्तं प्रमाणत्रयं दर्शयिष्यति---"त्रिविधा वा (परीक्षा) सहोपदेशेन" (वि.अ.4) 
इति वचनात्| तथा, उपमानं गृहीत्वा रोगभिषग्जितीये शब्दादीनि चत्वारि प्रमाणान्यभिधास्यति| त्रिकाला वर्तमानातीतानागतविषया; त्रिकालविषयत्वं चास्यास्त्रिकालानुमानविषयोपदेशकत्वेनैव| त्रिवर्गसाधकत्वं च त्रिवर्गसाधनादेव, ऊहेनैव हि प्रायस्त्रिवर्गानुष्ठाने प्रवृत्तिर्भवति; (प्रमाणपरिच्छेदेन(1)
 (1.अयं पाठो हस्तलिखितपुस्तके नोपलभ्यते|) तु प्रचारो विरल एव|) यत्तु बहुकारणजलकर्षणबीजर्तुसंयोगाद्भाविसस्यज्ञानं युक्तिरुच्यते, तच्चानुमानान्नार्थान्तरभूतं; तत्रानुमानाद्भेदो दुष्कर इति नाद्रियामहे; किंच कारणेभ्यः कार्यं प्रतीयमानं न कदाऽपि वर्तमानं प्रतीयते, ततश्च त्रिकालेति पराहतं स्यात्| 
अत्र %शान्तरक्षितकमलशीलाभ्यां% युक्तिप्रमाणान्तरस्वीकारे पूर्वपक्षसिद्धान्तावुक्तौ---"यस्मिन् सति भवत्येव न भवत्यसतीति च| तस्मादतो भवत्येतद्युक्तिरेषाऽभिधीयते|| प्रमाणान्तरमेवेदमित्याह %चरको% मुनिः| नानुमानमियं यस्माद्दृष्टान्तोऽत्र न विद्यते" (त.सं.का.1692-93) इति| 
एत%च्छान्तरक्षित%वचनं %कमलशीलेन% व्याख्यातं---"तद्भावभावित्वेन या तत्कार्यताप्रतीतिरियं युक्तिः; इयं च सविकल्पत्वान्न प्रत्यक्षं; नाप्यनुमानं दृष्टान्ताभावात्, तथाहि---दृष्टान्तोऽपि---अत एव तद्भावभावित्वात्तत्कार्यताप्रतिपत्तिः, तत्रापि दृष्टान्तोऽन्योऽन्वेषणीयः,(2) (2.`दृष्टान्तोऽन्वेषणीयः' इति पा०|)
 तत्राप्यपर इत्यनवस्था स्यात्; तस्मात् प्रमाणान्तरं युक्तिरित्याह %चरको% वैद्यः; एवं पूर्वपक्षमुत्थाप्य दूषितं यत्---"कार्यकारणभावस्य प्रतिपत्तिर्न सङ्गता| तस्मादस्यां न भेदोऽस्ति साध्यसाधनयोर्यतः|| तद्भावव्यवहारे तु योग्यतायाः प्रसाधने| सङ्केतकालविज्ञातो विद्यतेऽर्थो निदर्शनम्" 
(त.सं.का.1696-48)| एतद्व्याख्यातं %कमलशीलेन%---"युक्तौ न साध्यसाधनयोर्भेदः; तथाहि---अत्र तद्भावभाविता हेतुः, कार्यकारणता च साध्या, न चानयोर्भेद उपलभ्यते पर्यायत्वात्तरुपादपवत्; अथ मतं-न(3) (3.`नाभ्यां कार्यकारणताभावौ साध्येते, किं तर्हि व्यवहारः' इति मुद्रिततत्त्वसंग्रहपुस्तके पाठः|) कार्यकारणता साध्यते किंतर्हि तद्भावव्यवहार इति, तत्राह---तद्भावव्यवहारे इत्यादि; तस्या हेतुफलताया भावस्तद्भावः, तत्र व्यवहारो यः स तद्भावव्यवहारः
 ज्ञानाभिधानप्रवृत्तिलक्षमनुष्ठानं, तस्मिन् योग्यता मूढं प्रति साध्यते; ये यद्व्यापारानन्तरनियतोपलम्भस्वभावास्ते तत्कार्यव्यवहारयोग्याः, तद्यथा---सङ्केतकालानुभूताः कुलालादिव्यापारानन्तरोपलम्भस्वभावा घटादयः;
 तथा च ताल्वादिव्यापारानन्तरनियतोपलम्भस्वभावाः शब्दा इति स्वभावो हेतुः; ततश्च स दृष्टान्तत्वादनुमानादभेदो युक्तेः"| एतौ च पूर्वपक्षसिद्धान्तौ एवंभूतयुक्त्यस्वीकारादेवाप्रतिविधेयौ(1)|| 25 || (1.`एव प्रतिविधेयौ' इति पा०|)
</11-25>

<11-26>
	एषा परीक्षा नास्त्यन्या यया सर्वं परीक्ष्यते|
	परीक्ष्यं सदसच्चैवं तया चास्ति पुनर्भवः|| 26 ||
	
	उपसंहरति---एषेत्यादि| नास्त्यन्येतिवचनेनार्थापत्त्यसंभवादीनामन्यतन्त्रमतानां प्रमाणानां निषेधं करोति| प्रस्तुते परीक्षां प्रयोजयति---तया चास्ति उपलभ्यते च पुनर्भव इति|| 26 ||
</11-26>
<11-27>
तत्राप्तागमस्तावद्वेदः(2) (2.`आप्तागमस्तावत्' इति पा०|) यश्चान्योऽपि कश्चिद्वेदार्थादविपरीतः परीक्षकैः प्रणीतः शिष्टानुमतो लोकानुग्रहप्रवृत्तः शास्त्रवादः, स चाऽऽप्तागमः; आप्तागमादुपलभ्यतेदानतपोयज्ञसत्याहिंसाब्रह्मचर्याण्यभ्युदयनिःश्रेयसकराणीति|| 27 ||

	तत्र शब्दस्य पुनर्भवप्रतिपादकत्वं दर्शयति---तत्राऽऽप्तागम इत्यादि| प्रथमं वेदं प्रदर्शयन् वेदस्य निरस्तविभ्रमाशङ्कं प्रामाण्यं दर्शयति, यश्चान्योऽपीत्यनेन ग्रन्थेन वेदार्थाविपरीतत्वादिभिर्हेतुभिः परिच्छेदनीयप्रामाण्यायुर्वेदस्मृतिशास्त्रादीनि दर्शयति| शास्त्ररूपो वादः शास्त्रवादः| आप्तागमादिति वेदात्| यज्ञः अग्निष्टोमादिः; ब्रह्मचर्यम् उपस्थसंयमादि| अभ्युदयः स्वर्गः, निःश्रेयसं मोक्षः; अत्र यथायोग्यतया स्वर्गस्य मोक्षस्य च कारणमिति बोद्धव्यम्| एतेन जन्मान्तरभोग्यस्वर्गानेकजन्मलभ्यमोक्षोपदेशेनात्मनः परलोकः कथितो भवतीति भावः|| 27 ||
</11-27>

<11-28>
	न चानतिवृत्तसत्त्वदोषाणामदोषैरपुनर्भवो धर्मद्वारेषूपदिश्यते|| 28 ||

	आगमान्तरमाह---न चेत्यादि| अनतिवृत्तौ अवनुपशान्तौ सत्त्वदोषौ मनोदोषौ रजस्तमोरूपौ येषां ते तथा, तेषाम्; पुनर्भवो मोक्षः, धर्मद्वारेषु धर्मशास्त्रेषु, अदोषैः निर्मनोदोषैर्महर्षिभिः, उपदिश्यते न, इति सम्बन्धः, तेन पुनर्भव उपदिश्यते इत्यर्थः|| 28 ||
</11-28>
<11-29>
धर्मद्वारावहितैश्च व्यपगतभयरागद्वेषलोभमोहमानैर्ब्रह्मपरैराप्तैः कर्मविद्भिरनुपहतसत्त्वबुद्धिप्रचारैः पूर्वैः पूर्वतरैर्महर्षिभिर्दिव्यचक्षुभिर्दृष्ट्वोपदिष्टः पुनर्भव इति व्यवस्येदेवम्(1)|| 29 || (1.`व्यवस्येदेवं पुनर्भवम्' इति पा०|)
	आगमान्तरमृषिवचनमाह---धर्मद्वारेत्यादि| ब्रह्म अध्यात्मज्ञानं, तत्परैः| कर्मविद्भिः अनुष्ठातव्ययागादिकर्मविद्भिः| अनुपहतसत्त्वगुणो बुद्धेः प्रचारो बोधलक्षणो येषां ते तथा, एतेन विशुद्धबुद्धित्वं दर्शयति| दिव्यमतीन्द्रियार्थदर्शि चक्षुः समाधिरूपं ज्ञानं येषां ते दिव्यचक्षुषः, तैः| दृष्ट्वोपदिष्टः स्वयमनुभूयकथित इत्यर्थः| इतिशब्दो हेतौ| एवमिति आगमेन|| 29 ||
</11-29>

<11-30>
	प्रत्यक्षमपि चोपलभ्यते---मातापित्रोर्विसदृशान्यपत्यानि, तुल्यसंभवानां वर्णस्वराकृतिसत्त्वबुद्धिभाग्यविशेषाः, प्रवरावरकुलजन्म, दास्यैश्वर्यं, सुखासुखमायुः, आयुषो वैषम्यम्, इह कृतस्यावाप्तिः, अशिक्षितानां च रुदितस्तनपानहासत्रासादीनां प्रवृत्तिः, लक्षणोत्पत्तिः, कर्मसादृश्ये(2) (2.`कर्मसामान्ये' इति पा०|) फलविशेषः, मेधा क्वचित् क्वचित् कर्मण्यमेधा, जातिस्मरणम्---इहागमनमितश्च्युतानामिति,(3) (3.`मितश्च्युतानां च भूतानां' इति पा०|) समदर्शने प्रियाप्रियत्वम्|| 30 ||

	प्रत्यक्षं च यद्यपि पुनर्भवं न गृह्णाति, तथाऽपि तत् पुनर्भवग्राहकानुमानस्य लिङ्गग्रहणे यथा व्याप्रियते तथा दर्शयति---प्रत्यक्षमपीत्यादि| विसदृशानीति कश्चित् कुरूपः, कश्चित् सुरूपः| तुल्यसंभवानां तुल्योत्पादकारणानां कश्चिद्गौरः कश्चित् कृष्णः, एवं स्वरादावपि विशेषो बोद्धव्यः| दास्यैश्वर्यमिति कस्यचिद्दास्यं कस्यचिदैश्वर्यम्| एवमपरत्रापि विपर्ययः पुरुषभेदेन बोद्धव्यः| सुखासुखमिति आयुषो विशेषणम्| रुदितादयोऽमी अव्युत्पन्नबालगोचरतया बोद्धव्याः; एते च रुदितादयो यथायोगमिष्टानिष्टस्मरणमन्तरा न भवन्ति, स्मरणं च पूर्वज्ञानं विना न भवतीति पूर्वजन्मज्ञानानुमानात् परलोकानुमायका भवन्ति| पूर्वप्रतिपादितं च विसदृशत्वादिवैचित्र्यमुत्तरत्र प्रतिपादनीयं च लक्षणोत्पत्त्यादिकारणान्तरादर्शने सति पूर्वजन्मकृतकारणानुमायकमिति परलोकानुमायकं मन्तव्यम्| लक्षणोत्पत्तिरिति सामुद्रकलक्षणप्रतिपादितलक्षणोत्पत्तिः| कर्मसादृश्ये सेवादिसादृश्ये| मेधा क्वचित् कर्मणि चित्रलेखनास्त्रविद्यादौ| जातेरतीतायाः स्मरणं जातिस्मरणं; तदेव स्मरणं दर्शयति---इहागमनमितश्च्युतानामिति; इह कुले जातोऽस्मि, इतश्च कुलादागतोऽस्मीत्येवमाकारं जातिस्मरणमित्यर्थः; यदि वा, इह जन्मनिच्युतानामिह जन्मनि पुनरागमनम्, अनेन च नामभ्रान्त्या यमपुरुषैर्नीतस्य पुनरागमनं दृश्यते| समदर्शने तुल्याकारे क्वचित् पुरुषे प्रियत्वं क्वचित् पुनरप्रियत्वमिति समदर्शने प्रियाप्रियत्वम्| अत्र चावान्तरानुमानभेदो विस्तरभयान्न दर्शितः|| 30 ||
</11-30>

<11-31>
	अत एवानुमीयते---यत्---स्वकृतमपरिहार्यमविनाशि पौर्वदेहिकं दैवसंज्ञकमानुबन्धिकं कर्म, तस्यैतत् फलम्; इतश्चान्यद्भविष्यतीति; फलाद्वीजमनुमीयते, फलं च बीजात्|| 31 ||

	एवं प्रत्यक्षेण लिङ्गग्रहणं दर्शयित्वाऽनुमानमाह---अत एवेत्यादि| स्वकृतम् आत्मना कृतम्| अविनाशीति उपभोगं विनाऽविनाशि| पौर्वदेहिकं पूर्वदेहकृतम्| जन्मान्तराण्यनुगच्छतीत्यानुबन्धिकम्| एतत्फलमिति विसदृशापत्योत्पादादि फलम्; एतच्च संक्षेपाद्व्युत्पादितमेव| इतश्चेति इह जन्मनि कृतात् कर्मणः, अन्यदिति भाविजन्मान्तरं, भविष्यतीत्यनुमीयत इति संबन्धः| कथमनुमीयते इत्याह---फलादित्यादि| फलात् फलसदृशापत्यदर्शनात्,(1) (1.`विसदृशापत्यफलदर्शनात्' इति पा०|) बीजं पूर्वजन्मकृतं कर्मादिकारणमनुमीयते; तथा फलं च भाविजन्मान्तरे सुखदुःखादि, बीजादिहजन्मकृतात् कर्मणोऽनुमीयत इति योजना|| 31 ||
</11-31>

<11-32>
	युक्तिश्चैषा--षड्धातुसमुदयाद्गर्भजन्म, कर्तृकरणसंयोगात् क्रिया; कृतस्य कर्मणः फलं नाकृतस्य, नाङ्कुरोत्पत्तिरबीजात्; कर्मसदृशं फलं, नान्यस्माद्बीजादन्यस्योत्पत्तिः; इति युक्तिः|| 32 ||

	तर्करूपयुक्तिविषयतां परलोकस्य दर्शयति---युक्तिश्चैषेत्यादि| षड्धातुसमुदायाद्गर्भजन्मेति वदता आत्मसंबन्धमन्तरा चेतना गर्भस्य नोत्पद्यते, आत्मा च परलोकसंबन्ध एवेति परलोकसद्भावे युक्तिरुपदर्श्यते| कर्तृकरणसंयोगात् क्रियेति आत्मानं कर्तारं विना क्रिया परिदृश्यमाना यागादिलक्षणा न भवतीति| आत्मन ऊहं दर्शयति---कृतस्येत्यादिनाऽबीजादित्यन्तेन| परिदृश्यमानदास्यैश्वर्यादिफलेन जन्मान्तरकृतस्य कर्मणः कारणभावं दर्शयति| कर्मसदृशं फलमिति पूर्वकृतशुभकर्मणः शुभं पुत्रधनादि फलम्| अत्र दृष्टान्तमाह---नान्यस्मादित्यादि| नान्यबीजात् शालिबीजादन्यस्य यवाङ्कुरस्योत्पत्तिरित्यर्थः| युक्तिमुपसंहरति---इति युक्तिरिति| अत्र बहुवक्तव्ये प्रमेये तथाविधोपयोगाभावाद्विस्तरभयाच्च विस्तरो न कृतः|| 32 ||
</11-32>

<11-33>
	एवं प्रमाणैश्चतुर्भिरुपदिष्टे पुनर्भवे धर्मद्वारेष्ववधीयेत; तद्यथा---गुरुशुश्रूषायामध्ययने व्रतचर्यायां दारक्रियायामपत्योत्पादने भृत्यभरणेऽतिथिपूजायां दानेऽनभिध्यायां तपस्यनसूयायां देहवाङ्मानसे कर्मण्यक्लिष्टे देहेन्द्रियमनोर्थबुद्ध्यात्मपरीक्षायां मनःसमाधाविति; यानि चान्यान्यप्येवंविधानि कर्माणि सतामविगर्हितानि स्वर्ग्याणि वृत्तिपुष्टिकराणि विद्यात्तान्यारभेत कर्तुं; तथा कुर्वन्निह चैव यशो लभते प्रेत्य च स्वर्गम्| इति तृतीया परलोकैषणा व्याख्याता भवति|| 33 ||

	संप्रति परलोकं व्युत्पाद्य तदुपयुक्तधर्मसाधनान्याह---एवमित्यादि| धर्मद्वारेषु धर्मसाधनद्वारेषु| इह चातिथिपूजादीनि सद्वृत्तोक्तान्यपि प्रकरणप्राप्तत्वेनोदाहरणार्थं पुनरभिधीयन्ते| देहादिपरीक्षायामवधीयेतेति वचनादवधानोपदर्शनेन देहादीनां क्षयित्वादिधर्मनिरूपणेनोपजायमानां मतिं विषयानभिषङ्गं(1) (1.`विषयासङ्गं' इति पा०|) च जायमानमिच्छन्ति| विषयेषु प्रसक्तिं मनसो वारयित्वाऽऽत्मनि समाधानं मनःसमाधिः| अत्र च सर्वत्र `अवधीयेत' इति संबन्धः| स्वर्ग्याणि स्वर्गहितानि स्वर्गकराणीति यावत्| वृत्तेर्धनस्य पुष्टिः वृत्तिपुष्टिः, धर्मैषणायां च वृत्तिपुष्टिकराभिधानं धर्महेतूनां वृत्तिहेत्वविरोधेनाचरणोपदेशार्थम्| यशो लभते धार्मिकोऽयमित्येवमादिख्यातिरूपम्| परलोकैषणा तृतीयैव, ततश्च पुनस्तृतीयेति पदं धर्मस्य प्राणधनकारणत्वेन धर्मैषणायाः प्राणधनैषणात्वप्रसक्तिप्रतिषेधार्थम्|| 33 ||
</11-33>

<11-34>
	अथ खलु त्रय उपस्तम्भाः, त्रिविधं बलं, त्रीण्यायतनानि, त्रयो रोगाः, त्रयो रोगमार्गाः, त्रिविधा भिषजः, त्रिविधमौषधमिति|| 34 ||

	संप्रति त्रिसंख्यावच्छिन्नोपोद्धातेनान्यान्यपि त्रिसंख्यावच्छिन्नानि स्वस्थातुरहितत्वेनेह वक्तव्यान्याह---अथ खल्वित्यादि| प्रथममुपस्तम्भा अभिधीयन्ते मूलभूतशरीरधारकत्वेन, तदनु बलमुपस्तम्भाहारादिजन्यत्वात्, तदनु रोगायतनानि बलविरोधकर्तृत्वेन, तदनु रोगास्तज्जन्यत्वेन, तदनु तन्मार्गज्ञानं सुविन्यस्तमेव, तदनु रोगप्रतिषेधार्थं प्रधानकारणवैद्याभिधानं, तदनु तदुपकरणत्वेन भैषज्यम्|| 34 ||
</11-34>

<11-35>
त्रय उपस्तम्भा इति---आहारः, स्वप्नो, ब्रह्मचर्यमिति; एभिस्त्रिभिर्युक्तियुक्तैरुपस्तब्धमुपस्तम्भैः शरीरं बलवर्णोपचयोपचितमनुवर्तते यावदायुः संस्कारात् संस्कारमहितमनुपसेवमानस्य,(2) (2.`संस्कारः स हितमुपसेवमानस्य' इति %योगीन्द्रनाथसेन%संमतः पाठः|) य इहैवोपदेक्ष्यते|| 35 ||

	अन्येन स्तभ्यमानं धार्यमाणमुप समीपं प्रधानकारणस्य गत्वा स्तम्भयति धारयतीत्युपस्तम्भः; यथा गृहधारणनियुक्तप्रधानस्तम्भसमीपवर्ती तद्बलाधायक उपस्तम्भः, तथेहापि शरीरस्यायुः संप्रवर्तकेन कर्मणा ध्रियमाणस्याहारादयो धारकत्वेनोपस्तम्भा इत्युच्यन्ते| आयतनानि कारणानि `रोगस्य' इति शेषः| ब्रह्मचर्यशब्देन इन्द्रियसंयमसौमनस्यप्रभृतयो ब्रह्मज्ञानानुगुणा गृह्यन्ते| आहारादयश्चेह प्रधानकल्पनया प्रशस्ता एव गृह्यन्ते, तेन विरूढकाहारादीनां शरीरानुस्तम्भकत्वं नोद्भावनीयम्; अत एव युक्तियुक्तैरिति विशेषणं करिष्यति, युक्त्या प्रशस्तेन योगेन युक्ता युक्तियुक्ताः| ब्रह्मचर्यस्यायुक्तिरनभ्यासादतिमात्रेन्द्रियसंयमनादिरूपा, सा हि मनः क्षोभादिहेतुर्भवति| उपचितं युक्तम्| आयुःसंस्कारात् आयुः कारणं धर्माधर्मावसानं यावदित्यर्थः; संस्कारशब्दः कारणवचनः| आहारादयश्च प्राधान्येनोक्ताः; तेनाभ्यङ्गादीनां शरीरधारकत्वमविरुद्धमेव| नन्वाहारादीनि सम्यगाचरतोऽपि विशेषैरसात्मेन्द्रियार्थसंयोगादिजन्यैर्व्याधिभिरन्तराऽपि(1) (1.`शेषैः' इति पओ|) मरणं दृष्टमित्याह---संस्कारमित्यादि| संस्कारं कारणम्| अहितं `शरीरस्य' इति शेषः| य इहैवोपदेक्ष्यत इति `त्रीण्यायतनानि' इत्यादिना ग्रन्थेन|| 35 ||
</11-35>

<11-36>
	त्रिविधं बलमिति---सहजं, कालजं, युक्तिकृतं च| सहजं यच्छरीरसत्त्वयोः प्राकृतं, कालकृतमृतुविभागजं वयःकृतं च, युक्तिकृतं पुनस्तद्यदाहारचेष्टायोगजम्|| 36 ||

	युक्तिः आहारचेष्टयोः सम्यक् शरीरेण योजना| सत्त्वं मनः, मनसो बलं वा यत् `उत्साह'(2) (2.`यद्वीर्यमुच्यते' इति पा०|) उच्यते| प्राकृतमिति जन्मादिप्रवृत्तं प्राकृतधातुवृद्ध्या हेत्वन्तरनिरपेक्षं वृद्धं, दृश्यन्ते हि केचित् स्वभावादेव बलिनो दुर्बलाश्च केचित्| ऋतुविभागजम् "आदावन्ते च दौर्बल्यं" (सू.अ.6) इत्याद्युक्तम्| आहारस्य मांससर्पिरादेः, चेष्टाया उचितविश्रामव्यायामादेर्योग आहारचेष्टायोगः; अन्ये तु योगशब्देन रसायनप्रयोगं ग्राहयन्ति|| 36 ||
</11-36>

<11-37>
	त्रीण्यायतनानीति---अर्थानां कर्मणः कालस्य चातियोगायोगमिथ्यायोगाः| तत्रातिप्रभावतां दृश्यानामतिमात्रं दर्शनमतियोगः, सर्वशोऽदर्शनमयोगः, अतिश्लिष्टातिविप्रकृष्टरौद्रभैरवाद्भुतद्विष्ट(3)बीभत्सनविकृतवित्रासनादिरूपदर्शनं(4) (3.`अतिसूक्ष्मातिविप्रकृष्टओ' इति पा०|) (4.वित्रासनेति जल्पकल्पतरावुपस्कारे च न पठ्यते|) मिथ्यायोगः; तथाऽतिमात्रस्तनितपटहोत्क्रुष्टादीनां शब्दानामतिमात्रं श्रवणमतियोगः, सर्वशोऽश्रवणमयोगः, परुषेष्टविनाशोपघातप्रधर्षणभीषणादिशब्दश्रवणं मिथ्यायोगः; तथाऽतितीक्ष्णोग्राभिष्यन्दिनां गन्धानामतिमात्रं घ्राणमतियोगः, सर्वशोऽघ्राणमयोगः, पूतिद्विष्टामेध्यक्लिन्नविषपवनकुणपगन्धादिघ्राणं मिथ्यायोगः; तथा रसानामत्यादानमतियोगः, सर्वशोऽनादानमयोगः, मिथ्यायोगो राशिवर्ज्येष्वाहारविधिविशेषायतनेषूपदेक्ष्यते; तथाऽतिशीतोष्णानां स्पृश्यानां स्नानाभ्यङ्गोत्सादनादीनां चात्युपसेवनमतियोगः, सर्वशोऽनुपसेवनमयोगः, स्नानादीनां शीतोष्णादीनां च स्पृश्यानामनानुपूर्व्योपसेवनं विषमस्थानाभिघाताशुचिभूतसंस्पर्शादयश्चेति मिथ्यायोगः|| 37 ||

	अर्थानाम् इन्द्रियार्थानाम्| कर्मणः कायवाङ्मनः प्रवृत्तेः| कालस्य शीतोष्णवर्षलक्षणस्य| अतिप्रभावताम् आतपाग्निप्रभृतीनाम्| अत्र हीनमात्रदर्शनं विकारं न करोति, तेन `सर्वश' इत्युक्तम्| अदर्शनं चातिप्रभावतामेव बोद्धव्यम्, अप्रभावतां च घटादीनां दर्शनमतियोगादपि न दोषकरम्; एवमन्यत्रापि सर्वश इति व्याख्येयम्| अतिश्लिष्टं नयनप्रत्यासन्नम्, अतिविप्रकृष्टम् अतिदूरवर्ति, रौद्रम् अद्भुतकारणात्मकं भयजनकं, भैरवम् अनद्भुतमपि व्याघ्रादि, दिष्टं यद्यस्य द्वेष्यं, बीभत्सनं मनस उद्वेगकारकं, विकृतं हीनाङ्गादि, वित्रासनं झटिति भयजनकम्; आदिग्रहणादमेध्यादीनां ग्रहणम्| रौद्रादयो यद्यपि न रूपं किन्त्वाकृतिविशेषाः, तथाऽपि रूपैकार्थसमवायेन चक्षुरर्था एव; न चेहेन्द्रियार्थग्रहणेन रूपादीनामेव परं ग्रहणमिति पूर्वमेव व्याख्यातं, यतः स्पर्शनरसनयोः सम्यग्योगेऽसम्यग्योगे च बहवः स्पर्शरसव्यतिरिक्ताः स्नानाभ्यङ्गादयः प्रकृतिसंयोगसंस्कारादयश्च कारणत्वेन वक्तव्याः| अतिमात्रस्तनितं प्रवृद्धो मेघध्वनिः, पटहः पटहशब्दः, उत्क्रुष्टं दर्पादतिमात्रं शब्दितं, प्रधर्षणं तिरस्कारः| तीक्ष्णो गन्धश्चक्षुर्विरेचनकारकः, यथा---कृष्णजीरकादीनाम्; उग्रो वमनकारको वचादीनाम्; अभिष्यन्दी स्तैमित्यकारको मस्तुसुरासवादीनां;(1) (1.`फाणितसुतरासवादीनां' इति पा०|) पूति अत्यर्थक्लिन्नं; विषयुक्तः पवनो विषपवनः; कुणपः शवः| रसानामिति रससहितानां द्रव्याणाम्| इहानादानमिति कुर्वन् हीनयोगोऽपि रसानां विकारकर इति दर्शयति| आहारविधिविशेषायतनानि रसविमाने वक्ष्यमाणानि "प्रकृतिकरणसंयोगराशिदेशकालोपयोगसंस्थोपयोक्त्रष्टमानि" (वि.अ.1); तत्र राशिवर्ज्येष्वितिवचनेन राशिं पृथक्करोति, राशेराहारस्य परिमाणरूपस्य यो दोषः---हीनमात्रत्वमतिमात्रत्वं वा, तस्यातियोगायोगाभ्यामेव गृहीतत्वात्; न मिथ्यायोगो राशेः संभवति; उक्तं हि---"राशिः पुनर्मात्रामात्राफलविनिश्चयार्थः" (वि.अ.1) इति| प्रकृत्यादीनां तु दोषादाहारस्य मिथ्यायोग एव परं संभवति, यतः प्रकृतिविरुद्धानां माषादीनां भोजनं मिथ्यायोग एवाहारस्य भवति; एवं संस्कारविरुद्धशक्तुपिण्डिकेऽपि मिथ्यायोग एव, तथा संयोगविरुद्धसमधृतमधुसर्पिरुपयोगेऽपि; एवं कालादिविरुद्धोदाहरणमपि रसविमाने प्रतिपादितं सर्वं मिथ्यायोगरूपमेव, तेषामयोगातियोगनिरपेक्षाणामेव दोषकर्तृत्वात्| शीतोष्णादीनामित्यादि| यद्यपि शीतोष्णादीनामभ्यङ्गादीनां च हीनयोगोऽपि रोगकरस्तथाऽपि सर्वशोऽनुपसेवनमिति वचनं सर्वशोऽनुपसेवनस्य भूरिप्रव्यक्तविकारकर्तृत्वाभिप्रायेण| अनानुपूर्व्या यथोक्तक्रमलङ्घनेन, यथा---स्नात्वा उत्सादनं, तथोष्णपीडितस्य सहसा शीतलपानीयावगाहनम्, एवमादि| अभिघातः खड्गहननादि, भूताः प्राणिनः पिशाचप्रभृतयः| आदिग्रहणाद्यत्किञ्चित् स्पर्शनसंबद्धं शरीरोपघातकमयोगातियोगव्यतिरिक्तं तद्गृह्यते|| 37 ||
</11-37>

<11-38>
	तत्रैकं स्पर्शनमिन्द्रियाणामिन्द्रियव्यापकं,(2) चेतः--(2.`स्पर्शनेन्द्रियं' इति पा०|) समवायि, स्पर्शनव्याप्तेर्व्यापकमपि च चेतः; तस्मात् सर्वेन्द्रियाणां व्यापकस्पर्शकृतो यो भावविशेषः, सोऽयमनुपशयात् पञ्चविधस्त्रिविधविकल्पो भवत्यसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः; सात्म्यार्थो ह्युपशयार्थः|| 38 ||
	
	ननु चक्षुरादीनि पञ्चेन्द्रियाणि, अतस्तेषां प्रतिनियताः पञ्चासात्म्येन्द्रियार्थसंयोगाः, तत् कथमेकोऽसात्म्येन्द्रियार्थसंयोग इत्याख्यायत इत्याशङ्क्य स्पर्शनेन्द्रियस्य सर्वेन्द्रियव्यापकत्वं दर्शयित्वा सर्वेन्द्रियानुगतं स्पर्शमर्थग्रहणकारणमेकरूपं दर्शयति, ततश्च तस्यैकस्यासात्म्येन्द्रियार्थेन संयोगादुपपन्न एकरूपोऽसात्म्येन्द्रियार्थसंयोग इति दर्शयति---तत्रैकमित्यादिना सात्म्यार्थो ह्युपशयार्थ इत्यन्तेन| एकं स्पर्शनमिति स्पर्शनेन्द्रियमेव, नान्यच्चक्षुरादि| इन्द्रियाणामिति निर्धारणे षष्ठी| इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि व्याप्नोतीतीन्द्रियव्यापकं; स्पर्शनं हि सर्वेष्विन्द्रियेष्वस्ति, अत एव स्पृष्ट्वैवार्थमिन्द्रियाणि गृह्णन्ति| तर्हि कथं न सर्वदाऽर्थग्रहणं भवतीत्यत आह--चेत इत्यादिना| श्रोत्रं चास्मद्दर्शने पाञ्चभौतिकं कर्णशष्कुलीगतनभोरूपं, तेन तस्यापि स्पर्शोऽस्ति; चेतःसमवायि मनःसंबन्धि; मनःसंबन्धकथनेन चार्थग्रहणं प्रति समर्थत्वं स्पर्शस्य दर्शयति, मनोऽधिष्ठितानामिन्द्रियाणामर्थग्राहकत्वात्| तत् किमणुपरिमाणेन मनसैकत्रस्थितेनैव स्पर्शनस्य सर्वेन्द्रियव्यापकस्य संबन्धात् सर्वेन्द्रियाणि प्रवर्तन्ते, तथा सति युगपत्पञ्चज्ञानोत्पत्तिप्रसङ्ग इत्याह---स्पर्शनेन्द्रियव्याप्तेर्व्यापकमपि चेत इति| स्पर्शनेनेन्द्रियाणां व्याप्तिः स्पर्शनेन्द्रियव्याप्तिः, तस्याश्चेतोऽपि व्यापकम्; एतदुक्तं भवति---यावति प्रदेशे स्पर्शनं तिष्ठति तावन्तं देशं मनोऽपि भ्रमति प्रत्यक्षेणार्थग्रहणार्थं, तेन यस्मिन् प्रदेशे यदा मनो वर्तते तदा तेन प्रदेशेन चक्षुरादिरूपेणार्थं गृह्णातीति न युगपज्ज्ञानोत्पत्तिः| प्रकृते योजयति---तस्मादित्यादि| व्यापकश्चासौ स्पर्शश्चेति व्यापकस्पर्शः, तेन कृतस्तन्निबन्धनः; सर्वेन्द्रियाणां भावविशेषः स्वभावविशेषोऽर्थग्रहणकारणीभूतः स्पर्श इत्यर्थः; यमधिकृत्योक्तम्---"स्पर्शनेन्द्रियसंस्पर्शः स्पर्शो मानस एव च| द्विविधः सुखदुःखानां वेदनानां प्रवर्तकः" (शा.अ.1) इति; अत्र श्लोके स्पर्शनसंबन्धकृतः सर्वेन्द्रियस्पर्शः स्पर्शनेन्द्रियसंस्पर्शशब्देनोक्तः, मानसस्तु स्पर्शश्चिन्त्येव विषयेण(1) (1.`विषयेणासताऽपि' इति पा०|) सताऽपि संभवतीति तत्रैव व्याख्येयम्| विशेष इत्यत्र `अस्ति' इति शेषः| सोऽयमेकस्येन्द्रियव्यापकस्य स्पर्शस्यैकरूपोऽसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः, अनुपशयादिति दुःखकर्तृत्वात्, पञ्चविधः चक्षुरसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगो घ्राणासात्म्येन्द्रियार्थसंयोग इत्यादिरूपः सन्, पुनस्त्रिविधविकल्पो भवति---अयोगातियोगमिथ्यायोगेनेति भावः| एवं चैकप्रकारस्त्रिप्रकारस्तथा पञ्चदशप्रकारोऽसात्म्येन्द्रियार्थसंयोग उक्तो भवति| अनुपशयशब्देन चक्षुराद्यनुपशयविशेषोऽत्रासात्म्येन्द्रियार्थसंयोगस्य(2) (2.`अत्रासात्म्येन्द्रियार्थसंयोगस्य पञ्चविधत्वं हेतोरुपदेशाद्बोद्धव्यं' इति पा०|) पञ्चविधहेतुत्वोपदेशाद्बोद्धव्यः, न ह्येकरूपोऽनुपशयः पञ्चविधत्वमसात्म्येन्द्रियार्थस्य कर्तुं समर्थः, यतश्चक्षुरादीनां प्रतिनियतान्येवोपघातकान्यतिभास्वररूपादीनि, ततश्च स्पर्शेन्द्रियव्याप्त्याऽपि नैकस्पर्शनेन्द्रियत्वं चक्षुरादीनाम्, एकत्वे ह्येकेन्द्रियोपघातकमन्येषामप्युपघातकं स्यादिति मन्तव्यम्| सात्म्योपशययोरेकार्थतां दर्शयति---सात्म्यार्थो ह्युपशयार्थ इति| एतेनानुपशयेनेन्द्रियार्थसंयोगं दर्शयित्वाऽसात्म्येन्द्रियार्थसंयोग इति संज्ञाकरणमविरुद्धमिति दर्शितं भवति|| 38 ||
</11-38>
<11-39>
कर्म वाङ्मनःशरीरप्रवृत्तिः| तत्र वाङ्मनःशरीरातिप्रवृत्तिरतियोगः; सर्वशोऽप्रवृत्तिरयोगः;
वेगधारणोदीरणविषमस्खलनपतनाङ्गप्रणिधानाङ्गप्रदूषणप्रहारमर्दनप्राणोपरोधसंक्लेशनादिः शारीरो मिथ्यायोगः,
सूचकानृताकालकलहाप्रियाबद्धानुपचारपरुषवचनादिर्वाङ्मिथ्यायोगः, 
भयशोकक्रोधलोभमोहमानेर्ष्यामिथ्यादर्शनादिर्मानसो मिथ्यायोगः|| 39 |
|अर्थानामयोगातियोगमिथ्यायोगानभिधाय कर्मणस्तानाह---कर्मेत्यादि| 
अत्र यद्यपि भूरिप्रधानशरीररोगकर्तृत्वेन पूर्वं शारीरमेव कर्मासात्म्यमभिधातुं युज्यते, तथाऽप्यल्पत्वेन वाङ्मानसे कर्मणी पूर्वमुक्ते, प्रत्येकमिथ्यायोगकथने तु प्राधान्याच्छारीर एव मिथ्यायोगः प्रथमं दर्शितः|
अत्रातियोगरूपाऽतिप्रवृत्तिस्तथाऽयोगरूपाऽप्रवृत्तिर्विहितानां कायवाङ्मनः कर्मणां बोद्धव्या, अहिताचरणस्य तु सर्वस्य मिथ्यायोगत्वेन वक्तव्यत्वात्| वेगोदीरणम् अप्राप्तवेगोदीरणम्| विषमशब्दोऽङ्गप्रणिधानान्तैः संबध्यते| अङ्गदूषणम् अतिकण्डूयनादिभिः| संक्लेशनं(1)
(1.`संक्लेशनं व्रतोपवासादिभिः' इति %गङ्गाधरः|%) मद्यातपजलसेचनादिभिः| अबद्धवचनम् असंबद्धं यावत्तावत्कीर्तनम्|
अनुपचारवचनम् अननुकूलवचनम्| इह चानृतवचनादयोऽधर्मद्वारेण रोगकराः|| 39 ||
</11-39>

<11-40>
	संग्रहेण चातियोगायोगवर्जं कर्म वाङ्मनःशरीरजमहितमनुपदिष्टं यत्तच्च मिथ्यायोगं विद्यात्|| 40 ||

	अनुक्तमिथ्यायोगसंग्रहार्थमाह--संग्रहेणेत्यादि| अहितमिह जन्मनि, अनुपदिष्टमित्यनेन परलोकेऽधर्महेतुतया पापकारकं परदारसेवादि ग्राहयति; एतेन यदुच्यते---अधर्मस्याग्रहणान्न्यूनमेतदायतनकथनमिति, तन्न भवति| शारीरमानसिकवाचनिककर्ममिथ्यायोगेनैवाधर्मोत्पादावान्तरव्यापारेणाधर्मजन्यानां विकाराणां क्रियमाणत्वात्, यथा---अग्निष्टोमेन स्वर्गः क्रियते धर्मोत्पादावान्तरव्यापारेणैव; अन्ये तु कालमिथ्यायोगेऽधर्मं क्षिपन्ति, अधर्मो हि कालवशादेव फलति न तत्कालमिति कृत्वा; एतच्च प्रथमाध्याय एव प्रपञ्चितम्|| 40 ||
</11-40>

<11-41>
	इति त्रिविधविकल्पं त्रिविधमेव कर्म प्रज्ञापराध इति व्यस्येत्|| 41 ||

	संप्रति कर्मासम्यग्योगः प्रज्ञापराधमूलत्वात् प्रज्ञापराध एवोच्यत इति त्रिविधमित्यादिना दर्शयन्, यदुक्तं पूर्वं हेतुत्रयकथने "असात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः प्रज्ञापराधः परिणामश्च" इत्यस्याविरोधं दर्शयति; एवं यदग्रे वक्ष्यति `कालः पुनः परिणाम उच्यते' तत्रापि पूर्वोक्ताविरोधोपदर्शनं व्याख्येयमेति| त्रिविधविकल्पमिहातियोगादिरूपम्|| 41 ||
</11-41>

<11-42>
	शीतोष्णवर्षलक्षणाः पुनर्हेमन्तग्रीष्मवर्षाः संवत्सरः, स कालः| तत्रातिमात्रस्वलक्षणः कालः कालातियोगः, हीनस्वलक्षणः (कालः) कालायोगः, यथास्वलक्षणविपरीतलक्षणस्तु (कालः) कालमिथ्यायोगः| कालः पुनः परिणाम उच्यते|| 42 ||

	कालातिशययोगादीन् दर्शयति---शीतोष्णेत्यादि| अतिमात्रस्वलक्षणः अतिमात्रशीतादिः| यथास्वलक्षणाच्छीतादेर्विपरीतलक्षणो यथा---हेमन्ते वर्षणं, वर्षासु शीतमित्यादि|| 42 ||
</11-42>

<11-43>
इत्यसात्म्येन्द्रियार्थसंयोगः प्रज्ञापराधः, परिणामश्चेति त्रयस्त्रिविधविकल्पा हेतवो विकाराणां; समयोगयुक्तास्तु प्रकृतिहेतवो भवन्ति|| 43 ||
आयतनान्युपसंहरति---इतीत्यादि| विकाराणां हेतवो भवन्तीति संबन्धः; तथा समयोगयुक्ताः सम्यग्योगयुक्ताः प्रकृतिहेतवो भवन्तीति योज्यं; प्रकृतिः आरोग्यम्|| 43 ||
</11-43>

<11-44>
	सर्वेषामेव भावानां भावाभावौ नान्तरेण योगायोगातियोगमिथ्यायोगान् समुपलभ्येते; यथास्वयुक्त्यपेक्षिणौ हि भावाभवौ|| 44 ||

	इदानीं धातुसाम्यवैषम्यहेतुत्वेन सम्यग्योगायोगौ च प्रतिपाद्य बाह्यानामपि वृक्षघटादीनां सम्यक्स्थितिविनाशयोः सम्यग्योगायोगावेव कारणमिति दृष्टान्तार्थं भावस्वरूपज्ञानार्थं चाह---सर्वेषामित्यादि| भावः सम्यगवस्थानम्, अभावः असम्यगवस्थानं विनाशो वा; योगात् सम्यग्योगाद्भावः, अयोगादिभ्योऽभावः; यथास्वं युक्तिर्या यस्य भावस्याभावस्य वा युक्तिः स्वकारणयुक्तिः, तदपेक्षिणौ भवत इति संबन्धः| यथा---वृक्षस्य भावे अवस्थानेऽनत्यल्पपानीययोगादिर्युक्तिः, अभावे तु वृक्षस्य पानीयातपातियोगायोगौ तथा वज्रपातादिर्युक्तिः; ततस्तदपेक्षौ वृक्षस्य भावाभावौ भवत इत्यादि कल्पनीयम्|| 44 ||
</11-44>

<11-45>
	त्रयो रोगा इति---निजागन्तुमानसाः| तत्र निजः शारीरदोषसमुत्थः, आगन्तुर्भूतविषवाय्वग्निसंप्रहारादिसमुत्थः, मानसः पुनरिष्टस्य लाभाल्लाभाच्चानिष्टस्योपजायते|| 45 ||

	रोगानाह---त्रयो रोगा इत्यादि| इष्टलाभाज्जायते कामहर्षादिः, अनिष्टप्रियवियोगादिलाभाच्च शोकादयः; यदि वा `इष्टस्यालाभाल्लाभाच्चानिष्टस्य' इति पाठः; अत्र तु पाठे चकारादिष्टलाभोऽपि हेतुर्बोद्धव्यः|| 45 ||
</11-45>

<11-46>
	तत्र बुद्धिमता मानसव्याधिपरीतेनापि सता बुद्ध्या हिताहितमवेक्ष्यावेक्ष्य धर्मार्थकामानामहितानामनुपसेवने हितानां चोपसेवने प्रयतितव्यं, न ह्यन्तरेण लोके त्रयमेतन्मानसं किंचिन्निष्पद्यते सुखं वा दुःखं वा; तस्मादेतच्चानुष्ठेयं---तद्विद्यानां(1) (1.`तद्विद्यवृद्धानां' इति पा०|) चोपसेवने प्रयतितव्यम्, आत्मदेशकुलकालबलशक्तिज्ञाने यथावच्चेति|| 46 ||

	संप्रति मानसव्याधिचिकित्साया अल्पवक्तव्यत्वेनेहैव तच्चिकित्सामाह---तत्रेत्यादि| मानसव्याधिपरीतेनापीति अपिशब्देन शारीरव्याधियुक्तेनापि वक्ष्यमाणमनुष्ठेयमिति सूचयति| त्रयमेतद्धर्मार्थकामरूपं मानसं सुखं वा मानसं दुःखं वा निष्पद्यत इति योज्यम्| तद्विद्य इह मानसव्याधिभेषजवेदी| आत्मदेशेत्यादि|---कोऽहं, किं मे हितमित्यात्मज्ञानं; को देशः, अस्मिन् किमुचितमिति देशज्ञानम्; एवं कालादावपि ज्ञानं बोद्धव्यम्|| 46 ||
</11-46>

<11-47>
	भवति चात्र---
	मानसं प्रति भैषज्यं त्रिवर्गस्यान्ववेक्षणम्|
	तद्विद्यसेवा विज्ञानमात्मादीनां च सर्वशः|| 47 ||

	संप्रत्यमुमेवार्थं सुखग्रहणार्थं श्लोकेनाह---मानसं प्रतीत्यादि|---मानसं विकारमिति भावः| त्रिवर्गस्य धर्मादेः|| 47 ||
</11-47>

<11-48>
	त्रयो रोगमार्गा इति---शाखा, मर्मास्थिसन्धयः, कोष्ठश्च| तत्र शाखा रक्तादयो धातवस्त्वक् च, स बाह्यो रोगमार्गः; मर्माणि पुनर्बस्तिहृदयमूर्धादीनि, अस्थिसन्धयोऽस्थिसंयोगास्तत्रोपनिबद्धाश्च स्नायुकण्डराः,(2) (2.`स्नायुकण्डराः सिरादयश्च' इति पा०|) स मध्यमो रोगमार्गः; कोष्ठः पुनरुच्यते महास्रोतः शरीरमध्यं महानिम्नमामपक्वाशयश्चेति पर्यायशब्दैस्तन्त्रे, स रोगमार्ग आभ्यन्तरः|| 48 ||

	अत्र रोगमार्गानाह(3)---(3.`प्रतिरोगमार्गान्' इति, `प्रति प्रति रोगमार्गान्' इति च पा०|) त्रय इत्यादि| मर्मास्तिसन्धिभ्यामेको मार्गः| अत्र शाखेतिसंज्ञाकरणं व्यवहारार्थं, तथा रक्तादीनां धातूनां शाखाभिधेयानां वृक्षशाखातुल्यत्वेन बाह्यत्वज्ञापनार्थम्| त्वक्चेति त्वक्शब्देन तदाश्रयो रसोऽपि गृह्यते; साक्षात्तु रसानभिधानं हृदयस्थायिनो रसस्य शाखासंज्ञाव्यवच्छेदार्थं,(4) (4.`शाखासंज्ञाप्रतिषेधार्थम्' इति पा०|) तस्य हि कोष्ठग्रहणेनैव ग्रहणम्; अनेन न्यायेन यकृत्प्लीहाश्रितं च शोणितं कोष्ठत्वेनैवाभिप्रेतमिति बोद्धव्यं, समानन्यायत्वात्|(5) (5.`सामान्यन्यायात्' इति पा०|) उक्तं च कोष्ठविवरणे---"स्थानान्यामाग्निपक्वानां मूत्रस्य रुधिरस्य च| हृदुण्डुकः फुप्फुसश्च कोष्ठ इत्यभिधीयते" (सु.चि.अ.2) इति| अस्थिसन्धिविवरणम्---अस्थिसंयोगा इत्यादि| तत्रेति अस्थिसन्धौ| कण्डरा इह तन्त्रे स्थूलस्नायुः| आमस्य पक्वस्य चाशय आमपक्वाशयः| एतच्च मार्गभेदकथनं तदाश्रितव्याधीनां सुखसाध्यत्वादिज्ञानार्थम्|| 48 ||
</11-48>

<11-49>
	तत्र, गण्डपिडकालज्यपचीचर्मकीलाधिमांसमषककुष्ठव्यङ्गादयो विकारा बहिर्मार्गजाश्च विसर्पश्वयथुगुल्मार्शोविद्रध्यादयः शाखानुसारिणो भवन्ति रोगाः; पक्षवधग्रहापतानकार्दितशोषराजयक्ष्मास्थिसन्धिशूलगुदभ्रंशादयः शिरोहृद्बस्तिरोगादयश्च मध्यममार्गानुसारिणो भवन्ति रोगाः; ज्वरातीसारच्छर्द्यलसकविसूचिकाकासश्वासहिक्कानाहोदरप्लीहादयोऽन्तर्मार्गजाश्च विसर्पश्वयथुगुल्मार्शोविद्रध्यादयः कोष्ठानुसारिणो भवन्ति रोगाः|| 49 ||

	संप्रति यन्मार्गाश्रितो यो रोगो भवति तं दर्शयति---तत्र गण्डेत्यादि| बहिर्मार्गजाश्चेति विसर्पादीनां विशेषणं विसर्पादयो ह्यन्तर्मार्गभाजोऽपि संभवन्त्यतस्तद्व्युदासार्थम्| पक्षशब्दो वधग्रहाभ्यां संबध्यते, शोषो धातुशोषः| ज्वरो यद्यपि सर्वशरीरग एव, तथाऽपि विशेषेणामाशयसमुत्थत्वादिहोच्यते| अन्तर्मार्गजाश्चेति विसर्पादिविशेषणम्| अर्शो बहिर्बल्याश्रितं शाखागतम्, अन्यच्च कोष्ठगतम्| बहिर्मार्गजो गुल्मो यो बहिरुत्तुण्डित उपलभ्यते बहिश्च पच्यते स ज्ञेयः, अन्यस्तु सर्वः कोष्ठगत एव|| 49 ||
</11-49>

<11-50-53>
	त्रिविधा भिषज इति---
	भिषक्छद्मचराः सन्ति सन्त्येके सिद्धसाधिताः|
	सन्ति वैद्यगुणैर्युक्तास्त्रिविधा भिषजो भुवि|| 50 ||
	वैद्यभाण्डौषधैः पुस्तैः पल्लवैरवलोकनैः|
	लभन्ते ये भिषक्शब्दमज्ञास्ते प्रतिरूपकाः|| 51 ||
	श्रीयशोज्ञानसिद्धानां व्यपदेशादतद्विधाः|
	वैद्यशब्दं लभन्ते ये ज्ञेयास्ते सिद्धसाधिताः|| 52 ||
	प्रयोगज्ञानविज्ञानसिद्धिसिद्धाः सुखप्रदाः|जीविताभिसरास्ते स्युर्वैद्यत्वं तेष्ववस्थितमिति|| 53 ||
भिषक्छद्मचरा भिषग्वेशचराः| सिद्धेन प्रसिद्धेन साधिताः सिद्धसाधिताः| वैद्यभाण्डं बस्तिनेत्रादि| प्रतिरूपका वैद्यसदृशाः| व्यपदेशः अन्यसंबन्धेन कीर्तनम्| अतद्विधा ज्ञानहीनाः|| 50-53 ||
</11-50-53>

<11-54>
	त्रिविधमौषधमिति---दैवव्यपाश्रयं, युक्तिव्यपाश्रयं, सत्त्वावजयश्च| तत्र दैवव्यपाश्रयं---मन्त्रौषधिमणिमङ्गलबल्युपहारहोमनियमप्रायश्चित्तोपवासस्वस्त्ययनप्रणिपातगमनादि, युक्तिव्यपाश्रयं---पुनराहारौषधद्रव्याणां योजना, सत्त्वावजयः---पुनरहितेभ्योऽर्थेभ्यो मनोनिग्रहः|| 54 ||

	दैवमदृष्टं तद्व्यपाश्रयं, तच्च यददृष्टजननेन व्याधिप्रत्यनीकं मन्त्रादि; यदि वा दैवशब्देन देवा उच्यन्ते, तानाश्रित्य यदुपकरोति तत्तथा; मन्त्रादयो हि देवप्रभावादेव व्याधिहराः, बल्युपहारादिप्रीताश्च देवा एव प्रभावाद्व्याधीन् घ्नन्ति| अत्र दैवव्यपाश्रयमादावुक्तमाशुव्याधिहरत्वेन| प्रणिपातो देवादीनां शारीरो नमस्कारः, गमनं विदूरदेवादिगमनम्|| 54 ||
</11-54>

<11-55>
	शरीरदोषप्रकोपे खलु शरीरमेवाश्रित्य प्रायशस्त्रिविधमौषधमिच्छन्ति---अन्तः परिमार्जनं, बहिः---परिमार्जनं, शस्त्रप्रणिधानं चेति| तत्रान्तः परिमार्जनं यदन्ताशरीरमनुप्रविश्यौषधमाहारजातव्याधीन् प्रमार्ष्टि, यत्पुनर्बहिःस्पर्शमाश्रित्याभ्यङ्गस्वेदप्रदेहपरिषेकोन्मर्दनाद्यैरामयान् प्रमार्ष्टि तद्बहिःपरिमार्जनं, शस्त्रप्रणिधानं पुनश्छेदनभेदनव्यधनदारणलेखनोत्पाटनप्रच्छनसीवनैषणक्षारजलौकसश्चेति|| 55 ||

	संप्रति प्रकारान्तरेणोपयुक्तं भेषजत्रैविध्यमाह---शरीरेत्यादि| प्रायःशब्दः शरीरदोषकोप इत्यनेन संबध्यते; तेन, मानसदोषजेऽप्युन्मादापस्मारादावञ्जनादि भवतीति दर्शयति; यदि वा प्रायस्त्रिविधमित्यनेन शारीरेऽपि दैवव्यपाश्रयं स्वस्त्यवनादि दर्शयति|| 55 ||
</11-55>

<11-56-63>
	भवन्ति चात्र---
	प्राज्ञो रोगे समुत्पन्ने बाह्येनाभ्यन्तरेण वा|
	कर्मणा लभते शर्म शास्त्रोपक्रमणेन वा|| 56 ||
	बालस्तु खलु मोहाद्वा प्रमादाद्वा न बुध्यते|
	उत्पद्यमानं प्रथमं रोगं शत्रुमिवाबुधः|| 57 ||
	अणुर्हि प्रथमं भूत्वा रोगः पश्चाद्विवर्धते|
	स जातमूलो मुष्णाति बलमायुश्च दुर्मतेः|| 58 ||
	न मूढो लभते संज्ञां(1) (1.`श्रद्धां' इति पा०|) तावद्यावन्न पीड्यते|
	पीडितस्तु मतिं पश्चात् कुरुते व्याधिनिग्रहे|| 59 ||
	अथ पुत्रांश्च दारांश्च ज्ञातींश्चाहूय भाषते|
	सर्वस्वेनापि मे कश्चिद्भिषगानीयतामिति|| 60 ||
	तथाविधं च कः शक्तो दुर्बलं व्याधिपीडितम्|
	कृशं क्षीणेन्द्रियं दीनं परित्रातुं गतायुषम्|| 61 ||
	स त्रातारमनासाद्य बालस्त्यजति जीवितम्|
	गोधा लाङ्गूलबद्धेवाकृष्यमाणा बलीयसा|| 62 ||
	तस्मात् प्रागेव रोगेभ्यो रोगेषु तरुणेषु वा|
	भेषजैः प्रतिकुर्वीत य इच्छेत् सुखमात्मनः|| 63 ||

	वैद्यभेदाभिधानप्रसङ्गेनातुरभेदमाह---प्राज्ञ इत्यादि| शर्म सुखमारोग्यमिति यावत्| प्रमादः बुद्ध्वाऽपि रोगमप्रतीकारः| संज्ञा सम्यग्ज्ञानं व्याधिरयं त्वरया प्रतिकर्तव्य एवमाकारम्| त्रातारं वैद्यमनासाद्य; तथाविधं हि रोगिणं वैद्यो नोपसर्पतीति भावः| बालः अज्ञः| गोधादृष्टान्तेन जीवनार्थं यत्नं कुर्वन्नपि विपद्यत इति दर्शयति| प्रतिकुर्वीत `यत्नम्' इति शेषः|| 56-63 ||
</11-56-63>

<11-64-65>
	तत्र श्लोकौ---
	एषणाः समुपस्तम्भा बलं कारणमामयाः|
	तिस्रैषणीये मार्गाश्च भिषजो भेषजानि च|| 64 ||
	त्रित्वेनाष्टौ समुद्दिष्टाः कृष्णात्रेयेण धीमता|
	भावा, भावेष्वसक्तेन येषु सर्वं प्रतिष्ठितम्|| 65 ||
	इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने तिस्रैषणीयो नामैकादशोऽध्यायः|| 11 ||

	संग्रहे धीमता भावा इति छेदः; अष्टौ भावा इति संबन्धः| भावेषु विषयेषु| असक्तेन अप्रसक्तेन| येषु एषणादिष्वष्टसु| सर्वमिति धर्मार्थकामाः|| 64 || 65 ||
	इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यव्याख्यायामायुर्वेददीपिकाख्यायां सूत्रस्थाने निर्देशचतुष्के तिस्रैषणीयो नामैकादशोऽध्यायः|| 11 ||
</11-64-65>
द्वादशोऽध्यायः|
			  --**--

<12-1-2>
अथातो वातकलाकलीयमध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 ||
इति ह स्माह भगवानात्रेयः|| 2 ||
पूर्वाध्याये रोगाः स्वरूपमार्गबाह्यकारणभेषजैरभिहिताः, उपयुक्तज्ञानास्तत्कारणवातादयो बहुवाच्यत्वान्नोक्ताः, अतः संप्रति पृथक्प्रकरणे तेऽभिधीयन्ते वातकलाकलीये; तत्रापि प्राधान्याद्वायुरेव प्रथममुच्यते| कला गुणः, यदुक्तं---"षोडशकलम्" (सू.अ.10) इति; अकला गुणविरुद्धो दोषः; तेन वातकलाकलीयो वातगुणदोषीय इत्यर्थः; यदि वा कला सूक्ष्मो भागः, तस्यापि कला कलाकला; तस्यापि(1) (1.`वातस्यातिसूक्ष्मो भागः' इति पा०|) सूक्ष्मो भाग इत्यर्थः|| 1 || 2 ||
</12-1-2>

<12-3>
	वातकलाकलाज्ञानमधिकृत्य परस्परमतानि जिज्ञासमानाः समुपविश्य महर्षयः पप्रच्छुरन्योऽन्यं---किगुणो वायुः किमस्य प्रकोपणम्, उपशमनानि वाऽस्य कानि, कथं चैनमसङ्घातवन्तमनवस्थितमनासाद्य प्रकोपणप्रशमनानि प्रकोपयन्ति प्रशमयन्ति वा, कानि चास्य कुपिताकुपितस्य शरीराशरीरचरस्य शरीरेषु चरतः कर्माणि बहिः शरीरेभ्यो वेति|| 3 ||

	अत्रानेकर्षिवचनरूपतया वातादिगुणवचनं बह्वृषिसंमतिदर्शनार्थं तन्त्रधर्मैतिह्ययुक्तत्वकरणार्थं च| असङ्घातमिति पित्तश्लेष्मवदवयसङ्घातरहितम्| अनवस्थितमिति चलस्वभावम्| अनासाद्येति चलत्वेनानिबिडावयत्वेन चेति मन्तव्यम्|| 3 ||
</12-3>

<12-4>
	अत्रोवाच कुशः साङ्कृत्यायनः---रूक्षलघुशीतदारुणखरविशदाः षडिमे वातगुणा भवन्ति|| 4 ||

	रूक्षादयो भावप्रधानाः, तेन रूक्षत्वादयो गुणा मन्तव्याः| दारुणत्वं चलत्वं चलत्वात्, एवं दीर्घञ्जीवितीयोक्तं चलत्वमुक्तं भवति; यदि वा, दारुणत्वं शोषणत्वात् काठिन्यं करोतीति|| 4 ||
</12-4>
<12-5>तच्छ्रुत्वा वाक्यं कुमारशिरा भरद्वाज उवाच---एवमेतद्यथा भगवानाह, एत एव वातगुणा भवन्ति, स त्वेवंगुणैरेवंद्रव्यैरेवंप्रभावैश्च कर्मभिरभ्यस्यमानैर्वायुः प्रकोपमापद्यते, समानगुणाभ्यासो हि धातूनां वृद्धिकारणमिति|| 5 ||
कुमारशिरा इति भरद्वाजविशेषणमात्रेयगुरुभरद्वाजनिषेधार्थम्| एवंप्रभावैरिति प्रभावाद्रौक्ष्यादिकारकैर्धावनजागरणादिभिः, प्रभावाभिधानं(1) (1.`प्रभावाद्विधानं' इति पा०|) च कर्मणां निर्गुणत्वात्| अभ्यस्यमानैरिति असकृत्प्रयुक्तैः|| 5 ||
</12-5>

<12-6-7>
	तच्छ्रुत्वा वाक्यं काङ्कायनो बाह्लीकभिषगुवाच---एवमेतद्यथा भगवानाह, एतान्येव वातप्रकोपणानि भवन्ति; अतो विपरीतानि वातस्य प्रशमनानि भवन्ति, प्रकोपणविपर्ययो हि धातूनां प्रशमकारणमिति|| 6 ||
	तच्छ्रुत्वा वाक्यं बडिशो धामार्गव उवाच---एवमेतद्यथा भगवानाह, एतान्येव वातप्रकोपप्रशमनानि भवन्ति| यथा ह्येनमसङ्घातमनवस्थितमनासाद्य प्रकोपणप्रशमनानि प्रकोपयन्ति प्रशमयन्ति वा, तथाऽनुव्याख्यास्यामः---वातप्रकोपणानि खलु रूक्षलघुशीतदारुणखरविशदशुषिरकराणि शरीराणां, तथाविधेषु शरीरेषु वायुराश्रयं गत्वाऽऽप्यायमानः प्रकोपमापद्यते; वातप्रशमनानि पुनः स्निग्धगुरूष्णश्लक्ष्णमृदुपिच्छिलघनकराणि शरीराणां, तथाविधेषु शरीरेषु वायुरसज्यमानश्चरन् प्रशान्तिमापद्यते|| 7 ||

	शरीराणामिति शरीरावयवानाम्| शुषिरकराणि रन्ध्रकराणि| आश्रयमिति समानगुणस्थानम्| आप्यायमानः चीयमानः| दारुणविपरीतो मृदुः, शुषिरविपरीतो घनः| असज्यमानः अनवतिष्ठमानः, क्षीयमाणावयव इति यावत्| एतेनैतदुक्तं भवति---यद्यपि वायुना वातकारणानां वातशमनानां वा तथा संबन्धो नास्ति, तथाऽपि शरीरसंबद्धैस्तैर्वातस्य शरीरचारिणः संबन्धो भवति, ततश्च वातस्य समानगुणयोगाद्वृद्धिर्विपरीतगुणयोगाच्च ह्रास उपपन्न एवेति|| 6 || 7 ||	
</12-6-7>

<12-8>
	तच्छ्रुत्वा बडिशवचनमवितथमृषिगणैरनुमतमुवाच वार्योविदो राजर्षिः---एवमेतत् सर्वमनपवादं यथा भगवानाह| यानि तु खलु वायोः कुपिताकुपितस्य शरीराशरीरचरस्य शरीरेषु चरतः कर्माणि बहिः शरीरेभ्यो वा भवन्ति, तेषामवयवान् प्रत्यक्षानुमानोपदेशैः साधयित्वा नमस्कृत्य वायवे यथाशक्ति प्रवक्ष्यामः---वायुस्तन्त्रयन्त्रधरः, प्राणोदानसमानव्यानापानात्मा, प्रवर्तकश्चेष्टानामुच्चावचानां, नियन्ता प्रणेता च मनसः, सर्वेन्द्रियाणामुद्योजकः, सर्वेन्द्रियार्थानामभिवोढा, सर्वशरीरधातुव्यूहकरः, सन्धानकरः शरीरस्य, प्रवर्तको, वाचः, प्रकृतिः स्पर्शशब्दयोः, श्रोत्रस्पर्शनयोर्मूलं, हर्षोत्साहयोर्योनिः, समीरणोऽग्नेः, दोषसंशोषणः,(1) (1.`संशोषणो दोषाणां' इति पा०|) क्षेप्ता बहिर्मलानां, स्थूलाणुस्रोतसां भेत्ता, कर्ता गर्भाकृतीनाम्, आयुषोऽनुवृत्तिप्रत्ययभूतो भवत्यकुपितः| कुपितस्तु खलु शरीरे शरीरं नानाविधैर्विकारैरुपतपति बलवर्णसुखायुषामुपघाताय,(2) (2.`उपघाताय भवति' इति पा०|) मनो व्याहर्षयति,(3) (3.`व्यावर्तयति' इति पा०|) सर्वेन्द्रियाण्युपहन्ति, विनिहन्ति गर्भान् विकृतिमापादयत्यतिकालं वा धारयति, भयशोकमोहदैन्यातिप्रलापाञ्जनयति, प्राणांश्चोपरुणद्धि| प्रकृतिभूतस्य खल्वस्य लोके चरतः कर्माणीमानि भवन्ति; तद्यथा---धरणीधारणं, ज्वलनोज्ज्वालनम्, आदित्यचन्द्रनक्षत्रग्रहगणानां सन्तानगतिविधानं, सृष्टिश्च मेघानाम्, अपां विसर्गः, प्रवर्तनं स्रोतसां, पुष्पफलानां चाभिनिर्वर्तनम्, उद्भेदनं चौद्भिदानाम्, ऋतूनां प्रविभागः, विभागो धातूनां, धातुमानसंस्थानव्यक्तिः, बीजाभिसंस्कारः, शस्याभिवर्धनमविक्लेदोपशोषणे,(4) (4.%योगीन्द्रनाथसेन%स्तु `विक्लेदोपशोषणम्, अवैकारिकविकारश्च' इति पठति; `विक्लेदस्य उपशोषणं; वैकारिको वातादिविकृतिजन्यो विकारो मरगादिः, तदभावोऽवैकारिकविकारः' इति च व्याख्यानयति|) अवैकारिकविकारश्चेति| प्रकुपितस्य खल्वस्य लोकेषु चरतः कर्माणीमानि भवन्ति; तद्यथा---शिखरिशिखरावमथनम्, उन्मथनमनोकहानाम्, उत्पीडनं सागराणाम्, उद्वर्तनं, सरसां, प्रतिसरणमापगानाम्, आकम्पनं च भूमेः, आधमनमम्बुदानां, (5) (5.`अवधूननमम्बुदानाम्' इति पा०|) नीहारनिर्ह्रादपांशुसिकतामत्स्यभेकोरगक्षाररुधिराश्माशनिविसर्गः, व्यापादनं च षण्णामृतूनां, शस्यानामसङ्घातः, भूतानां चोपसर्गः, भावानां चाभावकरणं, चतुर्युगान्तकराणां मेघसूर्यानलानिलानां विसर्गः; स हि भगवान् प्रभवश्चाव्ययश्च, भूतानां भावाभावकरः, सुखासुखयोर्विधाता, मृत्युः, यमः, नियन्ता, प्रजापतिः, अदितिः, विश्वकर्मा, विश्वरूपः, सर्वगः, सर्वतन्त्राणां विधाता, भावानामणुः, विभुः, विष्णुः, क्रान्ता लोकानां, वायुरेव भगवानिति|| 8 ||
	शरीराशरीरचरस्येति वातस्वरूपकथनं, तेन शरीरेषु चरत इति बहिः शरीरेभ्यो वेति च पुनरुक्तं न भवति| अत्रावयवानिति वदन्(1) (1.`वचनं' इति पा०|) कार्त्स्न्याभिधानवमशक्यं बहुप्रपञ्चत्वादिति दर्शयति| साधयित्वा प्रतिपाद्य| वातकर्मसु प्रत्यक्षाणि वचनादीनि, मनः प्रेरणाद्यनुमेयं, गर्भाकृतिकरणाद्यागमगम्यम्| तन्त्रं शरीरं, यदुक्तं---"तन्त्रयन्त्रेषु भिन्नेषु तमोऽन्त्यं प्रविविक्षताम्" (इं.अ.12) इति, तदेव यन्त्रं; यदि वा, तन्त्रस्य यन्त्रं सन्धयः| प्राणाद्यात्मा प्राणादिस्वरूपः| चेष्टाविशेषणम्---उच्चावचानां, विविधानामित्यर्थः, किंवा शुभाशुभानामित्यर्थः| नियन्ता अनीप्सिते विषये प्रवर्तमानस्य मनसः, प्रणेता च मनस एवेप्सितेऽर्थे| उद्योजकः प्रेरकः; किंवा `उद्योगकारक' इति पाठः, सोऽप्यभिन्नार्थः| अभिवोढेवाभिवोढा सर्वेन्द्रियार्थग्राहकत्वेन; तच्चास्य वायुमयेन स्पर्शनेन्द्रियेण सर्वेन्द्रियाणां व्यापकत्वात् पूर्वाध्यायप्रतिपादितेन न्यायेन बोद्धव्यम्| व्यूहकरः सङ्घातकरो रचनाकर इति यावत्|(2) (2.`व्यूहः संघातो रचनेति यावत्' इति पा०|) प्रकृतिः कारणं, शब्दकारणत्वं च वायोर्नित्यमाकाशानुप्रवेशात्; उक्तं हि खादीन्यभिधाय---"तेषामेकगुणः पूर्वो गुणवृद्धिः परे परे" (शा.अ.1) इति| तथा पुनरुक्तं खादीन्यभिधाय "विष्टं ह्यपरं परेण" (न्या द. अ.2.आ.1.सू.66) इति| श्रवणमूलत्वं वायोः कर्णशष्कुलीरचनाविशेषे व्याप्रियमाणत्वात्; मूलं प्रधानकारणम्| उत्साहः कार्येषूद्योगो मनसः| योनिः अभिव्यक्तिकारणम्| दोषसंशोषणः शरीरक्लेदसंशोषणः| भेत्ता कर्ता; एतच्च शरीरोत्पत्तिकाले| भूतशब्दः स्वरूपवचनः| उपघातायेति छेदः| गर्भानिति विकृतिमापादयत्यतिकालं धारयतीत्यनेन च संबध्यते| आदित्यादीनां सन्तानेनाविच्छेदेन गतिविधानं सन्तानगतिविधानम्| स्रोतसामिति नदीनाम्| प्रविभागो विभक्तलक्षणम्|(3) (3.`विभागलक्षणं' इति पा०|) धातूनामिति पृथिव्यादीनां, धातवः कार्यद्रव्याणि प्रस्तरादीनि; मां परिमाणं, संस्थानमाकृतिः, तयोर्व्यक्तिरभिव्यक्तिः, तत्र कारणमिति यावत्| बीजस्य शाल्यादेः, अभिसंस्कारोऽङ्कुरजननशक्तिः| अविक्लेदः पाककालादर्वागविक्लिन्नत्वम्, उपशोषणं च पाकेन यवादीनामार्द्राणामेव, अविक्लेदोपशोषणे शस्यानामेव| अवैकारिकविकारेण सर्वस्मिन्नेव जगति प्रकृतिरूपे कारणत्वं ब्रूते| शिखरी पर्वतः| अनोकहो वृक्षः| ऊर्ध्वं वर्तनमुद्वर्तनम्| प्रतिसरणं प्रतीपगमनम्| विसर्जनं विसर्गः, स च पृथङ्नीहारादिभिः संबध्यते; नीहारः शिशिरसमूहः, निर्ह्रादो मेघं विनो गर्जितम्, अशनिः वज्रभेदोऽग्निः| असङ्घातः अनुत्पादोऽनुपचयो वा| उपसर्गः मरकादिप्रादुर्भावः| मेघसूर्येत्यादौ विसर्गः सृष्टिः| वायुरिह देवतारूपोऽभिप्रेतः, तेन तस्य भूतरूपचतुर्युगान्तकरानिलकरणमविरुद्धम्; एवं यदन्यदप्यनुपपद्यमानं(1) (1.`यदप्यनुपपद्यमानं' इति पा०|) वायोस्तदपि देवतारूपत्वेनैव समाधेयम्| संप्रति सामान्येन पुनः कुपिताकुपितस्य वायोः स्वरूपमुच्यते---स हि भगवानित्यादि| प्रभवः कारणम्| अव्ययः अक्षयः| भूतानामित्युत्तरेण संबध्यते| मृत्युयमादिभेदाश्चागमे ज्ञेयाः| सर्वतन्त्राणां सर्वकर्मणां; तन्त्रशब्दः कर्मवचनोऽप्यस्ति, यदुक्तं---"बस्तिस्तन्त्राणां" (सू.अ.25); कर्मणामित्यर्थः|| 8 ||
</12-8>

<12-9-10>
	तच्छ्रुत्वा वार्योविदवचो मरीचिरुवाच---यद्यप्येवमेतत्, किमर्थस्यास्य वचने विज्ञाने वा सामर्थ्यमस्ति(2) (2.सामर्थ्यमिति प्रयोजनम्|) भिषग्विद्यायां; भिषग्विद्यामधिकृत्येयं कथा प्रवृत्तेति(3)|| 9 || (3.`प्रवर्तते' इति पा०|)
	वार्योविद उवाच---भिषक् पवनमतिबलमतिपरुषमतिशीघ्रकारिणमात्ययिकं चेन्नानुनिशम्येत्, सहसा प्रकुपितमतिप्रयतः कथमग्रेऽभिरक्षितुमभिधास्यति प्रागेवैनमत्ययभयात्; वायोर्यथार्था स्तुतिरपि भवत्यारोग्याय बलवर्णविवृद्धये वर्चस्वित्वायोपचयाय ज्ञानोपपत्तये परमायुः प्रकर्षाय चेति|| 10 ||

	तच्छ्रुत्वेत्यादि सुगमम्| वर्चस्वित्वं तेजस्वित्वम्|| 9 || 10 ||
</12-9-10>

<12-11>
	मरीचिरुवाच---अग्निरेव शरीरे पित्तान्तर्गतः कुपिताकुपितः शुभाशुभानि करोति; तद्यथा---पक्तिमपक्तिं दर्शनमदर्शनं मात्रामात्रत्वमूष्मणः प्रकृतिविकृतिवर्णौ शौर्यं भयं क्रोधं हर्षं मोहं प्रसादमित्येवमादीनि चापराणि द्वन्द्वानीति|| 11 ||पित्तान्तर्गत इति वचनेन शरीरे ज्वालादियुक्तवह्निनिषेधेन पित्तोष्मरूपस्य वह्नेः सद्भावं दर्शयति; न तु पित्तादभेदं, पित्तेनाग्निमान्द्यस्य ग्रहण्यध्याये वक्ष्यमाणत्वात्, तथा पित्तहरस्य सर्पिषोऽग्निवर्धनत्वेनोक्तत्वात्| पक्तिमपक्तिमिति अविकृतिविकृतिभेदेन पाचकस्याग्नेः कर्म, दर्शनादर्शने नेत्रगतस्यालोचकस्य, ऊष्मणो मात्रामात्रत्वं वर्णभेदौ च त्वग्गतस्य भ्राजकस्य, भयशौर्यादयो हृदयस्थस्य साधकस्य, रञ्जकस्य तु बहिः स्फुटकार्यादर्शनादुदाहरणं न कृतम्|| 11 ||	
</12-11>

<12-12>
	तच्छ्रुत्वा मरीचिवचः काप्य उवाच---सोम एव शरीरे श्लेष्मान्तर्गतः कुपिताकुपितः शुभाशुभानि करोति; तद्यथा---दार्ढ्यं शैथिल्यमुपचयं कार्श्यमुत्साहमालस्यं वृषतां क्लीबतां ज्ञानमज्ञानं बुद्धिं मोहमेवमादीनि चापराणि द्वन्द्वानीति|| 12 ||

	सोमो जलदेवता, यदि वा चन्द्रः|| 12 ||
</12-12>

<12-13-15>
	तच्छ्रुत्वा काप्यवचो भगवान् पुनर्वसुरात्रेय उवाच---सर्व एव भवन्तः सम्यगाहुरन्यत्रैकान्तिकवचनात्; सर्व एव खलु वातपित्तश्लेष्माणः प्रकृतिभूताः पुरुषमव्यापन्नेन्द्रियं बलवर्णसुखोपपन्नमायुषा महतोपपादयन्ति सम्यगेवाचरिता धर्मार्थकामा इव निःश्रेयसेन महता पुरुषमिह चामुष्मिंश्च लोके; विकृतास्त्वेनं महता विपर्ययेणोपपादयन्ति ऋतवस्त्रय इव विकृतिमापन्ना लोकमशुभेनोपघातकाल इति|| 13 ||
	तदृषयः सर्व एवानुमेनिरे वचनमात्रेयस्य भगवतोऽभिननन्दुश्चेति|| 14 ||
भवति चात्र---
तदात्रेयवचः श्रुत्वा सर्व एवानुमेनिरे|
ऋषयोऽभिननन्दुश्च यथेन्द्रवचनं सुराः|| 15 ||

ऐकान्तिकवचनादिति अवधारणादित्यर्थः| निःश्रेयसेन सुखेन| ऋतवस्त्रय इति शीतोष्णवर्षलक्षणाश्चतुर्मासेन ऋतुना| उपघातकाल इति देशोच्छेदकाले|| 13-15 ||
</12-13-15>

<12-16-17>
	तत्र श्लोकौ---
	गुणाः षड् द्विविधो हेतुर्विविधं कर्म यत् पुनः|
	वायोश्चतुर्विधं कर्म पृथक् च कफपित्तयोः||   16 ||
	महर्षीणां मतिर्या या पुनर्वसुमतिश्च या|
	कलाकलीये वातस्य तत् सर्वं संप्रकाशितम्|| 17 ||
	इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने वातकलाकलीयो नाम द्वादशोऽध्यायः समाप्तः|| 12 ||
इति निर्देशचतुष्कः|| 3 ||
  
	संग्रहे गुणाः षडिति रूक्षादयः| द्विविधो हेतुरिति वातप्रकोपहेतुर्वातप्रशमहेतुश्च| विविधं नानाप्रकारं सन्निखिलमेव वायोः कर्म, यत् पुनश्चतुर्विधं कुपिताकुपितशरीराशरीरचरभेदेन भवति, तदुक्तमिति योजनीयं; न हि चतुर्विधव्यतिरेकेण वायोः   पृथग्विधं कर्मोक्तम्|| 16 || 17 ।।
इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायामायुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने निर्देशचतुष्के वातकलाकलीयो नाम द्वादशोऽध्यायः|| 12 ||
इति निर्देशचतुष्कः|| 3 ||
</12-16-17>

त्रयोदशोऽध्यायः|
			  --**--

<13-1-2>
	अथातः स्नेहाध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 ||
	इति ह स्माह भगवानात्रेयः|| 2 ||
  
	निर्देशवातकलाकलीये वातादयोऽभिहिताः, तेषां भेषजं यथा कल्पनीयं तदुपदेष्टुं कल्पनाचतुष्कोऽभिधीयते| भेषजानां कल्पना भेषजकल्पना, सा च कल्पना   आश्रयद्रव्याभिधानं विना न पार्यते कल्पयितुम्;(1) (1.`कथयितुं' इति पा०|) अतः स्नेहादिद्रव्यगोचरा स्नेह-स्वेद-वमन-विरेचनकल्पनेहाभिधीयते, बस्तिकल्पना त्विह बहुवक्तव्यत्वान्नोक्ता| अत्रापि वमनादिप्रवृत्तौ स्नेहस्यैव प्रथमं विधीयमानतया तथा दोषप्रधानस्य वातस्य प्रधानभेषजत्वाच्च तत्प्रतिपादक एव स्नेहाध्यायोऽभिधीयते| स्नेहस्य प्रतिपादकोऽध्यायः स्नेहाध्यायः|| 1 || 2 ||
</13-1-2>

<13-3>
	सांख्यैः संख्यातसंख्येयैः सहासीनं पुनर्वसुम्|
	जगद्धितार्थं पप्रच्छ वह्निवेशः स्वसंशयम्|| 3 ||

	संख्या सम्यग्ज्ञानं, तेन व्यवहरन्तीति सांख्याः| संख्यातं ज्ञातं संख्येयं ज्ञेयं यैस्ते तथा; यदि वा `संख्यातसंख्येयम्' इति पाठः, तदा पुनर्वसुविशेषणमेतत्; अर्थस्तु   समानः| सांख्यैः सहावस्थानोपदर्शनमात्रेयस्य कर्तव्यप्रश्नानुगुणमनः समाधानोपदर्शनार्थम्| संशयमिति संशयेन(2) (2.`संशयविषयेण विषयिणं' इति पा०|) विषयिणा विषयं लक्षयति, तेन संशयमिति संशयविषयमित्यर्थः|| 3 ||
</13-3>

<13-4-8>
	किंयोनयः कति स्नेहाः के च स्नेहगुणाः पृथक्|
	कालानुपाने के कस्य कति काश्च विचारणाः|| 4 ||
	कति मात्राः कथंमानाः का च केषूपदिश्यते|
	कश्च केभ्यो हितः स्नेहः प्रकर्षः स्नेहने च कः|| 5 ||
	स्नेह्याः के के न च स्निग्धास्निग्धातिस्निग्धलक्षणम्|
	किं पानात् प्रथमं पीते जीर्णे किंच हिताहितम्|| 6 ||
	के मृदुक्रूरकोष्ठाः का व्यापदः सिद्धयश्च काः|
	अच्छे संशोधने चैव स्नेहे का वृत्तिरिष्यते|| 7 ||
	विचारणाः केषु योज्या विधिना केन तत् प्रभो !|
	स्नेहस्यामितविज्ञान ज्ञानमिच्छामि वेदितुम्|| 8 ||

	कोऽसौ संशय इत्याह---किंयोनय इत्यादि| किंयोनयः किमाधारकारणाः| कालश्चानुपानं च कालानुपाने| विचारणा द्रव्यान्तरासंयुक्तस्नेहपानं वर्जयित्वा स्नेहोपयोगः| कथंमाना कीदृङ्माना| का चेति मात्रा| प्रकर्षः कालप्रकर्षः| स्नेहने स्नेहयुक्तिक्रियायाम्| के नचेति के न च स्नेह्याः| किं पानात् स्नेहपानात् प्रथमं पूर्वं हिताहितं; किंच पीते स्नेहे तथा जीर्णे च स्नेहे हिताहितमिति योज्यम्| सिद्धयो व्यापत्साधनानि भेषजानि| अच्छे इति संशोधनपृथङ्निर्देशाद्गोबलीवर्दन्यायेन संशमन इति भवति| वृत्तिरिति वृत्तिः उपचारविधानम्| ज्ञानं शास्त्रम्|| 4-8 ||
</13-4-8>

<13-9-11>
	अथ तत्संशयच्छेत्ता प्रत्युवाच पुनर्वसुः|
	स्नेहानां द्विविधा सौम्य योनिः स्थावरजङ्गमा|| 9 ||
	तिलः प्रियालाभिषुकौ बिभीतक-श्चित्राभयैरण्डमधूकसर्षपाः|
कुसुम्भबिल्वारुकमूलकातसी-निकोचकाक्षोडकरञ्जशिग्रुकाः|| 10 ||
स्नेहाशयाः स्थावरसंज्ञितास्तथा
स्युर्जङ्गमा मत्स्यमृगाः सपक्षिणः|
तेषां दधिक्षीरघृतामिषं वसा
स्नेहेषु मज्जा च तथोपदिश्यते|| 11 ||

	अभिषुक औत्तरापथिकः| चित्रा गोरक्षकर्कटी, तद्बीजमिह; यदि वा चित्रा लोहितैरण्डः| अतसी `उमा' इति ख्याता|(1) (1.`सीडनीति प्रसिद्धा' इति पा०|) आरुकनिकोचकाक्षोडा औत्तरापथिकाः| स्नेहाशयाः स्नेहस्थानानि| एते चाविष्कृततमत्वेनोक्ताः, तेन निम्बतैलादयो बोद्धव्याः| आमिषं मांसम्|| 9-11 ||
</13-9-11>

<13-12>
	सर्वेषां तैलजातानां तिलतैलं विशिष्यते|
बलार्थे स्नेहने चाग्र्यमैरण्डं तु विरेचने|| 12 ||
	(कटूष्णं तैलमैरण्डं वातश्लेष्महरं गुरु|
	कषायस्वादुतिक्तैश्च योजितं पित्तहन्त्रपि|| 1 ||)
	
	तैलजातानामिति जातशब्दः प्रकारवचनः; यथा---"यदाहारजातमग्निवेश" (सू.अ.25) इत्यादि| अत्र यद्यपि योगात्तिलभवमेव तैलं, तथाऽपि रूढ्येह सर्व एव स्थावरस्नेहास्तैलमित्युच्यन्ते| यदुक्तं %सुश्रुते%---"निष्पत्तेस्तद्गुणत्वाच्च तैलत्वमितरेष्वपि" (सु.सू.अ.45) इति| विशिष्यते अतिरिच्यते| अग्र्यमित्यैरण्डेन संबध्यते|| 12 ||
</13-12>

<13-13>
	सर्पिस्तैलं वसा मज्जा सर्वस्नेहोत्तमा मताः|
	एषु चैवोत्तमं सर्पिः संस्कारस्यानुवर्तनात्|| 13 ||

सर्वस्नेहोत्तमा इत्यत्र सर्वशब्देन दधिक्षीरादयो गृह्यन्ते; सर्वस्नेहोत्तमत्वं च सर्पिरादीनां स्नेहगुणप्रकर्षवत्त्वेन| 
संस्कारो गुणान्तरारोपणं, तस्यानुवर्तनमनुविधानं स्वीकरणमिति यावत्| 
एतदुक्तं भवति---यत्---न तथा तैलादयो द्रव्यान्तरसंस्कृताः संस्कारगुणान् वहन्ति यथा सर्पिरिति| 
अत एवोक्तं---"नान्यः स्नेहस्तथा कश्चित् संस्कारमनुवर्तते| यथा सर्पिरतः सर्पिः सर्वस्नेहोत्तमं मतम्" (नि.अ.1)| 
अत एव संस्कारकद्रव्यचित्रकादिगुणानुविधानेऽपि सर्पिर्न स्वगुणान् स्नेहशैत्यादीन् जहाति, किंच स्वगुणान् तद्गुणांश्च वहति, 
यतोऽनुशब्देन पश्चाद्वाचिना स्वगुणवर्तनस्य पश्चात् संस्कारकगुणवर्तनमुच्यते| अत एवोक्तं---"स्नेहाद्वातं शमयति पित्तं माधुर्यशैत्यतः| घृतं तुल्यगुणं दोषं संस्कारात्तु जयेत् कफम्" (नि.अ.1) इति| 
न च वाच्यं रूक्षोष्णचित्रकादिसंस्काराद्रूक्षोष्णं सर्पिर्भूतं, ततश्च सर्पिषः स्नेहशैत्ये तद्विरुद्धे कथं तिष्ठतः ? इति; यतः सर्पिः संबद्धचित्रकावयवानुगतं हि रूक्षोष्णत्वं, सर्पिर्गते च स्नेहशैत्ये इति भिन्नाश्रयत्वान्न विरोधः; इदमेव च सर्पिषः संस्कारानुवर्तनं यत्---स्वगुणविरुद्धस्यापि तस्यानुपघातेन धारणं;
 संस्कारकचित्रकादिगुणवहनेऽपि सर्पिषः शैत्यादयः कदाचिदभिभूयन्ते संस्कारकगुणैरुष्णादिभिर्न पुनः स्नेहगुणः,
तस्य स्नेहेषु सर्वात्मना व्यवस्थितस्य प्रबलत्वात्; अत एव सर्पिरादयः स्नेहप्रधानत्वात् `स्नेहा' इत्युच्यन्ते| 
अन्ये तु संस्कारानुवर्तनं स्वगुणोपघातेन संस्कारकगुणवहनं ब्रुवते, एतच्च तैले तिष्ठति न सर्पिषीति वदन्ति;
सर्पिषि तु संस्कारानुवर्तनमुक्तं यत् तत् सर्पिषि सर्वथा कस्यचिद्गुणस्य संस्कारगुणेनानुपघाताद्भवति;(1) 
(1.`संस्कारगुणेन स्वगुणोपघाताद्भवति' इति पा०|) तथाहि---दाहप्रशमनार्थं ज्वरे चन्दनादिशीतद्रव्यसाधिततैलमुक्तं, 
यतः शीतेन साधितं तैलमुष्णमपि स्वभावाच्छीतमेव भवतीति|| 13 ||
</13-13>
<13-14-17>
	घृतं पित्तानिलहरं रसशुक्रौजसां हितम्|
	निर्वापणं मृदुकरं स्वरवर्णप्रसादनम्|| 14 ||
	मारुतघ्नं न श्लेष्मवर्धनं बलवर्धनम्|
	त्वच्यमुष्णं स्थिरकरं तैलं योनिविशोधनम्|| 15 ||
	विद्धभग्नाहतभ्रष्टयोनिकर्णशिरोरुजि|
	पौरुषोपचये स्नेहे व्यायामे चेष्यते वसा|| 16 ||
बलशुक्ररसश्लेष्ममेदोमज्जविवर्धनः|
	मज्जा विशेषतोऽस्थ्नां च बलकृत् स्नेहने हितः|| 17 ||

स्नेहगुणानभिधत्ते---घृतमित्यादि| निर्वापणं दाहप्रशमनम्| मारुतघ्नमित्यादि तैलगुणाः| स्थिरकरम् अङ्गस्थैर्यकरम्| विद्धेत्यादि वसागुणाः| पौरुषोपचयः शुक्रोपचयः| स्नेहे शरीरस्नेहने कर्तव्ये| बलशुक्रेत्यादि मज्जगुणाः|| 14-17 ||
</13-14-17>
<13-18>
	सर्पिः शरदि पातव्यं वसा मज्जा च माधवे|
	तैलं प्रावृषि नात्युष्णशीते स्नेहं पिबेन्नरः|| 18 ||
सर्पिरादिपानकालमाह---सर्पिः शरदीत्यादि| माधवे वैशाखे| प्रावृडाषाढश्रावणौ, यदुक्तं---"प्रावृट् शुक्रनभौ ज्ञेयौ" (सि.अ.6) इति| शरदि बहुपित्तत्वेन पित्तविरुद्धं घृतमेव यौगिकं, नान्यस्तैलादिः| वसामज्ज्ञोस्तु नातिशीतोष्णत्वात् साधारणे; यतस्तयोरनुपाने शीतत्वेन वोष्णत्वेन वा निर्देशो न कृतः; "यथासत्त्वं तु शैत्यौष्ण्ये वसामज्ज्ञोर्विनिर्दिशेत्" (सू.अ.27) इति तु वचनेन शैत्यौष्ण्याभिधानं सामान्येन, तैलसर्पिर्वदौष्ण्यशैत्यानभिधानान्न प्रकर्षप्राप्तशैत्योष्णत्वप्रापकम्| अत एवोक्तं---"तैलवसामज्जसर्पिषां तु यथापूर्वं श्रेष्ठत्वं वातश्लेष्मविकारेषु भवति, यथोत्तरं पित्तविकारेषु" (वि.अ.8) इति| अत्रोत्तरस्य सर्पिषः शैत्यात् पित्तहरत्वं, तैलस्य तूष्णत्वाद्वातश्लेष्महरत्वं, वसामज्ज्ञोस्तु साधारणत्वेन मध्यगतत्वमिति स्थितम्| एवं वसामज्ज्ञोः साधारणत्वेन तथा बल्यत्वधातुवृद्धिकरत्वाभ्यामनतिशीतोष्णे तथा बलक्षयधातुक्षययुक्ते माधवे प्रयोगो युक्तः| चैत्रस्तु मुख्यसाधारणगुणोऽपि प्रभूतश्लेष्मतया न स्नेहविषय इत्यनुक्तः| सामान्येन स्नेहोपयोगे शस्तं कालमाह---नात्युष्णेत्यादि| नात्युष्णे ग्रीष्मे, नातिशीते हेमन्ते शिशिरे च तथा वर्षजनितशैत्ये वर्षाकाले| अयं चानात्ययिकविकारे सति कालनियमो ज्ञेयः, अग्रे उष्णे शीते च काले स्नेहोपदेशात्|| 18 ||
</13-18>
<13-19>
	वातपित्ताधिको रात्रावुष्णे चापि पिबेन्नरः|
	श्लेष्माधिको दिवा शीते पिबेच्चामलभास्करे|| 19 ||
कालविशेषे दोषविशेषे च पानक्रमं दर्शयति---वातेत्यादिना| वातश्च पित्तं च वातपित्तं, तदधिको वातपित्ताधिकः| रात्राविति सायम्| उष्णे ग्रीष्मे| श्लेष्माधिकग्रहणमत्यन्तशीतविकारगृहीतपुरुषोपलक्षणार्थं, तेन वातश्लेष्माधिकः श्लेष्माधिकश्च गृह्यते; अत एव %सुश्रुते%ऽप्युक्तं---"वातपित्ताधिको रात्रौ वातश्लेष्माधिको दिवा" (सु.चि.31) इति| केवलवाताधिकस्य तथा पित्ताधिकस्य श्लेष्माधिकस्य च साधारणे शरदादौ काले उत्सर्गसिद्ध एव पानकालो वक्ष्यमाणो भवति| वक्ष्यति हि---"पिबेत् संशमनं स्नेहमन्नकाले" इत्यादि| अन्ये तु ब्रुवते---वाताधिकग्रहणेन केवलवातस्यापि ग्रहणं, श्लेष्माधिकव्यपदेशाच्च वातश्लेष्म-पित्तश्लेष्मणोरपि ग्रहणमिति| शीते हेमन्तादौ| अमलः प्रबलरश्मिर्यस्मिन् दिनस्य भागे भास्करः सोऽमलभास्करो मध्याह्न इति यावत्|| 19 ||
</13-19>
<13-20-21>
	अत्युष्णे वा दिवा पीतो वातपित्ताधिकेन वा|
	मूर्च्छां पिपासामुन्मादं कामलां वा समीरयेत्|| 20 ||
	शीते रात्रौ पिबन् स्नेहं नरः श्लेष्माधिकोऽपि वा|
	आनाहमरुचिं शूलं पाण्डुतां वा समृच्छति|| 21 ||
उक्तकालनियमविपर्यये दोषमाह---अत्युष्णे वेत्यादि| अत्युष्णे काले दिवा पीतः स्नेहः श्लैष्मिकस्यापि यथोक्तविकारकरः, तथा वातपित्ताधिकेन पीतः शीतकालेऽपि यथोक्तविकारकरः; एवं निशापानेऽपि वाक्यार्थः; परं निषिद्धस्य कालस्य दोषस्य च मेलकेऽत्यये चोक्तविकारप्रकर्षाप्रकर्षौ तर्कणीयौ|| 20 || 21 ||
</13-20-21>

<13-22>
	जलमुष्णं घृते पेयं यूषस्तैलेऽनु शस्यते|
	वसामज्ज्ञोस्तु मण्डः स्यात् सर्वेषूष्णमथाम्बु वा|| 22 ||

	अनुपानमाह---जलमित्यादि| तैलेऽन्विति अनुपाने| अनुपानपरिमाणं तु सम्यग्भेषजपाकार्थं क्रियमाणं भेषजावैकारिकपाकेनैवोन्नेयं, वृद्धवैद्यव्यवहाराच्च|| 22 ||
</13-22>

<13-23-25>
	ओदनश्च विलेपी च रसो मांसं पयो दधि|
	यवागूः सूपशाकौ च यूषः काम्बलिकः खडः|| 23 ||
	सक्तवस्तिलपिष्टं च मद्यं लेहास्तथैव च|
	भक्ष्यमभ्यञ्जनं बस्तिस्तथा चोत्तरबस्तयः|| 24 ||
	गण्डूषः कर्णतैलं च नस्तः कर्णाक्षितर्पणम्|
	चतुर्विंशतिरित्येताः स्नेहस्य प्रविचारणाः(1)|| 25 || (1.कल्पनापूर्वकभेदा इत्यर्थः|)
	विचारणाः संख्यया स्वरूपेण चैकग्रन्थेनाह---ओदनश्चेत्यादि| विलेपी विरलद्रवा यवागूर्बहुसिक्थसमन्विता ज्ञेया| सशाकपल्लवेन कृतो यूषः खडः| काम्बलिको दधिलवणस्नेहतिलादिकृत ईषदम्लः| एतयोरुदाहरणं यथा---"तक्रे कपित्थचाङ्गेरीमरिचाजाजिचित्रकैः(2)"| (2.`ओचुक्रीकाओ' इति पा०|) सुपक्वः खडयूषोऽयमयं काम्बलिको मतः|| दध्यम्लो लवणस्नेहतिलमाषान्वितः शृतः" इति| लेहः शर्करादीनां पाकात् कृतः; लिह्यत इति लेहः| प्रविचार्यते अवचार्यतेऽनुकल्पेनोपयुज्यतेऽनयेति प्रविचारणा ओदनादयः; ओदनादयश्च स्नेहप्रविचारणायां स्नेहयुक्ता एव बोद्धव्याः; अभ्यञ्जनादयस्तु यद्यपि शुद्धस्नेहसंपाद्यास्तथाऽपि जठराग्निसंबन्धे न व्याप्रियन्त इति तन्त्रे विचारणाशब्देनोच्यन्ते|| 23-25 ||
</13-23-25>

<13-26>
	अच्छपेयस्तु यः स्नेहो न तामाहुर्विचारणाम्|
	स्नेहस्य स भिषग्दृष्टः(1) (1.`भिषग्दिष्टः' इति|) कल्पः प्राथमकल्पिकः|| 26 ||
	केवलस्नेहपानं तु स्नेहने शक्त्यतिशयवत्त्वेन न विचारणासंज्ञयोच्यते, एतदेवाह---अच्छपेय इत्यादि| अच्छश्च पेयश्च अच्छपेयः, ओदनाद्यसंबन्धे सति पेय इत्यर्थः| न तामाहुर्विचारणामिति वचनेन वैद्यपरम्परासिद्धोऽयं व्यवहार इति दर्शयति| भिषग्भिर्दृष्टो भिषग्दृष्टः| प्रथमे श्रेष्ठे कल्पे पक्षे भवतीति प्राथमकल्पिकः, श्रेष्ट इत्यर्थः|| 26 ||
</13-26>

<13-27-28>
	रसैश्चोपहितः स्नेहः समासव्यासयोगिभिः|
	षड्भिस्त्रिषष्टिधा संख्यां प्राप्नोत्येकश्च केवलः|| 27 ||
	एवमेताश्चतुःषष्टिः स्नेहानां प्रविचारणा|(2) (2.`प्रविचारणाः' इति पा०|)
	ओकर्तुव्याधिपुरुषान् प्रयोज्या जानता भवेत्|| 28 ||

	प्रकारान्तरेण विचारणाभेदमाह---रसैश्चेत्यादि| समासो रसानामन्योन्यमेलकः, व्यासोऽमेलकः; समासव्यासविद्भिः षड्भी रसैरोदनादिगतैरुपहितो युक्तः सन् स्नेहस्त्रिषष्टिसंख्यां प्राप्नोति| एकश्च केवल इत्यच्छपेयं वर्जयित्वाऽभ्यञ्जनादिप्रयोज्यः| त्रिषष्टी रसभेदा आत्रेयभद्रकाप्यीये "स्वादुरम्लादिप्रर्योगं" (सू.अ.26) इत्यादिवाक्ये वक्ष्यमाणा बोद्धव्याः| एवं स्नेहानां रसयुक्तानां चतुःषष्टिः प्रविचारणा भवन्ति| चतुःषष्टिरिति स्नेहानामित्यनेन संबध्यते, तेन प्रविचारणेत्येकवचनमुपपन्नं भवति| न सर्वविचारणा सर्वत्र कर्तव्या, किन्तु सात्म्यर्तुव्याधिदोषपुरुषान् परीक्ष्य या यत्र युज्यते सा तत्र कर्तव्येत्याह---ओकर्त्वित्यादि| ओकः अभ्यासः| पुरुषग्रहणेन कस्मिन् देशेऽयं पुरुषो वर्तत इति परीक्षया देशोऽप्यवरुद्धो बोद्धव्यः, वयोबलप्रभृतयश्च बोद्धव्याः|| 27 || 28 ||
</13-27-28>

<13-29-40>
	अहोरात्रमहः कृत्स्नमर्धाहं च प्रतीक्षते|
	प्रधाना मध्यमा ह्रस्वा स्नेहमात्रा जरां प्रति|| 29 ||
	इति तिस्रः समुद्दिष्टा मात्राः स्नेहस्य मानतः|
	तासां प्रयोगान् वक्ष्यामि पुरुषं पुरुषं प्रति|| 30 ||
	प्रभूतस्नेहनित्या ये क्षुत्पिपासासहा नराः|
	पावकश्चोत्तमबलो येषां ये चोत्तमा बले|| 31 ||
	गुल्मिनः सर्पदष्टाश्च विसर्पोपहताश्च ये|
	उन्मत्ताः कृच्छ्रमूत्राश्च गाढवर्चस एव च|| 32 ||
	पिबेयुरुत्तमां मात्रां तस्याः पाने गुणाञ्छृणु|
	विकाराञ्छमयत्येषा शीघ्रं सम्यक्प्रयोजिता|| 33 ||
	दोषानुकर्षिणी मात्रा सर्वमार्गानुसारिणी|
	बल्या पुनर्नवकरी शरीरेन्द्रियचेतसाम्|| 34 ||
	अरुष्कस्फोटपिडकाकण्डूपामाभिरर्दिताः|
	कुष्ठिनश्च प्रमीढाश्च वातशोणितिकाश्च ये|| 35 ||
	नातिवह्वाशिनश्चैव मृदुकोष्ठास्तथैव च|
	पिबेयुर्मध्यमां मात्रां मध्यमाश्चापि ये बले|| 36 ||
	मात्रैषा मन्दविभ्रंशा न चातिबलहारिणी|
	सुखेन च स्नेहयति शोधनार्थे च युज्यते|| 37 ||
	ये तु वृद्धाश्च बालाश्च सुकुमाराः सुखोचिताः|
	रिक्तकोष्ठत्वमहितं येषां मन्दाग्नयश्च ये|| 38 ||
	ज्वरातीसारकासाश्च येषां चिरसमुत्थिताः|
	स्नेहमात्रां पिबेयुस्ते ह्रस्वां ये चावरा बले|| 39 ||
	परिहारे सुखा चैषा मात्रा स्नेहनबृंहणी|
	वृष्या बल्या निराबाधा चिरं चाप्यनुवर्तते|| 40 ||

	मात्रायाः संख्यां प्रमाणं चाह---अहोरात्रमित्यादि| अहोरात्रशब्दोऽष्टप्रहरोपलक्षणः, एवमहः शब्दार्धाहशब्दौ चतुःप्रहरद्विप्रहरोपलक्षणौ, तेन प्रहराद्यतीतेऽप्यहनि पीता मात्रा यथोक्तप्रहरकालप्राप्त्या दिनान्तरे रात्रौ वा जीर्यमाणा मन्तव्या; अन्ये त्वहोरात्रशब्देन न्यूनेनाप्यह्ना युक्ता रात्रिरहोरात्रशब्देनोच्यते,(1) (1.`अहोरात्रेणैवोच्यते' इति पा०|) कृत्स्नार्धाहौ तु प्रहरोपलक्षणाविति वदन्ति| अत्र यदा अहोरात्रपरिणामिनी मात्रा क्रियते, तदा तदहराहारो न कर्तव्यः; अत एवैतत्पानं पुरुषविशेषविषयकथने उक्तं---"क्षुत्पिपासासहा नराः" इति| प्रभूतस्नेहनित्याः प्रभूतस्नेहसात्म्याः| सम्यग्योजितेतिवचनेन महाव्यापत्तित्वमस्याः सूचयति| सर्वमार्गाः कोष्ठसन्धिमर्मशाखाः| पुनर्नवकरी निःशेषदोषहरत्वेन| अरुष्केत्यादि मध्यममात्रागुणः; अरुष्का अरूंषिका| शोधनार्थ इति शोधनार्थ(ङ्ग)स्नेहकरणे; एतेन उत्तममात्रा संशमने(2) (2.`संशमनी' इति पा०|) एव परं, न तु शोधनाङ्गस्नेहे कर्तव्येति दर्शयति| ये त्वित्यादि ह्रस्वमात्रागुणः| परिहारे सुखेति अल्पपरिहारत्वेन|| 29-40 ||
</13-29-40>

<13-41-43>
	वातपित्तप्रकृतयो वातपित्तविकारिणः|
	चक्षुःकामाः क्षताः क्षीणा वृद्धा बालास्तथाऽबलाः|| 41 ||
	आयुः प्रकर्षकामाश्च बलवर्णस्वरार्थिनः|
	पुष्टिकामाः प्रजाकामाः सौकुमार्यार्थिनश्च ये|| 42 ||
	दीप्त्योजः स्मृतिमेधाग्निबुद्धीन्द्रियबलार्थिनः|
	पिबेयुः सर्पिरार्ताश्च दाहशस्त्रविषाग्निभिः|| 43 ||

	यः स्नेहो यत्र कार्यस्तमाह---वातपित्तेत्यादि| वातपित्तविकारग्रहणेनैव वातपित्तप्रकृतिषु लब्धेषु पुनस्तदभिधानं वातपित्तप्रकृतीनां स्तोकश्लेष्मविकारेऽपि घृतपानोपदेशार्थम्; एवं वातव्याधिभिराविष्टा वातप्रकृतयश्च य इत्यत्र व्याख्येयम्| बलार्थिन इत्यत्र बलशब्दः स्मृत्यादिभिः संबध्यते| आर्ताः पीडिताः, दाहादिभिरिति संबन्धः|| 41-43 ||
</13-41-43>

<13-44-46>
	प्रवृद्धश्लेष्ममेदस्काश्चलस्थूलगलोदराः|
	वातव्याधिभिराविष्टा वातप्रकृतयश्च ये|| 44 ||
	बलं तनुत्वं लघुतां दृढतां स्थिरगात्रताम्|(1) (1.`स्थिरतां दृढगात्रताम्' इति पा०|)
	स्निग्धश्लक्ष्णतनुत्वक्तां ये च काङ्क्षन्ति देहिनः|| 45 ||
	कृमिकोष्ठाः क्रूरकोष्ठास्तथा नाडीभिरर्दिताः|
	पिबेयुः शीतले काले तैलं तैलोचिताश्च ये|| 46 ||

	तैलविषयमाह---प्रवृद्धेत्यादि| शीतले काल इति तैलस्योष्णत्वेन शीतलेऽपि काल इत्यर्थः; तेन सामान्यप्रतिषेधः `नात्युष्णशीते स्नेहं पिबेन्नरः' इति न विरुध्यते; यदि वा सर्पिः पानकालापेक्षया शीतत्वं बोद्धव्यम्|| 44-46 ||
</13-44-46>

<13-47-49>
वातातपसहा ये च रूक्षा भाराध्वकर्शिताः|
	संशुष्करेतोरुधिरा निष्पीतकफमेदसः|| 47 ||
	अस्थिसन्धिसिरास्नायुमर्मकोष्ठमहारुजः|
	बलवान्मारुतो येषां खानि चावृत्य तिष्ठति|| 48 ||
	महच्चाग्निबलं येषां वसासात्म्याश्च ये नराः|
	तेषां स्नेहयितव्यानां वसापनं विधीयते|| 49 ||

	वसाविषयमाह---वातातपेत्यादि| संशुष्कनिष्पीतशब्दौ क्षीणार्थावेव| महारुज इत्यस्थ्यादिभिः संबध्यते| खानि स्रोतांसि|| 47-49 ||	
</13-47-49>

<13-50-51.1>
	दीप्ताग्नयः क्लेशसहा घस्मराः स्नेहसेविनः|
	वातार्ताः क्रूरकोष्ठाश्च स्नेह्या मज्जानमाप्नुयुः|| 50 ||
	येभ्यो येभ्यो हितो यो यः स्नेहः स परिकीर्तितः| 51.1 |

	दीप्ताग्नय इत्यादि मज्जपानविषयः| घस्मरा बहुभक्षकाः| आप्नुयुः उपयुञ्जीरन्|| 50-51.1 ||
</13-50-51.1>
<13-51.2>
	स्नेहनस्य प्रकर्षौ तु सप्तरात्रत्रिरात्रकौ|| 51.2 ||
	प्रकर्षाविति अल्पप्रकर्षभूयः प्रकर्षौ;(2) (2.`अल्पत्वभूयस्त्वप्रकर्षौ' इति पा०|) तेन, अल्पत्वेन त्रैरात्रिकः प्रकर्षः, भूयस्त्वेन साप्तरात्रिक इति च भवति| एतच्च वक्ष्यमाणसद्यःस्नेहप्रयोगातिरिक्तप्रयोगे बोद्धव्यं; यदि वा, सद्यः-स्नेहप्रयोगा अपि त्र्यहेणैव स्नेहयन्ति, स्तुत्यर्थं तु तेषु सद्य इत्युक्तम्| यदुक्तं---"त्र्यहावरं सप्तदिनं परं तु स्निग्धो नरः स्वेदयितव्य इष्टः| नातः परं स्नेहनमादिशन्ति सात्म्यीभवेत् सप्तदिनात् परं तु" (सि.अ.1) इति|| 51 ||
</13-51.2>

<13-52>
	स्वेद्याः शोधयितव्याश्च रूक्षा वातविकारिणः|
	व्यायाममद्यस्त्रीनित्याः स्नेह्याः स्युर्ये च चिन्तकाः|| 52 ||

	सामान्येन स्नेह्यानाह---स्वेद्या इत्यादि| स्वेद्याः स्वतन्त्रस्वेदसाध्या वातरुगार्तादयः, शोधनाङ्गस्वेदसाध्यानां तु शोधयितव्या इत्यनेनैव गृहीतत्वात्| चिन्तका इति चिन्ताबहुलाः|| 52 ||
</13-52>

<13-53-56>
	संशोधनादृते येषां रूक्षणं संप्रवक्ष्यते|
	न तेषां स्नेहनं शस्तुमुत्सन्नकफमेदसाम्|| 53 ||
	अभिष्यण्णाननगुदा नित्यमन्दाग्नयश्च ये|
	तृष्णामूर्च्छापरीताश्च गर्भिण्यस्तालुशोषिणः|| 54 ||
	अन्नद्विषश्छर्दयन्तो जठरामगरार्दिताः|
	दुर्बलाश्च प्रतान्ताश्च स्नेहग्लाना मदातुराः|| 55 ||
	न स्नेह्या वर्तमानेषु न नस्तोबस्तिकर्मसु|
	स्नेहपानात् प्रजायन्ते तेषां रोगाः सुदारुणाः|| 56 ||

	अस्नेह्यानाह---संशोधनादृत इत्यादि| येषां रूक्षणं वक्ष्यते लङ्घनबृंहणीये---"अभिष्यन्दा महादोषा मर्मस्था व्याधयश्च ये| ऊरुस्तम्भप्रभृतयो रूक्षणीया निदर्शिताः" (सू.अ.22) इत्यनेन, तेषां शोधनादृते स्नेहनं न शस्तं, यदा तु शोधनेन विरूक्ष्यन्ते तदा परं शोधनाङ्ग(र्थ)स्तत्र स्नेहः कर्तव्य इति भावः| उत्सन्नो वृद्धः कफो मेदश्च येषां ते तथा; एतच्च विशेषणं विरूक्षणीया एवंभूता एव भवन्तीति दर्शयति|(1) (1.`दर्शनार्थं' इति पा०|) अभिष्यण्णः द्रवप्रधानश्लेष्मविकारी| गरः कृत्रिमं विषम्| अतिप्रतान्तः अतिक्षीणद्रवधातुः| वर्तमानेषु क्रियमाणेष्वित्यर्थः|| 53-56 ||
</13-53-56>

<13-57-59>
	पुरीषं ग्रथितं रूक्षं वायुरप्रगुणो मृदुः|
	पक्ता खरत्वं रौक्ष्यं च गात्रस्यास्निग्धलक्षणम्|| 57 ||
	वातानुलोम्यं दीप्तोऽग्निर्वर्चः स्निग्धमसंहतम्|
	मार्दवं स्निग्धता चाङ्गे स्निग्धानामुपजायते|| 58 ||
	पाण्डुता गौरवं(2) (2.`सदनं' इति पा०|) जाड्यं पुरीषस्याविपक्वता|
	तन्द्रीररुचिरुत्केशः स्यादतिस्निग्धलक्षणम्|| 59 ||

	अस्निग्धलक्षणमाह---पुरीषमित्यादि| मृदुरिति पक्तुर्विशेषणम्| वातानुलोम्यमित्यादि स्निग्धलक्षणम्| पाण्डुतेत्यादि अतिस्निग्धलक्षणम्| जाड्यम् इन्द्रियजडत्वम्|| 57-59 ||
</13-57-59>

<13-60-61>
	द्रवोष्णमनभिष्यन्दि भोज्यमन्नं प्रमाणतः|
	नातिस्निग्धमसंकीर्णं श्वः स्नेहं पातुमिच्छता|| 60 ||
	पिबेत् संशमनं स्नेहमन्नकाले प्रकांक्षितः|
	शुद्ध्यर्थं पुनराहारे नैशे जीर्णे पिबेन्नरः|| 61 ||

	स्नेहात् पूर्वं यत् पथ्यं तदाह---द्रवोष्णमित्यादि| असङ्कीर्णम् अविरुद्धवीर्यम्| श्व इत्यागामिदिने| अन्नकाले द्विप्रहरादिलक्षणे बुभुक्षा कदाचिन्न(3) (3.`न भवत्यपि' इति पा०|) स्यादपि तदर्थं विशेषणं---प्रकाङ्क्षित इति| शुद्ध्यर्थं तु स्नेहं नैशे दिनान्तरकृते आहारे जीर्ण एव प्रातरेव पिबेदित्यर्थः| संशमनार्थस्नेहो यदि जरणान्ते प्रातरेव क्रियते तदा कोष्ठोपलेपकदोषस्याक्षयात्तेन दोषेण संबद्धो दोषोत्क्लेशं कुर्यान्न संशमनं, संशोधनार्थस्तु दोषोत्क्लेशं करोतीत्यपेक्षणीय एवेति भावः| एतच्च कालकथनमुत्सर्गेण, तेन "वातपित्ताधिको रात्रौ" इत्युक्तकालविरोधो न भवति|| 60-61 ||
</13-60-61>

<13-62-64>
	उष्मोदकोपचारी स्याद्ब्रह्मचारी क्षपाशयः|(4) (4.`ब्रह्मचारी क्षपाशय इत्यनेन मैथुनदिवास्वप्नरात्रिजागरणानां निषेधः' इति %शिवदाससेनः%|)
	शकृन्मूत्रानिलोद्गारानुदीर्णांश्च न(5) (5.`उदीर्णांश्च न धारयेदित्यत्र चकारादनुदीर्णांश्च नोदीरयेदित्यर्थो ज्ञेयः' इति %शिवदाससेनः%|) धारयेत्|| 62 ||
	व्यायाममुच्चैर्वचनं क्रोधशोकौ हिमातपौ|वर्जयेदप्रवातं च सेवेत शयनासनम्|| 63 ||
	स्नेहं(1) (1.%गङ्गाधर%स्तु `स्नेहं पीत्वा नरे स्नेहं प्रतिभुञ्जान एव च' इति पठति, `स्नेहं पीत्वा त्वपरं स्नेहं प्रतिभुञ्जाने नरे स्नेहमिथ्योपचाराद्दारुणा गदा जायन्ते' इति व्याख्यानयति| %योगीन्द्रनाथसेन%स्तु `स्नेहं पीत्वा नरः स्नेहं प्रतिभुञ्जान एव च| उष्णोदकोपचारी स्यात्' इत्यादि `सेवेत शयनासनम्| स्नेहमिथ्योपचाराद्धि जानय्ते दारुणा गदा' इत्येवं किञ्चित्पौर्वापर्यं कुत्वा पठति, `पीते हिताहितमाह---स्नेहं पीत्वेत्यादि| स्नेहं पीत्वा तथा स्नेहं प्रतिभुञ्जानः तस्मिन्नेव दिने स्नेहं पिबन् स्नेहं पीतवान् स्नेहं पिबश्चेत्यर्थः, नर उष्णोदकोपचारी स्यात्' इत्यादि व्याख्यानयति च|) पीत्वा नरः स्नेहं प्रतिभुञ्जान एव च|
	स्नेहमिथ्योपचाराद्धि जायन्ते दारुणा गदाः|| 64 ||

	क्षपायामेव स्वपितीति क्षपाशयः| अप्रवातं चेति शयनासनविशेषणम्|   स्नेहं प्रतिभुञ्जान इति स्नेहे जीर्णेऽपि स्नेहप्रयोगानुगुणमन्यस्नेहमविरुद्धवीर्यादिगुणयुक्तं भुञ्जानः| एतेन स्नेहे पीते जीर्णे किंच हिताहितमिति प्रश्नद्वयस्योत्तरमिदम्---उष्णोदकोपचारी स्यादित्यादि भवति|| 62-64 ||
</13-62-64>

<13-65-69>
मृदुकोष्ठस्त्रिरात्रेण स्निह्यत्यच्छोपसेवया|
	स्निह्यति क्रूरक्रोष्ठस्तु सप्तरात्रेण मानवः|| 65 ||
	गुडमिक्षुरसं मस्तु क्षीरमुल्लोडितं दधि|
	पायसं कृशरां सर्पिः काश्मर्यत्रिफलारसम्|| 66 ||
	द्राक्षारसं पीलुरसं जलमुष्णमथापि वा|  
	मद्यं ता तरुणं पीत्वा मृदुकोष्ठो विरिच्यते|| 67 ||
	विरेचयन्ति नैतानि क्रूरकोष्ठं कदाचन|
	भवति क्रूरकोष्ठस्य ग्रहण्यत्युल्बणानिला|| 68 ||
	उदीर्णपित्ताऽल्पकफा ग्रहणी मन्दमारुता|	
	मृदुकोष्ठस्य तस्मात् स सुविरेच्यो नरः स्मृतः|| 69 ||

मृदुकोष्ठादिलक्षणमाह---मृद्वित्यादि| अभ्यर्हितत्वात् कोष्ठज्ञानस्यान्यथाऽपि तल्लक्षणमाह---गुडमित्यादि| उल्लोडितं दधिसरः| 
कृशरा तिलतण्डुलमाषकृता यवागूः; वचनं हि---"तिलतण्डुलमाषैस्तु कृशरा त्रिसरेति च"| क्रूरकोष्ठाविरेचनहेतुमाह---भवतीत्यादि|
 ग्रहणी कोष्ठस्थाग्न्यधिष्ठानभूता नडी; यदुक्तम्---"अग्न्यधिष्ठानमन्नस्य ग्रहणाद्ग्रहणी मता" (चि.अ.15) इति|  
 उदीर्णपित्तेत्यादि मृदुकोष्ठस्वरूपकथनम्|
 क्रूरकोष्ठस्य ग्रहणीगतो वायुर्गुडादीनां सरत्वं प्रतिबध्नाति, मृदुकोष्ठस्य हि ग्रहण्यां विरोधको वायुर्नास्ति,
 स्तम्भकोऽपि श्लेष्मांऽल्पः उद्भूतसरत्वगुणं च पित्तं प्रबलं; तेन गुडादिभिः सुखं विरेचनं भवतीति भावः|| 65-69 ||
</13-65-69>

<13-70-78>
	उदीर्णपित्ता ग्रहणी यस्य चाग्निबलं महत्|
	भस्मीभवति तस्याशु स्नेहः पीतोऽग्नितेजसा|| 70 ||
	स जग्ध्वा स्नेहमात्रां तामोजः प्रक्षारयन् बली|
	स्नेहाग्निरुत्तमां तृष्णां सोपसर्गामुदीरयेत्|| 71 || 
	नालं स्नेहसमृद्धस्य शमायान्नं सुगुर्वपि|
	स चेत् सुशीतं सलिलं नासादयति दह्यते|
	यथैवाशीविषः कक्षमध्यगः स्वविषाग्निना|| 72 ||
	अजीर्णे यदि तु स्नेहे तृष्णा स्याच्छर्दयेद्भिषक्|
	शीतोदकं पुनः पीत्वा भुक्त्वा रूक्षान्नमुल्लिखेत्|| 73 ||
	न सर्पिः केवलं पित्ते पेयं सामे विशेषतः|
	सर्वं ह्यनुरजेद्देहं(1) (1.`ह्यनुचरेद्देहं' इति पा०|) हत्वा संज्ञां च मारयेत्|| 74 ||
	तन्द्रा(2) (2.`तन्त्रीरुत्क्लेश' इति पा०|) सोत्क्लेश आनाहो ज्वरः स्तम्भो विसंज्ञता|
	कुष्ठानि कण्डूः पाण्डुत्वं शोफार्शांस्यरुचिस्तृषा|| 75 ||
	जठरं ग्रहणीदोषाः स्तैमित्यं वाक्यनिग्रहः|
	शूलमामप्रदोषाश्च जायन्ते स्नेहविभ्रमात्|| 76 ||
	तत्राप्युल्लेखनं शस्तं स्वेदः कालप्रतीक्षणम्|
	प्रति प्रति व्याधिबलं बुद्ध्वा स्रंसनमेव च|| 77 ||
	तक्रारिष्टप्रयोगश्च रूक्षपानान्नसेवनम्|
	मूत्राणां त्रिफलायाश्च स्नेहव्यापत्तिभेषजम्|| 78 ||

	संप्रति स्नेहव्यापदो दर्शयति---उदीर्णेत्यादि| ओजः सर्वधातुसारभूतं हृदि स्थितं, प्रक्षारयन् स्थानाद्भ्रंशयन् क्षपयंश्च| बलीत्यनेन स्नेहेन्धनो वह्निर्नितरां बलवान् भवतीति दर्शयति| वचनं हि---"नालं स्नेहसमृद्धस्य शमायान्नं सुगुर्वपि" इति| उत्तमां महतीं मात्राम्| सोपसर्गां सोपद्रवाम्| कक्षः काष्ठसमूहः| छर्दयेदिति प्रथमं स्नेहमेव तृष्णाकारकं छर्दयित्वा पुनः शीतोदकं पीत्वा रूक्षान्नं च भुक्त्वा उल्लिखेदिति योजनीयम्| न सर्पिरित्यादि|---न सर्पिः सामे पित्ते पेयं, केवलं त्वसंस्कृतं विशेषतो न पेयं सामपित्त एवेति योजना; एवं मन्यते---संस्कृतं तिक्तकादिभिर्युतं सामे पित्ते तिक्तकादिपाचनगुणानुयोगाद्योग्यं कदाचिद्भवत्यपि,(3) (3.`योग्यं शंक्येतापि' इति पा०|) असंस्कृतं तु सर्वथा विरुद्धमेव; यदिवा, केवलमसंस्कृतं सर्पिः पित्ते सामान्येन सामे निरामे वा न पेयं, सामे पित्ते विशेषत इति योजना| एतेन, यत्रापि सामान्येन घृतं विहितं, यथा---"अत ऊर्ध्वं कफे मन्दे वातपित्तोत्तरे ज्वरे| परिपक्वेषु दोषेषु सर्पिःपानं यथाऽमृतम्" (चि.अ.3) इत्यादौ, तत्राप्युचितभेषजसंस्कृतमेव बोद्धव्यम्| यदिवा, न केवलं पित्ते सामे सर्पिर्विशेषतो न पेयं, किंतर्हि तैलादीन्यपि वातश्लेष्मविहितानि तयोः सामयोर्न पेयानीत्यर्थः| अस्मिन् व्याख्यानेऽपेयमित्यकारप्रश्लेषो द्रष्टव्यः| अनुरजेत् पित्तवर्णं कुर्यात्| संज्ञा स्मृतिः, तद्धननं चेह व्याधिप्रभावात्| स्तैमित्यम् आर्द्रवस्त्रागुण्ठितत्वमिव| आमप्रदोषा अलसकविसूचिकादयः| कालप्रतीक्षणं स्नेहजनितदोषक्षयं यावदभोजनम्| तक्रस्यारिष्टानां च चिकित्सावक्ष्यमाणानां प्रयोगः| मूत्राणां त्रिफलायाश्च सेवनमिति संबन्धः|| 70-78 ||
</13-70-78>

<13-79>
	अकाले चाहितश्चैव मात्रया न च योजितः|
	स्नेहो मिथ्योपचाराच्च व्यापद्येतातिसेवितः|| 79 ||

	मिथ्योपचारात् यथोक्तविध्यननुष्ठानात्| अतिसेवितः कालप्रकर्षेण सेवितः|| 79 ||
</13-79>

<13-80>
	स्नेहात् प्रस्कन्दनं जन्तुस्त्रिरात्रोपरतः पिबेत्|
	स्नेहवद्द्रवमुष्णं च त्र्यहं भुक्त्वा रसौदनम्|| 80 ||
	
	संशोधनस्नेहपाने वृत्तिप्रचारमाह---स्नेहादित्यादि| स्नेहात् स्नेहप्रयोगात्| त्रिरात्रोपरतः त्रिरात्रं परित्यक्तस्नेहपान इत्यर्थः| प्रस्कन्दनं विरेचनम्| स्नेहोपरमत्रिरात्र(1) (1.`स्नेहोपरतस्य त्रिरात्र एव' इति पा०|) एव भोजनं दर्शयति---स्नेहवदित्यादि| रसप्रधानमोदनं रसौदनम्|| 80 ||
</13-80>

<13-81.1>
	एकाहोपरतस्तद्वद्भुक्त्वा प्रच्छर्दनं पिबेत्| 81.1 |

	वमने स्नेहवृतिमाह---एकेत्यादि| एकाहोपरतः स्नेहादिति योजना| तद्वदिति स्नेहवद्द्रवमुष्णं च रसौदनं स्नेहोपरमदिवस एव| 81.1|
</13-81.1>

<13-81.2>
	स्यात्त्वसंशोधनार्थीये वृत्तिः स्नेहे विरिक्तवत्|| 81.2 ||

	संशमनविधिमाह---स्यात्त्वित्यादि| असंशोधनार्थीये संशमने| वृत्तिः उपचारः| विरिक्तवदित्यनेनागतावेक्षणेनोपकल्पनीयवक्ष्यमाणं "सम्यग्विरिक्तं चैनं" (सू.अ.15) इत्यादिग्रन्थप्रतिपादनीयमुपचारमाह, नतु पेयादिक्रममात्रम्|(2) (2.`विरिक्तवदिति यथा विरिक्ते पेयादिक्रमस्तथाऽस्मिन्नपि' इति %योगीन्द्रनाथसेनः|%) यद्यपि वमनोक्ता एव तत्रोच्चैर्भाष्यादयो विरेचनवृत्तावप्यतिदिष्टास्तथाऽपीह वमनविधि परित्यज्य विरेचनविध्यतिदेशो धूमपानप्रतिषेधार्थः, विरेचने हि तत्र "धूमपानवर्जं" (सू.अ.15) इति कृतं, स्नेहपाने च धूमपानं निषिद्धं मात्राशितीये---"न मद्यदुग्धे पीत्वा च न स्नेहं" (सू.अ.5) इत्यादिना|| 81.2 ||
</13-81.2>

<13-82-90>
	स्नेहद्विषः स्नेहनित्या मृदुकोष्ठाश्च ये नराः|
	क्लेशासहा मद्यनित्यास्तेषामिष्टा विचारणा|| 82 ||
	लावतैत्तिरमायूरहांसवाराहकौक्कुटाः|
	गव्याजौरभ्रमात्स्याश्च रसाः स्युः स्नेहने हिताः|| 83 ||
	यवकोलकुलत्थाश्च स्नेहाः सगुडशर्कराः|
	दाडिमं दधि सव्योषं रससंयोगसंग्रहः|| 84 ||
	स्नेहयन्ति तिलाः पूर्वं जग्धाः सस्नेहफाणिताः|
	कृशराश्च बहुस्नेहास्तिलकाम्बलिकास्तथा|| 85 ||
	फाणितं शृङ्गवेरं च तैलं च सुरया सह|
	पिबेद्रूक्षो भृतैर्मांसैर्जीर्णेऽश्नीयाच्च भोजनम्|| 86 ||
	तैलं सुराया मण्डेन वसां मज्जानमेव वा|
	पिबन् सफाणितं क्षीरं नरः स्निह्यति वातिकः|| 87 ||
	धारोष्णं स्नेहसंयुक्तं पीत्वा सशर्करं पयः|
	नरः स्निह्यति पीत्वा वा सरं दध्नः सफाणितम्|| 88 ||
	पाञ्चप्रसृतिकी पेया पायसो माषमिश्रकः|
	क्षीरसिद्धो बहुस्नेहः स्नेहयेदचिरान्नरम्|| 89 ||
	सर्पिस्तैलवसामज्जातण्डुलप्रसृतैः शृ(कृ)ता|
	पाञ्चप्रसृतिकी पेया पेया स्नेहनमिच्छता|| 90 ||
	(शौकरो वा रसः स्निग्धः सर्पिर्लवणसंयुतः|
	पीतो द्विर्वासरे यत्नात् स्नेहयेदचिरान्नरम्|| 1 ||)

	विचारणाविषयमाह---स्नेहद्विष इत्यादिना| लावादिरसानामुक्तानां संस्कारमाह---यवेत्यादि| रसे स्नेहार्थोक्तरस उचितः संयोगो येषां ते रससंयोगाः, तेषां संग्रहणं संग्रहः| पूर्वमिति भोजनात् पूर्वम्| तिलप्रधानः काम्बलिकस्तिलकाम्बलिकः| फाणितमित्यादौ शृङ्गवेरमिति शृङ्गवेररसम्| भृतैः भटित्रीकृतैः| पाञ्चप्रसृतिकी अग्रे वक्ष्यमाणा| माषमिश्रको माषतण्डुलकृतमन्नम्| पेया पातव्या|| 82-90 ||
</13-82-90>

<13-91-94>
	ग्राम्यानूपौदकं मांसं गुडं दधि पयस्तिलान्|
	कुष्ठी शोथी प्रमेही च स्नेहने न प्रयोजयेत्|| 91 ||
	स्नेहैर्यथार्हं तान् सिद्धैः स्नेहयेदविकारिभिः|
	पिप्पलीभिर्हरीतक्या सिद्धैस्त्रिफलयाऽपि वा|| 92 ||
	द्राक्षामलकयूषाभ्यां दध्ना चाम्लेन साधयेत्|
	व्योषगर्भं भिषक् स्नेहं पीत्वा स्निह्यति तं नरः|| 93 ||
	यवकोलकुलत्थानां रसाः क्षारः सुरा दधि|
	क्षीरसर्पिश्च तत् सिद्धं स्नेहनीयं घृतोत्तमम्|| 94 ||

	यथार्हमिति यो यत्र स्नेहो युज्यते सर्पिरादिः| सिद्धैरिति पिप्पलीभिस्तथा हरीतक्या तथा त्रिफलया चेति पृथग्योजनीयं; पिप्पल्यादिसिद्धस्नेहश्च कुष्ठादिषु यथासंख्यमिति केचित्| यूषशब्दः क्वाथवचनः| व्योषगर्भं व्योषकल्कम्| अत्र त्रिभिर्द्रव्यैर्मिलित्वा चातुर्गुण्यम्| यवकोलादौ षड्द्रव्याणि स्नेहसमानि| क्षारो यवक्षारः कल्कः|| 91-94 ||
</13-91-94>

<13-95>
	तैलमज्जवसासर्पिर्बदरत्रिफलारसैः|
	योनिशुक्रप्रदोषेषु साधयित्वा प्रयोजयेत्|| 95 ||

	तेलमज्जेत्यादि|--चतुःस्नेहोऽकल्क एव, तैलमज्जवसासर्पिरित्येकवद्भावाद्द्वितीयान्तः प्रयोगः|| 95 ||
</13-95>

<13-96-97>
	गृह्णात्यम्बु(1) यथा वस्त्रं प्रस्रवत्यधिकं यथा| 
	(1.`इदानीमुपयुक्तः स्नेहः शरीरं संस्नेह्याधिकश्चेद्भवति तदा स्रवति, अन्यथा तु जीर्यत्येवेत्याह-गृह्णातीत्यादि| यथाग्नीति अग्न्यनुरूपम्| ननु स्नेहपानं हि स्निग्धलक्षणावधि कार्यं, तेनैकदिन एव तथा स्नेहपानं क्रियतां यथा शीघ्रमेव स्नेहलक्षणं स्यादित्याह---यथा चेत्यादि| आक्लेद्य ईषत्क्लेदयित्वा, एवं त्वरितसेवितोऽपि स्नेहो धातूनस्नेहयित्वैव स्रंसते अधो याति, तथा च सति सम्यक्स्नेहनं न भवतीति भावः' इति %शिवदाससेनः|%)
	यथाग्नि जीर्यति स्नेहस्तथा स्रवति चाधिकः|| 96 ||
	यथा वाऽऽक्लेद्य मृत्पिण्डमासिक्तं त्वरया जलम्|
	स्रवति स्रंसते स्नेहस्तथा त्वरितसेवितः|| 97 ||

	संप्रति स्नेह उपयुक्तो यथा शरीरं सस्नेह्याधिको दृश्यते, तदाह---गृह्णातीत्यादि| तच्च शिष्येणाध्यायादावपृष्टमपि शिष्यहिततयाऽभिधीयते| यथाग्नीति अग्न्यनधिक इत्यर्थः| नन्वग्न्यधिकश्चेत् स्रवति, तदवधि च स्नेहलक्षणमुक्तं, यदुच्यते---"अधस्तात् स्नेहदर्शनम्" इति, तेनैकदिन एवाधिकस्नेहपानं क्रियतामित्याह---यथा चेत्यादि| आक्लेद्य ईषत्क्लेदयित्वा| त्वरितसेवितः स्नेहो धातूनस्नेहयित्वैव स्रंसतेऽधो याति यावान्, न तावता स्नेहनं भवतीति भावः|| 96 || 97 ||
</13-96-97>

<13-98>
	लवणोपहिताः स्नेहाः स्नेहन्त्यचिरान्नरम्|
	तद्ध्यभिष्यन्द्यरूक्षं च सूक्ष्ममुष्णं व्यवायि च|| 98 ||

	स्नेहने सर्वस्नेहेषु लवणप्रयोगमाह---लवणोपहिता इत्यादि| तदिति लक्षणम्| अभिष्यन्दि दोषसङ्घातविच्छेदकम्| व्यवायि अखिलदेहव्याप्तिपूर्वकपाकगामि|| 98 ||
</13-98>

<13-99>
	स्नेहमग्रे प्रयुञ्जीत ततः स्वेदमनन्तरम्|
	स्नेहस्वेदोपपन्नस्य संशोधनमथेतरत्(1) (1.`संशोधनमनन्तरम्' इति पा०|)|| 99 ||
	अतो वक्ष्यमाणस्वेदोपकल्पनाध्याययोः संबन्धसूचकं स्वेदादिषु स्नेहस्य प्राग्भावमाह---स्नेहमित्यादि|| 99 ||
</13-99>

<13-100>
	तत्र श्लोकः---
	स्नेहाः स्नेहविधिः कृत्स्नव्यापत्सिद्धिः सभेषजा|
	यथाप्रश्नं(2) (2.`यथान्यायं यथाशास्त्रं स्नेहस्वेदोपपादनैरित्यन्वयः, शास्त्रोक्तस्नेहस्वेदविधिभिरित्यर्थः' इति %शिवदाससेनः|%) भगवता व्याहृतं चान्द्रभागिना|| 100 ||

	चान्द्रभागी पुनर्वसुः|| 100 ||
</13-100>

इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने स्नेहाध्यायो नाम त्रयोदशोऽध्यायः|| 13 || 
इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यव्याख्यायामायुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने
कल्पनाचतुष्के स्नेहाध्यायो नाम त्रयोदशोऽध्यायः|| 13 ||
चतुर्दशोऽध्यायः|
			  --**--

<14-1-2>
	अथातः स्वेदाध्यायं व्याख्यास्यामः|| 1 ||
	इति ह स्माह भगवानात्रेयः|| 2 ||

	स्नेहपूर्वकत्वात् स्वेदस्य स्वेदाध्यायोऽभिधीयते| स्वेदप्रतिपादकोऽध्यायः स्वेदाध्यायः|| 1 || 2 ||
</14-1-2>

<14-3-5>
	अतः स्वेदाः प्रवक्ष्यन्ते यैर्यथावत्प्रयोजितैः|
	स्वेदसाध्याः प्रशाम्यन्ति गदा वातकफात्मकाः|| 3 ||
	स्नेहपूर्वं प्रयुक्तेन स्वेदेनावजितेऽनिले|
	पुरीषमूत्ररेतांसि न सज्जन्ति कथंचन|| 4 ||
	शुष्काण्यपि हि काष्ठानि स्नेहस्वेदोपपादनैः|
	नमयन्ति यथान्यायं किं पुनर्जीवतो नरान्|| 5 ||

	वातकफात्मका असंसृष्टवातकफजाः, वातकफजत्वेऽप्युदरादयः स्वेदेन न शाम्यन्ति, अत आह---स्वेदसाध्याः; एतेनोदरादयोऽस्वेद्या व्यावर्त्यन्ते| स्नेहपूर्वमिति क्रियाविशेषणम्| न सज्जन्ति अप्रवृत्तानि न भवन्ति| यथान्यायं यथागमम्, एतच्च स्नेहस्वेदोपपादनैरित्यनेन संबध्यते; यदि वा यथान्यायं यथासहजं नमयन्तीति संबन्धः|| 3-5 ||
</14-3-5>

<14-6>
	रोगर्तुव्याधितापेक्षो नात्युष्णोऽतिमृदुर्न च|
	द्रव्यवान् कल्पितो देशे स्वेदः कार्यकरो मतः|| 6 ||

	रोगमृतुं व्याधितं च बलवत्त्वादिनाऽपेक्षत इति रोगर्तुव्याधितापेक्षः| नात्युष्णो नातिचण्डतापः| द्रव्यवानिति स्निग्धरूक्षादिद्रव्यवान्| कल्पित इति रोगादीनपेक्ष्य यथोचितेन द्रव्येण देशे चामाशयादौ यथायोग्यतया संपादित इति मन्तव्यम्|| 6 ||
</14-6>

<14-7-8>
	व्याधौ शीते शरीरे च महान् स्वेदो महाबले|
	दुर्बले दुर्बलः स्वेदो मध्यमे मध्यमो हितः|| 7 ||
	वातश्लेष्मणि वाते वा कफे वा स्वेद इष्यते|
	स्निग्धरूक्षस्तथा स्निग्धो रूक्षश्चाप्युपकल्पितः|| 8 ||

	रोगाद्यपेक्षयोक्तकल्पनां दर्शयति---व्याधावित्यादि| व्याधौ महाबले तथा शीते कालकृते महाबले| महानिति चण्डताप एव पुनः पुनः क्रियमाणत्वेन मृदुस्वेदापेक्षयाऽधिकतापत्वेन ज्ञेयः| दुर्बल इति तथा मध्यम इति च व्याध्यादिषु पूर्ववद्योजनीयम्| स्निग्धरूक्षद्रव्यकृतः स्निग्धरूक्षः, स्निग्धरूक्षद्रव्यादयो वातश्लेष्मादिषु यथासंख्यं मन्तव्याः; एतच्च स्निग्धरूक्षादिकथनं द्रव्यापेक्षकल्पनोदाहरणं; वाते स्निग्धः, कफे रूक्षः|| 7-8 ||
</14-7-8>

<14-9>
	आमाशयगते वाते कफे पक्वाशयाश्रिते|
	रूक्षपूर्वो हितः स्वेदः स्नेहपूर्वस्तथैव च|| 9 ||

	तं देशविशेषसंबन्धेन व्यभिचारयन् देशापेक्षां कल्पनामाह---आमाशयेत्यादि| आमाशयगते वाते रूक्षपूर्वः स्थानापेक्षया पूर्वं रूक्षं कृत्वा पश्चाद्वातापेक्षः स्निग्धः कार्यः, एवं पक्वाशयगते कफे स्नेहपूर्वो व्याख्येयः; आमाशयशब्देन कफस्थानं ज्ञेयं, कफस्थानापेक्षया हि प्रथमं रूक्षः क्रियते, यदुक्तं---"स्थानं जयेद्धि पूर्वं तु स्थानस्थस्याविरुद्धतः" इति|| 9 ||
</14-9>

<14-10>
	वृषणौ हृदयं दृष्टी स्वेदयेन्मृदु नैव वा|
	मध्यमं वंक्षणौ शेषमङ्गावयवमिष्टतः|| 10 ||

	मृदु नैव वेति स्वेदैकसाध्ये वृषणादिगते व्याधौ मृदुस्वेदः, स्वेदव्यतिरिक्तोपायान्तरसंभवे तु न वेति बोद्धव्यम्| इष्टत इत्यातुरेच्छातो वैद्येच्छातश्च| इष्टत इति भावक्तादिच्छावचनः|| 10 ||
</14-10>
<14-11>
	सुशुद्धैर्नक्तकैः पिण्ड्या गोधूमानामथापि वा|
	पद्मोत्पलपलाशैर्वा स्वेद्यः संवृत्य चक्षुषी|| 11 ||

	स्वेदे क्रियमामे चक्षुषः स्वेदपरिहारोपायमाह---सुशुद्धैरित्यादि| नक्तकः कर्पटावयवः(1)|| 11 || (1.कर्पटावयवः पटावयवः|)
</14-11>

<14-12>
	मुक्तावलीभिः शीताभिः शीतलैर्भाजनैरपि|
	जलार्द्रैर्जलजैर्हस्तैः स्विद्यतो हृदयं स्पृशेत्|| 12 ||

	स्वेदे क्रियमाणे हृदयरक्षणार्थमाह---मुक्तावलीभिरित्यादि| जलजानि पङ्कजादीनि| एवमस्वेद्यत्वसामान्यत्वाद्वृषणरक्षाऽप्युन्नेतव्या, प्राधान्याद्धृदयचक्षुः पालनमुक्तम्|| 12 ||
</14-12>

<14-13>
	शीतशूलव्युपरमे स्तम्भगौरवनिग्रहे|
	संजाते मार्दवे स्वेदे स्वेदनाद्विरतिर्मता|| 13 ||
	
	शीतशूलेत्यादि| स्वेद इति स्वेदभवे घर्मे| स्वेदनाद्विरतिर्मतेत्युपदिशन् शीतादिव्युपरमे सति स्वेदो निवर्तनीयः, शीताद्यनुपरमे च स्वेदः कर्तव्य इति द्वयमुपदिशति; ततश्च इत एव स्वेदनिवृत्तिविषयशीतादिव्युपरमोत्पादः स्वेदस्य सम्यग्योगलक्षणं तथा शीतादिव्युपरमानुत्पादश्च स्वेदानिवृत्तिविषयोऽयोगलक्षणमुक्तं भवतीति नायोगलक्षणानभिधानमुद्भावनीयम्|| 13 ||
</14-13>

<14-14-15>
	पित्तप्रकोपो मूर्च्छा च शरीरसदनं तृषा|
	दाहः स्वराङ्गदौर्बल्यमतिस्विन्नस्य लक्षणम्|| 14 ||
	उक्तस्तस्याशितीये यो ग्रैष्मिकः सर्वशो विधिः|
	सोऽतिस्विन्नस्य कर्तव्यो मधुरः स्निग्धशीतलः|| 15 ||

	अतिस्विन्नचिकित्सितमाह---उक्त इत्यादि| ग्रैष्मिको विधिरित्यनेन लब्धे पुनर्मधुरः स्निग्धशीतल इत्यादिवचनं "मद्यमल्पं न वा पेयं" (सू.अ.6) इत्यत्रोपदिष्टमद्यपानस्य प्रतिषेधार्थं, मधुरशीतादियोगविशेषविधानार्थं च|| 14-15 ||
</14-14-15>

<14-16-19>
	कषायमद्यनित्यानां गर्भिण्या रक्तपित्तिनाम्|
	पित्तिनां सातिसाराणां रूक्षाणां मधुमेहिनाम्|| 16 ||
	विदग्धभ्रष्टब्रध्नानां विषमद्यविकारिणाम्|
	श्रान्तानां नष्टसंज्ञानां स्थूलानां पित्तमेहिनाम्|| 17 ||
	तृष्यतां क्षुधितानां(1) (1.`क्षुत्परीतानां' इति पा०|) च क्रुद्धानां शोचतामपि|
	कामल्युदरिणां चैव क्षतानामाढ्यरोगिणाम्|| 18 ||
	दुर्बलातिविशुष्काणामुपक्षीणैजसां तथा|
	भिषक् तैमिरिकाणां च न स्वेदमवतारयेत्|| 19 ||

	अस्वेद्यानाह---कषायेत्यादि| कषायद्रव्यकृतं मद्यं कषायमद्यं; किंवा कषायशब्दोऽमधुरवचनः, न तेन यदुच्यते---कषायनित्यस्य वातप्रधानता स्यात् कषायस्य वातकारित्वात्, वाते च स्वेदो विहित एव, तत् कथं कषायनित्यं प्रति स्वेदनिषेध इति, तन्निरस्तं भवति| किंवा, कषायनित्या रूक्षातिस्तब्धगात्रा भवन्ति, कषायस्य विरूक्षकस्तम्भकत्वेन; ततश्च तेषां स्वेदः पर्वभेदमावहतीत्यतः कषायनित्यनिषेधः| रक्तपित्तिनामविधानादेव स्वेदे निषिद्धे, पुनः स्वेदनिषेधो रक्तपित्तिनां यद्यन्योऽपि स्वेदसाध्यो वातश्लेष्मजो विकारो भवति तत्रापि स्वेदनिषेधार्थं, तथा रक्तपित्तिनां वमनविरेचनाङ्गतया प्राप्तस्वेदप्रतिप्रसनिषेधार्थं च; एवं पित्तमेहिकामल्यादिष्वपि व्याख्येयम्| पित्तिनामिति पित्तप्रकृतीनाम्| मधुमेहशब्देन सर्व एव मेहा गृह्यन्ते, मधुमेहशब्दो हि सर्वेष्वेव मेहेषु वर्तत इति कियन्तःशिरसीये दर्शनीयं, मेहेषु च सर्वेष्वेव शरीरशैथिल्यप्रवृत्तेषु विशेषतः शरीरशैथिल्यहेतुत्वेन स्वेदो न युज्यते; पित्तमेहिनामिति तु पुनरभिधानं पित्तसंबन्धेन विशेषप्रतिषेधतादर्शनार्थम्| ब्रध्नः गुदः| मद्यविकारिणामिति मद्यनित्यस्य वातकफजमदात्यये स्वेदनिषेधार्थम्| आढ्यरोगीह वातरक्ती| एषु चास्वेदविषयेषु यदि स्वेदैकसाध्यः संन्यासादिर्भवति तदा महाप्रत्यवायभयादल्पप्रत्यवायमुपेक्ष्यापि स्वेदो विधेय इति न्यायसिद्धमेव; यदाहुर्न्यायविदः---"भूयोविरोधे स्वल्पमन्याय्यम्" इति|| 16-19 ||
</14-16-19>

<14-20-24>
	प्रतिश्याये च कासे च हिक्काश्वासेष्वलाघवे|
	कर्णमन्याशिरःशूले स्वरभेदे गलग्रहे|| 20 ||
	अर्दितैकाङ्गसर्वाङ्गपक्षाघाते विनामके|
	कोष्ठानाहविबन्धेषु मूत्राघाते(1) (1.`शुक्राघाते' इति पा०|) विजृम्भके|| 21 ||
पार्श्वपृष्ठकटीकुक्षिसंग्रहे गृध्रसीषु च|
मूत्रकृच्छ्रे महत्त्वे च मुष्कयोरङ्गमर्दके|| 22 ||
	पादजानूरुजङ्घार्तिसंग्रहे श्वयथावपि|
	खल्लीष्वामेषु शीते च वेपथौ वातकण्टके|| 23 ||
	संकोचायामशूलेषु स्तम्भगौरवसुप्तिषु|(2) (2.`स्तम्भस्य गौरवं बहुत्वमतिस्तब्धतेत्यर्थः; न तु गौरवमित्यर्थः, `अलाघवे' इति पूर्वमुक्तत्वात्' इति %शिवदाससेनः|%)
	सर्वाङ्गेषु विकारेषु स्वेदनं हितमुच्यते|| 24 ||

	प्रतिश्याये चेत्यादिना स्वेद्यान् दर्शयति| विनामकः शरीरविनमनकारी वातः| विजृम्भको बहिरायामः, जृम्भाबहुत्वं वा| पादजानूरुजङ्घाभिरर्तिः संग्रहश्च पृथक् संबध्यते| खल्ली हस्तपदावमोटनम्| वातकण्टको गुल्फाश्रितो वातः| अलाघव इति पूर्वमुक्तेऽपि पुनर्गौरववचनमङ्गानां गुरुतरत्वप्रतिपादनार्थम्, अलाघववचनं तु लाघवप्रतिषेधमात्रप्रयोजनं नातिगुरुत्वं ब्रूते, यतः सर्वत्र नञ् विरुद्धे न वर्तते, यथा "अरूक्षमनभिष्यन्दित्वासीनप्रचलायितम्" (सू.अ.21) इत्यत्र न ह्यरूक्षशब्देन स्निग्धत्वमभिप्रेतं, किं तर्हि रूक्षताप्रतिषेधमात्रमेव|| 20-24 ||
</14-20-24>

<14-25-27>
	तिलमाषकुलत्थाम्लघृततैलामिषौदनैः|
	पायसैः कृशरैर्मांसैः पिण्डस्वेदं प्रयोजयेत्|| 25 ||
	गोखरोष्ट्रवराहाश्वशकृद्भिः सतुषैर्यवैः|
	सिकतापांशुपाषाणकरीषायसपूटकैः|| 26 ||
	श्लैष्मिकान् स्वेदयेत् पूर्वैर्वातिकान् समुपाचरेत्|
	द्रव्याण्येतानि शस्यन्ते यथास्वं प्रस्तरेष्वपि|| 27 ||

	वक्ष्यमाणानां सङ्करादिस्वेदानां द्रव्याण्याह---तिलमाषेत्यादि| पिण्डरूपः स्वेदः पिण्डस्वेदः| करीषः शुष्कगोमयः; आयसः अयोविकारः, स चेह पुटकरणयोग्यो बोद्धव्यः| पूर्वैरिति तिलमाषादिभिः| यथास्वमित्यनेन तिलमाषादयो वाते, गोखरादिग्रन्थोक्ताश्च श्लेष्मणि, प्रस्तरस्वेदे कर्तव्या इति दर्शयति|| 25-27 ||
</14-25-27>

<14-28>
	भूगृहेषु च जेन्ताकेषूष्णगर्भगृहेषु च|
	विधूमाङ्गारतप्तेषु स्वभ्यक्तः स्विद्यते सुखम्|| 28 ||

	भूगृहेष्विति भूस्वेदार्थेषु गृहेषु| उष्णगर्भगृहेष्विति कुटिस्वेदं दर्शयति| स्वभ्यक्त इति सम्यगभ्यक्तः|| 28 ||
</14-28>

<14-29-33>
	ग्राम्यानूपौदकं मांसं पयो बस्तशिरस्तथा|
	वराहमध्यपित्तासृक्(1) (1.`वराहमेदः' इति पा०|) स्नेहवत्तिलतण्डुलाः|| 29 ||
	इत्येतानि समुत्क्वाथ्य नाडीस्वेदं प्रयोजयेत्|
	देशकालविभागज्ञो(2) (2.`देशकालविकारज्ञः' इति, `देशकालविचारज्ञः' इति च पा०|) युक्त्यपेक्षो भिषक्तमः|| 30 ||
	वारुणामृतकैरण्डशिग्रुमूलकसर्षपैः|
	वासावंशकरञ्जार्कपत्रैरश्मन्तकस्य च|| 31 ||
	शोभाञ्जनकसैरेयमालतीसुरसार्जकैः|(3) (3.`ओशैरीषओ' इति पा०|)
	पत्रैरुत्क्वाथ्य सलिलं नाडीस्वेदं प्रयोजयेत्|| 32 ||
	भूतीकपञ्चमूलाभ्यां सुरया दधिमस्तुना|
	मूत्रैरम्लैश्च सस्नेहैर्नाडीस्वेदं प्रयोजयेत्|| 33 ||

	बस्तशिरः छागमस्तकम्| स्नेहवन्तश्चैरण्डबीजादयः तिलाश्च तण्डुलाश्च स्नेहवत्तिलतण्डुलाः| ग्राम्येत्यादिना वातापहो नाडीस्वेद उक्तः, वारुणेत्यादिना कफापहः, भूतीकेत्यादिना वातश्लेष्मापहः| वारुणो वरुणः, अमृतका गुडूची, सर्षपैरित्यत्र पत्रैरिति संबध्यते| वंशो वेणुः| पुनः शोभाञ्जनग्रहणाद्द्वितीयो विटपशोभाञ्जनो गृह्यते, सैरेयः झिण्टी|| 29-33 ||
</14-29-33>

<14-34>
	एत एव च निर्यूहाः प्रयोज्या जलकोष्ठके|
	स्वेदनार्थं घृतक्षीरतैलकोष्ठांश्च कारयेत्|| 34 ||

	एत एवेति नाडीस्वेदोक्तास्त्रयोऽपि| जलकोष्ठः अवगाहार्थं कृतं महज्जलपात्रम्; एवं घृतक्षीरतैलकोष्ठाश्च व्याख्याताः|| 34 ||
</14-34>

<14-35-37>
गोधूमशकलैश्चूर्णैर्यवानामम्लसंयुतैः|
सस्नेहकिण्वलवणैरुपनाहः प्रशस्यते|| 35 ||
	गन्धैः सुरायाः किण्वेन जीवन्त्या शतपुष्पया|
	उमया कुष्ठतैलाभ्यां युक्तया चोपनाहयेत्|| 36 ||
	चर्मभिश्चोपनद्धव्यः सलोमभिरपूतिभिः|
	उष्णवीर्यैरलाभे तु कौशेयाविकशाटकैः|| 37 ||

	गोधूमशकलैः गोधूमचूर्णैः| किण्वः सुराबीजम्| उपनाहः बहलं लेपं दत्त्वा चर्मादिभिरावृत्य व्याधियुक्तस्याङ्गस्य बन्धनम्; चर्मभिश्चोपनद्धव्य इत्यत्र उपनाहोऽनग्निस्वेदो(4) (4.`अयं चानग्निरस्वेदोऽतिबहलत्वेन शरीरोष्मरोधं कृत्वा स्वेदयति' इति %शिवदाससेनः|%) ग्राह्यः| गन्धैः सुगन्धिद्रव्यैरुपनाहो बन्धनीयः| उष्णवीर्यैरिति उष्णवीर्यमृगादिप्राणिप्रभवैः(5)| (5.`आनूपप्राणिभवानि चर्माणि प्रायेणोष्णवीर्याणि भवन्ति' इति %शिवदाससेनः|%) आविकशाटकः कम्बलः|| 35-37 ||
</14-35-37>

<14-38>
	रात्रौ बद्धं दिवा मुञ्चेन्मुञ्चेद्रात्रौ दिवा कृतम्|
	विदाहपरिहारार्थं, स्यात् प्रकर्षस्तु शीतले|| 38 ||

	उपनाहस्वेदे बन्धमोक्षावधिं दर्शयति---रात्रौ बद्धमित्यादि| दिवाकृतमित्यत्र `बन्धं' इति शेषः| विदाहः रक्तादिविदाहः| शीतले इत्यत्र `काले' इति शेषः| प्रकर्ष उक्ताद्बन्धनकालादधिककालत्वं बन्धनस्य|| 38 ||
</14-38>

<14-39-40>
	सङ्करः प्रस्तरो नाडी परिषेकोऽवगाहनम्|
	जेन्ताकोऽश्मघनः कर्षूः कुटी भूः कुम्भिकैव च|| 39 ||
	कूपो होलाक इत्येते स्वेदयन्ति त्रयोदश|
	तान् यथावत् प्रवक्ष्यामि सर्वानेवानुपूर्वशः|| 40 ||

	संप्रति साग्निस्वेदानां सङ्करादीनां लक्षणमभिधातुं सङ्करादीन् स्वेदान् नामतस्तावदुद्दिशति---सङ्कर इत्यादि| सङ्करादिशब्दाश्चायुर्वेदपरम्परासिद्धाः; तत्र क्वचिन्नाडीस्वेदादौ नाड्या प्रणीय इत्यन्वयोऽप्यनुसरणीयः, जेन्ताकादयश्चान्वयनिरपेक्षा एव|| 39 || 40 ||
</14-39-40>

<14-41>
	तत्र वस्त्रान्तरितैरवस्त्रान्तरितैर्वा पिण्डैर्यथोक्तैरुपस्वेदनं सङ्करस्वेद इति विद्यात्|| 41 ||

	पिण्डैर्यथोक्तैरिति तिलमाषादिपिण्डैस्तथा गोखरादिग्रन्थोक्तपुटकरूपैश्च पिण्डैः; स्वेदनमेवोपस्वेदनम्|| 41 ||
</14-41>

<14-42>
	शूकशमीधान्यपुलाकानां वेशवारपायसकृशरोत्कारिकादीनां वा प्रस्तरे कौशेयाविकोत्तरप्रच्छदेपञ्चाङ्गुलोरुबूकार्कपत्रप्रच्छदे वा स्वभ्यक्तसर्वगात्रस्य शयानस्योपस्वेदनं(1) (1.`शयनस्योपरि स्वेदनं' इति पा०|)प्रस्तरस्वेद इति विद्यात्|| 42 ||

	पुलाकः तुच्छधान्यम्| उत्कारिका माषादिकृतोत्काराकृतिव्यञ्जनविशेषः|(2) (2.`मांसादिकृतओ' इति पा०|) प्रस्तीर्यत इति प्रस्तरः शयनप्रमाणेन स्वेदवस्तूनां विस्तरणं, तस्मिन् प्रस्तरे| कौशेयाविकोत्तरप्रच्छदे कौशेयाविकपिहित इत्यर्थः| पञ्चाङ्गुल एरण्डभेदः|| 42 ||
</14-42>

<14-43>
	स्वेदनद्रव्याणां पुनर्मूलफलपत्रशुङ्गादीनां मृगशकुनपिशितशिरस्पदादीनामुष्णस्वभावानां वा यथार्हमम्ललवणस्नेहोपसंहितानां मूत्रक्षीरादीनां वा कुम्भ्यां बाष्पमनुद्वमन्त्यामुत्क्वथितानां नाड्या शरेषीकावंशदलकरञ्जार्कपत्रान्यतमकृतया गजाग्रहस्तसंस्थानया व्यामदीर्घया व्यामार्धदीर्घया वा व्यामचतुर्भागाष्टभागमूलाग्रपरिणाहस्रोतसा सर्वतो वातहरपत्रसंवृतच्छिद्रया द्विस्त्रिर्वा विनामितया वातहरसिद्धस्नेहाभ्यक्तगात्रो बाष्पमुपहरेत्; बाष्पो ह्यनृजुगामी(3) (3.`ह्यनूर्ध्वगामी' इति पा०|) विहतचण्डवेगस्त्वचमविदहन् सुखं स्वेदयतीति नाडीस्वेदः|| 43 ||

	स्वेदनेत्यादिना नाडीस्वेदमाह| स्वेदनद्रव्याणि स्वेदोपगगणोक्तानि इह च नाडीस्वेदक्वाथार्थमुक्तानि| शिरः पदं मस्तकम्| बाष्पमनुद्वमन्त्यामित्यनेन क्वथनकाले बाष्पो यथा न निर्याति तथा कर्तव्यमिति दर्शयति| उत्क्वथितानां बाष्पं स्नेहाक्तगात्रः(1) (1.`स्नेहाक्तगात्रस्य' इति पा०|) सन् नाड्या उपहरेदिति संबन्धः| नाडीकरणविधिमाह---शरेषीकेत्यादि| वंशदलो वंशविदलः|(2) (2.`वंशपत्रं' इति पा०|) गजाग्रहस्तसंस्थानत्वं नाड्या अग्र एव बोद्धव्यम्| व्यामः तिर्यग्विस्तृतबाहुद्वयप्रमाणं; व्यामदीर्घत्वं नाड्या बहलस्वेदे कर्तव्यम्| व्यामचतुर्थभागेन व्यामाष्टभागेन च मूले उग्रे च यथासंख्यं मानं नाड्या वेदितव्यं; परिणाहेन वेष्टनेन स्रोतो रन्ध्रं यस्याः सा तथा| यथोक्तनाडीकरणे गुणमाह---बाष्पो हीत्यादि| विहतचण्डवेगत्वं नाडीकाया दीर्घत्वेन वक्रत्वेन च बोद्धव्यम्|| 43 ||
</14-43>

<14-44>
	वार्तिकोत्तरवार्तिकानां पुनर्मूलादीनामुत्क्वाथैः सुखोष्णैः कुम्भीर्वर्षणिकाः(3) (3.`वर्षुलिका' इति च पा०|) प्रनाडीर्वा पूरयित्वा यथार्हसिद्धस्नेहाभ्यक्तगात्रं वस्त्रावच्छन्नं परिषेचयेदिति परिषेकः|| 44 ||

	परिषेकविधिमाह---वातिकेत्यादि| वातिकानि वातहराणि, उत्तरवातिकानि उत्तरवाते(4) (4.`उत्तरः प्रधानो वातो यत्र ईदृशो यो वातकफसंसर्गस्तत्र हितानि' इति %शिवदाससेनः|%) प्रधानवाते वातश्लेष्मणि हितानीह ग्राह्याणि| वर्षणिका अल्पघटी, `सहस्रधारा' इत्यन्ये; प्रणाडी वेणुनलनाड्याद्याः|| 44 ||
</14-44>
<14-45>
वातहरोत्क्वाथक्षीरतैलघृतपिशितरसोष्णसलिलकोष्ठकावगाहस्तु यथोक्त एवावगाहः|| 45 ||
	यथोक्त एवेति लोकप्रसिद्ध एव| अवगाहः अवगाहस्वेदः|| 45 ||
</14-45>

<14-46>
	अथ जेन्ताकं चिकीर्षुर्भूमिं परीक्षेत---तत्र पूर्वस्यां दिश्युत्तरस्यां वा गुणवति प्रशस्ते भूमिभागे कृष्णमधुरमृत्तिके सुवर्णमृत्तिके वा परीवापपुष्करिण्यादीनां जलाशयानामन्यतमस्य कूले दक्षिणे पश्चिमे वा सूपतीर्थे समसुविभक्तभूमिभागे सप्ताष्टौ वाऽरत्नीरुपक्रम्योदकात् प्राङ्मुखमुदङ्मुखं वाऽभिमुखतीर्थं कूटागारं कारयेत्, उत्सेधविस्तारतः परमरत्नीः षोडश, समन्तात् सुवृत्तं मृत्कर्मसंपन्नमनेकवातायनम्; अस्य कूटागारस्यान्तः समन्ततो भित्तिमरत्निविस्तारोत्सेधां पिण्डिकां कारयेदाकपाटात्, मध्ये चास्य कूटागारस्य चतुष्किष्कुमात्रं पुरुषप्रमाणं मृन्मयं कन्दुसंस्थानं बहुसूक्ष्मच्छिद्रमङ्गारकोष्ठकस्तम्भं सपिधानं कारयेत्; तं च खादिराणामाश्वकर्णादीनां वा काष्ठानां पूरयित्वा प्रदीपयेत्; स यदा जानीयात् साधु दग्धानि काष्ठानि गतधूमान्यवतप्तं च केवलमग्निना तदग्निगृहं स्वेदयोग्येन चोष्मणा युक्तमिति, तत्रैनं पुरुषं वातहराभ्यक्तगात्रं वस्त्रावच्छन्नं प्रवेशयेत्, प्रवेशयंश्चैनमनुशिष्यात्---सौम्य ! प्रविश कल्याणायारोग्याय चेति, प्रविश्य चैनां पिण्डिकामधिरुह्य पार्श्वापरपार्श्वाभ्यां यथासुखं शयीथाः, न च त्वया स्वेदमूर्च्छापरीतेनापि सता पिण्डिकैषा विमो