Book Name : तर्कभाषा प्रकाशिका Author : श्री मिश्रा केशव और गोवर्धन Commentator : श्री के. मिश्रपरिमल Publication : परिमल् पब्लिकेशन्स्, नई दिल्ली Year of Publishing : 2005 Project Name : Development of Tagged Corpora for Sanskrit (DTCS) CIIL Project Center : DEPARTMENT OF SANSKRIT STUDIES, SCHOOL OF HUMANITIES, UNIVERSITY OF HYDERABAD Typed by : Proofcheck by : Sandhi Splitted by : शिवानन्द शुक्ल Sandhichecked by : शिवानन्द शुक्ल Samasa Tagged by : शिवानन्द शुक्ल ?97. Tarka ? Bhasa श्री चिन्नं [चेन्न] भट्टविरचिता तर्कभाषाप्रकाशिका टीका | यस्य निःश्वसितं वेदाः+ यः+ वेदेभ्यः+अखिलं जगत् | निर्ममे तम्+अहं वन्दे विद्यातीर्थं महेश्वरम् || १ || सकृत्+नत्वा+अपि यं लोकः+ लभते शान्तिसंपदम् | स नः पायादपायेभ्यः+ योगानन्दनकेसरी || २ || भवसंचितपापौघविध्वंसनविचक्षणम् | विघ्नान्धकारभास्वन्तं विघ्नराजम्+अहं भजे || ३ || चिकीर्षितस्य ग्रन्थस्य निष्प्रत्यूहपरिपूरणाय शिष्टाचारपरिप्राप्तविशिष्टेष्टदेवताप्रणामं मनसा विधाय तत्र प्रेक्षावतां प्रवृत्तिसिद्धये विषयप्रयोजने निर्दिशन्+चिकीर्षितं प्रतिजानीते -- बालः+अपि यः+ न्यायनये प्रवेशम्+अल्पेन वाञ्छति+अलसः श्रुतेन | संक्षिप्तयुक्त्यन्विततर्कभाषा विरच्यते तस्य कृते मया+एषा | १ बालः+अपि यः+ इति | एषा मया प्रकाश्यते+ इति क्रियाकारकप्रयोजनम् | एषा+इति का+इति+आकाङ्क्षायाम्+आह ? तर्कभाषा+इति | तर्कशास्त्रे प्रमाणादयः पदार्थाः+ ईदृग्लक्षणा इयन्तः+ एव+इति तेषां स्वरूपकथनम् | यत्+वा तर्कशब्देन प्रमाणादयः पदार्थाः+ उपलक्ष्यन्ते | ते भाष्यन्ते यत्र यथा+इति वा सा तर्कभाषा+इत्यर्थः | कस्मै प्रकाश्यते+ इत्यतः+ आह ? तस्य कृते+ इति | कृते इति+अव्ययं तादर्थ्ये | 'काव्यं यशसे+अर्थकृते - इत्यत्र सांधिविग्रहके कृतं इति+एतत्+तथा व्याख्यातम् | यद्वा क्रियते+ इति कृच्छब्दः क्विबन्तः कर्मणि निष्पन्नः प्रयोजनवचनः | तथा च तस्य कृते+ इति तदर्थम्+इत्यर्थः | यत्तदोः+नित्य संबन्धात् तच्छब्दः+ यच्छब्दमपेक्षते+ इत्यतः+ आह ? यः+ इति | विशेष्यं निर्दिशति - बालः+ इति | प्रमाणादिपदार्थज्ञानशून्यः+तज्जिज्ञासुः+ग्रहणधारणादिपटु+बालशब्देन विवक्षितः न+अर्भकः | बालवत् प्रेमपूर्वकं बोधनार्थं बालपदप्रयोगः | ननु+अनाकाङ्क्षत+तत्प्रकाशनम्+अनुचितम्+इत्यतः+ आह ? वाञ्छति+इति | वाञ्छतेः सकर्मकत्वात् कर्माकाङ्क्षायाम्+आह ? प्रवेशम्+इति | कुत्र+इति+अपेक्षायां कथयति - न्यायनयः+ इति | नीयते ज्ञाप्यते विवक्षितः+अर्थः+ येन+इति करणव्युत्पत्त्या न्यायः+अनुमानम् | अतः+ एव+उक्तं भासर्वज्ञेन+अनुमाननिरूपणावसाने - 'सः+अयं परमः+ न्यायः' इति | नीयते प्रतिपाद्यते+अनेन न्यायः+ इति नयशब्दः शास्त्रवचनः | न्यायनयः+ न्यायशास्त्रम् | तत्प्रधानत्वात्+तद्व्यपदेशः+तस्मिन्+इति भावः | ननु न्यायशास्त्रे प्रवेशं वाञ्छति+इत्यतः+चिरंतनम्+एव निबन्धनं व्याख्यायताम् | किं कृतेन+अनेन नूतननिर्माणप्रयासेन+इत्यतः+ आह?अलसः+ इति | वाञ्छन्+अपि+अलसः | विस्तृतत्वात्+तत्र+अनधिकारी+इत्यर्थः | तर्हि कथम्+अत्र+अधिकारी भविष्यति+इत्यत्र कथयति - अल्पेन श्रुतेन+इति | श्रुतं श्रवणम् | भावे निष्ठा | नपुंसके भावे क्तविधानात् | 99. तत्र बहु श्रोतव्यम्+अत्र+अल्पश्रवणेन+इष्टसिद्धिः+इत्यर्थः | ननु बहुश्रवणसाध्यस्य अल्पश्रवणेन कथं सिद्धिः+इत्यतः+ आह ? संक्षिप्ये(प्ते)ति | तत्र यावान्+अर्थः प्रतिपादितः+तावान्+अत्र संक्षिप्य प्रकाश्यते+ इत्यर्थः | ननु संक्षिप्य प्रकाशने भूमिकाधारकवाक्यवत्+अनादरणीयता स्यात्+तत्र+आह ? युक्त्यन्विता+इति | प्रकाश्यते+ इत्यनेन शास्त्रस्थितम्+एव प्रकाश्यते न तु नूतनं किंचित्+उत्प्रेक्ष्यते+ इति प्रमाणमूलत्वेन+अस्य+अर्थवत्ता दर्शिता | अस्य ग्रन्थस्य प्रकरणत्वात्+शास्त्रस्य ये विषयप्रयोजने ते एव+अस्य+अपि+इति द्रष्टव्यम् | एतत्प्रकरणप्रवर्तके अवान्तरे विषयप्रयोजने तु+आद्यपद्येन निर्दिष्टे | प्रकाश्यमाना तर्कभाषा विषयः, बालं प्रति तत्प्रतिबोधनं प्रयोजनम् | ननु शास्त्रस्य+अपि के विषयप्रयोजने येन तद्विषयादिना+अस्य+अपि विषयादिमत्त्वं सिद्ध्येत्+इति+आशङ्क्य तद्विषयप्रयोजनप्रतिपादनपरं शास्त्रस्य+आदिमं सूत्रं पठति - प्रमाणेति | बह्वर्थसूचनात्+सूत्रम् | तत्+उक्तम्- अल्पाक्षरम्+असंदिग्धं सारवत्+विश्वतोमुखम् | अस्तोभम्+अनवद्यं च सूत्रं सूत्रविदः+ विदुः || इति | न्यायस्य न्यायशास्त्रस्य+इत्यर्थः | भीमः+ भीमसेन इत्यादिवत्+नामैकदेशेन नामग्रहणम् | शिष्यते शिष्येभ्यः+अनेन तत्त्वं प्रतिपाद्यते+ इति व्युत्पत्त्या शास्त्रं सूत्रसंदर्भः | अतः+ एव+अस्य सूत्रस्य तदादित्वव्यवहारः+ युज्यते | लोके सजातीयापेक्षया+एव तदादित्वव्यवहारदर्शनात्+इति | ननु तत्त्वज्ञानात्+निःश्रेयसाधिगमः+ इति+उक्तं तत्+अयुक्तम् | तस्य भावः+तत्त्वम्+इत्यादि | बहुविकल्पसंभवेन तत्त्वशब्दार्थस्य निश्चेतुम्+अशक्यत्वात् | किं च निःश्रेयसशब्देन+अपि किं विवक्षितम्+इति न ज्ञायते | पुत्रप्राप्त्यादिरूपस्य+अनेकस्य श्रेयसः+ विद्यमानत्वात् | तथा निःश्रेयसाधिगमः+ इत्युक्ते निःश्रेयसज्ञानं प्रतीयते | तत्+अनुपपन्नम् | साध्यसाधनभावादिसंबन्धम्+अन्तरेण+अन्यज्ञानात्+अन्यज्ञानायोगात् | इष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारयोः+एव पुरुषार्थत्वेन निःश्रेयसज्ञानस्य तदन्यतरत्वा(त्ता)भावेन+अपुरुषार्थत्वात्+चेत्+इमाम्+आशङ्कां मनसि परिवर्तमानां छेत्तुं प्रतिजानीते - अस्य+अर्थः+ इति | उच्यते+ इति शेषः | यथा भवदीयाशङ्का छिद्यते तथा+उच्यते+ इत्यर्थः | प्रतिज्ञातार्थम्+आह ? प्रमाणात्+इति | अनारोपितरूपत्वापरपर्यायं सम्यक्त्वं तत्त्वशब्दार्थः | अतः+ एव+उत्तरग्रन्थे वक्ष्यति - तत्त्वज्ञानं सम्यग् ज्ञानम्+इति - रूढिः+योगम्+अपहरति+इति न्यायेन+अवयवार्थानुस्यूतेः+अविवक्षितत्वात्+उक्तविकल्पावकाशः | निश्चितं श्रेयः+ निःश्रेयसं मोक्षः | तस्य+एव श्रेयस्त्वेन निश्चितत्वात् | इतरेषां श्रेयसां सातिशयत्वेन क्षयिष्णुत्वेन च तदाभासत्वात् | निःश्रेयसशब्दस्य+अकारान्तत्वं 'अचतुर' ? (पा. ५-४-७७) इत्यादिसूत्रे निपातनात् सिद्धम् | अधिगमः प्राप्तिः | न ज्ञानम् | अतः+ न+उक्तदोषप्रसङ्गः | तत्+अनेन प्रमाणादयः पदार्थाः प्रतिपाद्यत्वेन विषयः | तत्त्वज्ञानं मोक्षसाधनत्वात् प्रयोजनम् | तत्कामः+अधिकारी | शास्त्रस्य च पदार्थानां च प्रतिपाद्यप्रतिपादकभावः संबन्धः | शास्त्रस्य तत्त्वज्ञानस्य च कार्यकारणभावः, तत्त्वज्ञानस्य पदार्थानां विषयविषयिभावः+ इति+अनुबन्धचतुष्टयं प्रवृत्त्यङ्गं द्रष्टव्यम्+इति || 101. ननु प्रमाणादीनां तत्त्वज्ञानं प्रथमसूत्रपाठेन+एव जातम् | विदितपदपदार्थसंगतिकस्य पुंसः शब्दश्रवणात्+अर्थप्रतिपत्त्युपपत्तेः | अतः किमर्थम्+उत्तरग्रन्थसंदर्भः+ इत्यतः+ आह ? न च+इति | जातम्+अपि ज्ञानं लक्षणपरीक्षे विना निर्विचिकित्सं न भवति | अनधिगतार्थगन्तृप्रमाणम्+इति भाट्टाः कथयन्ति | अविसंवादि विज्ञानं प्रमाणम्+इति सौगताः | प्रमाकरणं प्रमाणम्+इति नैयायिकाः | इत्यादिना प्रकारेण प्रमाणादिशब्दार्थे वादिनां विवाददर्शनात् | अतः+तदर्थं लक्षणपरीक्षाप्रतिपादनपरेण+उत्तरग्रन्थजातेन भवितव्यम्+इत्यर्थः | उद्देशलक्षणपरीक्षाणां कर्तव्यम्+उक्तम् | प्राचीने ग्रन्थे तत्स्वकपोलकल्पितं न भवति किंतु भाष्यकारेण भाषितम्+इति भाषते - यत्+आह+इति | भाष्यकारः+ यत्+आह तत्+एव+उक्तं मया+अपि+इत्यर्थः | यत्+शब्दार्थम्+आह ? त्रिविधा+इति | तिस्रः+ विधा यस्याः सा तथा+उक्ता प्रवृत्तिः+व्यवहारः+ इत्यर्थः | ननु सर्वस्य+अपि शास्त्रस्य प्रवृत्तित्रैविध्यं किम्+अस्ति न+इति+आह - अस्य+इति | न+अन्यस्य+इत्यर्थः | ताः+ एव विधाः+ दर्शयति - उद्देशः+ इति | उद्देशः+ विभागः+ लक्षणं परीक्षा च+इति प्रवृत्तिचातुर्विध्ये वक्तव्ये त्रैविध्यकथनम्+अयुक्तम्+इति चेत्+न+एवम् | विभागस्य विशेषनाममात्रकीर्तनरूपत्वेन+उद्देशे+ एव+अन्तर्भावात् | अतः+त्रैविध्यकथनं युक्तम्+इति तात्पर्यम् | [सति] धर्मिणि धर्माः+चिन्त्यन्ते+ इति न्यायेन धर्मधर्मिणोः+धर्मिणि एव प्रधानत्वात्+धर्मिकीर्तनरूपस्य+उद्देशस्य प्रथमम्+उद्देशः+ युक्तः | परीक्षायाः+ लक्षणविचारात्मकत्वेन परीक्षायाः पूर्वं लक्षणस्य+उद्देशः | अनन्तरम्+अवशिष्टायाः परीक्षायाः+ उद्देशः+ इति विभागः | प्रथमोद्दिष्टस्य+उद्देशस्य प्रथमं लक्षणम्+आह ? उद्देशः+ इति | नाम्ना कीर्तनं लक्षणवाक्ये विद्यते | अतः+ नाम्ना कीर्तनम्+उद्देशः+ इति+उक्ते तत्र+अतिव्याप्तिः स्यात् | तन्निवारणार्थम्+उक्तं 102. नाममात्रेण+इति | लक्षणस्य त्रीणि दूषणानि विद्यन्ते | अव्याप्तिः+अतिव्याप्तिः+असंभवः+च+इति | लक्ष्यैकदेशे लक्षणस्य+अवर्तनम्+अव्याप्तिः | अलक्ष्ये लक्षणस्य प्रवर्तनम्+अतिव्याप्तिः | लक्षणस्य लक्ष्ये क्व+अपि+अवर्तनम्+असंभवः | तस्मात्+अतिव्याप्तेः+अपि दोषत्वात्+तन्निवृत्यर्थं लक्षणवाक्ये मात्रविशेषणं प्रक्षेप्तव्यम् | तर्हि उद्देशः कर्तव्यः+ इति+आकाङ्क्षायां प्रथमसूत्रे एव कृतः+ इति+आह ? तत्+च+इति | संकीर्तनापेक्षया तदिति नपुंसकलिङ्गनिर्देशः | लक्षणस्य लक्षणं लक्षयति - लक्षणम्+इति | असाधारणधर्मः+ इति+एव लक्षणस्य लक्षणम् | वचनग्रहणं प्रमादात्+लेखकदोषात्+वा समागतम् | तत्र धर्मः+ लक्षणम्+इति+उक्ते साधारणधर्मे+अतिव्याप्तिः | सजातीयविजातीयव्यावर्तकधर्मस्य+एव लक्षणत्वेन साधारणधर्मस्य तदभावात् | अतः+तदर्थम्+उक्तम् - असाधारणेति | लक्षणवाक्याभिप्रायेण वा वचनग्रहणस्य+उपपत्तिलक्षणं वाक्यम्+इत्यर्थः | तत्+उदाहृत्य दर्शयति - यथा+इति | असाधारणधर्मस्य लक्षणत्वं यथा स्पष्टं भवति तथा+उच्यते+ इत्यर्थः | अत्र सास्नादीत्यादिशब्देन लाङ्गूलककुदखुरविषाणानां ग्रहणम् | परीक्षायाः+ लक्षणम्+आह ? लक्षितस्य+इति | विचारः परीक्षा+इति लक्षणम् | अवशिष्टेन विचारम्+एव+अभिनीय दर्शयति - लक्षितस्य+इत्यादिना | इयता प्रबन्धेन+उपपादितं लक्षणपरीक्षयोः कर्तव्यत्वं निगमयति तेन+इति | येन कारणेन प्रथमसूत्रे उद्देशमात्रस्य कृतकत्वात्+अवशिष्टे लक्षणपरीक्षे तेन कारणेन+इत्यर्थः | ननु प्रमाकरणम्+इति प्रमाणस्य प्रथमं लक्षणं कथ्यते | तत्+न घटते | प्रमेयादीनाम्+अनेकेषां पदार्थानां सद्भावात् | अथ सूत्रकारेण प्रथमम्+उद्दिष्टत्वात् उद्देशानुसारेण लक्षणं वक्तव्यम्+इति | यस्य विद्यमानत्वात्+च प्रथमम्+उच्यते इति चेत् तर्हि सूत्रकारः+ वा किम्+इति प्रमेयाद्यनुद्देशेन प्रमाणं प्रथमम्+उद्दिष्टवान् | सत्यम् | मानाधीना मेयसिद्धिः+इति न्यायेन सूत्रकारेण प्रथमम्+उद्दिष्टं तदनुसारेण प्रमाणलक्षणं प्रथमम्+उच्यते+ इति+आह ? तत्र+अपि+इति | तेषु प्रमाणादिपदार्थेषु+इत्यर्थः | तावच्छब्दः क्रमार्थः | क्रमेण प्रमेयादेः+अपि लक्षणं लक्ष्यते+ इति+अभिप्रायः | प्रमाकरणम्+इति प्रमायाः+ यत्+करणं तत्+प्रमाणम् | अत्र च प्रमीयते येन तत्+प्रमाणम्+इति करणव्युत्पत्तिः+आश्रयणीया | ननु प्रमितिः प्रमाणम्+इति भावव्युत्पत्तिः अप्रमितिरूपस्य+अपि चक्षुरादेः प्रमाकरणत्वाभ्युपगमात् | प्रमितिः प्रमाणम्+इत्युक्ते बोधस्वभावस्य+एव प्रमाणत्वं स्यात्+न+अबोधस्वभावस्य | तस्मात्+बोधस्वभावस्य च+अबोधस्वभावस्य च प्रमाणत्वम्+अस्ति+इति करणव्युत्पत्तिः+एव+आश्रयणीय+इति पूर्वापरपर्यालोचनविधुरं मन्दं प्रति लक्ष्यलक्षणविभागं करोति - तत्र+इति | तत्र लक्षणवाक्ये प्रमाकरणम्+इत्यनेन लक्षणं निर्दिश्यते | प्रमाणम्+इत्यनेन लक्ष्यम्+इत्यर्थः | ननु प्रमाकरणं चेत् प्रमाणं तर्हि तस्य फलं वक्तव्यम् | यद्यत्करणं तत्+तत्+फलवत्+इति व्याप्तेः सद्भावात् इति+अभिप्रायेण शङ्कते - ननु+इति | नियमः+ व्याप्तिः+इत्यर्थः | परिहरति - सत्यम्+इति | अर्धाङ्गीकारे सति+अशब्दः प्रयोज्यः | नियमः+अङ्गीक्रियते वक्तव्यत्वं न+अङ्गीकृतम्+उक्तत्वात्+इति+अभिप्रायः | फलशब्दस्य+अपि+अर्थः+ न ज्ञायते इति वदन्तं प्रति+आह ? फलं साध्यम्+इति | फलनिष्पत्तौ+इति+अस्मात्+धातोः+निष्पन्नत्वात् फलशब्दस्य साध्यत्वम्+अर्थ इत्यर्थः | अत्र+अनुरूपं दृष्टान्तं स्फुटम्+आचष्टे - छिदाकरणस्य+इति | छिदा द्वैधीभावः+ इति भावः | प्रमास्वरूपम्+अजानानः+तज्जिज्ञासुः पृच्छति- 104. का पुनः+इति | प्रमा कीदृशी+इत्यर्थः | प्रमाणलक्षणनिरूपणवेलायां प्रमाप्रश्नस्य कः प्रसङ्गः+ इत्यतः+ आह ? यस्याः+ इति | सा प्रमा पृच्छ्यते+ इति पूर्वेण+अन्वयः | उत्तरं वक्तुं प्रतिजानीते - उच्यते+ इति | प्रमालक्षणम्+आह ? यथार्था+इति | यथार्थः+च+असौ+अनुभवः+च+इति समानाधिकरणसमासः | न तु यथार्थशब्दस्य 'अव्ययं विभक्ति-' इत्यादिसूत्रेण | अव्ययीभावसमासे+अलिङ्गम्+अव्ययम्+इति न्यायेन विशेष्यनिघ्नता न+अस्ति+इति चेत्+मा+एवम् | यथा+असादृश्ये इति+उत्तरसूत्रेण सादृश्यव्यतिरिक्तेषु योग्यतावीप्सापदार्थानतिवृत्तिलक्षणेषु यथार्थेषु वर्तमानस्य यथाशब्दस्य+अव्ययीभावस्य विहितत्वात् | अत्र च सादृश्यस्य विवक्षितत्वात्+अर्थस्य+अनुभवस्य च+अबाधितत्वं सादृश्यम् | तथा च+अयम्+अर्थः संपन्नः | यथा सदृशः+अबाधितः+अर्थः+ यस्य स तथा+उक्तः | तेन यथार्थत्वम्+अर्थाव्यभिचारित्वम्+अर्थक्रियाकारिविषयत्वं च+इत्यादिविकल्पः पराकृतः | केचित्+तु यथार्थत्वं संबन्ध(न्धि)विशेषणविशिष्टविषयत्वम्+इति+आचक्षते | यथार्थपदव्यावर्त्त्यम्+आह ? यथार्थेति | अनवधारणं ज्ञानं संशयः | मिथ्याध्यवसायः+ विपर्ययः | व्याप्यारोपे व्यापकारोपः+तर्कः+तज्जनितं ज्ञानम्+आहार्यारोपरूपत्वेन+अयथार्थम्+एव तेषां निरासः+ व्यावृत्तीक्रियते+ इत्यर्थः | अनुभवपदकृत्यम्+आह ? अनुभवः+ इति | स्मृतेः+निरासः+ इति पूर्वेण+अन्वयः | अनुभवशब्दार्थम्+आह ? अनुभवः+ इति | स्मृतित्वानधिकरणं ज्ञानम्+अनुभवः+ इति भावः | प्रमास्वरूपम्+अवगतं करणस्वरूपं न+अवगम्यते+ इति पृच्छति - किं पुनः+इति | सार्वपार्षदं व्याकरणम्+इति न्यायेन व्याकरणसूत्रेण+उत्तरम्+आह ? साधकेति | 'अतिशायने तमबिष्ठनौ' - इति+अतिशायने 105. तमब्विधानात् | तमप्प्रत्ययस्य+अर्थं वदन् विवक्षितम्+अर्थम्+आह ? अतिशयितम्+इति | क्रियाप्रसिद्धौ यत्प्रकृष्टोपकारकं तत्+करणम्+इत्यर्थः | अन्ये तु साक्षात्कर्त्रधिष्ठिततम्+असाध्यं यत्क्रियासाधकं तत् करणम्+इति संगिरन्ते | ननु 'ण्वुल्तृचौ-' इति सूत्रेण कर्तरि ण्वुल्प्रत्ययस्य विहितत्वात्+साधयती+इति व्युत्पत्त्या साधकत्वं कर्तृरेव+एपपद्यते | कर्ता च+अत्र प्रमाता+एव | अतः करणस्य साधकत्वम्+एव न+अस्ति | साधकतमत्वं तु दूरापास्तम्+एव+इति+आशङ्क्य 'क्रियां कुर्वत्+ हि कारकम्' इति न्यायेन सर्वेषां कारकाणां स्वव्यापारापेक्षया कर्तृत्वसंभवात् करणस्य+अपि कारकत्वापरपर्यायं साधकत्वं संभवति+इति+अभिप्रायेण परिहरति - प्रकृष्टं कारणम्+इति | ननु साधकशब्दार्थमजानानं प्रति कारणशब्देन+अर्थः कथ्यते तत्+असंगतम् | साधकशब्दवत् कारणस्य+अपि+अप्रसिद्धत्वात् | प्रसिद्धेन हि+अप्रसिद्धं बोधनीयम्+अतः+तेन तद्बोधनम्+अयुक्तम्+इति+आशयेन+आशङ्कते - ननु+इति | परिहरति - उच्यते+ इति | कारणस्य लक्षणम्+आह ? यस्य+इति | पूर्वभावः+ नियतः+अवश्यंभावी | अनन्यथासिद्धः प्रकारान्तरेण+उपयुक्तः+ न भवति+इत्यर्थः | लक्षणस्य लक्ष्यानुगतिं दर्शयति - यथा+इति | ननु यस्य कार्यात् पूर्वभावः+अस्ति तत्कारणम्+इति+एतावत्+अस्तु किं नियतग्रहणेन+इति+आशङ्क्य तावति+उक्ते दैवात्+आगते रासभादौ+अतिव्याप्तिः स्यात् | अतः+तन्निवारणार्थं नियतग्रहणं कृतम्+इति+आह ? यद्यपि+इत्यादिना न+असौ नियतः+ इति+अन्तेन | अनन्यथासिद्धपदेन तन्तुगतरूपादौ+अतिव्याप्तिः+निरस्ता+इति दर्शयितुं तन्तुगतरूपादौ+उक्तलक्षणसद्भावं दर्शयति - तन्तुरूपस्य+इति | तन्तुगतरूपादेः+इत्यर्थः | ननु तन्तुगतरूपादौ कारणलक्षणम्+अस्ति चेत्+तर्हि पटादिकं प्रति+अपि तन्तुरूपादेः कारणत्वम्+अस्तु+इति शङ्क्यते - किं तु+इति | अन्यथा- 106. सिद्धत्वात्+न+एतत्कारणम्+इति+आह ? अन्यथा+इति | अन्यथासिद्धत्वे हेतुम्+आह ? पटरूपा+इति | ननु तन्तुरूपं पटं प्रति पटरूपं च प्रति कारणं भवतु कः+ दोषः+ इति+आह ? पटं प्रति+अपि+इति | समर्थाल्पकल्पना कल्पनालाघवम्, समर्थानल्पकल्पना कल्पनागौरवम् | तत्र केवलं तन्तुभिः+एव पटोत्पत्त्युपपत्तौ तद्गतरूपस्य+अपि कारणत्वकल्पनायां कल्पनागौरवदोषः स्यात् | तत्+उक्तं वाचस्पतिमिश्रैः - 'कल्पनालाघवं यत्र तं पक्षं रोचयामहे | कल्पनागौरवं यत्र तं पक्षं न सहामहे ||' इति || उक्तं कारणलक्षणं निगमयति तेन+इति | येन कारणेन रासभादिव्यावृत्तये तन्तुरूपादिव्यावृत्तये च नियतानन्यथासिद्धपदाभ्यां भवितव्यं तेन कारणेन+इत्यर्थः | अनन्यथासिद्धः+च+असौ नियतः+च स च+असौ पूर्वभावः+च सः+अस्य+अस्ति+इति+अनन्यथासिद्धनियतपूर्वभावि | ननु 'न कर्मधारयात्+मत्वर्थीय-' इति विद्यमानत्वात्+कथम्+इत्थं कथ्यतः+ इति चेत्+न | तस्य+असार्वत्रिकत्वेन 'कोकप्रीतिचकोरपारणपटुज्योतिष्मती लोचने' इत्यादिवदुपपत्तेः | तस्य भावः+तत्त्वम्+इति भावः | ईदृशः प्रयोगश्चिन्त्यः+ इति व्याकरणपारीणाः+ भणन्ति | ननु यस्य कार्यात् पूर्वभावः+ इत्यादिना कारणस्य लक्षणम्+उक्तं तत्र+अवधिभूतकार्यापरिज्ञाने+अवधिमत्+कारणम्+अपि दुर्विज्ञानं स्यात्+इति+आशङ्क्य तत्परिज्ञानार्थं कार्यलक्षणम्+आह ? अनन्यथासिद्धेति | पश्चाद्भावि कार्यम्+इत्युक्ते दैववशात् पश्चाद्भाविनि रासभादौ+अतिव्याप्तिः स्यात्+अतः+ उक्तम् - नियतेति | तावति+उक्ते तन्त्वपेक्षया पटगतरूपस्य+अपि कार्यता स्यात् तन्निवृत्त्यर्थम्+उक्तम् - अनन्यथासिद्धेति | तस्य भावः+तत्त्वं कार्यत्वम्+इत्यर्थः | 107. स्वाभिमतं कारणलक्षणम्+उक्त्वा परोदीरितं कारणलक्षणं दूषयितुम्+अनुभाषते - यत्+तु+इति | यत्+तु+इत्यत्र+तस्य यत्+शब्दस्य तत्+अयुक्तम्+इति+उत्तरत्र स्थितेन तच्छब्देनान्वयः | तुशब्दः पूर्वस्मात्+वैषम्यं द्योतयतिः स च नामग्रहणयोग्यः+अपि न भवति+इति सूचयितुं कश्चित्+इति+उक्तम् | यच्छब्दार्थम्+आह ? कार्यानुकृतेति | कार्येण+अनुकृतौ+अनुविहितौ+अन्वयव्यतिरेकौ तौ यस्य तत्+तथा+उक्तम् | पटलक्षणं कार्यं हि तन्तुलक्षणकारणान्वयव्यतिरेकौ+अनुविधत्ते | तस्मिन् सति तद्भावः+अन्वयः, तस्मिन्+असति तदभावः+ व्यतिरेकः+ इत्यर्थः | अनुभाषितं दूषयति - तत्+अयुक्तम्+इति | यत्+तु त्वया+उक्तं तत्+अयुक्तम्+इत्यर्थः | ननु तन्त्वादिलक्षणेषु कारणेषु लक्षणस्य सद्भावात् कथं तत्+अयुक्तम्+इति+उक्तम्+इति+आशङ्क्य सर्वकारणानुगमाभावात्+अव्याप्तम्+इदं लक्षणम्+इति वक्तुं तत्र युक्तिम्+आह ? नित्यविभूनाम्+इति | नित्यत्वं कालतः+ व्यतिरेकाभावे हेतुः+उक्तः | विभुत्वं देशतः+ व्यतिरेकाभावे | ततः+च शब्दादिकं प्रति कारणत्वेन प्रसिद्धस्य व्योमादेः+अकारणत्वम्+अनिष्टम्+इत्यर्थः | कारणं विभजते - तत्+च+इति | चकारः पक्षान्तरव्यावृत्यर्थः | तत्+अनेन निमित्तोपादानकारणद्वयवादः+ निराकृतः | कथं त्रैविध्यम्+इत्यतः+ आह ? समवायी+इति | समवायिकारणम्+असमवायिकारणं निमित्तकारणम्+इति त्रिविधं कारणम्+इत्यर्थः | प्रधानत्वेन प्रथमं समवायिकारणस्य तत्प्रत्यासन्नत्वेन+अनन्तरम्+असमवायिकारणस्य पश्चात्+अवशिष्टस्य निमित्तकारणस्य+उद्देशः | यथा+उद्देशं समवायिकारणस्य लक्षणम्+आह ? तत्र+इति | तत्र तेषु कारणेषु+इत्यर्थः | तत्+उदाहृत्य दर्शयति - यथा तन्तवः+ इति | तन्तवः समवायिकारणम्+इति लिङ्गवचनव्यत्ययः+ नित्यनपुंसकत्वेन जात्यभिप्रायेण च वेदाः प्रमाणम्+इत्यादिवत्+द्रष्टव्यः | लक्षणानुगतिं दर्शयति - तन्तुषु+एव+इति | हि प्रसिद्धौ | ननु पटः स्वोत्पत्तिवेलायां कारणत्रयसंबद्धः+ एव+उत्पद्यते | ततः+च+एकत्र समवैति न+अन्यत्र+इति+एतत्+वैषम्यं कथम्+उपपद्यते+ इति+आशयेन+आशङ्कते - ननु+इति | अर्धाङ्गीकारेण परिहरति - सत्यम्+इति | संबद्धत्वे समाने+अपि+एकत्र समवायलक्षणेन संबन्धेन संबन्धः, अपरत्र संयोगलक्षणेन+इति वैषम्यम्+अस्ति+इति वक्तुं संबन्धद्वैविध्यम्+अभिधत्ते - द्विविधः+ इति | ते एव द्वे विधे दर्शयति - संयोगः+ इति | प्रत्यक्षत्वेन प्रसिद्धं संयोगं प्रथमम्+उद्दिश्य समवायनिरूपणाधीननिरूपणत्वेन संयोगं परित्यज्य समवायस्य प्रथमं लक्षणम्+आह - तत्र+अयुतसिद्धयोः+इति | संयोगस्य लक्षणम्+आह - अन्ययोः+इति | युतसिद्धयोः संबन्धः संयोगः+ इति+अर्थः | 'यु मिश्रणामिश्रणयोः' इत्यस्य धातोः प्रतियोगितदभाववाचकत्वेन तयोः+अर्थयोः कतरस्मिन्+अर्थे पर्यवसानम्+इति+अभिप्रायेण पृच्छति - कौ+इति | अमिश्रणार्थत्वम्+अत्र विवक्षितम्+इति+आह ? ययोः+मध्ये+ इति | संबन्धः+ हि संबन्धिभ्यां भिन्नः+तदाश्रितः+च+एकः+च+इति | संबन्धस्य द्विनिष्ठत्वात्+ ययोः संबन्धिनोः+मध्ये एकः संबन्धि+अपरं संबन्धिनम्+आश्रित्य+एव+अवतिष्ठति तौ+अयुतसिद्धौ | अपृथक्+सिद्धौ+इत्यर्थः | अस्मिन्+अर्थे ग्रन्थान्तरसंवादं दर्शयति - तत्+उक्तम्+इति | अयुतसिद्धौ+उदाहृत्य दर्शयति - यथा+इति | तन्त्वादिः+अवयवः, पटादिः+अवयवी | रूपादिः+गुणः, पृथिव्यादिः+गुणी | उत्क्षेपणापक्षेपणादिरूपा क्रिया, तदाधारः क्रियावान् | सत्ता द्रव्यत्वादिः+जातिः, पृथिव्यादिः+व्यक्तिः | पञ्चमपदार्थः+ व्यावर्तकशिरोमणित्वेन प्रसिद्धः+ यावन्नित्यद्रव्यवृत्तिः+यः सः+ विशेषः, नित्यानि तु द्रव्याणि पृथिव्यप्तेजोवायुरूपाः+चतुर्विधाः परमाणवः, आकाशकालदिगात्ममनांसि | ननु तन्तवः 109. पटव्यतिरेकेण+अन्याश्रिता अवतिष्ठन्ते | तत्+कथम्+अयुतसिद्धत्वं तन्तुपटयोः+इति+आशङ्क्य पटः+तन्तुव्यतिरेकेण न+अवतिष्ठते+ इति परिहरन् पञ्चसु स्थलेषु+अपृथक्सिद्धत्वं दर्शयति - अवयव्यादयः+ इति | किं सर्वदा+इत्थम्+अवतिष्ठन्ते | न+इति+आह ? अविनश्यन्ते+ इति | विनश्यन्तः कथम्+इति+आह ? विनश्यत्+इति | विनश्यन्ति+अवस्था येषां ते तथा+उक्ताः | विनश्यताम्+आश्रयम्+अन्तरेण+अवस्थानम्+उदाहरणमुखेन दर्शयति - यथा+इति | अथ का+इयं विनश्यत्ता+इत्यतः+ आह ? विनश्यत्ता+इति | विनश्यतां भावः+ विनश्यत्ता | विनाशे ध्वंसे यानि कारणानि तेषां सामग्री पौष्कल्यं तस्य संनिधिः+एव सांनिध्यम्+इत्यर्थः | ननु+अवयवावयव्यादीनाम्+अयुतसिद्धत्वम्+अस्तु तन्तुपटयोः किम्+आयातम्+अतः+ आह ? तन्तुपटौ+इति | फलितम्+आह ? तेन+इति | येन+अवयवावयविभावः+तेन+इत्यर्थः | तत्र हेतुम्+आह ? अयुतसिद्धत्वात्+इति | ननु तन्तुपटवत् पटतुर्योः+अपि किं समवायः+अस्ति | न+इति+आह ? पटतुर्योः+इति | पटतुर्योः+तथा न भवतीत्यर्थः | कुत इति+आह ? अयुतेति | अयुतसिद्ध्यभावम्+एव दर्शयति - न हि तुरी+इति | तुरीपटौ परस्परपरिहारेण पृथगाश्रयाश्रितत्वेन पृथक्सिद्धौ+इत्यर्थः | कः+तर्हि तुरीपटयोः संबन्धः+ इत्यतः+ आह ? अतः+ इति | यतः+तौ पृथक्सिद्धावतः+ इत्यर्थः | उपपादितं पटस्य तन्तुसमवेतत्वं निगमयति - तत्+एवम्+इति | तत्+तस्मात् कारणात्+एवम्+उक्तया रीत्या पटः+तन्तुसमवेतः+ न तुर्यादिसमवेतः+ इति भावः | एवम्+अपि तन्तूनाम्+एव समवायिकारणत्वं कथम्+इति+आशङ्क्य समवायिकारणलक्षणयोगात्+इति व्यक्तम्+उक्तं तल्लक्षणं स्मारयति - यत्+समवेतम्+इति | परमप्रकृतम्+उपसंहरति - अतः+ इति | समवायिकारणलक्षणयोगात्+इत्यर्थः | एवकारः+ व्यवच्छेदं दर्शयति - न तुर्यादीति | ननु तन्तुवत्पटः+अपि किं समवायिकारणं भवति? पटः स्वगतरूपादिकं प्रतीत्य+आह ? पट+च+इति | उक्तं न्यायम्+अन्यत्र+अपि+अतिदिशति - एवं मृत्पिण्डः+ इति | समवायिकारणलक्षणयोगात्+मृत्पिण्डः+ घटं प्रति समवायिकारणम् घटः+च स्वगतरूपादिकं प्रतीत्यर्थः | ननु घटस्य तद्गतरूपादेः+च समानसमयोत्पन्नत्वेन पूर्वापरभावनिबन्धनः कार्यकारणभावः+ न संभवति+इति शङ्कते - ननु यदा+वा+इति | यदा यस्मिन् काले तदा तस्मिन् काले+ इत्यर्थः | अस्तु समानकालीनं जन्म ततः किम्+इत्यतः+ आह - अतः+ इति | समानग्रामाः+ वयम्+इत्यादिवत्+अत्रत्यः समानशब्दः+ एकतावचनः एककालीनत्वात्+इति+अर्थः | एककालीनत्वेन कार्यकारणभावाभावे दृष्टान्तम्+आह ? सव्येतरेति | वामदक्षिणविषाणवत्+इति+अर्थः | तत्र हेतुम्+आह ? पौर्वापर्येति | पूर्वं च+अपरं च पूर्वापरे तयोः+भावः पौर्वापर्यं तदभावात् | पूर्वभावि कारणम्, पश्चाद्भावि कार्यम्+इति वक्तव्यम् | एककालीनयोः+तयोः पूर्वापरभावात् कार्यकारणभावः+ न संभवति+इत्यर्थः | ननु घटादिः स्वगतरूपादिकं प्रति कारणं न संभवति+इति चेत्+मा भूत्+नाम समवायिकारणं तु भवतु+इति+आशङ्क्य+आह ? अतः+ इति | कारणत्वाभावात्+इति+अर्थः | कारणत्वाभावे समवायिकारणस्य का हानिः+इत्यतः+ आह ? कारणेति | कारणत्वसामान्याभावे तद्विशेषरूपत्वं समवायिकारणत्वं न संभवति | प्रमाणत्वाभावे प्रत्यक्षत्वादिवत्+इति+अर्थः | 111. परिहारं वक्तुं प्रतिजानीते - अत्र+इति | अस्मिन्+चोद्ये परिहारः+ उच्यते+ इत्यर्थः | यदवादि पूर्ववादिना समसमयजातत्वेन पूर्वापरभावाभावात् कार्यकारणभावः+ न+अस्ति+इति तत्र मूले कुठारं निदधाति - न गुणेति | कथं तर्हि जन्म+इति शङ्कते - किं तु+इति | भिन्नकालं जन्म+इति+आह ? द्रव्यम्+इति | ननु त्वया+उच्यते भिन्नकालीनं जन्म+इति मया+उच्यते समानकालीनम्+इति जन्म केवलं वाचि कलहः+ वर्तते किम्+अत्र विनिगमकम्+इति+आशङ्क्य समानकालोत्पत्त्यङ्गीकारे बाधकसद्भावाद्भिन्नकालोत्पत्तिः+अङ्गीकर्तव्या+इति+आह ? समानकालोत्पत्तौ+इति | अभ्युपगम्यमानायाम्+इति शेषः | सर्वकारणमेलनं सामग्री+इत्यर्थः | अयं गुणः+असौ गुणवान्+इति प्रत्यक्षेण+उपलभ्यमानः+ भेदः+ न स्यात्+इति+अर्थः | एकसामग्रीकत्वे+अपि कार्यभेदः+ भवतु+इति+आशङ्क्यमानं प्रति+आह ? कारणभेदेति | अत्रत्यः कारणशब्दः सामग्रीवचनः | अनेककारणजन्यस्य+अपि पटस्य+एकत्वदर्शनात् कारणभेदनियतः कार्यभेदः+ न भवति किं तु सामग्रीभेदनियतः | अयं भावः - दृश्यमानः कार्यभेदः सामग्रीभेदव्याप्तः सन् सामग्रीभेदम्+अवगमयति यथा+अग्निव्याप्तः+ धूमः+अग्निम्+इति | उपपादितं घटस्य रूपादिकं प्रति समवायिकारणत्वम्+उपसंहरति - तस्मात्+इति | भिन्नकालोत्पत्तेः साधितत्वात् पूर्वभावित्वेन कारणं यत्समवेतम्+इत्यादिलक्षणयोगात् समवायिकारणम्+अपि भवति+इत्यर्थः | अस्मिन् पक्षे सामग्रीभेदाभावे कार्यभेदः+ न स्यात्+इति दोषः+ भाषितः सः+अपि न+अस्ति सामग्रीभेदसद्भावात्+इति+आह ? तदा+इति | घटस्य रूपादिकं प्रति कारणत्वपक्षः+ इत्यर्थः | सामग्रीभेदसद्भावं दर्शयति - घटः+ हि+इति | कुतः+ इति+आशङ्क्य कारणत्वे पूर्वभावित्वं कार्यत्वे पश्चाद्भावित्वं वक्तव्यं तदभावात्+इति+आह ? एकस्य+इति | ननु+एकस्य+अपि पूर्वत्वम्+अपरत्वं वा+अस्तु कः+ दोषः+ इति+आशङ्क्य भेदसमानाधिकरणत्वात्+एकस्मिन् वस्तुनि पूर्वापरभावः+ न संभवति+इति+आह - 112. न हि+इति | ननु घटः+ घटं प्रति कारणं मा भवतु स्वरूपादिकं प्रति किं न भवति | भवति+एव पूर्वभावित्वात्+इति+आह ? स्वगुणान्+इति | ननु घटस्य स्वगतगुणान् प्रति कारणत्वार्थं प्रथमे क्षणे यदि निर्गुणत्वं कक्षीक्रियते तर्हि तस्य+अचाक्षुषत्वम्+अद्रव्यत्वं च+इति दोषद्वयं प्रादुःष्यात्+इति शङ्कते - ननु+एवं सति+इति | घटस्य निर्गणत्वे सति प्रथमे क्षणे घटः+चक्षुर्जन्यज्ञानविषयः+ न स्यात्+इति+अर्थः | तत्र हेतुम्+आह ? अरूपिद्रव्यत्वात् | द्रव्यत्वात्+इत्युक्ते चक्षुषा गृह्यमाणे पटादौ+अनैकान्तिका स्यात् | अतः+ उक्तम्+अरूपीति | अरूपित्वात्+इत्युक्ते रूपरहिते चक्षुषा गृह्यमाणे च रूपादौ व्यभिचारः+तदर्थम्+उक्तं द्रव्यत्वात्+इति | तत्र दृष्टान्तम्+आह ? वायुवत्+इति | तर्हि कथंभूतं द्रव्यं चाक्षुषं भवति+इति+अपेक्षायाम्+आह ? तदा+एव+इति | परमाणुद्व्यणुकयोः+अद्भूतरूपत्वे+अपि चाक्षुषत्वाभावात्+महत्वे सति+इति+उक्तम् | महत्त्वे+अपि व्योमादेः+अचाक्षुषत्वात्+रूपवत्+इति+उक्तम् | महत्त्वे रूपवत्त्वे सति तप्तजलस्थितस्य+अग्नेः+चाक्षुषत्वाभावात्+उद्भूता+इति+उक्तम् | न केवलं घटस्य निर्गुणत्वे चाक्षुषत्वाभावः+ दोषः+ द्रव्यत्वाभावे+अपि स्यात्+इति+आह ? अद्रव्यं च+इति | कुतः+ इति+आह ? गुणाश्रयत्वेति | ननु मा+अस्तु गुणाश्रयः+, द्रव्यं तु स्यात्+इति+आशङ्क्य द्रव्यलक्षणाभावात्+द्रव्यं न संभवति+इति+आह ? गुणाश्रये+ इति | त्वदुक्तयोः+र्दोषयोः+मध्ये प्रथमस्य दोषत्वम्+एव न+अस्ति | प्रामाणिकपरित्यागाप्रामाणिकस्वीकारयोः+अन्यतरस्वीकारत्वाभावात् | द्वितीयः+तु दोषः परिह्रियते+ इति+अभिप्रायेण परिहरति - 113. सत्यम्+इति | अचाक्षुषत्वापादनस्य दोषत्वं न+अस्ति+इति+आह ? प्रथमे+ इति | परमसूक्ष्मपदेन परमाण्वादिवत्+इन्द्रियग्रहणानर्हत्वं विवक्ष्यते तदा ग्रहणाभावे का हानिः | न किंचित्+अनिष्टम्+इत्यर्थः | ननु प्रथमे क्षणे चक्षुषा न गृह्यते चेत्+तर्हि कदा गृह्यते+ इति बुभुत्सायाम्+इत्थं निर्णयः+ इति+आह ? तेन+इति | येन कारणेन ग्रहणानर्हत्वेन+अग्रहणं न दोषः+तेन+एतत्+वक्ष्यमाणं व्यवस्थितं निश्चितम्+इत्यर्थः | एतच्छब्दार्थम्+आह ? निर्गुणः+ एव+इति | उत्पन्नं द्रव्यं क्षणम्+अगुणं तिष्ठति+इति न्यायेन प्रथमं निर्गुणम्+एव+उत्पद्यते | तदा ग्रहणयोग्यत्वाभावात्+न गृह्यते | द्वितीयादिक्षणेषु ग्रहणयोग्यतया गृह्यते+ इत्यर्थः | यत्+आपादितम्+अद्रव्यत्वं तत्+तु न+अस्ति+एव+इति+आह ? न च+इति | तत्र हेतुम्+आह ? समवायिकारणम्+इति | प्रथमे क्षणे घटस्य पश्चाद्भाविनः स्वगुणान् प्रति समवायिकारणत्वेन द्रव्यलक्षणयोगात्+द्रव्यत्वम्+उपपद्यते+ इति भावः | गुणाश्रयत्वलक्षणेन+अपि भवितव्यम्+इति चेत्+तत्+अपि+अस्ति+इति+आह ? योग्यतया+इति | गुणाश्रयत्वं नाम गुणात्यन्ताभावानधिकरणत्वं तस्य सद्भावा(तत्संभवा)त्+इति भावः | समवायिकारणं सप्रपञ्चं निरूप्य क्रमप्राप्तसमवायिकारणं निरूपयितुम्+उपक्रमते - असमवायी+इति | समवायिकारणप्रत्यासन्नम्+असमवायिकारणम्+इत्युक्ते तन्तुरूपादौ+अतिव्याप्तिः | पटसमवायिकारणतन्तुसमवेतत्वात् | अतः+ उक्तम् - अवधृतसामर्थ्यम्+इति | तन्तुरूपादेः पटरूपजननोपक्षीणत्वेन+अवधृतसामर्थ्यभावाभावात्+अवधृतसामर्थ्यम्+असमवायिकारणम्+इति+उक्ते निश्चितकरणत्वे तन्त्वादौ+अतिव्याप्तिः | अतः+ उक्तं समवायिकारणप्रत्यासन्नम्+इति | तन्त्वादेः पटादिकं प्रति समवायिकारणत्वेन तत्प्रत्यासन्नवत्वाभावात्+इति भावः | किमत्र+उदाहरणं तत्र+आह ? यथा+इति | तन्तुसंयोगे लक्षणसद्भावं दर्शयति - तन्तुसंयोगस्य+इति | तन्तूनां गुणित्वात् संयोगस्य च गुणत्वात् तन्तुसमवेतः संयोगः कारणलक्षणलक्षितत्वात्+च कारणं तस्मात्+असमवायिकारणम्+इत्यर्थः | पटरूपस्य किम्+असमवायिकारणम्+इति+आकाङ्क्षायाम्+आह ? तन्तुरूपम्+इति | ननु तन्तुरूपस्य कारणत्वसद्भावे+अपि तन्तुसमवेतत्वेन समवायिकारणसमवेतत्वाभावात्+असमवायिकारणत्वं न संभवति+इति+अभिप्रायेण शङ्कते - ननु पटेति | परिहरति - मा+एवम्+इति | तत्र हेतुम्+आह ? समवायी+इति | प्रत्यासत्तिः+द्विधा | कारणैकार्थप्रत्यासत्तिः कार्यैकार्थप्रत्यासत्तिः+च+इति | तत्र तन्तुसंयोगवत् स्वकार्येण पटेन सह+एकस्मिन्+तन्तुलक्षणे+अर्थे प्रत्यासत्त्यभावे+अपि तन्तुरूपस्य पटरूपं प्रति कारणेन पटेन सह+एकस्मिन्+तन्तुलक्षणे+अर्थे प्रत्यासत्तिसद्भावात् समवायिकारणप्रत्यासन्नत्वं युज्यते+ इति भावः | निमित्तकारणस्य लक्षणम्+आह ? निमित्तेति | कारणं निमित्तकारणम्+इत्युक्ते समवायिकारणे तन्त्वादौ+अतिव्याप्तिः+तदर्थम्+उक्तम् - यत्+न समवायिकारणम्+इति | तावति+उक्ते तन्तुसंयोगादौ+अतिव्याप्तिः | अतः+ उक्तम् - न+अपि+असमवायिकारणम्+इति | कारणपदं विहाय तावत्युक्ते रासभादौ+अतिव्याप्तिः | अतः+ उक्तम् - कारणम्+इति | कारणलक्षणलक्षितम्+इत्यर्थः | किम्+अत्र+उदाहरणं तत्र+आह ? यथा+इति | ननु+उक्तं त्रिविधकारणं सर्वस्य+अपि कार्यस्य किं विद्यते न वा+इति विषये निर्णयम्+आह ? तत्+एतत्+इति | तल्लक्षितम्+एतत्+उदाहृतं त्रिविधं समवायिकारणादिभेदेन त्रिप्रकारं कारणं भावानां भावरूपाणां कार्याणाम्+एव+उपपद्यते+ इत्यर्थः | भावत्वं नाम नञर्थानुल्लिखितधीविषयत्वम् | अभावस्य तु कथम्+इत्यतः+ आह ? अभावस्य+इति | 115. निमित्तम्+एव इतरत् कारणद्वयं न+अस्ति+इत्यर्थः | कुतः+ इत्यतः+ आह ? तस्य+इति | अभावस्य समवेतत्वाभावेन यत्समवेतम्+इत्यादिना लक्षितं समवायिकारणं न संभवति | अतः+ एव तत्प्रत्यासत्त्यभावात्+असमवायिकारणम्+अपि न भवति | मुद्गरप्रहारादिनिमित्तमात्रजन्यः+ घटादिप्रध्वंसः+ इत्यर्थः || अभावस्य समवेतत्वाभावे हेतुम्+आह ? समवायस्य+इति | समवायस्य द्वयोः+भावयोः+धर्मत्वेन+अभावस्य समवायासंभवात्+इति+अर्थः | तत्+अलं प्रसक्तानुप्रसक्त्या प्रकृतम्+अनुसरामि+इति+अभिप्रायेण प्रकृतम्+अनुसरन्+उक्तं कारणलक्षणं निगमयति - तत्+एतस्य+इति | यस्मात् कारणात्करणलक्षणान्तर्गततया प्रसक्तं कारणस्वरूपं निरूपितं तत्+तस्मात्+कारणात्+एतस्य पूर्वोक्तस्य त्रिप्रकारस्य कारणस्य मध्ये यत्कारणं कथम्+अपि केन+अपि प्रकारेण+अतिशयसहितं तत्+एव करणम्+इत्यर्थः | कथम्+अपि+इति वदतः+अयम्+अभिप्रायः - प्रमातृप्रमेययोः सतोः+अपि यदभावात्+प्रमानुत्पादकत्वं सः+अतिशयः | यदनन्तरं प्रतिपत्तेः+जन्म च+असतः साधारणकारणता वा प्रमाकरणानुग्राहकत्वं वा+अव्यभिचारितार्थत्वं वा+इत्यादयः प्रकाराः सूरिभिः+उत्प्रेक्षिताः | तत्र केन+अपि प्रकारेण+इति स्वाभिमतम्+अतिशयं स्वयम्+एव स्पष्टीकरिष्यति+अविलम्बेन प्रमोत्पादकत्वम्+अतिशयः+ इति | प्रमालक्षणं निगमयति - तेन+इति | येन कारणेन प्रमाकरणे निरूपिते तेन | एवम्+उक्तया रीत्या लक्षणं व्यवस्थितम्+एव निश्चितम्+एव+इत्यर्थः | किं तल्लक्षणं तत्र+आह ? प्रमा+इति | ननु लक्षणान्तरे परिपन्थिनि जाग्रति कथमस्य व्यवस्थितत्वम्+इति+आशङ्क्य पराभिमतं प्रमाणलक्षणम्+अनूद्यावद्यति - यत्+तु+इत्यादिना तत्+न+इति+अन्तेन | सर्वे गत्यर्था, ज्ञानार्थाः+ इति न्यायेन+अनधिगतस्य+अज्ञातस्य+अर्थस्य गन्तृ अवभासकम्+अज्ञातार्थावगाहि ज्ञानं प्रमाणं प्रमितिः | अन्यथा स्मृतेः+अपि प्रामाण्यप्रसङ्गात्+इति शङ्कितुः+अभिप्रायः | ननु तृन्नन्तत्वेन 'न लोकाव्ययनिष्ठाखलर्थतृनाम्' इति षष्ठीप्रतिषेधात्+च+षष्ठीसमासासंभवः | तृजन्तत्वे तु तृजकाभ्यां कर्तरी+इति षष्ठीसमासस्य+एव प्रतिषेधः+ इति चेत्+मा+एवम् | उभयत्र कृद्योगलक्षणायाः षष्ठ्याः प्रतिषेधे+अपि शेषलक्षणां षष्ठीम्+आदाय समाससिद्धेः+इति | तत्+न+इति+उक्तं तत्र युक्तिं वक्ति - एकस्मिन्+इति | धारारूपेण वहन्ति+इति धारावाहीनि धारावाहीनि+एव धारावाहिकानि | स्वार्थे कः प्रत्ययः | न च ज्ञाते ज्ञानं न+उत्पद्यते इति युक्तम् | सामग्र्याः प्रतिबन्धाभावात् | जातम्+अपि ज्ञानं प्रमाणं न भवति ज्ञातुः+अनपेक्षितत्वात्+इति चेत्+न | प्रामाण्यस्य तदायत्तत्वाभावात् | अनिच्छतः+अपि पथि गच्छतः पुंसः+ दुर्गन्धज्ञानादौ तथात्वदर्शनात् | न च स्मृतेः प्रामाण्यप्रसङ्गः | अनुभवपदेन व्यावृत्तिसिद्धेः+इति संतोष्टव्यम्+आयुष्मता+इति | ननु घटस्य+एकत्वे+अपि विशेषणीभूतानां कालकलारूपाणां क्षणानाम्+अन्योन्यत्वेन तद्विशेषण(णा?)विशिष्टविषयाणि+अपि ज्ञानान्यनधिगतार्थानि भविष्यन्ति+इति शङ्काम्+अनूद्य पराकरोति - न च+इति | तत्र हेतुम्+आह ? सूक्ष्मा+इति | सूक्ष्मकालभेदग्रहाभ्युपगमे दोषम्+आह ? भेदग्रहः+ इति | क्रिया क्रियातः+ विभागः+ 117. विभागात् पूर्वसंयोगनाशः उत्तरसंयोगोत्पत्तिः+इति न्यायेन प्रसिद्धकालभेदानां क्रियादिसंयोगान्तानां चतुर्णां शतपत्रशतं मया सूच्या युगपद्भिन्नम्+इति यौगपद्याभिमानः सर्वलोके प्रसिद्धः+ न स्यात्+इति भावः | ननु प्रमाकरणं प्रमाणम्+इति+उक्तं तत्र किं करणम्+इति+अपेक्षायां साधकतमं करणम्+इति+उक्तम् | ततः+च सर्वेषां कारणानां क्रियाप्रसिद्ध्यै व्यापारित्वाविशेषात्+ व्यापारवत्+करणम्+इति व्यापारवत्त्वेन कर्त्रादिवैलक्षण्यस्य दुर्ज्ञानत्वात् संदिहानः पृच्छति - ननु+इति | उत्तरम्+आह ? उच्यते+ इति | प्रमातरि सति प्रमा भवति न भवति च, प्रमेये सति+अपि भवति न भवति च | इन्द्रियसंयोगादौ तु सति भवति+एव+इति+अनेन+अतिशयेन प्रमात्रादिवैलक्षण्यस्य सिद्धेः+तस्य+एव करणत्वं न+अन्यस्य+इत्यर्थः | उपपादितम्+अर्थम्+उपसंहरति - अतः+ इति | यतः कर्त्रादिवैलक्षण्यं निरूपितम्+अतः प्रमाकरणत्वात्+इन्द्रियसंयोगादिः+एव+अर्थः प्रमाणम्+इत्यर्थः | इन्द्रियसंयोगादिः+इति | इन्द्रियं च संयोगः+च तावादी यस्य सः+ तथा+उक्तः | आदिशब्देन निर्विकल्पकज्ञानादि गृह्यते | पुल्लिङ्गत्वनिर्वाहाय+अर्थशब्दः+अध्याहर्तव्यः | प्रमाणसामान्यलक्षणं सप्रपञ्चम्+अभिधाय विशेषलक्षणानि वक्तुं विभजते - तानि+इति | प्रमाकरणत्वलक्षणेन लक्षितानि+इत्यर्थः | तान्+एव चतुरः प्रकारान् भगवदक्षपादसूत्रसंवाददर्शनेन द्रढयति - तथा च+इति | सूत्रम्+अपि प्रमाणचतुष्टयं प्रतिपादयति+इत्यर्थः | प्रमाणचतुष्टयप्रतिपादकं सूत्रं पठति - प्रत्यक्षेति | प्रमाणप्रमेयेत्यादिना प्रथमसूत्रेण षोडश पदार्थान्+उद्दिश्य तत्त्वज्ञानात्+मोक्षप्राप्तिः+भवति+इति+अभिधाय(प्रायः?)तत्तत्त्वज्ञानं कथं मोक्षं साधयति+इति+अपेक्षायां 'दुःखजन्मप्रवृत्तिदोषमिथ्याज्ञानानाम्+उत्तरोत्तरापाये तदनन्तराभावात्+इति' द्वितीयसूत्रेण यदा तत्त्वज्ञानात्+मिथ्याज्ञानम्+अपैति तदा मिथ्याज्ञानापाये दोषाः अपयान्ति तदपाये प्रवृत्तिः+अपैति तदपाये जन्म+अपैति जन्मापायात्+एकविंशतिप्रभेददुःखोच्छेदलक्षणः+ मोक्षः सेत्स्यति+इति प्रतिपाद्य भगवता गौतमेन प्रथमोद्दिष्टस्य प्रमाणपदार्थस्य प्रत्यक्षानुमानेत्यादिना+अनेन तृतीयसूत्रेण विभागः कृतः | अतः+चत्वारि+एव प्रमाणानि | न त्रीणि न+अपि पञ्च विभागस्य न्यूनाधिकसंख्याव्यवच्छेदपरिच्छेदकत्वात् | अन्यथा लक्षणचतुष्टयाभिधानात्+एव प्रमाणचतुष्टयसिद्धेः+विभागस्य वैफल्यप्रसङ्गात्+इति भावः | इतरप्रमाणमूलत्वेन ज्येष्ठत्वात् प्रत्यक्षस्य प्रथमं पृथक् प्रमाणत्वेन प्रसिद्धत्वात्+विप्रतिपन्नपुरुषप्रतिपादकत्वेन प्रधानत्वात्+अनन्तरम्+अनुमानस्य तदनु प्रत्यभिज्ञानप्रत्यक्षरूपत्वात्+उपमानस्य+अनुमानान्तर्भावनिराकरणार्थं सूत्रकारेण+अनुमानानन्तरम्+उपदिष्टत्वात्+च+उपमानस्य पश्चाच्छब्दस्य+उद्देशः+ इति विवेकः | ननु प्रत्यक्षम्+इत्यत्र कः समासः | यद्यक्षमक्षं प्रति वर्तते इति+उपकुम्भादिवत्+अव्ययीभावः+ विधीयते तदा विशेष्यनिघ्नता भज्येत | अथ 'कुगतिप्रादयः' इति प्रतिगतमक्षं प्रत्यक्षम्+इति तत्पुरुषः+ इष्यते | एवम्+अपि 'परवत्+लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः' इति सः+ दोषः+तदवस्थः+ एव+इति चेत् पीतपातञ्जलजलानाम्+एतत्+चोद्यं चमत्कारं न करोति | वार्तिककृता कात्यायनेन तत्र+एवं 'प्राप्तापन्नालंपूर्वगतिसमासेषु प्रतिषेधः' इति परवल्लिङ्गतायाः प्रतिषेधेन+अभिधेयलिङ्गतोपपत्तेः+चक्षुरादौ प्रत्यक्षशब्दस्य गोपङ्कजादिवत्+रूढ्या वृत्त्युपपत्तेः+इति | तत्+अलं विस्तरेण संग्रहव्याख्याने इति प्रत्यक्षस्य लक्षणं वक्तुम्+आकाङ्क्षाम्+उद्भावयति - किं पुनः+इति | पुनःशब्दः+ वाक्यालङ्कारे | प्रत्यक्षस्य लक्षणम्+इति प्रश्नस्य+अर्थः | तल्लक्षणम्+अभिधत्ते - साक्षात्कारिणि+इति | साक्षात्कारिणी च+असौ प्रमा च सा तथा+उक्ता | स्त्रियाः पुंवद्भाषितपुंस्कादनङ् | समानाधिकारे स्त्रियाम्+अपूरणीप्रियादिषु इति पुंवद्भावः | तस्याः करणं प्रत्यक्षम्+इत्यर्थः | कीदृशी सा साक्षात्कारिणी प्रमा+इति जिज्ञासायाम्+आह ? साक्षात्कारिणि+इति | ननु+इन्द्रियजन्यत्वम्+अनुमित्यादीनाम्+अपि+अस्ति ज्ञानमात्रस्य मनोजन्यत्वात्+इति चेत् तत्+असारम् | अज्ञानकरणजन्यज्ञानानुवृत्तः+ ज्ञानकरणजन्यव्यावृत्तौ धर्मविशेषः साक्षात्तत्त्वम्+इति निरुच्यमानत्वात्+इति | साक्षात्कारिप्रमायाः+ भेदम्+आह ? सा+इति | कुतः+ द्वैविध्यम्+इत्यतः+ आह ? सविकल्पकेति | सकलव्यवहारनिदानत्वेन प्रसिद्धस्य सविकल्पकस्य प्रथमम्+उद्देशः | निर्विकल्पकज्ञानानङ्गीकारे संबन्धिदर्शनात् संबन्ध्यन्तरे स्मृतिः+उत्पद्यते+ इति न्यायेन वाचकशब्दस्मरणभावात् सविकल्पकम्+एव न+उदयम्+आसादयेत्+इति द्वैविध्यसिद्धिः+इति भावः | तत्करणभेदम्+आह ? तस्याः करणम्+इति | कथं त्रयः प्रकाराः+ इति+आशङ्क्य तान्+एव प्रकारान् दर्शयति - कदाचित्+इत्यादिना | कदा+इन्द्रियं करणम्+इति बुभुत्सायाम्+आह ? यदा+इति | इन्द्रियस्य निर्विकल्पकप्रमां प्रति कारणत्वं दर्शयिष्यन् ज्ञानोत्पत्तिप्रक्रियां प्रदर्शयितुं प्रतिजानीते 120. - तथाहि+इति | प्रक्रियां दर्शयति - आत्मा+इति | सुषुप्त्यवस्थायां मनसः सर्वाणीन्द्रियाणि परिहृत्य पुरीतति वर्तमानत्वेन प्रलीनमनस्कस्य+आत्मनः+ ज्ञातृत्वाभावात्+आत्ममनःसंयोगेन भवितव्यम् | सति+अपि+आत्ममनःसंयोगे स्वप्नावस्थायाम्+उपरतेन्द्रियग्रामस्य बाह्यविषयज्ञानाभावात्+इन्द्रियाणां च मनसः+च संबन्धेन भवितव्यम् | सति+अपि+एतस्मिन् सर्वस्मिन् बाह्यार्थस्य च+इन्द्रियस्य च संबन्धाभावे प्रतीत्यनुदयात्+चतुर्णां संबन्धेन भवितव्यम्+इति भावः | ननु चक्षुरुन्मीलनसमयानन्तरम्+अनेकयोजनस्थितमार्तण्डमण्डलम्+उपलभ्यते | तथा च राजमन्दिरे भेर्यां ताड्यमानायां स्वमन्दिरमध्यमध्यासीनस्य पुंसः शब्दप्रतिपत्तिः संजायते | तथा पण्यवीथ्यां पर्यटतः पुष्पवाटिकास्थितपुष्पगन्धोपलब्धिः+दृश्यते | तत्+कथम्+इन्द्रियार्थयोः संबन्धः+ इति+उच्यते+ इति+आशङ्क्य+आह ? इन्द्रियाणाम्+इति | विमतानि+इन्द्रियाणि प्राप्य प्रकाशकानि बाह्येन्द्रियत्वात् | त्वगिन्द्रियवत् | दृष्टः+ हि लाघवातिशयेन तेजसः+ वेगातिशयः+ यदुदयाचलचूडावलम्बिनि+एव मयूखमालिनि भुवनोदरेषु+आलोकः प्रसरीसरीति | तद्वत्+नयनोन्मीलनान्तरं नयनरश्मयः सूर्यमण्डलं प्राप्य+एव प्रकाशयन्ति | तथा वीचीतरङ्गन्यायेन कर्णपथप्राप्तस्य+एव शब्दस्य+उपलब्धिः | तथा गन्धाधारत्वेन स्थितानां पुष्पावयवानां घ्राणस्य च संबन्धे सति+एव गन्धोपलम्भसंभव इति न काचित्+अनुपपत्तिः+इति भावः | किम्+अतः+ यदि+एवं तत्र+आह ? ततः+ इति | यतः+ इन्द्रियार्थयोः संनिकर्षः साधितः+ततः+अर्थसंबद्धेन+इन्द्रियेण निर्विकल्पकं 121. ज्ञानं जन्यते+ इति योजना | निर्विकल्पकस्य स्वरूपम्+आह ? वस्तुमात्रेति | वस्त्ववगाहित्वं सविकल्पके+अपि+अस्ति+इति तन्निवृत्यर्थं मात्रग्रहणम् | मात्रवचोर्थम्+आह ? नाम+इति | नाम संज्ञा | जातिः+ब्राह्मणत्वादिः | आदिशब्देन गुणक्रियादीनां ग्रहणम् | तेषां योजना विशेषणत्वेन संबन्धः | तेन हीनं तद्रहितम्+इत्यर्थः | निर्विकल्पकज्ञानम्+अभिनीय दर्शयति - किंचित्+इदम्+इति | ननु+इन्द्रियस्य करणत्वं वक्तुम्+उपक्रम्य ज्ञानोत्पत्तिप्रकारः कथं कथ्यते+ इत्यत्र+आह ? तस्य+इति | निर्विकल्पकज्ञानस्य+इत्यर्थः | अत्र दृष्टान्तम्+आह ? छिदिक्रियायाः+ इति | व्यापारवद्धि करणम्+इति सद्भावाद् व्यापारः+ वक्तव्यः+ इत्यतः+ आह ? इन्द्रियार्थेति | तज्जन्यः+तज्जन्यजनकः+अवान्तरव्यापारः इन्द्रियजन्यः+ इन्द्रियार्थसंनिकर्षः+ इन्द्रियजन्यज्ञानजनकः | फलकरणयोः+मध्ये वर्तमानत्वात्+अवान्तरत्वम् | यथा+आहुः | 'अन्तराले तु यः+तत्र व्यापारः कारकस्य सः | ' इति | अत्र+अपि दृष्टान्तम्+आह ? छिदाकरणस्य+इति | किम्+अत्र फलं तत्र+आह ? निर्विकल्पकः+ इति | तत्करणस्य तत्+एव फलम्+इति+एतत् कुत्र दृष्टम्+इत्यत्र+आह ? परशोः+इति | इन्द्रियस्य सव्यापारफलस्य करणत्वम्+अवसितम् | इन्द्रियार्थसंनिकर्षस्य किम्+अवान्तरव्यापारीकृत्य किं वा फलम्+उद्दिश्य करणत्वम्+इति जिज्ञासते - कदा+इति | यदा सविकल्पकं ज्ञानम्+उत्पद्यते तदा+इन्द्रियार्थसंनिकर्षः करणम्+इति+अन्वयः | कदा तत्+च ज्ञानम्+उत्पद्यते+ इत्यतः+ आह ? निर्विकल्पकेति | तत्+अनेन निर्विकल्पकस्य ज्ञानस्य करणत्वम्+उक्तं भवति | अन्यथा संज्ञास्मरणभावे 'न+अगृहीतविशेषणा विशेष्ये बुद्धिः+उत्पद्यते' इति 122. न्यायेन सविकल्पकस्य+उत्पादः+ न स्यात्+इति | तस्य स्वरूपम्+आह ? विशेषणेति | कानि तानि विशेषणानि+इत्यतः+ आह ? नामेति | अभिनीय दर्शयति - डित्थः+अयम्+इति | अत्र करणव्यापारफलानि क्रमेण विविनक्ति - तदा+इत्यादिना | ज्ञानस्य करणत्वम्+उक्तं तत् कदा+इति+आकाङ्क्षति - कदा पुनः+इति | गुणवति+उपादेयत्वबुद्धिः+उत्पद्यते, दोषवति हेयत्वबुद्धिः तदुभयाभाववति+उपेक्षणीयताबुद्धिः+इत्यर्थः | अत्र करणव्यापारफलानि विविनक्ति - तदा+इत्यादिना | ननु+एकस्मिन् पक्षे सविकल्पकहानोपादानादिबुद्धिषु सर्वत्र+इन्द्रियस्य+एव करणत्वम्+उपपद्यते न संनिकर्षादेः | स्वाङ्गम्+अपि+अवधायकम्+इति न्यायेन+अन्तरालिकस्य तस्य व्यापारवत्त्वोपपत्तेः+इति+आशङ्क्य+अपरितोषात् पक्षान्तरं लक्षीकरोति - कश्चित्+आह+इति | करणस्य भेदम्+अभिधाय संनिकर्षस्य भेदम्+आह ? इन्द्रियार्थयोः+इति | तान्+एव षट् प्रकारान् दर्शयति - तत्+यथा+इति | द्रव्यस्य सर्वाश्रयत्वेन प्रधानत्वात्+तत्संबन्धस्य संयोगस्य प्रथमं ग्रहणम्+अनन्तरं तदाश्रितगुणसंबन्धस्य ततः+तदाश्रितसामान्यसंबन्धस्य ततः+ भावधर्मस्य समवायस्य पश्चात्+तदाश्रितसामान्यसंबन्धस्य+अन्ते विशेषणविशेष्यभावस्य+इति विवेकः | अत्र संयोगसमवाययोः+मुख्यः संबन्धव्यवहारः संबन्धः+ हि+इत्यादिलक्षणसद्भावात् | तदभावे+अपि+अन्यत्र+उभयत्र दत्तपदत्वादिसंबन्धव्यपदेशः+ इति | संयोगस्य साक्षात्कारिप्रमाहेतुत्वं कदा+इत्यतः+ आह ? यदा+इति | घटः+ विषयः+ यस्य तत्+तथा+उक्तम् | अत्र किम्+इन्द्रियं कः+ वा विषयः कः+ वा संबन्धः+ इति+अपेक्षमाणं प्रति+आह ? तदा+इति | चक्षुर्घटयोः संबन्धः संयोगः+ इति+उक्तं तत्र+उपपत्तिम्+आह ? अयुतेति | चक्षुर्घटयोः परस्परपरिहारेण पृथक्+आश्रयाश्रितत्वात्+इति भावः | त्रिपुटीप्रत्यक्षवादिनः प्राभाकराः+ आत्मनः स्वप्रकाशसंविदाश्रयत्वेन प्रत्यक्षत्वम्+आचक्षते | स्वप्रकाशचिद्रूपत्वेन+अपरोक्षत्वम्+आत्मनः+ वदन्ति अनिर्वचनीयवादिनः+ वेदान्तिनः | तन्मतद्वयं निराकर्तुम्+आह ? एवम्+इति | यथा घटस्य ग्राह्यत्वम्+अस्ति+एवम्+आत्मनः+अपि+इति+एवंशब्दार्थः | आत्मविषयं ज्ञानम्+अभिनीय दर्शयति - अहम्+इति | अत्र किम्+इन्द्रियं कः+ वा+अर्थः कः+तयोः संबन्धः+ इत्यत्र आह ? तदा+इति | इदम्+अत्र+आकूतम् - न तावत् स्वप्रकाशसंविदाश्रयत्वेन+आत्मनः प्रसिद्धिः, संविदः स्वप्रकाशकत्वासिद्धेः | विषयविषयिज्ञानेनात्मनः+ भासमानतानुपपत्तेः+च | न हि+अन्यविषयज्ञाने+अन्यस्य स्फुरणं संभवति | स्फुरणे वाच्ये तदवेद्यत्वप्रसङ्गात् 'यस्यां संविदि यः+अर्थः+अवभासते स तस्याः+ विषयः' इति शालिका-(क?) नाथस्य वचनात् | घटज्ञानवान्+अहम्+इति ज्ञानाश्रयत्वेन सर्वानुभवसिद्धतया कुतश्चित्+रूपत्वम्+आत्मनः कुतस्तरां स्वप्रकाशकत्वं कुतस्तमां स्वप्रकाशत्वेन+अपरोक्षत्वम् | अत्र+अयं पुरुषः स्वयंज्योतिः+इत्याद्यागमात्+आत्मनः स्वप्रकाशकत्वम्+एव+अवगच्छामि+इति चेत्+मा+एवं मंस्थाः | अनुभवविरोधेन ग्रावप्लवनादिवाक्यवत्+उपचरितार्थत्वात्+इति+अलम्+अतिप्रसङ्गेन | द्वितीयस्य संबन्धस्य साक्षात्कारिप्रमाहेतुत्वं दर्शयति - यदा चक्षुरादिना+इति | प्रथमेन+आदिशब्देन घ्राणरसनत्वगिन्द्रियाणां ग्रहणम् | द्वितीयेन गन्धरसस्पर्शानाम्+इति | सुखादिग्रहणे+अपि+अयम्+एव संबन्धः+ इति+आह ? एवम्+इति | ननु परिमाणादिग्रहणे+अपि+एतावता+एव कारणेन+अलं किम् | न+इति+आह ? घटगतेति | 124. चतुष्टयसंनिकर्षः+ इति चतुर्णाम्+इन्द्रियतदवयवार्थतदवयवानां परस्परसंबन्धे संबन्धाः+ अपि चत्वारः+ भविष्यन्ति+इत्यर्थः | ननु संयुक्तसमवायेन+अलं किं चतुष्टयसंनिकर्षेण+इति+आशङ्क्य तदभावे परिमाणग्रहणाभावात्+अन्वयव्यतिरेकाभ्याम्+अवधृतसामर्थ्येन कारणत्वम्+अङ्गीकरणीयम्+इति+आह ? सति+अपि+इति | अयम्+आशयः | वृक्षवाटिकायां पर्यटतः पुरुषस्य+उच्चतरशिखरिशिखरमध्यमध्यासीने शाखिनि किम्+अयं पुरुषद्वयम्+ आहोस्वित्+गजदघ्नः+ उत तालमात्रः+ इति संदेहः+ जायते | नयनरश्मीनाम्+अन्तराले विशीर्णावयवानाम्+अर्थप्राप्त्यभावात् तन्निकटम्+अटतः संदेहः+ एव न+उदयम्+आसादयेत् इति चतुष्टयसंनिकर्षसंभवेन+अयम्+एतावत्+परिमाणः+ इति+अवधारणसंभवात् | अतः+तद्भावाभावानुविधायिनः कारणत्वं सिद्धम्+इति चतुष्टयसंनिकर्षम्+उदाहृत्य दर्शयति - यथा+इति | तृतीयस्य संबन्धस्य+अपरोक्षप्रमाहेतुत्वप्रकारं दर्शयति - यदा पुनः+इति | तत्र+उपपत्तिं कथयति - यतः+ इत्यादिना | चतुर्थस्य संबन्धस्य+अपरोक्षप्रमाहेतुत्वं जिज्ञासते - कदा+इति | उत्तरम्+अभिधत्ते - यदा+इति | कर्णशष्कुल्यवच्छिन्नं नभः श्रोत्रम् | शब्दः+अपि तद्गुणः | अतः+तयोः समवायः | शब्दस्य गुणत्वे+अनुमानम्+अभिधीयते | शब्दः+ गुणः सामान्यवत्त्वे सति+अस्मदादिबाह्येन्द्रियग्राह्यत्वात् | रूपादिवत् | शब्दः क्वचित्+आश्रितः+ गुणत्वादिति+अनेन पृथिव्याद्याश्रयत्वानुपपत्तौ+आकाशाश्रयत्वे सिद्धे सः+ च गुणत्वावान्तरजात्या स्वसमानजातीयगुणवता+इन्द्रियेण गृह्यते | बाह्येन्द्रियग्राह्यविशेषगुणत्वात् | रूपादिवत् | ततः+च श्रोत्रसमवायात्+शब्दगुणोपपत्तिः+इति | शब्दत्वादिग्रहणं पञ्चमसंबन्धात्+इति+आह ? यदा पुनः+इत्यादिना | 125. 'भावान्तरम्+अभावः+ हि कयाचित्+तु व्यपेक्षया | ' इति+अभावाख्यः पदार्थः+ एव न+अस्ति+इति प्रभाकरादयः प्रवदन्ति | तन्मतं प्रतिक्षेप्तुं षष्ठसंबन्धात्+अभावस्य ग्रहणाकाङ्क्षां दर्शयति - कदा पुनः+इति | उत्तरम्+आह ? यदा+इत्यादिना | अभावग्रहणम्+अभिनीय दर्शयति - इह भूतले+ इति | व्यावर्तकं विशेषणं व्यावर्त्यं विशेष्यम् | घटः+ न+अस्ति+इत्युक्ते कुत्र+इति+आकांक्षायाम्+इह भूतले इति+उच्यते | तत्र भूतलस्य व्यावर्तकत्वात्+विशेषणता, घटाभावस्य व्यावर्त्यत्वात्+विशेष्यता | अघटं भूतलम्+इत्यत्र तु घटाभावस्य व्यावर्तकत्वात्+विशेषणता+इति | भूतलस्य व्यावर्त्यत्वात्+विशेष्यता+इति | अभावाभावे अभावशब्दप्रत्यययोः+निरालम्बनत्वप्रसङ्गात्+अभावः+अभ्युपगन्तव्यः+ इति भावः | तत्+अनेन+अभावस्य षष्ठप्रमाणगम्यत्वं प्रति+उक्तम् | तस्य पृथक्प्रमाणत्वाभावात्+इति | आत्मनि सुखाद्यभावग्रहणम्+अस्मात्+एव संबन्धात्+इति+आह ? यदा पुनः+इत्यादिना | आत्मनि सुखं न+अस्ति+इति विशेष्यत्वेन ग्रहणम्+इति | गकारे घत्वाभावः केन संबन्धेन गृह्यते+ इति+अपेक्षायां समवेतेन विशेषणविशेष्यभावेन+इति+आह ? यदा+इति | घत्वरहितः+ गकारः+ इति विशेषणत्वेन, गकारे घत्वं न+अस्ति+इति विशेष्यत्वेन ग्रहणम्+इत्यर्थः | ननु+इतरत्र+अपि+अभावग्रहणं प्रदर्श्यताम्+इति+आशङ्क्य सर्वं प्रदर्शितप्रायम्+एव+इति मत्त्वा निगमयति - तते+एवम्+इति | तत् तस्मात्+समानन्यायत्वात्+एवम्+उक्तया रीत्या संक्षेपतः सामान्येन पञ्चविधसंबन्धसंबद्धविशेषणविशेष्यभावेन संबन्धेन+अभावग्रहणम्+उक्तं भवति | अवशिष्टं बुद्धिमता स्वयम्+ऊहितुं शक्यम् | रसत्वरहितं घटरूपम् | रूपे रसत्वं न+अस्ति+इति संयुक्तसमवेतविशेषणविशेष्यभावेन+अभिन्नं रूपत्वम् | 126. रूपत्वे भेदः+ न+अस्ति+इति संयुक्तसमवेतसमवेतविशेषणविशेष्यभावेन+अभिन्नं गत्वं गत्वे भेदः+ न+अस्ति+इति समवेतसमवेतविशेषणविशेष्यभावेन ग्रहणम्+इति भावः | समवायस्य+अप्रत्यक्षत्वमन्ये मन्यन्ते तन्मतं निरसितुम्+अभाववत्+षष्ठसंबन्धात् समवायस्य ग्रहणम्+इति+आह ? एवं समवायः+अपि+इति | पटसमवायवन्तः+तन्तवः+ इति समवायस्य विशेषणविशेष्यत्वेन ग्रहणम्+इत्यर्थः | रूपत्वसमवायवत्+रूपं रूपे रूपत्वसमवायः | शब्दत्वसमवायवान् शब्दः+ इति+उदाहरणीयम् | उक्तं संनिकर्षषट्कम्+उपसंहरति - तत्+एवम्+इति | यतः संबन्धिनः+अभिमता अतः+ एवम्+उक्तप्रकारेण+अपरोक्षप्रमाहेतुः षट्प्रकारः संबन्धः+ व्याख्यातः+ इत्यर्थः | अत्र संग्रहश्लोकः+च - घटतन्नीलनीलत्वशब्दशब्दत्वजातयः | अभावसमवायौ च ग्राह्यौ संबन्धषट्कतः || १ || विदुषां कण्ठभूषार्थं प्रतिपादितस्य प्रमेयजातस्य कारिकया संग्रहः+च क्रियते+ इति+आह ? संग्रहः+च+इति | उक्तप्रमेयानन्तरवता+अनेन कारिका निगदव्याख्याता+इति | ननु साक्षात्कारिणी प्रमा द्विविधा सविकल्पकनिर्विकल्पकभेदात्+इति+उक्तम् | तत्+अरमणीयम् | आरोपितविषयत्वेन सविकल्पकस्य प्रामाण्यासंभवात् | वस्तुमात्रावभासिनः+ निर्विकल्पकस्य+अनारोपितविषयत्वेन प्रामाण्योपपत्तेः+च+इति सविकल्पकस्य प्रामाण्यम्+असहमानः+ बौद्धः प्रत्यवतिष्ठते - ननु+इत्यादिना | तत्र निर्विकल्पस्य प्रत्यक्षत्वम्+अभ्युपगच्छति - निर्विकल्पकं प्रत्यक्षं भवतु+इति | अत्र प्रत्यक्षशब्देन साक्षात्कारिणी प्रमितिः+विवक्ष्यते तत्र+एव प्रतिगतमक्षं प्रत्यक्षम्+इति व्युत्पत्तेः+उपपत्तेः | साक्षात्कारिप्रमायाः+ अक्षजन्यत्वेन+अक्षं प्रतिगतत्वात् | तत्संबन्धत्वात्+इतरत्र प्रत्यक्षशब्दः+ योगम्+अनपेक्ष्य गोपङ्कजादिशब्दवत्+रूढ्या प्रवर्तते+ इति | निर्विकल्पकस्य प्रत्यक्षत्वे युक्तिम्+आह ? परमार्थेति | स्वं स्वीयं रूपं लक्षणं व्यावर्तकं यस्य तत्+तथा+उक्तम् | सर्वतः+ व्यावृत्तं वस्तुस्वरूपं स्वलक्षणशब्दार्थः | स्वलक्षणस्य परमार्थत्त्वात्+अनारोपितत्वात्+तत्+विषयं ज्ञानं प्रत्यक्षम्+इत्यर्थः | ननु निर्विकल्पकवत्+सविकल्पकं प्रत्यक्षं भवतु किम्+अपराद्धम्+अनेन+इत्यतः+ आह ? सविकल्पकं तु+इति | तु तथा न भवति+इत्यर्थः | तत्+एव दर्शयति - कथं प्रत्यक्षम्+इति | प्रत्यक्षं न भवति+इत्यर्थः | निर्विकल्पकवत्+सविकल्पकम्+अपि स्वलक्षणविषयं चेत्+भविष्यति प्रत्यक्षम्+इति+आशङ्क्य+आह ? सामान्यविषयम्+इति | सामान्यं कल्पितम् | अतः+तद्विषयत्वाप्रत्यक्षं न भवति+इत्यर्थः | सविकल्पकस्य सामान्यविषयत्वं कुतः+अवसीयते तत्र+आह ? अनुगतेति | तत्र दृष्टान्तम्+आह ? शब्दलिङ्गवत्+इति | शब्दः+ आगमः | लिङ्गम्+अनुमानम् | ताभ्याम्+अवगम्यमानः+अर्थः सामान्यात्मना प्रतीयते | न तु सर्वतः+ व्यावृत्तः | तद्वत्+सविकल्पकम्+अपि+अनुगतम्+एवाकारम्+अवगाहते+ इत्यर्थः | ननु स्वलक्षणविषयं निर्विकल्पकं प्रत्यक्षं सामान्यविषयं सविकल्पकं प्रत्यक्षं (न?) भवति+इति कुतः समायातम्+इदं वैषम्यं तत्र+आह | अर्थजस्य+इति | अर्थजन्यत्वेन निर्विकल्पकं ज्ञानं प्रत्यक्षम्+इत्यर्थः | ननु निर्विकल्पकवत्+सविकल्पकम्+अपि+अर्थजत्वात्+अप्रत्यक्षं भवतु तत्र+आह ? अर्थस्य च परमार्थेति | सांवृतसत्यत्वे+अपि सामान्यस्य परमार्थसत्यत्वाभावात् प्रत्यक्षजनकत्वं न+अस्ति+इत्यर्थः | ननु+अबाधितत्वात्+स्वलक्षणवत्+सामान्यं तर्हि परमार्थतः सत्+भवतु न+इति+आह ? स्वलक्षणम्+इति | पक्षान्तरं वारयति - ननु+इति | अबाधितत्वात्+इति हेतुः+असिद्धः+ इत्यर्थः | तत्र युक्तिं वक्ति - तस्य प्रमाणेति | सामान्यं व्यक्तिषु वर्तते+ इति वदन् वादी प्रष्टव्यः+ जायते किं कार्त्स्न्येन वर्तते+ उत+एकदेशेन+इति | न+आद्यः | व्यक्त्यन्तरे तस्य प्रतिपत्त्यनुपपत्तेः | न द्वितीयः | निरंशस्य तस्य+एकदेशासंभवात् | अनेन वृत्तिविकल्पेन प्रमाणवत्+ दृढेन निरस्तः पराकृतः+ विधिभावः+अस्तित्वं यस्य तत्+तथा+उक्तम् | तस्य तुच्छत्वात्+शशविषाणवत्+अन्यन्तासत्त्वात्+इत्यर्थः | यदि+एवं घटः+अयं घटः+अयम्+इति व्यवहारस्य का गतिः+तत्र+आह ? अन्यव्यावृत्त्यात्मनः+ इति | घटः+अयम्+इति+अघटव्यावृत्तः+अयम्+इत्यर्थः | एवं पटः+अयम्+इति+अपटव्यावृत्तः+अयम्+इति | सर्वत्र+अन्यापोहरूपा जातिः सर्वव्यवहारालम्बनम्+अतः सामान्यस्य परमार्थत्वाभावात्+तत्+विषयं सविकल्पकं प्रत्यक्षं न भवति+इत्यर्थः | समाधत्ते - न+एवम्+इति | न हि प्रतिज्ञामात्रेण+अर्थसिद्धिः+इति+आशङ्क्य तत्र युक्तिं कथयति - सामान्यस्य+इति | अयम्+आशयः | विमतं सविकल्पकं ज्ञानं प्रत्यक्षम् | अबाधितत्वे सत्यपरोक्षावभासितत्वात् | निर्विकल्पकवत् | न च+अबाधितत्वम्+असिद्धं शुक्तिकायाम्+इदं रजतम्+इत्यादिवत् | अत्र बाधकस्य+अनुपलम्भात् | ननु सामान्यविषयं सविकल्पकं सामान्यं च कृत्स्नैकदेशवृत्तिविकल्पपराहतम् | अतः+तद्विषयस्य प्रत्यक्षत्वकल्पना कथम्+अत्र कल्प्यते+ इति चेत् तथागततथामतिं वितथां मा कृथाः | समवायलक्षणया वृत्त्या सर्वासु व्यक्तिषु सामान्यं च वर्तते+ इत्युक्ते कृत्स्नैकदेशविकल्पस्य+अनवकाशपराहतत्वात् | व्यावृत्तासु व्यक्तिषु+अनुगतसामान्यानभ्युपगमे एकाकारप्रत्ययप्रयोगयोः+निरालम्बनतापत्तेः+च | ननु+अवपोहरूपा जातिः+आलम्बनम्+अस्तु+इति चेत् | मा+एवम् | 129. यतः+ घटः+अयम्+इति+अघटव्यावृत्तः+अयम्+इति यत्+उच्येत तर्हि घटाप्रतिपत्तौ न तद्व्यवच्छेदेन+अघटप्रतिपत्तिः+तदप्रतिपत्तौ च न तद्व्यवच्छेदेन घटप्रतिपत्तिः+इति घटप्रतिपत्तौ+अघटप्रतिपत्तिः+अघटप्रतिपत्तौ च घटप्रतिपत्तिः+इति दुरात्मा दुःपरिहरः परस्पराश्रयवज्रप्रहारः+तव शिरसि पतिष्यति | किं च+अनुगतसामान्यानङ्गीकारे संकेताविनाभावयोः+दुर्ग्रहत्वेन शब्दानुमानयोः+उच्छेदेन तन्निबन्धनः सर्वः+ व्यवहारः+ दत्तजलाञ्जलिकः स्यात् | अतः सामान्यं वस्तुभूतम्+अबाधितत्वात् स्वलक्षणवत् | अन्यथा सामान्यविषयसविकल्पानन्तरम्+अर्थक्रियासमर्थवस्तुप्राप्तिः+न स्यात्+इति विपक्षे बाधकः+तर्कः | न च+अबाधितत्वात्+इति हेतुः+असिद्धे (द्धो?) बाधानुपलम्भात् | न च वाच्यं मणिप्रभायां मणिबुद्धेः+इव सविकल्पकस्य पारंपर्येण+अर्थप्रतिबन्धात्+अर्थप्राप्तिः+इति | अर्थासंस्पर्शिनः सविकल्पकस्य स्वाकारसम्पर्कत्वानुपपत्तेः | किं च सामान्यम्+आरोपितम्+इति वदता क्वचित्+तस्य वस्तुभूतत्वम्+अभ्युपगन्तव्यम् | भ्रान्तेः+अभ्रान्तिपूर्वकत्वनियमात्+इति | तथा च तद्विषयं सविकल्पकं प्रत्यक्षम्+एव+इतीयता प्रबन्धेन+उपपादितम्+अर्थम्+उपसंहरति - तत्+एवम्+इति | येन कारणेन परमतं पराकृतं तेन सविकल्पकनिर्विकल्पकभेदभिन्नायाः प्रमायाः करणं प्रत्यक्षम्+इन्द्रियार्थसंनिकर्षोत्पन्नं ज्ञानम्+अव्यपदेश्यम्+अव्यभिचारि व्यवसायात्मकं प्रत्यक्षम्+इति सूत्रोक्तं व्याख्यातं विशेषेण निरूपितम्+इत्यर्थः | उपजीव्यं प्रत्यक्षं निरूप्य तदुपजीवकम्+अनुमानं निरूपयितुम्+उपक्रमते - लिङ्गपरामर्शेति | ननु+अनुमानशब्दः किं भावसाधनः किं कर्तृसाधनः+ 130. वा कर्मसाधनः+ वा करणसाधनः+ वा+अधिकरणसाधनः+ वा | ल्युट् च [३ | ३ | ११५] कृत्यल्युटः+ बहुलम् [३ | ३ | ११३] करणाधिकरणयोः+च [३ | ३ | ११७] इति सूत्रैः+भावकर्तृकर्मकरणाधिकरणेषु ल्युटः+ विहितत्वात्+इति+आशङ्क्य+अभिमतां व्युत्पत्तिं दर्शयति - येन+इति | ननु करणसाधनस्य+अनुमानशब्दस्य परामर्शनं परामर्शः+ इति भावसाधनेन परामर्शंशब्देन कथं सामानाधिकरण्यं तत्र+आह ? लिङ्गपरामर्शेन च+इति | फलितम्+आह ? अतः+ इति | यतः+ लिङ्गपरामर्शस्य+अनुमापकत्वम्+अस्ति+अतः+ लिङ्गपरामर्शः+अनुमानम्+इति वाचोयुक्तिः+युक्तिमती+इति+अर्थः | कः+असौ लिङ्गपरामर्शः+ इति जिज्ञासायाम्+उदाहरणमुखेन+अविष्करोति - तत्+च+इति | धूमादिज्ञानापेक्षया तत्+इति नपुंसकलिङ्गनिर्देशः | शैत्यं हि यत् सा प्रकृतिः+जलस्य+इतिवत् | यथा+आह वृद्धाः - सर्वनामानि+उद्देशाभिधेययोः+एकत्वम्+आपादयन्ति पर्यायेण तल्लिङ्गभाञ्जि भवन्ति+इति | धूमादिज्ञानस्य लिङ्गपरामर्शत्वं कुतः+ इति+अतः+ आह ? अनुमितिं प्रति+इति | का+असौ+अनुमितिः किं नाम तत्करणम्+इति+आशङ्क्य तत्+उभयं स्पष्टयति - अग्न्यादि+इति | लिङ्गपरामर्शयोः स्वरूपं जिज्ञासमानः पृच्छति - किं पुनः+इति | तस्य+इति तच्छब्देन प्रकृतत्वात्+लिङ्गं परामृश्यते | उत्तरं वक्तुं प्रतिजानीते - उच्यते+ इति | लीनम्+अर्थं गमयति+इति लिङ्गशब्दः+ निष्पन्नः+ इति मनसि निधाय+आह ? व्याप्तिबलेन+इति | व्याप्तिस्मरणेन+अनुमापकं लिङ्गम्+इति+अर्थः | तत्+उदाहृत्य दर्शयति - यथा+इति | ननु व्याप्तिबलेन गमकं लिङ्गम्+इति+उक्तम् | तादृक्+ गमकत्वं किं धूमे+अस्ति | अस्ति+एव+इति प्रतिपादयितुं प्रतिजानीते - तथा हि+इति | व्याप्तेः स्वरूपम्+आह ? यत्र+इत्यादिना | धूमाग्नी सह चरतः+ इति सहचरौ तयोः+भावः साहचर्यम् | तन्नियमः+ व्याप्तिः | साहचर्यमात्रं व्याप्तिः+न भवति | किंतु+अनौपाधिकः संबन्धः+ व्याप्तिः+इति सूचयितुं नियमग्रहणम्+इति+अर्थः | व्याप्तिम्+एव+अभिनीय दर्शयति - यत्र धूमः+तत्र+अग्निः+इति | ननु व्याप्त्या गमकं लिङ्गम्+इति+एतावता+एव+अलम् | किं बलशब्देन+इति+आशङ्क्य बलशब्दस्य+उपयोगम्+आह ? तस्याम्+इति | व्याप्तौ गृहीतायाम्+एव धूमः+अग्निम्+अनुमापयति न+अन्यथा+इति+अर्थः | फलितम्+आह ? अतः+ इति | यतो व्याप्तिग्रहणस्य+अवश्यंभावः+अतः+ इत्यर्थः | अनुमापकत्वात्+अनेन+अनुमेयज्ञापकत्वात्+इति+अर्थः | लिङ्गस्वरूपं निरूप्य लिङ्गपरामर्शस्वरूपं निरूपयति - तस्य+इति | धूमस्य+इति+अर्थः | तृतीयज्ञानम्+इति+उक्ते प्रथमद्वितीयापेक्षा जायते तृतीयशब्दस्य सापेक्षशब्दत्वात् | अतः+तृतीयज्ञानस्य परामर्शत्वं कथं स्यात्+इति+आशङ्क्य तृतीयज्ञानस्य परामर्शत्वं प्रतिपादयितुं प्रतिजानीते - तथा हि+इति | प्रथमद्वितीयज्ञानानिरूपणे तृतीयज्ञानस्य निरूपयितुम्+अशक्यत्वात्+प्रथमं प्रथमज्ञानं निरूपणीयम् | तत्तु व्याप्तिग्रहणदशायां संभवति | अतः+तदर्थम्+उपोद्घातप्रक्रियया व्याप्तिग्रहणप्रकारं दर्शयति - प्रथमं तावत्+इति | प्रतिपाद्यम्+अर्थं बुद्धौ संगृह्य प्राक्+एव तदर्थम्+अर्थान्तरवर्णनम्+उपोद्घातः | तदुक्तम् - 'चिन्तां प्रकृतसिद्ध्यर्थाम्+उपोद्घातं प्रचक्षते' इति | महानसादौ+इति | अग्न्यङ्गारादिः+आदि शब्दार्थः | तत्र धूमाग्न्योः 132. स्वाभाविकं संबन्धम्+अवधारयति निश्चिनोति+इति+अर्थः | केन निश्चिनोति+इति+अतः+ आह ? तेन भूयोदर्शनेन+इति | तद्भूयोदर्शनं कुत्र भवति+इति+अत्र+आह ? महानसादौ+इति | भूयोदर्शनम्+एव+अविष्करोति - भूयः+ भूयः+ इति | व्याप्तिम्+अभिनीय प्रदर्शयति - यत्र धूमः+ इति | यद्यपि धूमधूमध्वजयोः प्रथमदर्शनेन संबन्धः+अवधारितः+तथापि संबन्धमात्रेण+अविनाभावः+अपि तु+अनौपाधिकः संबन्धः | सः+ च भूयः+ भूयः संबन्धग्रहणजनितसंस्कारसहकृतेन चरमप्रत्यक्षेण+अध्यवसीयते+ इति भावः | ननु संबन्धे+अधारणेन+अलं किं स्वाभाविकग्रहणेन+इति+आशङ्क्य स्वाभाविकपदस्य+उपयोगम+आह ? यद्यपि+इत्यादिना | धूमाग्निवत्+मैत्रीतनयत्वश्यामत्वयोः संबन्धे समाने+अपि संबन्धः स्वाभाविकः+ न भवति | किं तु+औपाधिकः | उपाधेः+आगतः+ इति भावः | कः+तत्र+उपाधिः+तत्र+आह ? शाकादि+इति | शाकाद्याहारपरिणतिभेदस्य+औपाधिकत्वम् प्रतिपादयितुं प्रतिजानीते - तथा हि+इति | कश्चन्+मैत्र्याः प्राचीनान् सप्त पुत्रान् श्यामान्+अनुभूय+अष्टमः पुत्रः+ जातः+ इति+आकर्ण्य+इत्थम्+अनुमानं प्रयुङ्क्ते | विमतः+अष्टमः पुत्रः श्यामः+ भवितुम्+अर्हति मैत्रीतनयत्वात् | प्राचीनमैत्रीतनयोः+इति | तत्र+अन्यः+ ब्रूते - श्यामत्वे मैत्रीतनयत्वं न प्रयोजकं किं तु शाकाद्याहारपरिणामः+ एव+इति भावः | ननु शाकाद्याहारपरिणतिभेदस्य+उपाधित्वं प्रतिपादयितुम्+उपक्रम्य प्रयोजकत्वप्रतिपादनम्+अयुक्तम्+इति+आशङ्क्य संज्ञाभेदः+ न संज्ञिभेदः+ इति+आह ? प्रयोजकः+ इति | 133. 'व्याप्तेः+च दृश्यमानायाः कश्चित्+धर्मः प्रयोजकः | अस्मिन् सति+अमुना भाव्यम्+इति+आशङ्क्य निरूप्यते || समासमाविनाभावौ+एकत्र स्तः+ यदा तदा | समेन यदि नो व्याप्तिः+तयोः+हीनः+अप्रयोजकः ||' इति | आभ्यां श्लोकाभ्याम्+उपाधिः प्रयोजकः+ उपाधिमानप्रयोजकः+ इति+अभियुक्तैः+उच्यते इति+अर्थः | उपाधिः+नाम साधनाव्यापकत्वे सति साध्यसमव्याप्तिः | तदुक्तं वरदराजेन - 'साधन व्यापकाः साध्यसमव्याप्ता हि+उपाधयः' | इति | साध्यसमव्याप्तिरुपाधिः+इति+उक्ते+अनित्यः शब्दः कृतकत्वाद् घटवत्+इति प्रयोगे सकर्तृकत्वम्+उपाधिः स्यात् | यत्र यत्र सकर्तृकत्वं तत्र तत्र+अनित्यत्वम् | यत्र यत्र+अनित्यत्वं तत्र तत्र सकर्तृकत्वम्+इति समव्याप्तेः सद्भावात् | अत उक्तं साधनाव्यापकत्वे सति+इति | तावत्युक्ते तत्र+एव घटत्वम्+उपाधिः स्यात् शब्दे कृतकत्वस्य सत्त्वे+अपि घटत्वाभावात् | अत उक्तं - साध्यव्याप्तिः+इति | तावत्युक्ते तत्र+एव+अश्रावणत्वम्+उपाधिः स्यात् | शब्दे+अश्रावणत्वं न+अस्ति | यत्र+अनित्यत्वं तत्र+अश्रावणत्वम्+अस्ति | तस्मात्+उक्तलक्षणसद्भावात्+तस्य+उपाधित्वं व्यावर्तयितुं समग्रहणम् | यथा जपाकुसुमं स्वसंनिहिते स्फटिके स्वगतं रक्तिमानम्+आधाय रक्तः स्फटिकः+ इति व्यवहारं जनयति तद्वत्+उपाधिः+अपि स्वसंस्पृष्टे साधनत्वाभिमते वस्तुनि स्वनिष्ठां व्याप्तिम्+आसञ्जयति | अतः+ एव स्वस्मिन्+इव स्वसंसर्गिणि स्वधर्मासञ्जक उपाधिः+इति+उपाधिशब्दार्थं निराहुः | 134. अतः+तेन क्वचित् साध्येन सह दृष्टेन+अपि व्यापकावधारणा न+इष्टा | यथा+आहुः+आचार्याः - 'अन्ये परप्रयुक्तानां व्याप्तीनाम्+उपजीवकाः | तैः+दृष्टैः+अपि न+एव+इष्टा व्यापकांशावधारणा' || इति | ननु मैत्रीतनयत्वशामत्वयोः संबन्धे यथा+उपाधिः+अस्ति तथा धूमधूमध्वजयोः संबन्धे किम्+उपाधिः+अस्ति | न+इति+आह ? न च+इति | उपाधिः+अस्ति+इति वदन्+वादी प्रष्टव्यः किं योग्यः+अस्ति+उत+अयोग्यः | न चरमः | अयोग्यस्य शशविषाणवत्+बुद्ध्यनारोहे शङ्कायाः+ अनवकाशपराहतत्वात्+इति+आह ? अयोग्यस्य+इति | अस्तु तर्हि प्रथमः | तत्र+आह ? योग्यस्य+इति | उपलब्धुं योग्यः+चेत्+ घटादिवत्+उपलभ्येत | न च+उपलभ्यते तस्मात्+न+अस्ति+इति निश्चीयते+ इति भावः | ननु उपलब्धुं योग्यस्य+उपाधेः+उपलभ्यमानत्वं कुतः+ उपलब्धं तत्र+आह ? यत्र+इति | तादृशम्+उपाधिकम्+उदाहरति - यथा+इति | यत्र धूमः+अस्ति तत्र+अग्निः+अस्ति+इति धूमस्य+अग्निसंबन्धः+ निश्चेतुं पार्यते | धूमधूमध्वजयोः कार्यकारणभावस्य+अन्वयव्यतिरेकाभ्यां निश्चितत्वेन कारणातिपाते कार्यभावस्य+असंभवात् | यत्र+अग्निः+अस्ति तत्र धूमः+अस्ति+इति नियमः+ न+अस्ति | अग्नेः+धूमसंबन्धस्य+आर्द्रेन्धनसंबन्धिनिबन्धनत्वात्+इति भावः | 'सर्वव्याख्याविकल्पानां द्वयम्+इष्टं प्रयोजनम् | पूर्वत्र+अपरितोषः+ हि विषयव्याप्तिः+एव च ||' इति सद्भावात्+विषयव्याप्त्यर्थम्+उदाहरणान्तरम्+आह ? हिंसात्वस्य+इति 135. अत्र+अहिंसा परमः+ धर्मः+ इति+अभिमानवान्+आर्हतः पण्डितंमन्यः+ मन्यते | अग्नीष्टोमीयहिंसा अधर्मः+ हिंसात्वात्+ व्यर्थहिंसावत्+इति | तत्र सकललोकानुग्राहकः+ महाजनपरिगृहीतवेदधर्मपालकः+ वैदिकशिरोमणिः+ब्रूते - अधर्मत्वे हिंसात्वं न प्रयोजकं किं तु निषिद्धत्वम्+इति | यत्र निषिद्धत्वं तत्र+अधर्मत्वं यथा+अभक्ष्यभक्षणादौ+इति व्याप्तेः सत्त्वात् | ननु यत्र हिंसात्वं तत्र+अधर्मत्वं यथा व्यर्थहिंसायाम्+इति व्याप्तिः+अस्ति+इति चेत् | तत्+एतत्+पण्डितहृदयपुण्डरीकं न+अवलम्बते विकल्पासहत्वात् | तथाहि व्यर्थहिंसायाम्+अधर्मत्वं केन प्रमाणेन+अवसितं देवानां प्रियेण त्वया प्रत्यक्षेण+अनुमानेन+आगमेन वा | न+आद्यः | तस्य+अतीन्द्रियत्वेन+इन्द्रियग्रहणानर्हत्वात् | न द्वितीयः | तद्व्याप्तिलिङ्गाभावात् | अतः+ निषेधशास्त्रगम्यम्+इति वक्तव्यम् | तथा सति निषिद्धत्वम्+एव अधर्मत्वप्रयोजकम् | निषिद्धत्वव्यावृत्त्याम्+अधर्मव्यावृत्तेः+देवपूजादौ दृष्टत्वात्+इति भावः | निश्चितोपाधेः+उदाहरणम्+अभिधाय शङ्कितोपाधेः+उदाहरणम्+अभिधत्ते - मैत्रीतनयत्वस्य+इति | श्यामत्वे साध्ये मैत्रीतनयत्वस्य हेतोः शाकाद्याहारपरिणतिभेदः+ उपाधिः | पक्षत्वेन+अभिमते मैत्रीतनये शाकाद्याहारपरिणतिभेदाभावे+अपि बाधकाभावात्+मैत्रीतनयत्वं प्रति न व्यापकः+ उपाधिः | श्यामिकां प्रति कारणत्वेन व्यापकः | ननु यत्र श्यामत्वं तत्र शाकाद्याहारपरिणतिभेदः+ इति न संगच्छते | श्यामे+अपि नीलोत्पलदलादौ+उक्तोपाधेः+असंभवात्+इति चेत् | तत्+असमञ्जसम् | यतः श्यामत्वं मनुष्यधर्मः+ इति 136. केचित्+ऊचिरे | पुरुषस्य श्यामत्वम्+इति साध्यस्य विशेषितत्वं परे मेनिरे | उक्तोपाधेः+मैत्रीतनयत्वं प्रति+अव्यापकत्वानिश्चयात्+शङ्कितत्वं शङ्कितोपाधेः+अगमकत्वम्+उदितं तौतातितैः | 'यावत्+च+अव्यतिरेकित्वं शतांशेन+अपि शङ्क्यते | विपक्षस्य कुतः+तावत्+हेतोः+गमनिकाबलम् ||' इति | ननु प्रकृते किं तादृशः+ उपाधिः+अस्ति न+इति+आह ? न च+इति | ननु+उपाध्यभावः केन प्रमाणेन+अवसीयते तत्र+आह ? यदि+अभविष्यत्+इत्यादिना | प्रत्यक्षेण+अवधार्यते+ इति प्रथमसमन्वयः कर्तव्यः | ननु घटोपलम्भे सति घटाभाववत्+उपाध्युपलम्भे+अपि तदभावः+ दुरवधारणः+ इति+आशङ्क्य+आह ? अनुपलम्भेति | लोके यथा सनाथः पुमान् कार्यं कर्तुं शक्नोति तद्वत्+अनुपलम्भध्रीचीनं प्रत्यक्षम्+उपाध्यभावम्+अध्यक्षयितुं क्षमते इति भावः | ननु+उपलम्भसहितम्+अपि प्रत्यक्षं न+उपाध्यभावग्रहणसमर्थं तथा+अदर्शनात्+इति+आशङ्क्य+आह ? तर्कसहकारिणेति | तर्कं प्रदर्शयति - यदि+अभविष्यत्+इति | क्रियातिपत्तौ लृङ् | यथा दहनव्याप्ते धूमे सति दहनः+अस्ति+एव | तथा+उपलब्धुं योग्यस्य भवनम्+उपलम्भेन व्याप्तम्+इति भूतले दृष्टम् | ततः+च व्याप्ये सति व्यापकेन भवितव्यम्+इति भावः | विपर्यये पर्यवसानम्+आह ? दर्शनाभावात्+इति | तर्कानुपलम्भनसहायेन प्रत्यक्षेण+उपाध्यभावस्य+अवधारणे सति किं फलं भवति+इत्यतः+ आह ? तथा च+इति | उपाध्यभावः भूयः सहभावदर्शनजनितसंस्कारसहायेन चरमप्रत्यक्षेण धूमसामान्यस्य+अग्निसामान्येन स्वभावमात्रनिबन्धनः संबन्धः+अवसीयते | इदम्+अनेन नियतम्+इति भावः | उपपादितम्+उपसंहरति - तेन+इति | येन कारणेन व्याप्तिग्राहकं प्रमाणं निरणायि तेन+इत्यर्थः | पक्षान्तरं प्रतिक्षिपति - न तु+औपाधिकः+ इति | व्याप्तिं निरूपयितुम्+उपक्रम्य स्वाभाविकसंबन्धनिरूपणम्+अरमणीयम्+इति+आशङ्क्य संज्ञाभेदमात्रं न संज्ञिभेदः+ इति कथयति - स्वाभाविकः+ इति | अस्ति+एवम्+अविनाभावावधारणप्रकारः | प्रस्तुते किम्+उपन्यस्तं तत्र+आह ? तत्+अनेन+इति | यस्मात्+ व्याप्तिग्रहणप्रकारः प्रदर्शितः+तस्मात्+अनया रीत्या पूर्वोक्तेन चरमप्रत्यक्षेण व्याप्तौ गृह्यमाणायाम्+इत्यर्थः | तृतीयज्ञानस्य प्रथमद्वितीयसापेक्षत्वात्+प्रथमं [प्रथम] ज्ञानं दर्शयति - महानसे+ इति | किं द्वितीयज्ञानं तत्र+आह ? पर्वतादौ+इति | यत्र साध्यः+ धर्मः सिषाधयिषितः+तस्मिन् पक्षः+ इत्यर्थः | पक्षत्वेन+अभिमते पर्वते पुनः+धूमज्ञानं तृतीयम्+इति+आह ? तत्र च+इति | परामृशति+अनुसंधत्ते+ इत्यर्थः | अनुसंधानम्+आविष्करोति - अस्ति+अत्र+इति | व्याप्तिज्ञानाभावे कथम्+अग्निना व्याप्तः+ धूमः+ इति+अनुसंधानं संजाघटी+इति विशेषणज्ञानस्य प्रतिपत्तौ+अङ्गत्वात्+तत्र+आह ? व्याप्तिं स्मृत्वा+इति | स्मरणं ग्रहणम्+अन्तरेण न संभवति अगृहीतस्य स्मरणादर्शनात् तत्र+आह ? गृहीतायाम्+इति | इदानीं ग्रहणं चेत्+न+अपनीपद्यते कारणभावात्+इत्यतः+ आह ? पूर्वेति | लिङ्गदर्शनव्याप्त्यनुस्मरणाभ्याम्+एव+अनुमेयप्रतीतिः+इति कन्दलीकारः+ जगाद | तन्मतं प्रतिक्षेप्तुं तृतीयज्ञानस्य+अभ्युपेतव्यत्वम्+अपक्षिपति - एतत्+च+इति | ननु+अभ्युपेतव्यम्+इति नियम्यते | का+इयं राज्ञाम्+आज्ञा न विपक्षे दण्डसद्भावात्+अभ्युपेतव्यम्+इति+आह ? अन्यथा+इति | अग्निव्याप्तः+ धूमः+अस्ति+इति तृतीयज्ञानानङ्गीकारे यत्र धूमः+तत्र+अग्निः+अस्तु+इह तु कथम्+इति यदि कश्चित्+ ब्रूयात् प्रति+अयनङ्गीकारे वादी किं ब्रूयात् | अनुमेयस्य+अनियतदिग्देशप्रतिपत्तिपरिहाराय+इह+अपि धूमः+अस्ति+इति तेन+अपि वक्तव्यम्+इत्यर्थः | ततः+च तृतीयज्ञानम्+अङ्गीकरणीयम्+इति+आह ? तस्मात्+इति | यस्मात्+अनङ्गीकारे+अनुमेयप्रतिपत्तेः+अनियतदिग्देशता स्यात्+तस्मात्+इत्यर्थः स्यात् | अस्तु+एतत्+तृतीयं ज्ञानं लिङ्गपरामर्शः+अनुमानम्+इत्यत्र किम्+आयातं तत्र+आह ? अयम्+वा+इति | तृतीयज्ञानम्+एव लिङ्गपरामर्शः+ इत्यर्थः | अस्य+अनुमानत्वं कथम्+इति+आशङ्क्य+उक्तं मा विस्मार्षीः+इति+आह ? अनुमितीति | अतिशयितं कारणं करणम् | अतिशयः+च+अविलम्बेन प्रमोत्पादकत्वं तत्+तृतीयज्ञाने जागर्ति+इति+आह ? तस्मात्+इति | तृतीयज्ञानात्+इत्यर्थः | प्रथमद्वितीययोः+ज्ञानयोः+अनुमितिं प्रति करणत्वासंभवात्+तृतीयज्ञानस्य करणत्वम्+अभ्युपगन्तव्यम्+इति+अभिधातुं प्रथमं प्रथमज्ञानस्य करणत्वशङ्काम्+उद्भावयति - ननु+इति | अस्ति+एव प्राथमिकं ज्ञानं तत्+तु न+अग्न्यनुमितिं जनयेत्+इति व्याप्तिग्रहणभावात्+इति+आह ? सत्यम्+इत्यादिना | ननु+असति+अपि व्याप्तिग्रहणे धूमज्ञानात्+अग्न्यनुमितिः+उत्पद्यतां कः+ दोषः+ इति+आशङ्क्य तद्भावाभावानुविधायित्वेन कारणस्य+अतिपातः+ एव कार्यस्य दोषः+ इति+आह ? गृहीतायाम्+इति | ननु तर्हि गृहीतव्याप्तिकस्य महानसे+ एव धूमज्ञानात्+अग्न्यनुमितिः+उदयमासादयतु+इति शङ्कते - अथ व्याप्तीति | परिहरति - मा+एवम्+इति | तत्र+उपपत्तिं कथयति - अग्नेः+इति | संदेहाभावे हेतुम्+आह ? दृष्टत्वेन+इति | मा+अस्तु संदेहः+तथा+अपि+अनुमीयताम्+इत्यतः+ आह ? संदिग्धः+ इति | उक्तार्थे भाष्यकारोक्तिं प्रमाणयति - तथा+उक्तम्+इति | नरविषाणवत्+अत्यन्ताज्ञाने करतलामलकवत्+निर्णीते+अर्थे न्यायः+अनुमानं न प्रवर्तते+ इति | तर्हि कुत्र प्रवर्तते+ इति जिज्ञासते - अपि तर्हि+इति | उत्तरम्+आह ? स(सं?)दिग्धः+ इति | द्वितीयज्ञानस्य करणत्वं शङ्कते - अथ पर्वतेति | मात्रपदे पर्वते ननु संदेहाभावात्+न+अग्न्यनुमितिः+इत्यतः+ आह ? अस्ति च+इति | तत्र युक्तिं वक्ति - साधकेति | साधकं हि वस्तुनः सत्त्वं प्रत्याययति बाधकम्+असत्त्वम् | तदुभयाभावात्+संदेहः+ न्याय्यः+ इत्यर्थः | सति+अपि संदेहे व्याप्तिस्मरणाभावात्+न+अनुमितेः+उदयः+ इति+अतः+ आह ? असत्यम्+इत्यादिना | कस्मात्+पुनः+व्याप्तिस्मरणं जायते+ इत्यतः+ आह ? धूमदर्शनात्+इति | व्याप्तिस्मरणप्रकारम्+आविष्करोति - यः+ यः+ धूमवान्+इति | भवतु नाम+एतत्+तृतीयं ज्ञानं कदा+उत्पद्यते+ इत्यतः+ आह ? तेन धूमदर्शने+ इति | तृतीयज्ञानम्+अभिनीय प्रदर्शयति - धूमवान्+च+अयम्+इति | अग्निव्याप्तः+ धूमः पर्वते+अस्ति+इति ज्ञानं तृतीयम्+इत्यर्थः | अनुमितिकरणत्वं च+अस्य विद्यते+ इति+आह ? तत्+एव+इति | लिङ्गपरामर्शः+अपि+अयम्+एव+इति+आह ? तत्+एव+इति | पुनःकथनं विस्मरणशीलं प्रति न विस्मरणीयम्+इति सूचयितम्+इति भावः | उपपादितं लिङ्गपरामर्शस्य+अनुमानत्वं निगमयति - तेन+इति | येन प्रथमद्वितीययोः करणत्वं न संभवति तेन+इत्यर्थः | एतच्छब्दार्थम्+आह ? लिङ्गेति | 140. अनुमानं विभजते - तत्+च+इति | ते एव विधे दर्शयति - स्वार्थम्+इति | स्वयम्+एव+अबुद्ध्य पश्चात्+परः+ बोधनीयः+ इति स्वार्थस्य प्रथमम्+उद्देशः | स्वस्य+अनुमेयप्रतिपत्तिलक्षणं प्रयोजनं यस्मात्+भवति तत् स्वार्थम् | परस्य+अनुमेयप्रतिपत्तिलक्षणं प्रयोजनं यस्मात्+भवति तत्परार्थम्+इत्यर्थः | इदम्+एव प्रवृत्तिनिमित्तं हृदि निधाय स्वार्थस्य लक्षणम्+आह ? स्वार्थम्+इति | तत्+एतत्+उपपादयति - तथाहि+इति | ननु लिङ्गपरामर्शः+अनुमानम्+इति+उक्तम् | लिङ्गपरामर्शः+च+अग्निव्याप्तः+ धूमः पक्षे+अस्ति+इति तृतीयज्ञानात्मकः | सः+ च व्याप्तिज्ञानम्+अन्तरेण न संभवति | विशेषणज्ञानाभावे विशिष्टज्ञानानुदयात् | तत्र+आह ? व्याप्तिं स्मरति+इति | एतावन्तम्+अनेहसमजायमानं व्याप्तिस्मरणं कथम्+इदानीं जातम्+इत्यत्र+आह ? उद्बुद्धसंस्कारः+ इति | उद्बोधः+ नाम कार्योन्मुख्यम् | ननु संस्कारस्य+उद्बोधः कुतः+ जायते+ इत्यतः+ आह ? धूमदर्शनात्+इति | ननु प्रशान्ते+अपि धूमध्वजे प्रतीयमानधूमज्ञानात्+जायमानं दहनज्ञानं किम्+अनुमितिः+इति+आशङ्क्य विशिष्टधूमदर्शनेन भवितव्यम्+इति+आह ? अविच्छिन्ना+इति | संदिग्धे न्यायः प्रवर्तते+ इति न्यायात् संदेहः+अपि+अनुमानाङ्गम् | सः+अपि विद्यते+ इति+आह ? अग्नौ संदिहानः+ इति | ननु महानसादौ+अग्नेः+दृष्टत्वेन संदेहः+ न+उदयमासादयेत्+इत्यतः+ आह ? तद्गते च+इति | पर्वतनिष्ठे इत्यर्थः | ननु स्वगृहस्थितस्य पर्वतादर्शनात्+तन्निष्ठाग्निसंदेहः कथं संबोभवीति+इत्यत्र+आह ? पर्वतेति | अन्यत्र धूमं दृष्ट्वा+अन्यत्राग्निसंदेहः कथं जायते+ इति शङ्काम्+अपनयति - पर्वतान्तर्वर्तिनीम्+इति | ननु+अननुभूतधूमधूमध्वजाविनाभावस्य 141. तत्र स्मरणं न संपनीपद्यते | अननुभूते स्मरणायोगात्+इत्यतः+ आह ? धूमाग्न्योः+इति | व्याप्तिः पूर्वं केन प्रमाणेन गृहीता+इत्यतः+ आह ? विशिष्टेन+इति | उक्तसंस्कारद्वयसनाथेन प्रत्यक्षेण+इत्यर्थः | कुत्र+इत्यतः+ आह ? महानसादौ+इति | अन्यानुभूतेः+अन्यस्मरणं न संजाघटी+इति शङ्कां वारयति - स्वयम्+इति | व्याप्तिस्मरणम्+अभिनीय प्रदर्शयति - यत्र+इति | विशेषणज्ञानसद्भावात्+विशिष्टज्ञानम्+उत्पद्यते+ इति+आह ? अत्र+अपि+इति | अग्निव्याप्तः+ धूमः+अस्ति+इति प्रतिपत्तिः+जायते+ इत्यर्थः | ततः किम्+इत्यतः+ आह ? तस्मात्+इति | लिङ्गपरामर्शात्+अग्न्यनुमितिः+उत्पद्यते+ इत्यर्थः | उक्तम्+अर्थम्+उपसंहरति - तत्+इति | स्वप्रतिपत्तिहेतुत्वात्+स्वार्थानुमानम्+इत्यर्थः | स्वार्थानुमानं निरूप्य क्रमप्राप्तं परार्थानुमानं निरूपयति - यत्+तु+इति | यच्छब्दस्य तत्परार्थानुमानम्+इत्यत्र स्थितेन तत्+शब्देन+अन्वयः | किं तत्+इति तत्र+आह ? पञ्चावयवम्+इति | प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमनानि पञ्च अवयवाः+ यस्य तत्+तथा+उक्तम् | अनुमानवाक्यैकदेशत्वात्+अवयवाः+ इव+अवयवाः प्रतिज्ञादयः+ इति+उपचारः | ननु स्वप्रतिपत्तये कोपि वाक्यं न प्रयुङ्क्ते परप्रतिपत्त्यर्थत्वात्+वाक्यप्रयोगस्य+इत्यतः+ आह ? परं बोधयितुम्+इति | ननु स्वयम्+अप्रतिपन्नः कथं परं बोधयितुं शक्नुयात्+इत्यतः+ आह ? स्वयं धूमात्+इति | तत्+उदाहरति - तत्+यथा+इति | तत् पञ्चावयवस्य वाक्यस्य+अनुमानत्वं यथा स्पष्टं भवति तथा+उच्यते+ इत्यर्थः | पर्वतः+अग्निमान्+इति प्रतिज्ञा | धूमवत्वात्+इति हेतुः | यः+ यः+ धूमवान् स सः+अग्निमान्+इति यथा महानसे+ इति+उदाहरणम् | तथा च+अयम्+इति+उपनयः | तस्मात्+तथा+इति निगमनम्+इति विभागः | ननु लिङ्गपरामर्शः+अनुमानम्+इति+अनुमानसामान्यलक्षणम् | तस्य विशेषानुगमेन भवितव्यम् | न च परार्थानुमाने 142. +अनुगतिः+अस्ति | तस्य वाक्यत्वेन लिङ्गपरामर्शत्वाभावात्+इति+आशङ्क्य वाक्यस्य साक्षात्+अनुमितिसाधनत्वाभावे+अपि तत्समर्थलिङ्गप्रतिपादकं वाक्यम्+अनुमानम्+इति+उपचारात्+उच्यते+ इति मनसि निधाय+आह ? अनेन हि+इति | संबन्धः+तादर्थ्यम्+अनुपपत्तिः+तु दर्शिता+एव+इति+उपचारनिदानं प्रसिद्धम्+इति द्योतयितुं हि प्रयुक्तः | पक्षधर्मत्वादीनि पञ्च रूपाणि | तद्युक्तात्+लिङ्गात्+तृतीयज्ञानविषयीकृतात्+परस्य+अपि+अग्न्यनुमितिः+जायते+ इत्यर्थः | उक्तम्+अर्थम्+उपसंहरति - तेन+इति | परप्रतिपत्तिहेतुत्वेन+इत्यर्थः | अत्र साध्यसाधनविभागं करोति - तत्र+इति | तस्मिन्+अनुमाने+ इत्यर्थः | ननु धूमवत्त्वं हेतुः किम्+अन्वयी व्यतिरेकी अन्वयव्यतिरेकी वा+इति संशये निर्णयम्+आह ? सः+ च+इति | तत्र हेतुम्+आह ? अन्वयेन+इति | यदा व्याप्तिशब्देन व्याप्यव्यापकभावः+ विवक्ष्यते तदा+अन्वयेन व्यतिरेकेण च+इति तृतीया इत्थंभावे वर्तते | तत्+अयम्+अर्थः - द्विविधः+ व्याप्यव्यापकभावः | अन्वयरूपः+ व्यतिरेकरूपः+च+इति | तथा च भूषणे भासर्वज्ञग्रन्थः | 'तत्र साधनसामान्यं व्याप्यं साध्यसामान्यं व्यापकम्+इति+अयं व्याप्यव्यापकभावः+अन्वयः | साध्यसामान्याभावः+ व्याप्यः साधनसामान्याभावः+ व्यापकः+ इति+अयं व्याप्यव्यापकभावः+ व्यतिरेकः' इति+उभयरूपव्याप्तेः सद्भावात्+इत्यर्थः | यदा तु व्याप्तिशब्देन+अविनाभावापरपर्यायः साहचर्यनियमः+ विवक्ष्यते तदा+अन्वयेन व्यतिरेकेण च+इति तृतीया चक्षुषा रूपं पश्यति+इतिवत्+करणार्थे वर्तते | तथा च+अयम्+अर्थः - अन्वयव्यतिरेकौ व्याप्तिनिश्चायकौ+इति | तथा च न्यायकुसुमाञ्जलौ+उदयनग्रन्थः- 143. 'साध्यधर्मेण+अविनाभवनम्+अन्वयिनः+ इव व्यतिरेकिणः+अपि+अविशिष्टं तन्निश्चयः+च+अन्वयव्यतिरेकाभ्याम्+अन्यतरेण च' इति | अन्वयव्यतिरेकाभ्यां व्याप्तेः+निश्चितत्वात्+इत्यर्थः | अथवा+अन्वयः+अनुगमः+ व्यतिरेकः+ व्यावृत्तिः | उभयथा व्याप्यत्वात्+संबन्धत्वात्+इत्यर्थः | एतत्+एव प्रपञ्चयति - तथाहि+इत्यादिना व्यतिरेकसद्भावदर्शनात्+इति+अन्तेन | व्याप्तिः+व्याप्यं व्यापकं च+अपेक्षते तदुभयपरतन्त्रत्वात्+तस्याः | अतः किं तत्+उभयम्+इति+आकाङ्क्षायां तत्+उभयं विभजते - व्यतिरेकेति | अधिकवृत्तिव्यापकं न्यूनवृत्तिः+ व्याप्यम् | अङ्गारावस्थायां धूमाभावे+अपि+अग्नेः सत्त्वात्+अग्निः+व्यापकः+ धूमः+ व्याप्यः | तत्र+एव+अग्न्यभावभावे सति धूमाभावस्य सत्त्वात्+धूमाभावः+ व्यापकः+अग्न्यभावः+ व्याप्यः+ इत्यर्थः | उक्ते+अर्थे+अभियुक्तोक्तिं प्रमाणयति - तत्+उक्तम्+इति | भावयोः+धूमाग्न्योः+इत्यर्थः | तयोः+अभावयोः+अग्न्यभावधूमाभावयोः+इत्यर्थः | शब्दः+ गुणः सामान्यवत्त्वे सति+अस्मदादिबाह्यैकेन्द्रियग्राह्यत्वात् | यत्+उक्तसाधनं तत्+उक्तसाध्यम् | यथा रूपादि | तथा च+अयं तस्मात्+तथा+इति | इत्यादयः+ द्रष्टव्याः+ इति भावः | साधितम्+अर्थं निगमयति - तत्+एवम्+इति | ननु सति+अपि व्याप्तिद्वये प्रयोगवेलायां केवलमन्वयव्याप्तिः+एव प्रदर्शिता न तु+उभयव्याप्तिः+इति+आशङ्क्य+आह ? यत्+तु+इति | प्रदर्श्यते+ इति यत्+तत्+प्रदर्शनम्+इति+अन्वयः | युक्तम्+इति शेषः | तत्र युक्तिम्+आह ? एकेन+इति | ननु+एकेन फलसिद्धिः+भविष्यति चेत्+तर्हि व्यतिरेकव्याप्तिः प्रदर्श्यतां किम्+अन्वयव्याप्तौ पक्षपातः+तत्र+आह ? तत्र+अपि+इति | तयोः+मध्ये+ इत्यर्थः | विध्यध्यवसायपूर्वकत्वात्+निषेधाध्यवसायस्य+इत्यर्थः | ननु क्वचित्+व्यतिरेकव्याप्त्या+अपि 144. फलसिद्धिः+दरीदृश्यते+ इत्यतः+ आह ? ॠजुमार्गेण+इति | यत्र+ऋजुमार्गेण न+इष्टसिद्धिः+तत्र वक्रमार्गः+ आश्रयणीयः+ एव | यत्र+ऋजुमार्गेण+इष्टसिद्धिः+तत्र वक्रमार्गाश्रयणम्+अयुक्तम्+इत्यर्थः | प्रतिपादितम्+अर्थं निगमयति - तत्+एवम्+इति | 'व्यावृत्तं यद्विपक्षेभ्यः सपक्षेषु कृता+अन्वयम् | व्याप्त्या पक्षे वर्तमानम्+अन्वयव्यतिरेकि तत् ||' इति+अन्वयव्यतिरेकिलक्षणलक्षितत्वात्+इत्यर्थः | उक्तन्यायम्+अन्यत्र+अपि+अतिदिशति - एवम्+इति | अनित्यः शब्दः, कृतकत्वात्, यत्+यत्+कृतकं तत्+तत्+अनित्यं यथा घटः | तथा च+अयम् | तस्मात्+तथा+इति | पञ्चरूपोपपन्नमन्वयव्यतिरेकिणं हेतुं निरूप्य चतूरूपोपपन्नं केवलव्यतिरेकिणं निरूपयति - कश्चिद्धेतुः+इति | उक्तम्+अर्थम्+उदाहरति - तत्+यथा+इति | साध्यसाधनविभागं विदधाति - सात्मकत्वे+ इति | अत्र प्राणादिशब्देन प्राणापाननिमेषोन्मेषजीवनमनोगतीन्द्रियान्तरविकाराः सुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नाः+च+आत्मनः+ लिङ्गानि+इति तृतीयाध्याये द्वितीयाह्निके कणादसूत्रोक्ताः प्राणादयः+ विवक्षिताः | प्रयोगप्रकारं दर्शयति - यथा+इत्यादिना | देहातिरिक्तम्+आत्मानम्+अङ्गीकुर्वाणं चार्वाकं वराकं प्रति देहातिरिक्तः+ आत्मा साध्यते | शरीरमात्रपक्षीकरणे मृतशरीरे प्राणादिमत्त्वाभावेन भागासिद्धः स्यात्+अतः+ उक्तम् - जीवत्+इति | प्रतिज्ञाद्यवयवविभागप्रकाराः+तु प्राक्+एव दर्शिताः | ननु प्राणादिमत्त्वहेतोः केवलव्यतिरेकित्वं कथम्+इति+आशङ्क्य+अन्वयव्याप्तेः+अभावात्+इति+आह ? अत्र हि+इत्यादिना | तत्+एतत्+उपपादयति - तथाहि+इति | धूमानुमाने महानसवत्+निश्चितसाध्यः+ धर्मी न+अस्ति चार्वाकमते | सर्वस्य 145. जीवच्छरीरस्य पक्षकुक्षिनिक्षिप्तत्वात्+इत्यर्थः | ननु दृष्टान्ते धर्मिणि दृष्टः+ धर्मः+तद्व्याप्तेन हेतुना पक्षे विधीयते विपक्षे वा साध्यनिवृत्त्या साधननिवृत्तिः प्रदर्श्यते | अत्र तु सात्मकत्वं प्राणादिमत्त्वव्यापकत्वेन क्व+अपि न दृष्टम् | अतः कथं जीवच्छरीरे प्राणादिमत्त्वेन सात्मकत्वसिद्धिः कथं च घटादिषु सात्मकत्वनिवृत्त्या प्राणादिमत्त्वनिवृत्तिः+इति चेत् | उच्यते | श्रूयताम्+अवधानेन | लौकिकपरीक्षकाणां यस्मिन्+अर्थे बुद्धिसाम्यं सः+ दृष्टान्तः+ इति गौतमेन भगवता प्रथमाध्यायप्रथमाह्निके दृष्टान्तलक्षणम्+अभिहितम् | घटादिषु नैरात्म्य प्राणादिमत्त्वं च+इत्यस्मिन्+अर्थे सर्वसंप्रतिपत्तिः+अस्ति | अतः कथंकारं न+अयं दृष्टान्तः | व्याप्तिनिश्चयः+च क्वचित्+अन्वयव्यतिरेकाभ्यां क्वचित्+अन्यतरेण+इति प्राक्+एव प्रपञ्चितम् | ततः+च व्याप्तस्य हेतोः+गमकत्वात् साध्यसिद्धिं कः+ वारयेत्+इति+अलम् | असाधारणधर्मत्वात्+व्यतिरेकि+एवं लक्षणम्+इति तार्किकरक्षोक्तन्यायाचार्यरीतिम्+अवलम्ब्य शिष्यव्युत्पादनाय प्रसक्तं किंचित्+अभिधत्ते - लक्षणम्+इति | 'असपक्षं विपक्षेभ्यः+ व्यावृत्तं पक्षभूमिषु | सर्वासु वर्तमानं यत् केवलव्यतिरेकि तत् ||' इति व्यतिरेकिलक्षणलक्षितत्वात्+लक्षणस्य+अपि व्यतिरेकित्वम्+उपपद्यते+ इति भावः | सर्वद्रव्यादिभूतायाः पृथिव्या लक्षणस्य व्यतिरेकित्वं दर्शयितुं तल्लक्षणं च दर्शयति - गन्धवत्त्वम्+इति | गन्धात्यन्ताभावानधिकरणत्वम्+इत्यर्थः | लक्षणस्य व्यतिरेकित्वं दर्शयति - विवादपदम्+इति | पृथिवी भवति न वा+इति विवादास्पदं पृथिवी+इति व्यवहर्तव्यम् | इतरेभ्यः+ भिद्यते+ इति वा साध्यनिर्देशः कर्तव्यः | व्यावृत्तिः+व्यवहारः+ वा लक्षणार्थः+ इत्यभियुक्तोक्तेः+अन्यथासाध्या विशिष्टता दोषप्रसङ्गात्+च+इति | त्रीन्+उदाहरणान्तान् वा यत्+वा+उदाहरणादिकान्+इति न्यायात् प्रतिज्ञादयः+त्रयः+अवयवाः+ दर्शिताः | आ परमाणोः च भूगोलकं पृथ्वीमात्रस्य पक्षीकृतत्वात् सपक्षाभावः | पृथिवीस्वरूपस्य प्रमाणसिद्धत्वात्+न+आश्रयासिद्धिः | लक्षणप्रमाणाभ्यां हि वस्तुसिद्धिः+इति तयोः कृत्यं वर्णयन्ति वृद्धाः | प्रमाणं वस्तुस्वरूपं ज्ञापयति - लक्षणमि+इतरव्यावृत्तिम्+इति | ननु केवलव्यतिरेकि साध्यं क्वचित् प्रसिद्धम्+अप्रसिद्धं वा | प्रसिद्धौ केवलव्यतिरेकित्वभङ्गप्रसङ्गः+अप्रसिद्धौ+अप्रसिद्धविशेषणत्वम्+इति चेत् मा+एवम् | यतः+अप्रसिद्धविशेषणत्वं केवलव्यतिरेकिणः+ भूषणं न तु दूषणम्+इति+अन्ये | यदि+एवं तर्हि शशविषाणोल्लिखिता भूर्भूत्वात्+न यत्+एवं न तत्+एवं | यथा गगनम्+इत्यादेः+अपि साध्यसिद्धिः स्यात्+इति चेत् | मा+एवं विपक्षे बाधकसाधकतर्कसाहित्यराहित्याभ्यां साध्यसिद्ध्यसिद्ध्योः+उपपत्तेः+इति | अन्ये तु संदिग्धसिद्धौ+अपि विशेषतः साध्यमानत्वात्+न+अप्रसिद्धविशेषणत्वं न+अपि साधनवैयर्थ्यम्+इति+आचक्षते | विषयव्याप्त्यर्थं लक्षणान्तरस्य केवलव्यतिरेकित्वं प्रदर्शयति - प्रमाणेति | यथा पृथिवीलक्षणं गन्धवत्त्वं केवलव्यतिरेकि तथा प्रमाणलक्षणम्+अपि+इति वा शब्दार्थः | प्रयुज्य प्रदर्श्यताम्+इत्यतः+ आह ? तथाहि+इत्यादिना | पक्षादीत्यादिशब्देन+अनुमानोपमानशब्दानां ग्रहणम् | ननु पर्वतः+अग्निमान् भवितुम्+अर्हति+इत्यादिवत्+अत्र+अपि प्रत्यक्षादि प्रमाणं भवितुम्+अर्हति+इति साध्यनिर्देशः क्रियताम् | किं व्यवहारसाध्यत्वेन+इत्यतः+ आह ? अत्र तु व्यवहारः+ इति | तत्र युक्तिम्+आह ? तस्य+इति | प्रमाणत्वस्य साध्यस्य प्रमाकरणत्वहेतोः+भेदाभावेन साध्याभेददोषः प्रसज्येत | साध्यं हि तद्भवति यत्साधनम्+अर्हति | हेतुः+च सिद्धः+ एव साध्यं साधयितुं क्षमते | भेदसमानाधिकरणयोः सिद्धत्वसाध्यत्वयोः+एकत्र+अवस्थानं न संगच्छते | अतः साध्यावैशिष्ट्यं दोषः+ इत्यर्थः | साधितम्+अर्थं निगमयति - तत्+एवम्+इति | एवम्+अन्ये+अपि+एवंविधाः+ हेतवः केवलव्यतिरेकिणः+ द्रष्टव्याः+ इति | 'सर्वेषु केषुचित्+वा+अपि सपक्षेषु समन्वयि | विपक्षशून्यं पक्षस्य व्यापकं केवलान्वयि ||' इति लक्षणलक्षितं केवलान्वयिहेतुं निरूपयति - कश्चित्+इति | प्रयोगप्रकारम्+आविष्करोति - यथा+इत्यादिना | अत्र वैशेषिकैः पञ्चमपदार्थत्वेन+अभिमतः+ विशेषः+ यदवलम्बनेन तेषां वैशेषिकव्यवहारभाक्त्वं जातम् | अत्र हेतुसाध्यविभागं विधत्ते - अत्र+इति | ननु कथम्+अस्य विपक्षाभावः | स्तम्भकुम्भादिशब्दानभिधेयानाम्+अप्रत्यक्षप्रमेयाणां पर्वतगुहान्तवर्तिनाम्+अनेकेषां जागरूकत्वात्+इति+आशङ्क्य+अभिधातृमात्रस्य+अनभिधेयस्य प्रमातृमात्रस्य प्रमाणमात्रापेक्षया अप्रमेयस्य+अर्थस्य+असंभवात्+अविद्यमानविपक्षत्वं युक्तम्+इति+अभिप्रेत्य परिहारम्+आह ? स च+इति | ननु+अस्तु पुरुषमात्रस्य+अनभिधेयः+अप्रमेयः+च नरविषाणादिः सः+ भवतु विपक्षः+ इत्यतः+ आह ? सर्वत्र+इति | अप्रामाणिकस्य निषेधानर्हत्वम्+उक्तम्+आचार्यैः | 148. 'लब्धरूपं क्वचित् किंचित् तादृक्+एव निषिध्यते | विधानम्+अन्तरेण+अतः+ न निषेधस्य संभवः ' || इति | ननु+अनेन हि वाक्येन प्रतिपादितार्थात् पञ्चरूपोपपन्नात्+लिङ्गात् परः+अपि+अग्निं प्रतिपद्यते+ इति प्राक् प्रतिपादितम् | तत्र कानि तानि रूपाणि+इति+आकाङ्क्षायां तानि रूपाणि विवरीतुं प्रसङ्गं संपादयति - एतेषां च+इति | एवकारस्य व्यवच्छेद्यम्+आह ? न तु+इति | तानि पञ्च रूपाणि निरूपयति - तानि पञ्च+इति | अनुपदम्+एव पक्षसपक्षविपक्षाणां लक्षणं वक्ष्यति | सिद्धं हि साधनं स्वसाध्यं साधयितुं शक्नोति | अतः प्रथमम्+असिद्धत्वं निरसितुं पक्षधर्मत्वम्+उद्दिष्टम् | ततः+ विरुद्धत्वं व्युदसितुं सपक्षे सत्त्वम् | अनन्तरम्+अनैकान्तिकतां निराकर्तुं विपक्षाद्व्यावृत्तिः | समनन्तरं कालात्ययापदिष्टतां प्रत्यादेष्टुम्+अबाधितविषयत्वम् | पश्चात्+प्रकरणसमतां प्रतिक्षेप्तुम्+असत्प्रतिपक्षत्वम् | तदनेन रूपपञ्चकेन हेत्वाभासपञ्चकं निरस्तं वेदितव्यम् | ननु+एतानि पक्षधर्मत्वादीनि धूमवत्त्वादिहेतौ किं विद्यन्ते | विद्यन्ते+ एव+इति+आह ? एतानि रूपाणि+इति | तत्र प्रथमरूपस्य सद्भावं दर्शयति - धूमवत्त्वं हि+इति | धूमवत्त्वं पर्वतनिष्ठतया प्रतीयमानत्वात् संदिग्धसाध्यस्य पर्वतस्य धर्मः+ततः+ धूमवत्त्वे पक्षधर्मत्वं विद्यते+ इत्यर्थः | द्वितीयरूपस्य सत्तां प्रदर्शयति - एवम्+इति | यथा पक्षधर्मत्वम्+अस्ति तथा सपक्षे सत्त्वम्+अपि+इति+एवंशब्दार्थः | एवम्+उत्तरत्र+अपि+एवंशब्दार्थः+ द्रष्टव्यः | निश्चितसाध्ये महानसे तस्य सत्त्वात्+इत्यर्थः | तृतीयचतुर्थपञ्चमरूपाणि+अपि क्रमेण 149. प्रदर्शयन् विशदयति - विपक्षात्+इति+आरभ्य धूमवत्वम्+इति+अन्तेन | धूमवत्त्वस्य+असत्प्रतिपक्षत्वं प्रतिपादयितुं प्रतिजानीते - तथाहि+इति | प्रतिपक्षस्वरूपानवगमे असत्प्रतिपक्षत्वं दुरवगमम्+इति+आशङ्क्य प्रतिपक्षस्य लक्षणम्+आह ? साध्येति | साध्यविरुद्धधर्मप्रतिपादकः+ हेतुः प्रतिपक्षः+ इत्यर्थः | अस्तु प्रस्तुते किम्+आयातं तत्+आह ? स च+इति | योग्यानुपलब्धिबाधितत्वात्+सत्प्रतिपक्षः प्रकृते न+अस्ति+इत्यर्थः | उपपादितां रूपपञ्चकसंपत्तिम्+उपसंहरति - तत्+एवम्+इति | यतः पञ्च रूपाणि प्रदर्शितानि ततः+ इत्यर्थः | फलितम्+आह ? तेन+इति | गम्लॄ सृप्लॄ गतौ+इति+एतस्मात्+धातोः+निष्पन्नत्वात्+गमकशब्दस्य प्रापकत्वे भ्रान्तिः+मा भूत्+इति+आह ? अग्निमत्त्वस्य+इति | धूमवत्वं हेतुः+अग्निमत्त्वं साधयति ज्ञापयति+इत्यर्थः | ननु धूमवत्वं हेतुः+अग्निमत्त्वं साधयति+इति+उक्तं तत्+अयुक्तम् | विकल्पासहत्वात् | तथाहि किम्+अत्र+अग्निसामान्यं साध्यं किं वा पर्वतनिष्ठः+अग्निराहोस्वित्+तार्णत्वपार्णत्वादिविशिष्टः | न+आद्यः | अग्निसामान्यस्य+अविवादास्पदत्वेन सिद्धसाधनत्वात् | न द्वितीयः | पर्वतनिष्ठेन+अग्निना धूमस्य क्वचित्+अन्वयादृष्टौ+अविनाभावस्य दुर्ग्रहत्वात् | न तृतीयः | तार्णपार्णादीनाम्+अनन्तत्वेन ग्रहणानुपपत्तौ+उक्तदोषानतिवृत्तेः | अतः+ उक्तम् - 'विशेषे+अनुगमाभावात् सामान्ये सिद्धसाधनात् | तद्द्वयानुपपन्नत्वात्+अनुमानकथा पुनः (कुतः?) || इति | तत्+एतत्+पराकर्तुम्+आह ? अग्नेः पक्षधर्मत्वम्+इति | धूमस्य पर्वतनिष्ठत्वेन वह्निः+अपि पर्वतनिष्ठः+ एव सेत्स्यति | व्याप्तिः+तु सामान्यनिष्ठा | अतः+ न+उक्तदोषप्रसङ्गः+ इति भावः | उक्तम्+अर्थम्+उपपादयितुं प्रतिजानीते - तथाहि+इति | अनुमानस्य द्वयं साध्यम्+इति+उक्तम् | किं तद् द्वयम्+इत्यतः+ आह ? सामान्यम्+इति | अग्निसामान्यं पर्वतनिष्ठत्वलक्षणः+ विशेषः+च+इत्यर्थः | किं केन सिद्ध्यति+इत्यतः+ आह ? तत्र व्याप्त्या+इति | अनुमानस्य द्वयं सामर्थ्यं व्याप्तिः पक्षधर्मता च+इति पाठान्तरम् | तदा व्याप्तिः+नाम उभयविधोपाधिविधुरः संबन्धः | पक्षधर्मता नाम पक्षीकृतसकलव्यक्तिनिष्ठत्वम् | तत्र व्याप्त्या+इति तयोः+उपयोगः+ उक्तः | पक्षधर्मताबलात्+विशेषसिद्ध्यनङ्गीकारे बाधकम्+आह ? अन्यथा+इति | व्याप्तिग्राहकप्रमाणात्+एव सामान्यसिद्धेः+अनुमानस्य वैफल्यं स्यात् | अतः+ व्याप्त्या सामान्यसिद्धिः | पक्षधर्मताबलादभिमतविशेषसिद्धिः+इत्यर्थः | अतः+ एव+आह भूषणकारः - बहिः+व्याप्त्यन्तर्व्याप्तिप्रसादात्+उभयसिद्धिः+इति पूर्वाचार्याः | यतः पक्षबहिर्देशे महानसादौ+अग्निमात्रेण धूमस्य व्याप्तिः प्रतिपन्ना ततः+ धूमात्+अग्निः सामान्येन सिद्ध्यति | यतः+तु पक्षान्तर्देशे धूमः+ उपलभ्यते | ततः+तत्संबन्धात्+अग्निविशेषः+ एव सिद्ध्यति | न तार्णादिः+तत्सिद्धौ प्रतिबन्धानुपलब्धेः | तार्णादिविशेषाविनाभूतं धूमविशेषं यः+ विवेचयितुं शक्तः+तस्य तद्विदः+तार्णादिविशेषानुमानं भवति+इति | धूमवत्त्वं हेतुः+एकः+ एव सम्यक्+हेतुः+इति भ्रमं व्युदसितुं धूमवत्त्वहेतुवत्+अन्यः+अपि सर्वः+अन्वयव्यतिरेकी पञ्चरूपोपपन्नः+च+इति सद्धेतुः+इति+आह ? यः+तु+इत्यादिना | तत्र पक्षधर्मताहीनः+चेत्+असिद्धः+ भवति | पक्षधर्मताहीनस्य+असिद्धत्वम्+उदितम्+उदयनेन | व्याप्तस्य पक्षधर्मताप्रतीतिः सिद्धिः+तदभावः+असिद्धिः+इति | तथा सपक्षे सत्त्वेन हीनस्य पक्षविपक्षयोः+वर्तमानत्वेन विरुद्धता स्यात् | 151. विपक्षद्व्यावृत्तिरहितस्य पक्षत्रयवर्तित्वेन+अनैकान्तिकता स्यात् | सत्प्रतिपक्षत्वे प्रकरणसमता स्यात् | बाधितविषयत्वे कालात्ययापदिष्टता स्यात् | अतः+ एकेन+अपि रूपेण हीनः+ हेत्वाभासः+ भवति | हेतुलक्षणरहितः+ हेतुवदाभासमानः+ हेत्वाभासः+ भवति+इत्यर्थः | एतावता किम्+उक्तं भवति+इति+आशङ्क्य+असाधकत्वम्+उक्तं भवति+इति+आह ? अहेतुः+इति यावत्+इति | अहेतुशब्देन यावत्+उक्तं भवति तावत्+उक्तं भवति+इत्यर्थः | ननु केवलान्वयिनः+अपि किं पञ्चरूपोपत्त्या भाव्यम् | न+इति+आह ? केवलान्वयी+इति | तत्र+उपपत्तिम्+आह ? तस्य हि+इति | केवलान्वयिसाध्यस्य सर्वपदार्थानुस्यूतत्वेन साध्याभाववतः पदार्थस्य+अभावात्+इति भावः | केवलव्यतिरेकिसाध्यस्य क्वचित्+अपि+अभावेन सपक्षे सत्त्वाभावात्+चतूरूपोपपत्त्या तस्य साधकत्वम्+इति+आह ? केवलव्यतिरेकी+इति | पक्षादीनां स्वरूपम्+अजानानः+तज्जिज्ञासुः पृच्छति - के पुनः+इति | पुनःशब्दः+ वाक्यालंकारे | लक्षणोदाहरणाभ्यां क्रमेण तावत्+निरूपयितुम्+आरभते - उच्यन्ते+ इत्यादिना तत्र+एव हृदः+ इति+अन्तेन | तत्र साध्यधर्मः पक्षः+ इति+उक्ते सपक्षे+अतिव्याप्तिः | अतः+ उक्तम् - संदिग्धेति | तथा सपक्षलक्षणगतनिश्चितग्रहणं पक्षातिव्याप्तिपरिहारार्थम् | केनचित्+मन्दधिया समारोपितसाध्याभावस्य सपक्षस्य+अपि विपक्षतां निवारयितुं विपक्षलक्षणे निश्चितग्रहणम् सर्वत्र 'धर्मादनिच् केवलात्' (५ | ४ | १२४) इति बहुव्रीहौ धर्मशब्दात्+अनिच् | धर्मिग्रहणं पक्षादीनां प्रमाणसिद्धत्वं द्योतयितुम् | अन्यथा सर्वत्र प्रमाणशून्यस्य वचनमात्रस्य संभवे हेतुः+हेत्वाभासः+ वा+इति 152. विभागः+ न स्यात्+इति भावः | संदिग्धसाध्यः पक्षः, निश्चितसाध्यः सपक्षः, साध्यरहितः+ विपक्षः+ इति लक्षणसंग्रहः | इयता प्रबन्धेन+उपपादितम्+अर्थम्+उपसंहरति - तत्+एवम्+इति | सम्यक्+हेतुत्वपरिज्ञप्तौ+अत्यन्तोपयुक्तानां हेत्वाभासानां स्वरूपं निरूपयितुम्+उपक्रमते - ततः+अन्यः+ इति | उक्तलक्षणेभ्यः+त्रिभ्यः+ हेतुभ्यः+अन्ये इतरस्वरूपसंपत्तौ+अपि+एकेन रूपेण हीना हेतवः+ हेत्वाभासाः | तत्+अनेन हेत्वाभासव्यावृत्ताः+ हेतवः सम्यक्+हेतवः+ इति व्यतिरेकिणा+अपि सम्यक्+हेतुपरिज्ञप्तिः सुकरा+इति+अर्थः | ते कतिप्रकाराः+ इति+आकाङ्क्षायाम्+एव+अन्तरभेदविवक्षया बहुप्रकाराः+ इति+आह ? ते च+इति | तथापि राशीकरणे कियन्तः+राशयः+ भविष्यन्ति+इत्यतः+ आह ? असिद्धेत्यादिना | केचित् सर्वेषां हेत्वाभासानाम्+असिद्धौ+एव+अन्तर्भावं मन्वानाः+ एकविधम्+एव हेत्वाभासं मन्यते | अपरे त्रिविधम्+अन्ये षड्विधम्+इति वादिविवादिप्रत्यादेशार्थम्+अयोगान्ययोगव्यवच्छेदकम्+एवकारं प्रायुङ्क्त | तत्+उक्तम् - 'अयोगं योगम्+अपरैः+अत्यन्तायोगम्+एव च | व्यवच्छिनत्ति धर्मस्य निपातः+ व्यतिरेकि(च)कः' || इति | एकविधत्वं तावत्+न संभवति | अनेकविधत्वव्यवहारदर्शनात् | लोके यथा व्यवहारः+तथा+एव लक्षणं कर्तव्यं न+अन्यथा | तत्+उक्तम् - 'सिद्धानुगममात्रं हि कर्तुं युक्तं परीक्षकैः | न सर्वलोकसिद्धस्य लक्षणेन निवर्तनम् || ' इति | अतः+ एव न त्रिविधत्वं पञ्चविधत्वव्यवहारदृष्टेः | न+अपि षड्विधत्वम्+अनध्यवसितस्य सव्यभिचारे+ एव+अन्तर्भावात् | अतः+ एव+उक्तम् - 153. 'हेतोः केन+अपि रूपेण रहिताः कैश्चित्+अन्विताः | हेत्वाभासाः पञ्चविधाः+ (धा ते?) गौतमेन प्रपञ्चिताः ||' इति | गौतमः+अपि+असूत्रयत् - 'सव्यभिचारविरुद्धप्रकरणसमसाध्यसमकालातीताः+ हेत्वाभासाः' | इति | अतः पञ्च+एव+इति सुष्ठु+उक्तम् | तत्र व्याप्तस्य हेतोः पक्षधर्म[ता?]प्रतीतिः सिद्धिः+तदभावः+असिद्धिः+इति तल्लक्षणे विचार्यमाणे सपक्षाद्यनपेक्षया पक्षमात्रोपजीवनेन संभवतः+असिद्धस्य प्रथमं ततः पक्षविपक्षवृत्तेः+विरुद्धस्य ततः पक्षत्रयवृत्तिम्+उपजीवतः+अनैकान्तिकस्य पश्चात् समबलत्वेन+अभिमतस्य प्रकरणसमस्यानन्तरम्+अवशिष्टस्य न्यूनबलस्य कालात्ययापदिष्टस्य+उद्देशः+ इति विभागः | असिद्धं विभागेन+उद्दिशति - तत्र+इति | तेषु पञ्चसु मध्ये+ इत्यर्थः | सति धर्मिणि धर्माः+चिन्त्यन्ते+ इति न्यायेन+आश्रयोपजीवनेन प्रवर्तमानस्य+आश्रयासिद्धस्य ततः+ हेतोः स्वरूपोपजीवनेन प्रवर्तमानस्य स्वरूपासिद्धस्य पश्चात्+तद्धर्मव्याप्यत्वोपजीवनेन प्रवर्तमानस्य व्याप्यत्वासिद्धस्य+इति क्रमः | व्याप्तस्य पक्षधर्मताप्रतीतिः सिद्धिः | ततः+च व्याप्त्य(प्या?)भावे व्याप्यत्वासिद्धिः पक्षाभावे आश्रयासिद्धिः तद्धर्महेत्वभावे स्वरूपासिद्धिः+इति तिस्रः+असिद्धयः+ भवन्ति+इति भावः | सर्वत्र बहुव्रीहौ+अहितान्यादित्वात् अग्न्याहितवत्+निष्ठायाः परनिपाते आश्रयासिद्ध्यादिशब्दाः+ उपपत्स्यन्ते | तृतीयासमासेन वा तेषाम्+उपपत्तिः | प्रथमं प्रथमस्य+उदाहरणम्+आह ? आश्रयेति | आश्रयासिद्धत्वम्+एव स्पष्टयति - अत्र हि+इति | द्वितीयस्य+उदाहरणम्+आह ? स्वरूपेति | यद्यपि चाक्षुषत्वं रूपादौ+अस्ति तथापि पक्षत्वेन+अभिमतस्य शब्दस्य श्रोत्रत्वात्+नैत्रत्वं न+अस्ति+इति 154. हेतोः स्वरूपत्वं पक्षे+असिद्धम्+इति+अर्थः | तृतीयं विभजते - व्याप्यत्वेति | कुतः+ इत्यतः+ आह ? एकः+ इत्यादिना | तत्र प्रथमम्+उदाहरति - तत्र+इति | सौगतसमयावलम्बनेन+अवयवद्वयोपन्यासः+ युक्तः | तत्+उक्तम् - सौगताः+तु सोपनीतिम्+उदाहृतम्+इति वदन्ति | ननु सत्त्वहेतोः+व्याप्तिग्राहकप्रमाणाभावात्+व्याप्यत्वासिद्धता+इति+उक्तम्+उपाधिसद्भावात्+व्याप्यत्वासिद्धता किम्+इति न+उच्यते तत्र+आह ? सोपाधिकतया+इति | यथा+अधर्मवत्त्वं हिंसात्वप्रयुक्तं न भवति किं तु निषिद्धत्वप्रयुक्तम्+इतिवत् क्षणिकत्वं सत्त्वप्रयुक्तं न भवति किं तु परप्रयुक्तम्+इति+उच्यमाने ब्रह्महननादौ+अधर्मत्वम्+इव क्वचित् क्षणिकत्वम्+अभ्युपगतं स्यात् | तत्+च+अनिष्टम् | क्षणमात्रावस्थायित्वं निर्हेतुकः+ विनाशः+ वा क्षणिकत्वम्+इति सौगतमतानुसारिभिः कक्षीकृतत्वात् | तस्मात्+एतादृशं क्षणिकत्वं क्व+अपि न दृष्टं न+इष्टम्+इति सत्त्वक्षणिकत्वयोः+व्याप्तिग्राहकप्रमाणाभावात्+एव सत्त्वहेतोः+व्याप्यत्वासिद्धत्वम्+इत्यर्थः | सोपाधिकस्य व्याप्यत्वासिद्धस्य+उदाहरणम्+आह ? द्वितीयः+ इति | 'अहिंसा परमः+ धर्मः+तु+अधर्मः प्राणिनां वधः' इति प्रतिजानाना जैनजनाः पक्षान्तरम्+अजानानः+ इत्थम्+अनुमानं प्रयुञ्जते - क्रत्वन्तरवर्तिनी हिंसा+इति | सोपाधिकत्वादिदम्+अनुमानं न+उदयम्+आसादयेत्+इति+आह ? अत्र हि+इति | उपाधेः किं लक्षणम्+इति+आकाङ्क्षायाम्+उपाधिलक्षणम्+आह ? साध्येति | यावत्साधनदेशम्+अवर्तमानः+ यावत्+साध्यदेशवृत्तिः+उपाधिः+इति निष्कर्षः | तत्र+उपाधेः साध्यव्यापकतां दर्शयति - तत्+च+इत्यादिना | साधनाव्यापकतां दर्शयति - एवं साधनम्+इति | यथा निषिद्धत्वोपाधिः साध्यम्+अधर्मत्वं व्याप्नोति तथा साधनं हिंसात्वं न व्याप्नोति | पक्षे+ एव सति+अपि हिंसात्वे तस्य+उपाधेः+अभावात् | ननु+अग्नीषोमीयहिंसा निषिद्धा हिंसात्वात्+ द्विजहिंसादिवत्+इति साधनव्यापकत्वेन+उपाधित्वं न+उपपद्यते+ इति चेत्+तत्+एतदॄश्चिकभयात्+पलायमानस्य+आशीविषमुखनिपातम्+अनुसरति | प्रयुक्तानुमानस्य+औपाधिकभीत्या वैदहिंसायां निषिद्धत्वं साधयतः+तव शिरसि सकलमहाजनपरिगृहीतनिर्णीतप्रमाणभाववेदविरोधलक्षणवज्रप्रहारनिपातापातात् | अतः+ वैदहिंसायां ब्रह्मस्वहरणादौ च परस्परपरिहारेण वर्तमानयोः+हिंसात्वनिषिद्धत्वयोः+ब्रह्महननादौ+एकेन+अधर्मत्वेन संबन्धे सति+अपि निषिद्धत्वाभावस्य+अधर्मत्वाभावेन+इव हिंसात्वाभावस्य+अधर्मत्वाभावेन+अविनाभावाभावात्+निषिद्धत्वस्य+उपाधित्वम्+उपपद्यते | अतः+ एवोदितम्+उदयनाचार्येण- 'एकसाध्याविनाभावे मिथः संबन्धशून्ययोः | साध्याभावाविनाभावी सः+ उपाधिः+भवति+अयम् ||' इति समपदप्रक्षेपेण प्राक्+एव+उपाधिलक्षणगतविशेषणव्यावर्त्यानि कीर्तितानि+इति | प्रयुक्तः+ हेतुः+उपाधिनिष्ठं व्याप्यत्वम्+उपजीवति+इति वदता समव्याप्तिः+अङ्गीकृता+एव+इति भावः | तस्मात्+निषिद्धत्वस्य+उपाधित्वात्+अव्याप्य- तु+असिद्धं हिंसात्वम्+इति+उपसंहरति - अन्यप्रयुक्तेति | अत्र व्याप्तिः+नाम व्याप्यत्वम्+इति+अर्थः | साध्यविशिष्टः साध्यत्वात्+साध्यसमः+ इति सूत्रलक्षितम्+असिद्धं 156. वर्णयित्वा न्यायाचार्योदीरितं विरुद्धलक्षणं वर्णयति - साध्येति | लक्ष्ये लक्षणस्य+अनुगतिं दर्शयति - सः+ यथा+इत्यादिना | साध्यविपर्ययव्याप्तत्वात्+विरुद्धं कृतकत्वम्+इति निगमयति - अतः+ इति | सिद्धान्तम्+अभ्युपेत्य तद्विरोधी विरुद्धः+ इति सूत्रलक्षितं विरुद्धलक्षणोदाहरणाभ्यां क्रमेण प्रदर्श्य 'अनैकान्तिकत्वलक्षणम्+अनैकान्तिकः सव्यभिचारः' इति सूत्र व्यत्यासेन पठति - सव्यभिचारः+ इति | विभागेन+उद्दिशति - स द्विविध इति | तत्र साधारणस्य लक्षणम्+आह ? तत्रेति | तयोः+मध्ये+ इत्यर्थः | उदाहरति - स यथा+इति | प्रयुक्ते हेतौ लक्षणानुगतिं दर्शयति - अत्र हि+इति | अस्मिन्+अनुमाने+ इत्यर्थः | असाधारणानैकान्तिकं लक्षणोदाहरणाभ्यां प्रपञ्चयति - सपक्षेति | ननु स्वोचितस्थलम्+अतिक्रम्य+अन्यत्र वर्तनं व्यभिचारः+ इति लोके प्रसिद्धं तत्+तु साधारणे विद्यते | अनुचितस्थलविपक्षावृत्तेः पक्षमात्रवृत्तेः+तु+असाधारणस्य कथं सव्यभिचारितेति चेत्+एतावत्+तावदाकर्णय | अनुचितस्थले वर्तमानम्+इव+उचितस्थले+अवर्तमानम्+अपि व्यभिचारः+ एव | अतः+ विपक्षवृत्तेः साधारणस्य+एव सपक्षव्यावृत्तस्य+अपि+असाधारणस्य सिद्धा सव्यभिचारिता+इति | तत्+उक्तं भासर्वज्ञेन ? हेतोः+उभयत्र वृत्तिः+व्यभिचारः+तथा+उभयतः+ व्यावृत्तिः+अपि व्यभिचारः' इति | क्रमप्राप्तस्य प्रकरणसमस्य लक्षणम्+आह ? प्रकरणसमः+ इति | पक्षान्तरव्यावृत्त्यर्थः+तु शब्दः | स्वपरपक्षसिद्धौ+अपि 157. त्रिरूपः+ हेतुः प्रकरणसमः+ इति भूषणकारः+ बभाषे तत्+असंभवि | एकस्य हेतोः+उभयत्र त्रैरूप्यासंभवात् | तस्मात् प्रतिज्ञातार्थविपरीतार्थज्ञापकहेतुमान् हेतुः प्रकरणसमः | उक्तं च सूत्रकारेण - 'यस्मात् प्रकरणचिन्ता सः+ निर्णयार्थम्+अपदिष्टः प्रकरणसमः' इति | अस्य+अर्थः - यस्मात् प्रयुक्तात्+हेतोः+उपरि प्रकरणस्य प्रतिज्ञातार्थविपरीतार्थज्ञापकस्य हेतोः+चिन्तासंभवः सः+ निर्णयार्थं स्वसाध्यनिश्चयाय+अपदिष्टः प्रकरणसमः+ इति | उक्तम्+अर्थम्+उदाहरणनिष्ठं कृत्वा दर्शयति - यथा+इति | नित्यधर्मरहितत्वात्+नित्यत्वज्ञापकधर्मरहितत्वात्+अनित्यधर्मानुपलब्धेः+अनित्यत्वज्ञापकधर्मरहितत्वात्+इत्यर्थः | ननु सत्प्रतिपक्षः+ नाम हेत्वाभासान्तरं विद्यते सः+ किम्+इति न+उच्यते तत्र+आह ? अयम्+एव+इति | सत्प्रतिपक्षः+ हेतुः प्रकरणसमः+ इति विद्वद्भिः+न्यायाचार्यैः+उच्यते+ इत्यर्थः | ननु+इमौ हेतू समबलौ हीनाधिकबलौ वा | न+आद्यः | वस्तुनः+ द्वैरूप्यासंभवेन तुल्यबलवत्वायोगात् | न द्वितीयः | प्रबलेन हीनस्य बाधितत्त्वेन कालात्ययापदिष्टतया प्रकरणसमत्वानुपपत्तेः+इति चेत्+मा+एवम् | वस्तुवृत्या द्वयोः समानबलत्वाभावे+अपि+अगृहीतविशेषत्वेन+अभिमानिकं समबलत्वम्+आदाय प्रकरणसमत्वोपपत्तेः+इति | अवशिष्टस्य कालात्ययापदिष्टस्य लक्षणम्+आह ? पक्षः+ इति | यस्य विषयः साध्यधर्मः प्रमाणान्तरेण बाधितः | बाधः+ नाम तद्विपरीतप्रवेदनम् | स बाधितविषयः | साधनजन्यज्ञानविषयत्वात् साध्यस्य साधनविषयत्वम्+उपचारात्+उच्यते | कालात्ययापदिष्टः कालातीत+ इति सूत्रे निर्दिष्टपक्षोपन्यासानन्तरं हेतूपन्यासस्य कालः+तस्य+अत्यये+अतिक्रमे सति अपदिश्यते 158. प्रयुज्यते+ इति कालात्ययापदिष्टः | कालम्+अतीतः कालातीतः+ इति+उक्तं लक्षणम्+अपि संगृहीतं भवति+इति+अभिप्रेत्य+आह ? कालात्ययेति | उदाहरति - यथा+इति | अत्र+अनुष्णः+ इति+उष्णस्पर्शप्रतिषेधः+अयम् | प्रमितं च तत् प्रतिषिद्ध्य तेन+अप्रमितम् | न च+उष्णत्वस्य कृष्णवर्त्मनः+अन्यत्र+उपलम्भसंभवः | तस्मात्+उष्णत्वग्राहिणोपजीव्यत्वेन बलीयसा स्पर्शनप्रत्यक्षेण बाधितम्+अनुमानम्+इति+अमुम्+एव+अर्थं हृदि निधाय+आह ? अत्र हि+इत्यादिना उष्णतोपलम्भात्+इति+अन्तेन | तत्पूर्वकं त्रिविधम्+अनुमानं पूर्ववत्+शेषवत्+सामान्यतः+ दृष्टं च+इति सूत्रोक्तं त्रिप्रकारम्+अनुमानं सप्रपञ्चं निरूपितम्+इति+आह ? व्याख्यातम्+इति | अनुमानं सप्रकारं निरूप्य क्रमप्राप्तम्+उपमानं निरूपयति - अतिदेशेति | अतिदेश्यते प्रतिपाद्यते+अनेन साधर्म्यादिः+इति+अतिदेशः | सः+ च+असौ वाक्यं च+इति समानाधिकरणसमासः | न च पुंनपुंसकयोः कथं सामानाधिकरण्यम्+इति वाच्यम् | परोपदेशः+तु पञ्चावयवं वाक्यम्+इत्यादिवत्+उपपत्तेः | अतः+ एव (धर्म?) प्रसिद्धसाधर्म्यात्+साध्यस्य साधनम्+उपमानम्+इति+आमनन्ति+आचार्याः | अतिदेशवाक्येन प्रमितात् साधर्म्यात्+अनन्तरं साध्यस्य संज्ञासंज्ञिसंबन्धस्य साधनं ज्ञापकं सादृश्यविशिष्टपिण्डप्रत्यभिज्ञानम्+उपमानम्+इति सूत्रार्थः | तत्+उक्तम् - 'अव्युत्पन्नपदोपेतवाक्यार्थस्य च संज्ञिनि | प्रत्यक्षप्रत्यभिज्ञानम्+उपमानम्+इह+उच्यते ' || इति | सूत्रगतसाधर्म्यग्रहणं वैधर्म्यादेः+उपलक्षणम् | 159. 'तत्र+अतिदेशवाक्यार्थः+त्रिविधः परिकल्प्यते | साधर्म्यं धर्ममात्रं च वैधर्म्यं च+इति भेदतः || इति | अतिदेशवाक्यार्थत्रैविध्योक्तेः+इति+उदाहरति - यथा+इति | लक्षणस्य लक्ष्ये+अनुगमनं यथा स्पष्टं भवति तथा+उच्यते+ इत्यर्थः | सर्वत्र+एवंविधस्य यथाशब्दस्य+अयम्+एव+अर्थः | पिण्डज्ञानम्+उपमानम्+इत्युक्ते यत्किंचित् पिण्डज्ञानम्+उपमानं प्रसज्येत तत्+मा प्रसाङ्क्षीत्+इति गोसादृश्यविशिष्टा+इति+उक्तम् | कश्चित्+वनेचरः+ नगरे गाम्+उपलभ्य पश्चात्+वनं गतः+ गोसादृश्यविशिष्टं पिण्डम्+अनुभवति तज्ज्ञानस्य+उपमानतां वारयितुम्+उक्तम् - तत्+वाक्येति | तदा+इति+उक्तं कदा+इति+आकाङ्क्षायाम्+आह ? वाक्यार्थं स्मरन् यदा+इत्यादिना | ननु नगरस्थपिण्डदर्शनं न संबोभवीति+इत्यतः+ आह ? वनं गतः+ इति | अश्रुतवाक्यस्य वाक्यार्थस्मरणं न संपनीपद्यते तत्र+आह ? पुरुषात्+श्रुत्वा+इति | ननु नागरिकस्य गवयम्+अजानानस्य न+अतिदेष्टव्यं (ष्टृत्वं ?) तेन+आह ? कुतश्चित्+आरण्यकात्+इति | अतिदेशवाक्यं दर्शयति - यथा गौः+इति | गवयं जानानस्य+आकाङ्क्षाया अभावात्+अतिदेशः+ व्यर्थः+ इत्यत्र+आह ? गवयम्+इति | उक्तज्ञानोपमानस्य+उपमानत्वे युक्तिम्+आह ? उपमिति+इति | उपमितिस्वरूपम्+आह ? गोसादृश्येत्यादिना | संज्ञासंज्ञिसंबन्धप्रमितिम्+अभिनयति - अयम्+असौ+इत्यादिना | गोसादृश्यस्य+अतिदेशवाक्यानुभूतस्य तदा+(द?)अयम्+अर्थः | क्वचित् कर्मणि गवयस्य+उपयोगं विदित्वा तं जिज्ञासमानेन नागरिकेण कीदृशः+ गवयः+ इति पृष्टः+ वनेचरः 160. समाचारं समाचष्टे यथा गौः+तथा गवयः+ इति | अनन्तरम्+आरण्यकात्+अतिदेशवाक्यम्+आकर्ण्याटव्याम्+अटतः+ गोस्वामिनः कंचन वृत्तकण्ठं गोसादृश्यविशिष्टं पिण्डम्+अनुभवतः स्मरतः+च वाक्यार्थम्+अयम्+असौ गवयशब्दवाच्यः+ इति भवति प्रतीतिः | सा तावत्+उ(द्दु?)रपलापा सर्वानुभवसिद्धत्वात् | न च वाक्यस्य फलम्+अननुभूतपिण्डस्य+अपि संज्ञासंज्ञिसंबन्धप्रतिपत्तिप्रसङ्गात् | न+अपि प्रत्यक्षफलम् | अनाकर्णितातिदेशवाक्यस्य+अपि तत्प्रसङ्गात् | न+अपि समाहारफलम् | नगरस्थस्य वाक्यं वनस्थस्य प्रत्यक्षम्+इति तयोः+भिन्नकालत्वेन समाहारासंभवात् | तस्मात्+वाच्यवाचकभावज्ञानम्+उपमानफलम् | तत्+उक्तम् - 'संबन्धस्य परिच्छेदं संज्ञायाः संज्ञिना सह | प्रत्यक्षादेः+साध्यत्वात्+उपमानफलं विदुः ||' इति | ननु+अतिदेशवाक्यात्+एव+अवगतः+ वाच्यवाचकभावः | केवलम्+इदानीं प्रत्यभिजानाति - अयम्+असौ गवयशब्दवाच्यः+ इति | गवयशब्दः+ गवयत्वस्य वाचकः | असति वृत्त्यन्तरे वृद्धेः+तत्र प्रयुज्यमानत्वात् | गोशब्दवत्+इति+अनुमानात्+वा+अवसीयते वाच्यवाचकभावः | किम्+उपमानेन+इति चेत्+मा+एवम् | यत् आहुः - 'सादृश्यस्य+अनिमित्तत्त्वात्+निमित्तस्य+अप्रतीतितः | समयः+ दुर्ग्रहः पूर्वं शा(श?)ब्देन+अनुमया+अपि च ||' इति | न्यायकुसुमाञ्जलिपरिश्रमशालिनाम्+उपमानस्य पृथक् प्रामाण्यं सुगमम्+इति+उपगम्यते | 161. प्रसिद्धसाधर्म्यात् साध्यसाधनम्+उपमानमिति+उपमानलक्षणम्+अभिधाय सूत्रकारेण+आप्तोपदेशः शब्दः+ इति+आगमलक्षणम्+अभ्यधायि | तत्र उपदिश्यते+अनेन+इति करणव्युत्पत्त्योपदेशः (श?) शब्दस्य वाक्यपर्यायत्वं मनसि निधाय+आगमप्रमाणस्य लक्षणम्+आचष्टे - आप्तवाक्यम्+इति | वाक्यं शब्द इत्युक्ते भ्रान्तविप्रलम्भकवाक्यस्य+अपि+आगमता स्यात्+अतः+ उक्तम् - आप्तेति | कः+अयम्+आप्तः+ यस्य वाक्यम्+आगमः स्यात्+तत्र+आह ? आप्ताः+तु+इति | तुशब्दः+ भ्रान्तविप्रलम्भकयोः+आप्तत्वनिराकरणार्थः | यथाभूतस्य+अबाधितस्य+अर्थस्य+अपदेष्टा पुरुषः+ आप्तः | ततः+च भ्रान्तोक्तवाक्यार्थस्य बाधितत्वेन+अबाधितत्वं न+अस्ति | भ्रान्तस्य यथार्थदर्शित्वाभावात् | विप्रलम्भोक्तवाक्यार्थस्य+अपि बाधितत्वेन+अबाधितत्वं न+अस्ति | विप्रलम्भकस्य यथार्थदर्शितत्वे+अपि यथार्थवादित्वाभावात्+इति भ्रान्तविप्रलम्भकयोः+आप्तत्वं पराकृतम्+इत्यर्थः | ननु+आप्तवाक्यं शब्दः+ इति+उक्तं तत्र+आप्तस्वरूपम्+अवसितं वाक्यस्वरूपं न+अवसीयते+ इत्यतः+ आह ? वाक्यं तु+इति | अत्र तुशब्द आकाङ्क्षादिरहितस्य पदसमूहस्य वाक्यत्वनिवृत्त्यर्थः | आकाङ्क्षा नाम प्रतिपत्तुः+जिज्ञासा | परस्परान्वयसामर्थ्यं योग्यता | संनिधिः+तु+अविलम्बेन+उच्चार्यमाणत्वम् | एतत्+त्रितयोपेतानां पदानां समूहः+ वाक्यम्+इत्यर्थः | ननु पदानां समूहः+ वाक्यम्+इति+एतावत्+एव+अस्तु किम्+अवशिष्टेन+इति+आशङ्क्य यस्मात्+आकाङ्क्षादिग्रहणं कृतं तस्मात्+गौः+अश्वः+ इत्यादिपदसमूहस्य वाक्यता निरस्ता नो चेत्+अस्य+अपि वाक्यत्वं स्यात् | तत्+च+अनिष्टम्+इति+अभिप्रेत्य+आह ? अतः+ इति | उदाहृतस्य पदसमूहस्य+आगमप्रमाणत्वाभावे हेतुम्+आह ? परस्परेति | 162. तर्हि+आकाङ्क्षावतां पदानां समूहः+ वाक्यम्+इति+अस्तु किं योग्यताग्रहणेन+इति+आशङ्क्य योग्यताग्रहणस्य+उपयोगम्+आह ? अग्निना+इति | अतः+ इति+अनुषज्यते | यस्मात्+अयोग्यताग्रहणं कृतं तस्मात्+इत्यर्थः | योग्यताविरहः कथम्+इत्यतः+ आह ? न हि+इति | तत्+एव+उपपादयति - तथाहि+इति | 'कर्तृकरणयोः+तृतीया' इति करणार्थे तृतीयायाः+ विहितत्वात्+तया करणत्वं प्रतिपादितं चेत्+भवतु कः+ दोष इत्यतः+ आह ? न च+इति | अभूततद्भावे च्वि (च्विः) प्रत्ययः | अयोग्यत्वात् करणत्वं न संभवति+इत्यतः फलितम्+आह ? तेन+इति | येन कारणेन सा+एकं प्रत्यग्नेः करणीभवितुं योग्यता न+अस्ति तेन+इत्यर्थः | संनिधिग्रहणस्य प्रयोजनम्+आह ? एवम्+इति | यथा गौः+अश्वः+ इत्यादिपदसमूहस्य न वाक्यत्वं तथा विलम्बेन+उच्चार्यमाणस्य गाम्+आनय+इत्यादिपदसमूहस्य+इति+एवंशब्दार्थः | अत्र+अपि+अतः+ इति+अनुषङ्गः पूर्ववत् | तत्र युक्तिं वक्ति - सत्याम्+इति | एवम्+आकाङ्क्षादित्रयस्य प्रयोजनत्वात्+एतत्+त्रितयविशिष्टानि पदानि वाक्यम्+इति फलितम्+आह ? यानि+इति | वाक्यं द्विविधं लौकिकं वैदिकं च+इति | तत्र परम्+आप्तप्रणीतत्वेन प्रधानत्वात् प्रथमं वैदिकवाक्यम्+उदाहरति - यथा+इति | अनेन वाक्येन स्वर्गकामस्य काम्यमानं स्वर्गं प्रति यागः साधनम्+इति स्वर्गयागयोः साध्यसाधनभावप्रतिपत्तिः क्रियते | अतः परस्पराकाङ्क्षावत्+अन्वययोग्यार्थप्रतिपादकसंनिहितपदकदम्बकत्वात्+वाक्यम्+इत्यर्थः | लौकिकं वाक्यम्+उदाहरति - यथा च+इति | फलानि सन्ति+इत्युक्ते कति+इति+आकाङ्क्षा जायते | ततः पञ्च+इति+उपदिष्टे ते कुत्र+इति+आकाङ्क्षायां तीरः+ इति | पुनः 163. कस्याः+ इति+आकाङ्क्षायां नद्याः+ इति | एवम्+अन्योन्याकाङ्क्षावत्+अन्वययोग्यार्थप्रत्यायकसंनिहितपदनिकुरम्बकत्वात्+वाक्यत्वम्+इत्यर्थः | ननु गौः+अश्वः पुरुषः+ हस्ती अग्निना सिञ्चेत्+इत्यादिपदवृन्दवत्+ गाम्+आनय+इत्यादिपदसमूहः+अपि कदाचित्+अपि वाक्यतां किं न प्रतिपद्यते+ इति+आशङ्क्य+अविलम्बेन+उच्चार्यमाणानां तेषां पदानां वाक्यत्वं युज्यते+ इति+आह ? यथा तानि+इति | यानि+आकाङ्क्षायोग्यतावन्ति+अपि प्रहरे+ उच्चार्यमाणानि वाक्यत्वं न प्रतिपद्यन्ते तानि+इत्यर्थः | ननु+आकाङ्क्षायाः+ इच्छारूपत्वेन चेतनधर्मत्वात्+चेतनानां पदानाम्+आकाङ्क्षावत्ता न संगच्छते+ इति+अनेन+आशयेन+आशङ्कते - ननु+अत्र+इति | उदाहृतेषु वाक्येषु स्थितानि पदानि न साकाङ्क्षाणि+अचेतनत्वात्+इत्यर्थः | तर्हि कानि साकाङ्क्षाणि+इति जिज्ञासते - किं तु+इति | उत्तरम्+आह ? अर्थाः+ इति | अर्थानां साकाङ्क्षत्वे युक्तिम्+आह ? फलादीनाम्+इति | आधेयानि फलानि+आधारभूतं तीरम्+आकाङ्क्षन्ति तीरं च संबन्धित्वेन नदीम्+अपेक्षते | एवम्+अन्योन्यसाकाङ्क्षाः+ अर्थाः+ इत्यर्थः | पदानां साकाङ्क्षत्वं यथा युक्त्या न संभवति+अर्थानाम्+अपि तथा+एव युक्त्या साकाङ्क्षता न संभवति+इति+आह ? न च+इति | वस्तुवृत्त्या विचार्यमाणे+अर्थानाम्+अचेतनत्वेन न साकाङ्क्षता+इत्यर्थः | आकाङ्क्षाधारत्वेन साकाङ्क्षत्वाभावे+अपि+आकाङ्क्षाजनकत्वेन साकाङ्क्षता संभवति+इति+अभिप्रेत्य परिहरति - सत्यम्+इति | अस्ति+अर्थानां साकाङ्क्षत्वं पदानां 164. साकाङ्क्षत्वे किम्+आयातम्+अतः+ आह ? तद्द्वारेणेति | ननु+आकाङ्क्षाजनकत्वेन साकाङ्क्षत्वकक्षीकारे पदानाम्+अपि तथा संभवात् किमन्तर्गडुना+अर्थद्वारेण+इति+अपरितोषात् पक्षान्तरं कक्षीकरोति - यत्+वा+इति | ननु पदानां यथाकथंचित् साकाङ्क्षत्वम्+अस्तु+अन्वययोग्यता कथं स्यात्+इति+आशङ्क्य+अर्थद्वारा भविष्यति+इति+आह ? एवम्+अर्थाः+ इति | आकाङ्क्षाजनकत्वेन साकाङ्क्षाणाम्+अर्थानाम्+अन्योन्यान्वययोग्यता स्वाभाविकी तादृक्+अर्थप्रतिपादकत्वेन पदानाम्+अपि परस्परान्वययोग्यता संभवति+इति भावः | संनिधिः+तु पदानां स्वभावतः+ एव सेत्स्यति+इति वक्तुं संनिधिशब्दार्थम्+आह ? संनिहितत्वं तु+इति | तुशब्दः पूर्वस्मात्+वैलक्षण्यं द्योतयति | ननु संनिहितत्वं किम्+आकाङ्क्षादिवत्+औपचारिकम् | न+इति+आह ? तत्+च+इति | साक्षात्+अव्यवधानेन+इत्यर्थः | साक्षात्+शब्दव्यावर्त्यम्+आह ? न+अर्थद्वारा+इति | फलितम्+आह ? तेन+अयम्+इति | येन पदानाम्+आकाङ्क्षादित्रितयोपेतता साधिता तेन तादृशानां पदानां समूहः+ वाक्यम्+इत्यर्थः | ननु पदानां समूहः+ वाक्यम्+इति+उक्तं पदं नाम किं तत्र+आह ? पदं च+इति | ननु वर्णसमूहः पदम्+इति+उक्तं तत्+न घटते वर्णानां समूहीभावासंभवात् | तत्र हि समूहव्यपदेशः+ यत्र पदार्थाः+ एकस्मिन् प्रदेशे सहावस्थिताः+ बहवः+अनुभूयन्ते | यथा+एकस्मिन् प्रदेशे सहावस्थिततया+अनुभूयमानेषु धवखदिरपलाशादिषु समूहव्यपदेशः+ यथा वा गजनरतुरङ्गादिषु | न च ते वर्णाः+तथानुभूयन्ते+ उत्पन्नप्रध्वस्तत्वात् | अतः+ वर्णानां समूहः+ न संभवति+इति+आशङ्क्य वास्तवसमूहासंभवे+अपि बौद्धः समूहः संभवति+इति+आह ? एकज्ञानेति | ननु+एकज्ञानविषयत्वं नाम+एकः+ वर्णः+ इति ज्ञानविषयत्वं चेत्+तत्+न संभवति | अनेकेषु घटेषु+एकः+ घटः+ इति ज्ञानवत्+अनेकेषु वर्णेषु+एकः+ वर्णः+ इति ज्ञानस्य+अनुदयात् | अतः+ वास्तववत् काल्पनिकः+अपि समूहः+ वर्णानां न संभवति+इति+आशङ्क्य+एकज्ञानविषयत्वं नाम+एकं पदम्+इति ज्ञानविषयत्वं तत्+तु वर्णानां न संभवति+एव+इति+अभिप्रेत्य परिहारं प्राह ? एवं तत्र+इत्यादिना पदप्रतीतिः+न जन्यते+ इति+अन्तेन | एवं वक्ष्यमाणेन प्रकारेण पदप्रतीतिः+जन्यते+ इति संबन्धः | नन्वेकं पदम्+इति प्रतीतिः स्फोटमवलम्बते | न च तत्र प्रमाणाभावः प्रत्यक्षार्थापत्त्योः संभवात् | तथाहि गौरित्येकं पदम्+इति नानावर्णातिरिक्तैकपदावगतेः सार्वजनीनत्वात् | न ह्यसति बाधके पदानुभवः शक्यः+ मिथ्येति वक्तुम् | पदार्थप्रतीत्यन्यथानुपपत्त्यापि स्फोटः+अभ्युपगन्तव्यः | अथ मन्यसे वर्णेभ्य एवार्थप्रत्ययः+ जायत इति तदा वक्तव्यं व्यस्ता वर्णा अर्थं प्रत्याययन्ति समस्ता वा | न+अद्यः इतरवर्णवैयर्थ्यप्रसङ्गात् | एकैकस्माद्वर्णादर्थप्रतीतेरदर्शनात्+च न+अपि द्वितीयः | उत्पन्नप्रध्वस्तानां वर्णानां समस्तत्वासंभवात् | न च व्यस्तसमस्ताभ्यामन्यः प्रकारः संभवति | तस्माद्वर्णानां वाचकत्वानुपपत्तौ यद्बलादर्थप्रतिपत्तिः स स्फोटः | वर्णातिरिक्तः+ वर्णाभिव्यङ्ग्यः+अर्थप्रत्यायकः+ नित्यः शब्दः स्फोट इति तद्विदः+ वदन्ति | अतः+ एव स्फः+ (स्फु?) ट्यते व्यज्यते वर्णैः+इति स्फोटः+ वर्णाभिव्यङ्ग्यः | स्फुटति स्फुटीभवत्यस्मादर्थ इति स्फोटः+अर्थप्रत्यायक इति स्फोटशब्दार्थमुभयता निराहुः | तथा चोक्तं भगवता पतञ्जलिना महाभाष्ये- 166. 'अयं गौः+इत्यत्र कः शब्दः | येन+उच्चारितेन सास्नालाङ्गूलककुदखुरविषाणानां संप्रत्ययः+ भवति सः+ शब्दः | अथवा प्रतीति (त?) पदार्थकः+ लोके ध्वनिः शब्दः+ इति+उच्यते' इति || तस्मात्+एकं पदम्+इति प्रतीतिः स्फोटोवलम्बनेन+इति वैयाकरणस्य+आशङ्काम्+अपनयति - वर्णावगाहिनी+इति | अयम्+आशयः - पदप्रतीतिर्वर्णातिरिक्तलौकिकस्फोटाख्यपदार्थावगाहिनी न भवति स्फोटे प्रमाणाभावात् | न तावत् प्रत्यक्षम्+अत्र क्रमते | गौः+इत्युक्ते गकारौकारविसर्जनीयवर्णातिरिक्तस्य कस्यचित्+अपि+अनुभवानारोहात् | भवान्+अपि चक्षुषी निमील्य परिभावयतु | गौः+इत्युक्ते वर्णाः+ एव+अनुभूयन्ते ततः+अतिरिक्तं किंचित्+न+इति | तस्मात् स्फोटे न प्रत्यक्षं प्रमाणम् | न+अपि+अर्थापत्तिः+वर्णेभ्य एव+अर्थप्रतिपत्ति+उपपत्तौ+अर्थापत्तेः+अन्यथा+एव+उपपत्तेः | किं च किम्+अभिव्यक्तः स्फोटः+अर्थं प्रत्याययति+अनभिव्यक्तः+ वा | न चरमः | सर्वपदार्थप्रत्ययलक्षणकार्योत्पादकप्रसङ्गात् | स्फोटस्य नित्यत्वाभ्युपगमेन निरपेक्षस्य हेतोः सदा सत्त्वेन कार्यस्य विलम्बायोगात् | अथ+एतद्दोषपरिजिहीर्षया+अभिव्यक्तः स्फोटः+अर्थं प्रत्याययति+इति चेत्+तदा+अभिव्यञ्जयन्तः+ वर्णाः किं प्रत्येकम्+अभिव्यञ्जयन्ति संभूय वा | पक्षद्वये+अपि भवता वर्णानां वाचकत्वपक्षे ये दोषाः+ भाषिताः+ते+ एव स्फोटाभिव्यञ्जकत्वपक्षे+अपि व्यावर्तनीयाः | तत्+उक्तम् - 'यस्य+अनवयवः स्फोटः+ व्यज्यते वर्णबुद्धिभिः | सः+अपि पर्यनुयोगेन न+एकेन+अपि विमुच्यते ||' इति | 167. तथा च - 'यत्र+उभयोः समः+ दोषः परिहारः+अपि वा समः | न+एकः पर्यनुयोक्तव्य+तादृक्+अर्थविचारणे ||' इति न्यायात्+भवतः+तूष्णींभावः+ एव शरणम् | किं च स्फोटः कल्पनीयः+तस्य वाचकत्वशक्तिः कल्पनीया ततः+ वरम्+उभयसिद्धानां वर्णानां वाचकत्वशक्तिकल्पना | तस्मात् पदप्रतीतिर्वर्णावगाहिनी न तु वर्णातिरिक्तं शशविषाणकल्पं स्फोटम्+अवगाहते+ इति सिद्धम् | ननु+एकस्मिन् वर्णे पदप्रतीतिः+न जायते तथात्वे तावता+एव+अर्थप्रतिपत्त्युपपत्तौ+इतरवर्णवैयर्थ्यप्रसङ्गात् | तत्र+आह ? अनेकेति | ननु चरमवर्णश्रवणकाले तदितरवर्णाभावात् कथम्+अनेकवर्णावगाहनम्+इत्यतः+ आह ? सदसदिति | चरमवर्णः सन् प्राञ्चः+ वर्णाः+ असन्तः+ इत्यर्थः | क्रमेण सदसदनेकवर्णावगाहनसत्त्वे+अपि पदप्रतीतिः+न जायते+ इत्यतः+ आह ? एकदा+एव+इति | यदा युगपत्+सदसदनेकवर्णावगाहनं तदा पदप्रतीतिः+जायते+ एव+इत्यर्थः | ननु+एवंविधा गृह्णाति न+असन्तं बाह्येन्द्रियत्वात् संप्रतिपन्नवत्+इति+आशङ्क्य सहकारिसामर्थ्यात्+असद्ग्रहणम्+उपपद्यते+ इति+अभिप्रेत्य+आह ? पूर्वपूर्वेति | प्रत्यभिज्ञायमानविषयग्राहके चक्षुरादौ+अनैकान्तिकत्वम्+अनुमानस्य दूषणम्+इति भावः | ननु पूर्वपूर्ववर्णानुभवजनितसंस्कारसहकृतेन श्रोत्रेण सदसदनेकवर्णप्रतीतिः+उत्पद्यतां पदप्रतीतिः कथम्+उत्पद्यते+ इत्यतः+ आह ? पदव्युत्पादनेति | विभक्त्यन्तेषु वर्णेषु 'सुप्तिङन्तं पदम्-' इति पाणिनिना 'विभक्त्यन्तपदम्' इति गौतमेन च पदसंज्ञाया विहितत्वात् | तत्संकेतग्रहणानुगृहीतेन श्रोत्रेण 168. वर्णेषु+एव पदबुद्धिः+भवति+इति भावः | ननु सन्त (संकेतमेव?) म्+एव चरमवर्णं गृह्णाति+इति+उक्तं तत्+कथम्+इति+आशङ्क्य+आह ? अन्त्यवर्णेति | ननु+अन्त्यवर्णस्य प्राक्+एव श्रुतत्वेन तत्संबन्धत्वं न घटते तत्र+आह ? अन्त्यवर्णश्रवणेति | ननु यदाकदाचित् (पूर्व?) पूर्ववर्णानुभवे जाते तज्जनितसंस्कारसहकृतं श्रोत्रम्+अनेकवर्णग्रहणं करोति+इति चेत् तत्+न संगच्छते तथा+अदर्शनात्+इत्यतः+ आह ? पूर्वपूर्वेति | अनुभूय+इत्यनेन पूर्वपूर्ववर्णानुभवान्त्यवर्णश्रवणयोः+अव्यवहितत्वं विवक्षितम्+इत्यर्थः | ननु किम्+अनया क्लिष्टकल्पनया युगपत्+अनुभूयमानेषु वर्णेषु पदप्रतीतिः+जायताम्+इत्यतः+ आह ? एकदा+अनेके+इति | ननु वर्णानां नित्यत्वाभ्युपगमे युगपत्+अनेकवर्णानुभवः संभाव्यते | वर्णनित्यत्वे च+अनुमानम्+अस्ति शब्दः+ नित्यः+अद्रव (मूर्तद्र?) व्यत्वात्+आकाशवत्+इति चेत्+तत्र+आह ? आशुतरा+इति | गुणत्वस्य प्राक्+एव प्रसाधितत्वात्+हेतुः+असिद्धः+ इत्यर्थः | ननु+अनेकेषु वर्णेषु पदप्रतीतिः+जायते+ इत्युक्तं तर्हि सरः+ इत्येतस्मिन् पदे यावन्तः+ वर्णाः+तावन्तः+ एव रसः+ इत्यत्र+अपि | एवं वनं नवं नदी दीनः+ मारः+ रामः+ राजा जारा+इत्यादिषु+अर्थभेदप्रतीतिः+न स्यात्+तत्र+आह ? क्रमवताम्+इति | क्रमः पौर्वापर्यं तत्+च+उत्पत्तिमतां वर्णानां संभवति+इति+अक्षरार्थः | अयं भावः - न हि विपरीतक्रमाणां वर्णानां वाचकशक्तिः+अभ्युपगम्यते येन+एवम्+उपालभ्येत किं तु कार्योन्नेयत्वात्+शक्तेः+यथा तेभ्यः कार्यं दृश्यते तथा तेषां शक्तिः कल्प्यते | तत्+उक्तम् - 169. 'यावन्तः+ यादृशा ये च यदर्थप्रतिपादने | वर्णाः प्रज्ञानसामर्थ्याः+ते तथा+एव+अवरोधकाः' || इति | अनेन प्रकारेण तत्र वाक्येषु स्थितानाम्+उच्चरितप्रध्वंसित्वेन युगपत्+अनुभवासंभवात्+उक्तसहकारिसहकृतेन श्रोत्रेण+अनेकेषु वर्णेषु पदप्रतीतिः+जायते+ इति | ननु श्रोत्रेन्द्रियस्य+एवंविधप्रतीतिजननसामर्थ्यं सत् कुतः समायातम्+इति+आशङ्क्य सहकारिबलात्+आयातम्+इति+आह ? सहकारिदार्ढ्यात्+इति | ननु पूर्वपूर्ववर्णानुभवसंस्कारबलात् श्रोत्रेन्द्रियं सदसदनेकवर्णालम्बनां पदप्रतीतिम्+उत्पादयति+इति+उक्तं तत्+न युज्यते संस्काराः+ हि यद्विषयानुभवसमुत्पादिताः+तद्विषयस्मरणसंपादनसमर्थाः+तत्कार्यान्तरं कर्तुम्+उत्सहन्ते | अतः+ एव स्फोटसिद्धौ प्रयतमानः+ मण्डनमिश्रः प्राह - 'संस्काराः खलु यद्वस्तुरूपप्रख्याविभाविताः | फलं तत्र+एव जनयन्ति+अतः+अर्थे धीः+न कल्प्यते' || इति | तस्मात्+संस्कारसनाथस्य श्रोत्रस्य पदप्रतीतिजनकत्वं न युक्तम्+इति शङ्कितत्वात् मण्डनवचनं गगनकुसुममण्डनाडम्बरं विलम्बयति | संस्कारसहकृतस्य चक्षुषः स्मृतिव्यतिरिक्तप्रत्यभिज्ञानजननं सामर्थ्यस्य दृष्टत्वात् | उक्तं च न्यायाचार्यैः - 'यद्यपि स्मृतिहेतुत्वं संस्कारस्य व्यवस्थितम् | कार्यान्तरे+अपि सामर्थ्यं तस्य न प्रतिहन्यते ||' इति | तस्मात् संस्कारसहकृतश्रोत्रेन्द्रियजनितायाः प्रतीतेः प्रत्यभिज्ञानवत् सदसदनेकवस्त्ववगाहित्वं संभाव्यते+ इति+अभिसंधानम्+अभिधत्ते - प्रत्यभिज्ञानवत्+इति | ननु सः+अयं देवदत्तः+ इति प्रत्यभिज्ञानस्य पूर्वापरकालीनवस्तुपरामर्शित्वं न संगच्छते | प्रत्यभिज्ञायाः ग्रहणस्मरणात्मकत्वेन+एकज्ञानत्वाभावात् | तथाहि इन्द्रियं संनिहितं विषयम्+अवगाहते | ननु+असंनिहितं पूर्वं देशं कालं च+अवगाहितुं न शक्नोति | अतः+ एव+इन्द्रियात्+जायमानायां प्रतीतौ+इदम्+एव परिस्फुरति | न तत्तासंस्कारः+अपि पूर्वानुभवभाविनः+तद्विषयाम्+एव स्मृतिं जनयितुमीष्टे न+अपरदेशकालविषयां प्रतीतिम् | अतः+ एव तत्र तत्ता+एव+अवभासते न+इदंता | तस्मात्+इन्द्रियस्य संनिहितमात्रविषयत्वात् संस्कारस्य च पूर्वानुभूतमात्रविषयत्वात्+तत्तेदंतोभयविषयज्ञानजनने तयोः सामर्थ्याभावात् ग्रहणस्मरणात्मके द्वे इमे ज्ञाने न तु+एकं विज्ञानम् | तथा च न+अयं दृष्टान्तः+ इति+आशङ्क्य+आह ? प्रत्यभिज्ञानेति | अयम्+आशयः - सः+अयं देवदत्तः+ इति विज्ञाने पूर्वापरकालावच्छिन्नम्+एकं वस्तुतत्त्वं तावत्+चकास्ति | न च+एतत्+अस्य विषयः+ न भवति+इति समस्ति सर्वजनीनानुभवविरोधात् | ग्रहणस्मरणेन च+अनेकविषयम्+अवगाहते | तस्मात्+एकम्+एव+इदं विज्ञानम्+इति प्रतीतिसामर्थ्यादौ+अस्थेयम्+इति | तत्+उक्तम् - 'संवित्+एव हि भगवती विषयसत्त्वोपगमे शरणम्' | इति | इन्द्रियसंस्कारयोः प्रत्येकं सामर्थ्याभावे+अपि मिलितयोः+तयोः सामर्थ्यसंभवात् | तस्मात्+एकम्+एव विज्ञानम्+अनुभवात्मकम् | अनुमानं च | विमतम्+अनुभवात्मकं प्रत्यक्षत्वात् संमतवत्+इति | अनेन+अभिप्रायेण प्रत्यभिज्ञानं प्रत्यक्षः+ इत्यत्र परमतं निरसितुं प्रत्यक्षग्रहणं परिक्षिप्तम् | तस्मात्+संस्कारसहकृतेन्द्रियजन्यत्वात् 171. प्रत्यभिज्ञानस्य+उभयविषयत्वम्+उपपत्स्यते | प्रतिपत्स्यते च प्रत्यभिज्ञानस्य प्रत्यभिज्ञा विषयेन्द्रियसामर्थ्यानुविधानात् | ततः+च न कदाचित्+अनुपपत्तिः+इति प्रत्यभिज्ञानं भवति दृष्टान्तः | यथा संस्कारसहकृतेन्द्रियजन्यं प्रत्यक्षज्ञानम्+असन्तं कालं देशं च+अवगाहते सन्तम्+एकं कालं देशं च | तद्वत् प्रतीतिः+अपि सदसदवगाहिनी+इति | ननु नानापदेषु+एकं वाक्यम्+इति प्रतीतिः संजायते | सा च नानापदातिरिक्तवाक्यस्फोटानङ्गीकारे न संभवति | परस्परविलक्षणेषु पुष्पेषु विना सूत्रं मालाप्रत्ययवत्+पदमालायाम्+अन्तरेण+अभिन्नं निमित्तम्+एकप्रतीतेः+अयोगात् | वाक्यार्थप्रत्ययानुपपत्त्या च वाक्यस्फोटः+अङ्गीकरणीयः+ इति+आशङ्क्य वर्णानां वाचकत्ववर्णनया पदस्फोटस्य विघटितत्वाद् वाक्यस्फोटः+ विघटिते+ एव+इति मत्वा वाक्यप्रतीत्युत्पादनप्रकारम्+आह ? ततः+ इति | यतः पदस्फोटः+ निराकृतः+ततः+ वर्णेषु+एव पदप्रतीतौ जातायां पदेषु+एव वाक्यप्रतीतिः | तत्संस्कारसहकृतेन+अन्त्यपदसंबन्धे (द्धे?) न श्रोत्रेन्द्रियेण क्रियते+ इत्यर्थः | अप्रतीतपदार्थकस्य पुंसः पदश्रवणे+अपि वाक्यप्रतीतेः+अनुदयात् वाक्यप्रतीतौ पदार्थप्रतीत्यङ्गम्+इति दर्शयति - पदार्थेति | इयता प्रबन्धेन+उपपादितम्+अर्थम्+उपसंहरति - तत्+इदम्+इति | यतः+ वर्णानां समूहः पदं पदसमूहः+ वाक्यम्+इति साधितं तस्मात्+इदं पदसमूहरूपं वाक्यम्+आप्तेन यथार्थदर्शिना यथार्थवादिना पुरुषेण प्रयुज्यमानं शब्दाभिधं प्रमाणम् | शब्द्यते+अनेन+इति 172. करणव्युत्पत्त्या निष्पन्नः शब्दः शब्दः+ इति भावः | यदि+एवं करणस्य फलवत्त्वनियमात् फलं वक्तव्यं तत्र+आह ? फलं तु+अस्य+इति | केचन पदानि पदार्थान् प्रतिपादयन्ति ते च पदार्थाः+ वाक्यार्थज्ञानं जनयन्ति तथा च वाक्यार्थज्ञाने पदार्थाः+ एव करणं पदार्थप्रतिपादने पदानाम्+उपयोगः+ इति+आचक्षते | तत्+अपि वाक्यस्य फलं वाक्यार्थज्ञानम्+इति वदता प्रति+उक्तम् | पदार्थानाम्+अवगतादिरूपतया कारणत्वानुपपत्तौ तद्विशेषकारणत्वायोगात् | पदानां तु पूर्वभावनियमेन पदार्थप्रतिपादनम्+अवान्तरव्यापारीकृत्य वाक्यार्थप्रतीतिजनकत्वोपपत्तेः | न हि स्वाङ्गं स्वस्य व्यवधायकम्+इति न्यायेन व्यापारस्य+अव्यवधायकत्वात्+च | तत्+उक्तम्- 'साक्षाद् यद्यपि कुर्वन्ति पदार्थप्रतिपादनम् | वर्णाः+तथापि न+एतस्मिन् पर्यवस्यन्ति निष्फले || वाक्यार्थमितये तेषां प्रवृत्तौ न+अन्तरीयकम् | पाके ज्वाला+इव काष्ठानां पदार्थप्रतिपादनम् ' || इति | प्रभाकरमतानुसारिणः केचन वैदिकवाक्यस्य पृथक् प्रमाणत्वम्+आस्थाय लौकिकवाक्यस्य+अनुमानान्तर्भावम्+आस्थिषत | तत्+निराकर्तुकामः+ वेदवल्लोके+अपि+आकाङ्क्षादिमत्तया वाक्यार्थप्रतिपादने निर्णीतशक्तेः+वाक्यात्+एव वाक्यार्थप्रतिपत्त्युपपत्तौ ये+ एव वैदिकाः+ते+ एव लौकिकाः+ इति लोकवेदाधिकरणन्यायेन लौकिकवाक्यस्य वैदिकवाक्यसमानयोगक्षेमतया न+अनुमाने+अन्तर्भावः+ 173. इति+अभिसंधाय+अभिधत्ते - तत्+च+इति | तत्+आप्तवाक्यं शब्दः+ इति+उक्तम् | एतदुक्तेन प्रकारेण+उदाहरणनिष्ठतया प्रदर्शितम् | शब्दाह्वयप्रमाणस्य लक्षणम्+असाधारणः+ धर्म आप्तवाक्यत्वं लौकिकवैदिकवाक्ययोः साधारणम् | वेदवत्+लोके+अपि वाक्यत्वेन+एव प्रमाणं न+अनुमानत्वेन+इत्यर्थः | ननु लोकवेदयोः किं सर्वात्मना समानम्+इति+आशङ्क्य विशेषं वक्तुं लोके तावत्+आप्तानाप्तविभागं विदधाति - लोके तु+इति | यथार्थदर्शी यथार्थवादी च+आप्तः+ भवति | भ्रान्तः+ विप्रलम्भकः+च+आप्तः+ न भवति+इति भावः | फलितम्+आह ? अतः+ इति | लोके पुरुषेषु भ्रान्तिविप्रलम्भयोः संभवात् किंचित्+एव लौकिकं वाक्यं प्रमाणं न सर्वम्+इत्यर्थः | किं तत्+लौकिकं वाक्यं यत् प्रमाणभावं भजते तत्र+आह ? यत्+इति | ननु लोकवत्+वेदे+अपि किंचित्+एव वाक्यं किं प्रमाणम्+इति शङ्कमानं प्रति+आह ? वेदे तु+इति | ननु वेदस्य परमेश्वरप्रणीतत्वेन निराशङ्कं प्रामाण्यं न लभ्यते | पुरुषेषु रागद्वेषसंभावनया+अयथार्थवाक्यप्रणयनस्य संभवात् | तत्+उक्तम् - 'रागद्वेषादिकालुष्यं पुरुषेषु+उपलभ्यते | अतः प्रामाण्यशङ्का+अपि निष्कलङ्के प्रसज्यते || इति | ' तस्मात्+वेदस्य निर्विचिकित्सप्रामाण्यलाभाय नित्यत्वम्+आस्थेयम्+इति+इमां शङ्कां पराकर्तुम्+उक्तम् - परमाप्ता+इति | अत्र च+आप्तत्वं प्रक्षीणरागादिदोषत्वे सति+उपदेष्टृत्वम् | तत्+च द्विविधं परम्+अपरं च | तत्र परं सर्वविषयं सर्वज्ञस्य+एव संभवेत् | अपरं पुनः+असर्वविषयम्+आर्यम्लेच्छादेः+असर्वविदः+ एव+इति | यथार्थतः सर्वार्थदर्शित्वेन परमाप्तः प्रक्षीणरागद्वेषादिदोषः कृपावान् परमेश्वरः परोपदेशाय प्रवृत्तः+ यथार्थम्+उपदिशति+इति च संभाव्यते | अतस्तप्रणीतं 174. सर्ववाक्यं प्रमाणम्+एव+इति+अक्षरार्थः | इदम्+अत्र+आकूतम् | यदवादि पूर्ववादिना वेदस्य नित्यत्वे न प्रामाण्यम्+आस्थेयम्+इति तदसारम् | प्रामाण्यस्य दोषाभावप्रयुक्तत्वेन नित्यत्वप्रयुक्तत्वाभावात् | सति+आपि नित्यत्वे मनसः श्रवणस्य वागन्तुकदोषेण संशयविपर्ययोत्पादनवेलायाम्+अप्रामाण्यदर्शनात् | असति+अपि नित्यत्वे निर्घूतदोषाणां चक्षुरादीनां प्रामाण्योपलम्भात् | दोषाः+तु पुरुषधौरेये न संभावनाम्+अर्हन्ति | यतः+ आहुः - 'क्लेशकर्मविपाकाशयैः+अपरामृष्टः पुरुषविशेषः+ ईश्वरः | ' इति | न च+इत्थंभूते परमेश्वरे प्रमाणाभावः | अङ्करादिकं सकर्तृकं कार्यत्वात् कुम्भवत्+इत्यादीनाम्+अनादीनां नवानाम्+ईश्वरसाधकानाम्+अनुमानानां जागरूकत्वात् | तत्+उदितम्+उदयनेन | कार्यायोजनधृत्यादेः पदात् प्रत्ययतः श्रुतेः | वाक्यात् संख्याविशेषात्+च साध्यः+ विश्ववित्+अव्ययः || इति | न च वेदवाक्यानाम्+अनादित्वे प्रमाणाभावः | वेदवाक्यानि+अनित्यानि वाक्यत्वात् कालिदासादिवाक्यवत्+इत्यादेः संभवात् | ननु वेदवाक्यानि नित्यानि+अस्मर्यमाणकर्तृकत्वात्+आकाशवत्+इति नित्यत्वे+अपि प्रमाणम्+अस्ति+इति चेत्+मा+एवम् | अननुभूयमानकर्तृकैः+घटादिभिः+व्यभिचारात् | अथ+अज्ञायमानकर्तृकत्वं हेतुः क्रियते तदा+असिद्धिः+एव | अनुमानागमाभ्यां तज्ज्ञानस्य संभवात् | अथवा यथाश्रुतम्+एव+अस्तु | तथापि जीर्णकूपारामादौ व्यभिचारः | अथ+एतद्दोषपरिजिहीर्षया संप्रदायाविच्छेदे सति+इति विशेष्यते | एवम्+अपि गाथादिशब्दैः सुभाषितश्लोकैः+च व्यभिचारः+तदवस्थः+ एव | किं च 175. संप्रदायः+ नाम वृद्धव्यवहारानुगतपदवर्णस्वरनियमः | तस्य+अविच्छेदः+ नाम यथापूर्वम्+उच्चारणम् | तस्य च सपक्षे विपक्षे च+अवर्तमानतया दृष्टान्तासिद्धिः | तस्मात् परमाप्तेन परमेश्वरेण प्रणीतत्वात्+वेदस्य प्रामाण्यं सिद्धम् | अतः+ एव कणादः प्रणिनाय ? 'तद्वचनात्+आप्तप्रामाण्यम्+इति' | महता प्रबन्धेन प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाः प्रमाणान्+इति सूत्रोक्तं प्रमाणचतुष्टयं व्याख्यातम्+इति+उपसंहरति - वर्णितानि+इति | एवम्+इति शेषः | ननु+अन्यानि+अपि+अर्थापत्त्यादीनि प्रमाणानि+इति परिसंचक्षते परीक्षकाः | अतः कथम्+इत्थं कथ्यते+ इत्+आशङ्क्य तेषां यथायथम्+उक्तेषु+एव प्रमाणेषु+अन्तर्भावात्+न कश्चित्+शङ्काशूकः+ इति+आह ? एतेभ्यः+अन्यत्+इति | प्रत्यक्षादिचतुष्टयव्यतिरिक्तं पृथक् प्रमाणं न भवति+इत्यर्थः | अप्रमाणस्य प्रमाणान्तर्भावः+ दुर्वचः+ इति सूचयितुं प्रमाणस्य सतः+ इति+उक्तम् | उक्तम्+अन्तर्भावम्+उपश्रुत्य तत्+अमृष्यमाणः+ मीमांसकः प्रत्यवतिष्ठते - ननु+इत्यादिना | अर्थापत्तेः पृथक् प्रमाणत्वम्+उपपादयति - तथाहि+इति | अनुपपद्यमानार्थदर्शनात्+तदुपपादकभूतार्थान्तरकल्पनम्+अर्थापत्तिः | सः+ च दृष्टः श्रुतः+ वा+अर्थः+अन्यथा न+उपपद्यते+ इति+अनुपपद्यमानार्थस्य दृष्टत्वश्रुतत्वभेदेन दृष्टार्थापत्तिः श्रुतार्थापत्तिः+इति द्विविधा+इति | एतत्+सिद्धिवत् कृत्वा+उदाहरणनिष्ठं कृत्वा प्रदर्शयति - पीनः+ देवदत्तः+ इति | कल्पनाप्रकारं दर्शयति - दिवा अभुञ्जानस्य+इति | दिवा भोजनरहितस्य पुष्टत्वं रात्रिभोजनेन विना न+अवकल्पते+ इति रात्रिभोजनं कल्प्यते+ इत्यर्थः | फलितम्+आह ? अतः+ इति | ननु+अर्थापत्त्याख्यं प्रमाणं प्रत्यक्षादीनाम्+अन्यतमं भवतु+इति+आशङ्क्य रात्रिभोजनस्य प्रत्यक्षाद्यविषयत्वात्+न+एवम्+इति+आह ? प्रत्यक्षादिभ्यः+ इति | रात्रिभोजनस्य केवलव्यतिरेक्यनुमानविषयत्वेन+अर्थापत्तेः+अनुमानानतिरेकात्+न पृथक् प्रमाणत्वम्+इति परिहरति - न+एतत्+इति | तत्+उपपादयति - तथाहि+इति | पञ्चावयवम्+अनुमानवाक्यं प्रयुङ्क्ते - अयं देवदत्तः+ इति | दिवा+अभुञ्जानस्य पीनत्वं रात्रिभोजनम्+अन्तरेण+अनुपपद्यमानं रात्रिभोजनं कल्पयति+इति वदता भवता+एव पीनत्वरात्रिभोजनयोः कार्यकारणभावेन धूमधूमध्वजवत्+नियम्यनियामकभावः+ दर्शितः | न हि+अनियम्यस्य नियामकं विना किंचित्+अनुपपन्नम्+अतिप्रसङ्गात् | तत्+उक्तम् - 'अनियम्यस्य न+अयुक्तिः+न+अनियन्तोपपादकः' | इति | ' नचानयोः+विरोधः+अस्ति प्रत्यक्षे च+अपि+असौ समः' | इति | ननु+अन्वयाभावात्+न+इदम्+अनुमानम्+इति चेत्+न | व्यतिरेकाभावेन+अन्वयिनः+अपि+अननुमानत्वप्रसङ्गात् | तस्मात्+ व्यतिरेकमुखेन निरूप्यां व्याप्तिम्+उपजीव्य प्रवर्तमानत्वात्+अर्थापत्तिः+अनुमानात्+न+अतिरिच्यते | ततः+च+अर्थापत्तेः पृथक्+प्रमाणत्वकल्पना न+अवकल्प्यते+ इति भावः || नन्वभावाख्यं प्रमाणान्तरमस्तीति षष्ठप्रमाणगम्याभाववादी भाट्टः प्रत्यवतिष्ठते - ननु+इत्यादिना | प्रमेयाभावप्रतीतौ भावग्राहकप्रत्यक्षादिप्रमाणपञ्चकव्यावृत्तिरूपम्+अभावाख्यं प्रमाणान्तरम्+अङ्गीकरणीयम् | अन्यथा अभावप्रतीतिः+एव ह न+उदयमासादयेत्+इत्याद्यभिप्रेत्य+आह ? तत्+च+अभावेति | तत्+एतत्+उपपादयति - तथाहि+इति | ननु घटाद्यनुपलब्ध्या घटाद्यभावः+ गृह्यते+ इति+उक्तं तत्र+अनुपलब्धिः+नाम न+अस्ति+इति ज्ञानं विवक्ष्यते चेत्+तदा घटादिना+अस्तित्वज्ञानेन घटादिनास्तित्वज्ञानं जातम्+इति स्यात् | तत्+न संभवति | पूर्वापरभावलक्षणस्य कार्यकारणभावस्य भेदसमानाधिकरणत्वेन+एकस्य+असंभवात्+इति+आशङ्क्य विवक्षितम्+अर्थम्+आह ? अनुपलब्धिः+च+इति | उपपादितम्+अर्थम्+उपसंहरति - इति+अभावप्रमाणेन+इति | न च+इह भूतले घटः+ न+अस्ति+इति+अत्र+अभावग्रहणम्+इन्द्रियान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वात्+ऐन्द्रियकम्+इति वाच्यम् | अधिकरणग्रहणोपक्षीणत्वात्+इन्द्रियव्यापारस्य | तथाहि धूमज्ञानोपक्षीणस्य+इन्द्रियव्यापारस्य कार्यं न भवति पश्चात्+भवत्+अपि धूमध्वजज्ञानं तथा+अधिकरणग्रहणोपक्षीणस्य+इन्द्रियव्यापारस्य कार्यं न भवति पश्चात्+भवत्+अपि+अभावग्रहणम्+इति भावः | तत्+उक्तम्- 'अन्वयाधीनजन्मत्वम्+अनुमाने व्यवस्थितम् | अर्थापत्तेः+इयं तु+अन्या व्यतिरेकप्रवर्तिनी ||' इति | अघटं भूतलम्+इत्यत्र+अभावस्य तर्कानुपलम्भसहायेन प्रत्यक्षेण+एव गृह्यमाणत्वात्+उपलम्भाभावस्य पृथक् प्रमाणत्वं न+आस्थेयम्+इति समाधत्ते - न+एतत्+इत्यादिना अभावग्रहणात्+इति+अन्तेन | न हि यत्+ येन+उत्पद्यते तत्+सर्वं तस्य व्यापारः | किं तु येन विना यस्य यत्+उत्पादनं न संभवति सः+ एव तस्य कारणं स्यात् तस्मिन् कार्ये जनयितव्ये+अवान्तरव्यापारः | न च धूमज्ञानेन विना चक्षुर्दहनज्ञानं जनयितुं न+इष्टे | पुरोवर्तिनि वह्नौ धूमोपलम्भम्+अन्तरेण तदुत्पत्तिदर्शनात् | प्रकृते तु+अधिकरणग्रहणस्य व्यापारलक्षणस्य व्यापारलक्षणलक्षितत्वेन+अवान्तरव्यापारतया न व्यवधायकत्वम्+इति 178. दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोः+न साम्यम्+इति भावः | ये तु निवृत्तः कोलाहलः+ इति शब्दप्रध्वंसस्य प्रत्यक्षत्वं मन्वते ते+अधिकरणग्रहणम्+अवर्जनीयसंनिधिकत्वेन+अभावप्रतीतौ+अङ्गम्+इति न+अङ्गीकुर्वते | तन्मते तु+अयम्+अङ्गीकारवादः+अनुमानं च | विमतम्+अभावग्रहणम्+इन्द्रियजन्यम्+अन्यत्र+उपक्षीणेन्द्रियव्यापारभावभावित्वात्+ रूपादिज्ञानवत्+इति+अलम् | ननु+इन्द्रियाभावयोः संबन्धाभावात्+अभावस्य+इन्द्रियग्राह्यत्वं न संगच्छते | तस्मात्+अनिच्छता+अपि स्थूलमतिना षष्ठप्रमाणगम्यत्वम्+अभावस्य+अभ्युपगन्तव्यम्+इति+अभिधातुम्+इन्द्रियाणां प्राप्तप्रकाशकत्वं तावत्+आह ? ननु+इत्यादिना | तत्+एतत्+उपपादयति - तथाहि+इति | अनुमानप्रयोगप्रकारं दर्शयति - इन्द्रियाणि+इति | ननु ज्ञानकरणत्वात्+इति हेतोः स्मृतिज्ञानजनके मनसि+अनैकान्तिका | मनसः स्मर्यमाणैः+अर्थैः सह संबन्धाभावात्+इति चेत्+मा+एवम् | संस्कारलक्षणप्रत्यासत्त्यपेक्षया मनसः+अपि प्राप्यकारित्वात् | अतः+ एव+आह कुसुमाञ्जलौ+उदयनः | 'असाक्षात्कारित्वे+अपि स्मृतेः+मनः+ एव करणम्+अभ्युपागमन् धीराः संस्कारः+तु+अर्थविशेषप्रत्यासत्तौ+उपयुज्यते' | इति | ये तु संस्कारमात्रजं ज्ञानं स्मृतिः+इति+अभिधीयते+ इति मतम्+अवलम्ब्य मनसः करणत्वं न+अभ्युपगच्छन्ति तान् प्रति स्मृतिज्ञाने मनसः करणत्वाभावात्+न कः+अपि यत्नः कर्तव्यः+ इति भावः | ननु चक्षुःश्रोत्रयोः प्राप्यकारित्वं न संभवति | तथाहि - किं चक्षुरर्थदेशं गत्वा संबध्यते+अथवा+अर्थः+चक्षुर्देशम् | न+आद्यः | प्रतीतिविरोधात् | न हि शरवत्+अर्थदेशं गतं चक्षुः 179. केनचित्+उपलभ्यते | न+अपि द्वितीयः | वह्निक्षुरिकादिदर्शनेन दाहपाटनादिप्रसङ्गात् | इतोपि चक्षुः+न प्राप्यकारि | नयनोन्मीलनानन्तरं शाखाशीतमयूखयोः समसमयम्+उपलम्भसंभवात् | काचाभ्रपटलस्फटिकाद्यन्तरितोपलब्धेः+च | तर्हि वीचीतरङ्गन्यायेन श्रवणपथम्+अवतीर्णस्य शब्दस्य+उपलम्भः संभविष्यति+इति चेत्+मा+एवम् | श्रूयमाणः शब्दः प्राच्यः प्रतीच्यः+ उदीच्यः+अवाच्यः+ इति दिग्विशेषव्यपदेशानुपपत्तेः | अतः+चक्षुःश्रोत्रयोः प्राप्यकारित्वं न सेत्स्यति+इति शङ्कमानं प्रति चक्षुःश्रोत्रे पक्षयित्वानुमानेन प्राप्यकारित्वं साधयामि+इति+अभिसंधायाभिधत्ते - यत्+वा+इति | स्मृतिं प्रति मनसः करणत्वाङ्गीकारवादे बाह्येन्द्रियत्वात्+इति हेतुः प्रयोक्तव्यः | अप्राप्तप्रकाशकत्वे सर्वार्थस्य+उपलम्भः स्यात्+इति विपक्षे बाधकः+तर्कः | चक्षुषः+तावत्+रश्मिद्वारा+अर्थसंबन्धोपपत्तेः | समसमयस्य+उपलम्भस्य+असिद्धेः+इन्द्रियवृत्तेः+आशुतरसंचारित्वेन+उत्पलपत्रशतव्यतिभेदवत्+ यौगपद्याभिमानस्य कालसंनिकर्षोपपत्तेः स्वच्छद्रव्यत्वेन काचाभ्रादीनां तेजोगतिप्रतिघातकत्वासंभवात्+च | अनेन+अभिप्रायेण+आक्षेपसमाधाने सूत्रकारः+अपि चकार - 'अप्राप्य ग्रहणं काचाभ्रटलस्फटिकान्तरितोपलब्धेः कुड्यादिव्यवहितानुपलब्धेः+प्रतिषेधः | अप्रतिघातात् संनिकर्षोपपत्तिः' | इति | यत्+च+उक्तं शब्दग्रहणपक्षे दिग्विशेषव्यपदेशानुपपत्तिः+इति | तत्+न | दिग्विशेषानुसंधानवतः पुंसः+तदुपपत्तेः | तदनुसंधानविधुरस्य कुतः+ वा+अयं शब्दः+ इति 180. संदेहदर्शनात्+च | तस्मात्+चक्षुःश्रोत्रयोः प्राप्यकारित्वं सिद्धम्+इति भावः | दृष्टान्तस्य साध्यविकलतां परिहरति - त्वगादीनाम्+इति | ननु भवतु भवदुक्तरीत्या प्राप्यकारित्वम्+इन्द्रियाणाम् | अतः+ एव+अभावग्राहकम्+अपि+इन्द्रियं संबद्धम्+एव+अभावं गृह्णातु ततः+च+अभावस्य किं षष्ठप्रमाणगम्यत्वकल्पनया+इत्यतः+ आह ? न च+इन्द्रियेति | इन्द्रियाभावयोः संबन्धाभावं दर्शयितुं प्रसिद्धौ द्वौ+एव संबन्धौ+इति+आह ? संयोगेति | ननु+अनयोः संबन्धयोः+अन्यतरः संबन्धः+ भवतु+इन्द्रियाभावयोः+इत्यत आह ? न तावत्+इति | न तावत्+इन्द्रियाभावयोः संयोगः संगंस्यते | संयोगस्य द्रव्यमात्रनिष्ठत्वेन+अभावस्य द्रव्यत्वाभावात् | न+अपि समवायः | इन्द्रियाभावयोः+अवयवावयव्यादीनाम्+अन्यतमत्वाभावात्+इति भावः | ननु संयोगसमवायौ+इन्द्रियाभावयोः+न संभवतः+चेत्+मा संभूतां नाम विशेषणविशेष्यभावः+तु संभविष्यति+एव+इति+आशङ्क्य+आह ? विशेषणेति | सत्यम् | इन्द्रियाभावयोः+विशेषणविशेष्यभावः संभवति परं तु तस्य संबन्धत्वम्+एव न संभवति+इति भावः | न हि प्रतिज्ञामात्रेण+अर्थसिद्धिः+इति+आशङ्क्य तत्र+उपपत्तिं कथयति - भिन्ना+इति | भिन्नोभयाश्रितत्वाभावे कथंकारं संबन्धत्वं न स्यात्+इति+आशङ्क्य विशेषणविशेष्यभावस्य संबन्धलक्षणलक्षितत्वाभावात् संबन्धत्वं न+अस्ति+इति वक्तुं संबन्धलक्षणं प्रथमं कथयति - संबन्धः+ हि+इत्यादिना | उदाहरणनिष्ठं कृत्वा दर्शयति - यथा+इति | भेरीदण्डसंयोगे लक्षणानुगतिं विशदयति - सः+ हि+इति | ननु विशेषणविशेष्यभावः+अपु+एतल्लक्षणलक्षितत्वात् संबन्धः+ भवतु+इति+आशङ्क्य तल्लक्षणलक्षितत्वं न+अस्ति+इति+आह ? न च+इति | तत्+एतत्+उपपादयति - तथा हि+इति | ननु यथा घटघटत्वयोः+भेदः स्फुटम्+उपलभ्यते तद्वत्+दण्डतद्गतविशेषणत्वयोः+इत्यतः+ आह ? न हि+इति | विशेषणत्वस्य दण्डात्+अन्यत्वे बाधकम्+अस्ति | घटत्वस्य घटात्+अन्यत्वे बाधकं न+अस्ति+इति भावः | तर्हि विशेषणत्वं दण्डस्य किं न भवति+इति पृच्छति - अपि तु+इति | उत्तरम्+आह ? स्वरूपम्+इति | विशेषणत्वं दण्डस्य स्वरूपम्+इत्यर्थः | कुतः+ इत्यतः+ आह ? अभावस्य+अपि+इति | भाववत्+अभावस्य+अपि विशेषणत्वात्+इत्यर्थः | ननु+अभावस्य+अपि विशेषणत्वे तस्य+अर्थान्तरत्वं भवतु कः+ दोषः+ इति+आशङ्क्य विशेषणत्वस्य+अर्थान्तरत्वे द्रव्यादीनाम्+अन्यतमेन तेन भवितव्यं तदन्यतमत्वम्+अभावे न संभवति+अभावस्य भावाधिकरणत्वासंभवात्+इति+आह ? न च+अभावः+ इति | ननु+अभावस्य विशेषणत्वं स्वरूपं चेत् स्वरूपत्वं कदाचित्+अपि विशेष्यत्वं न स्यात्+स्वरूपस्य+अनपायात्+इति+आशङ्क्य यथा+एकः पुमान्+तेन तेन+उपाधिना+उपाधीयमानः पिता माता भ्राता च+इति व्यवहारभाक्+ भवति तद्वत्+एकम्+एव स्वरूपं तेन तेन+उपाधिना+उपाधीयमानं तथा व्यवहारभाक्+ भविष्यति+इति परिहरन्+उक्तम्+अर्थम्+उपसंहरति - तस्मात्+इति | यस्मात्+अर्थान्तरत्वं न संभवति तस्मात्+स्वोपरक्तबुद्धिजनकत्वं यत्+स्वरूपं कलशशून्यम्+अवनितलम्+इत्यत्र कलशाभावस्य स्वविशिष्टप्रत्ययजननयोग्यता सा+एव विशेषणता न+अर्थान्तरम्+इति भावः | उक्तन्यायम्+अन्यत्र+अपि+अतिदिशति - एवम्+इति | ऊह्या इति+उक्तम् | कथम्+ऊह्या इत्यतः+ आह ? स्वप्रतिबद्धा+इति | अग्निव्याप्तः+ धूमः+ इत्यत्र+अग्नेः स्वव्याप्तबुद्धिजननयोग्यता सा+एव व्यापकत्वम्+इत्यर्थः | 182. तत्वादेः कारणत्वस्वरूपं निरूपयति - कारणत्वम्+अपि+इति | व्यापकत्वादेः+अर्थान्तरत्वाभावे युक्तिम्+आह ? अभावस्य+अपि+इति | ननु यथा घटत्वपटत्वादिशब्दानां घटपटादिगतसामान्यवाचकत्वं तद्वद्व्यापकत्वादिशब्दानां सामान्यवाचकत्वम्+अस्तु+इति+आशङ्क्य+आह ? न हि+अभावः+ इति | विशेषणविशेष्यभावस्य साधितम्+अर्थान्तरत्वाभावं निगमयति - तत्+एवम्+इति | यथा भिन्नत्वं न संभवति+एवम्+उभयाश्रितत्वम्+अपि+इति+आह ? न+अपि+इति | तत्र युक्तिं वक्ति - विशेषणे+ इति | यथा घटत्वं घटमात्रनिष्ठं न पटनिष्ठं तद्वत्+विशेषणत्वं विशेषणमात्रनिष्ठं न विशेष्यनिष्ठम् | एवं विशेष्यत्वम्+अपि+इति भावः | एकत्वम्+अपि न+अस्ति+इति+आह ? न+अपि+एकः+ इति | द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणः+ भावशब्दः प्रत्येकम्+अभिसंबद्ध्यते+ इति न्यायेन भावशब्दस्य+उभयत्र संबन्धे द्वौ+एतौ धर्मौ+इति भावः | इयता प्रबन्धेन संसाधितं विशेषणविशेष्यभावस्य संबन्धत्वाभावम्+उपसंहरति - तस्मात्+इति | भिन्नोभयाश्रितत्वाभावात्+इति भावः | उक्तं न्यायम्+अन्यत्र+अपि+अतिदिशति - एवम्+इति | तर्हि विशेषणविशेष्यभावादिषु वृद्धैः प्रयुज्यमानस्य संबन्धशब्दस्य का गतिः+इति+आह ? संबन्धः+तु+इति | संयोगः+ इत्युक्ते कयोः+इति+आकाङ्क्षा जायते | एवं विशेषणविशेष्यभावः+ इत्युक्ते कयोः+इति+आकाङ्क्षा जायते | तस्मात्+उभाभ्यां निरूप्यमाणत्वसाधर्म्येण+उपचारात् संबन्धव्यपदेशः+ इति भावः | फलितम्+आह ? तथा च+इति | इन्द्रियाभावयोः संबन्धासंभवादभावस्य+एन्द्रियकत्वाभावात्+षष्ठप्रमाणगम्यत्वम्+अभ्युपगन्तव्यम्+इति भावः | यत्+ यत्+इन्द्रियं तत् तत्+संबद्धम्+एव प्रकाशयति+इति 183. यत्+उक्तं तत्+अङ्गीक्रियते+ एव | परं तु+अस्याः+ व्यवस्थायाःन भावमात्रविषयत्वात्+असंबद्धस्य+अपि+अभावस्य+ऐन्द्रियकत्वं न हीयते+ इति+अभिप्रेत्य परिहारम्+आह ? सत्यम्+इति | कुतः+ इत्यतः+ आह ? भावावच्छिन्नत्वात्+व्याप्तेः+इति | तस्याः+ व्याप्तेः+भावमात्रविषयतया संकोचनीयमानत्वात्+इत्यर्थः | एतत्+एव विशदयति - भावं प्रकाशयत्+इति | अभावग्रहणव्यावृत्तिम्+आह ? ननु+इति | तर्हि+अभावं प्रकाशयत्+इन्द्रियं कथं प्रकाशयति+इत्यतः+ आह ? अभावम्+इति | ननु सामान्यतः प्रवृत्तायाः+ व्याप्तेः+बाधकम्+अन्तरेण भावविषयतया संकोचः+ न युज्यते | अन्यथा सर्वव्याप्तीनां भावविषयतया प्रसज्येत+इति चेत्+मा+एवम् | अभावग्रहणस्य+इन्द्रियकत्वानङ्गीकारे+अकारणकार्योत्पादप्रसङ्गस्य+एव बाधकतया जागरूकत्वात् | ननु प्रतियोग्यनुपलब्धौ सत्याम्+एव+अभावग्रहणम्+इति त्वया+अङ्गीकर्तव्यम् | तर्हि सा+एव+अनुपलब्धिः+अभावम्+उपलम्भयति | तथा च बाधकाभावात्+न+उत्सर्गस्य+अपवादः+ युक्तः+ इति चेत्+न | अनुपलब्धेः कारणत्वनिराकरणात् | तथा हि+अनुपलब्धिः किं ज्ञाताभावम्+उपलम्भयति+अज्ञाता वा | न+आद्यः | अनुपलब्धेः+अपि+अभावरूपत्वेन+अनुपलब्ध्यन्तरापेक्षया तत्र+अपि ज्ञातत्वाज्ञातत्वविकल्पे क्रियमाणे तत्र+अपि प्रथमपक्षस्वीकारे च तत्र तत्र+अपि+एवम्+इति+अनवस्थाप्रसङ्गात् | न द्वितीयः | अभावग्रहणस्य+अज्ञातकरणत्वाङ्गीकरणे ऐन्द्रियकत्वानुमानस्य सुवचत्वात् | प्रयोगः+च | विमतम्+इन्द्रियजन्यम्+अज्ञातकरणत्वात् संप्रतिपन्नवत्+इति | अन्यथा रूपाद्युपलम्भस्य+अपि+अनुपलम्भकरणत्वप्रसङ्गः+ विपक्षे बाधकः+तर्कः | अभावोपलम्भे भावानुपलम्भवत्+भावोपलम्भे+अपि+अभावानुपलम्भस्य वज्रलेपायमानत्वात् | तस्मात्+अनुपलब्धिसहकृतम्+इन्द्रियम्+अभावं गृह्णाति+इति+अभ्युपगन्तव्यम् | तम्+अर्थं मनसि निधाय+अभिधत्ते - इति सिद्धान्तः+ इति | प्रामाणिकैः प्रमाणवत्तया+अयम्+अर्थः+अभ्युपगतः+त्वया निवारयितुं न पार्यते | तत्+उक्तम् - 'प्रमाणवत्त्वात्+आयातः प्रवाहः केन वार्यते | ' इति | ननु+इन्द्रियस्य+असंबद्धार्थग्राहकत्वाभ्युपगमे कुड्यादिव्यवहितार्थग्रहणप्रसङ्गः+ इति+आशङ्क्य+आह ? असंबद्धा+इति | ननु दण्डी कुण्डली कमण्डलुमान्+नीलम्+उत्पलम्+इत्यादौ दण्डादेः+विशेषणत्वं संबन्धान्तरपूर्वकं दृश्यते | न च+अभावेन+इन्द्रियस्य संबन्धः संयोगः समवायः+ वा संभवति | तस्मात्+मूलसंबन्धाभावात्+विशेषणत्वेन+अतिप्रसङ्गदोषः+ दुःपरिहरः+ इति+आशङ्क्य षष्ठेन+अपि प्रमाणेन+अभावः कस्यचित्+विशेषणत्वेन ग्रहीतव्यः | ततः+च षष्ठप्रमाणवादिनः+अपि+एतत्+समानम्+इति+आह ? समः+च+इति | यथा खलु गोमान्, अश्ववान्+इत्यादौ संयोगसमवायाभावे+अपि देवदत्तस्य विशेष्यत्वं गवाश्वादीनां विशेषणत्वं भवत्+अपि न+अनुपपन्नं तद्वत्+अत्र+अपि मूलसंबन्धाभावे+अपि संयुक्तादेः+विशेषणत्वेन विशेष्यत्वेन वा प्रत्यक्षयोग्यार्थानुपलब्धौ तदभावः प्रत्यक्षः | अनुमेयाभावः+तु+अनुमानगम्यः कौरवाद्यभावः+च+आगमगम्यः+ इति प्रत्यक्षादिषु+एव यथासंभवम्+अन्तर्भावात्+न+अनुपलब्धेः पृथक् प्रमाणत्वम्+इति सिद्धम् | संभवैतिह्ययोः पृथक्+प्रमाणत्वं निराकृतप्रायमेव+इति+उपेक्षितम् | तन्निराकरणप्रकारः+तु प्रदर्श्यन्ते | संभवः+ द्विविधः संभावनारूपः+ निश्चितरूपः+च+इति | तत्र+आद्यः+अप्रमाणम्+एव | तत्+यथा ब्राह्मणे चतुर्वेदाभिज्ञत्वं संभवति+इति | 185. द्वितीयः+तु प्रमाणम् | तदनुमानात्+न+अतिरिच्यते | तत्+ यथा शतं सहस्रे संभवति+इति | सहस्रं शतेन+अविनाभूतम्+इति+अविनाभावपूर्वकत्वात् | अनिर्दिष्टप्रवक्तृकं प्रवादपारंपर्यम्+ऐतिह्यम् | तत् द्विविधं वितथम्+अवितथं च+इति | तत्र+आद्यं न प्रमाणं द्वितीयं तु+आप्तोपदेशरूपत्वात्+आगमात्+न भिद्यते | तत्+ यथा - इह वटे यक्षः+तिष्ठति+इति न चतुष्ट्वम्+ऐतिह्यार्थापत्तिसंभवाभावप्रामाण्यात् | 'शब्दः+ ऐतिह्यानर्थान्तरभावात्+अनुमाने+अर्थापत्तिसंभवाभावानर्थान्तरभावात्+च+अप्रतिषेधः' इति सूत्रकारेण+आक्षेपपूर्वक्+उक्तेषु+एव+अन्तर्भावस्य+अभिहितत्वात्+चतुष्ट्वं सिद्धम् || प्रमाणानां प्रामाण्यं स्वतः+अप्रामाण्यं तु परतः+ इति मीमांसकाः संगिरन्ते | उभयम्+अपि परतः+ इति नैयायिकाः प्रतिपद्यन्ते+ इति वादिप्रतिपत्तेः सद्भावात् संदेहः स्यात् | तन्निवारणाय प्रामाण्यस्य निरूपणीयता युज्यते+ इत्यभिप्रायेण प्रतिजानीते - इदम्+इति | प्रमाणनिरूपणानन्तरं तद्गतं प्रामाण्यं विचार्यते+ इत्यर्थः | प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वं द्विविधम्+उत्पत्तौ ज्ञप्तौ च+इति | तत्र+उत्पत्तौ स्वतस्त्वं नाम ज्ञानकारणमात्रजन्यत्वम् | ज्ञानं येन जायते तेन+एव प्रमाणः+ सदा+एव जायते+ इत्यर्थः | ज्ञप्तौ स्वतस्त्वं तु ज्ञानग्राहकमात्रग्राह्यत्वम् | येन ज्ञानं ज्ञायते तेन+एव प्रमाणं सदा+एव ज्ञायते+ 186. इत्यर्थः | परतस्त्वम्+अपि द्विविधम्+उत्पत्तौ ज्ञप्तौ च | तत्र+उत्पत्तौ परतस्त्वं च ज्ञानकारणातिरिक्तकारणजन्यत्वम् | इन्द्रियार्थसंयोगादिना ज्ञानं जायते तदतिरिक्तेन गुणेन दोषेण वा तत्+ज्ञानं प्रमाणम्+अप्रमाणं वा जायते+ इत्यर्थः | ज्ञप्तौ परतस्त्वं च ज्ञानग्राहकातिरिक्तग्राह्यत्वम् | ज्ञानं मनसा गृह्यते तद्गतं प्रामाण्यम्+अनुमानेन+इत्यर्थः | एवं स्थिते स्वतःप्रामाण्यं प्रतिक्षिप्य परतःप्रामाण्यं प्रसाधयितुं लोके प्रवर्तमानानां पुंसां प्रवृत्तिः+उभयथा+उपलभ्यते+ इति लोके सिद्धां वस्तुस्थितिम्+अनुवदति- जलादिज्ञानेति | लोके हि पिपासुः पुमान् पिपासोपशमनाय जलं जिज्ञासमानः+ जलज्ञाने जाते तस्य ज्ञानस्य+अभ्यासदशाम्+आपन्नस्य+अपि समर्थप्रवृत्तिजनकजातीयत्वलिङ्गेन यथार्थत्वं निश्चित्य पश्चात् प्रवर्तते+ इति+एकः पक्षः | अन्यः+तु जलज्ञानान्तरं कृष्यादौ+इव संदेहात् तत्र प्रवर्तमानः फललाभे सति समर्थप्रवृत्तिजनकत्वलिङ्गेन तस्य ज्ञानस्य+अनभ्यासदशाम्+आपन्नस्य यथार्थत्वं निश्चिनोति+इति+अपरः पक्षः | उभयम्+अपि वस्तुवृत्तम्+आबालपण्डितम्+अनुभवसिद्धत्वात्+इति भावः | यावत् परमतं न निराक्रियते तावत् स्वमतम्+अप्रतिष्ठितं स्यात्+इति न्यायम्+अनुसृत्य स्वतःप्रामाण्यपक्षं प्रतिक्षेप्तुम्+आरभते - मीमांसकस्य मतम्+अवतारयति - अत्र+इति | प्रमाणानां प्रामाण्याप्रामाण्यचिन्तायां कश्चित्+इत्थम्+आह+इत्यर्थः | मीमांसकमतम्+अवतारयति - प्राक्+एव+इति | प्रवृत्तेः पूर्वम्+एव ज्ञानस्य प्रामाण्यं निश्चित्य पश्चात् पुरुषाः प्रवर्तन्ते+ इत्यर्थः | 187. न हि प्रतिज्ञामात्रेण+अर्थसिद्धिः+इति+आशङ्क्य तत्र+उपपत्तिम्+आह ? स्वतः+ एव+एति | सर्वेषां प्रमाणानां प्रामाण्यं स्वतः+ एव+इति निश्चितत्वात्+इत्यर्थः | ननु स्वतः+ एव प्रामाण्यम्+इति कः+अर्थः | स्वस्माज्जायते ज्ञायते+ इति वा | उभयथ+अपि+असंभवः+ एव | स्वस्य स्वस्मात्+उत्पत्तेः प्रतीतेः+च प्रमाणपथानारोहात्+इति+आशङ्क्य+आह | अस्य+अर्थः | येन ज्ञानं जायते तेन प्रामाण्यं सदा+एव जायते+ इत्यर्थः | परपक्षं प्रतिक्षिपति - ननु+इति | फलितम्+आह ? तेन+इति | ननु ज्ञानम्+अपि प्रवृत्त्युत्तरकालं गृह्यते चेत् प्रामाण्यनिश्चयोत्तरकालं प्रवृत्तिः+इति न घटते ज्ञानप्रामाण्ययोः सहग्रहणाभ्युपगमात्+इति+आशङ्क्य+आह ? ज्ञानं च+इति | प्रवृत्तेः प्राग् ज्ञानग्रहणानङ्गीकारे बाधकम्+आह ? कथम्+इति | धर्मिणः+ बुद्ध्यनारोहे तद्धर्मविषयः संदेहः+ न+उदयम्+आसादयेत् | तस्मात्+जलज्ञानान्तरं प्रामाण्याप्रामाण्यसंदेहात्+अपि पुरुषः प्रवर्तते+ इति वदता भवता+अपि प्रवृत्तेः पूर्वं ज्ञानं गृहीतम्+इति+अभ्युपगन्तव्यम्+इति भावः | ननु ज्ञानग्राहकेण ज्ञानगतं प्रामाण्यं गृह्यते+ इति+उक्तम् | ज्ञानं वा केन गृह्यते+ इति+आकाङ्क्षायां ज्ञानग्राहकं प्रामाण्यं प्रदर्शयन्+तेन+एव तद्गतं प्रामाण्यं प्रवृत्तेः प्राक्+एव गृह्यते+ इति+उपपादितम्+अर्थम्+उपसंहरति - तस्मात्+इति | इन्द्रियार्थसंप्रयोगसमनन्तरम्+अयं घटः+ इति ज्ञानं जायते | तेन ज्ञानेन घटे ज्ञातताख्यः कश्चित्+धर्मः+ आधीयते | सा ज्ञातता ज्ञानम्+अन्तरेण+अनुपपद्यमाना ज्ञानम्+आक्षिपति | एवं ज्ञाततान्यथानुपपत्तेः+अर्थान्तरकल्पनं प्रसूते | तया ज्ञाततान्यथानुपपत्तिप्रसूतया+अर्थापत्त्या ज्ञानप्रामाण्ये सह+एव गृह्येते | पश्चात् पुरुषः प्रवर्तते+ इति प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वं सिद्धम्+इति+अर्थः | एवं प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वं प्रसाध्य परतस्त्वपक्षं प्रतिक्षिपति - न तु+इत्यादिना | यदि ज्ञानमात्रं प्रथमं गृह्यते पश्चात्+अनुमानेन तद्गतं प्रामाण्यं निश्चीयते+ इति+अभ्युपगम्येत तदानीं निश्चितप्रमाणभावम्+एव+अनुमानं प्रामाण्यं निश्चाययति+इति वक्तव्यम् | ततः+च तन्निश्चयः+च निश्चितप्रमाणाभावेन+अन्येन+इति+अनवस्था दुरवस्था लालक्+इति | तस्मात् परतः प्रामाण्यपक्षस्य+अनवस्थादुरवस्थत्वात्+बोधात्मकत्वेन सर्वेषां ज्ञानानां प्रामाण्यम् | क्वचित्+तु+अर्थान्यथात्वज्ञानेन कारणदोषज्ञानेन वा तत्प्रामाण्यमपोद्यते | यस्मात्+उक्तम् -***** 'तस्मात्+बोधात्मकत्वेन प्राप्तबुद्धेः प्रमाणता | अर्थान्यथात्वहेतुस्थदोषज्ञानात्+अपोद्यते ||' इति | तथा च+अनिच्छता+अपि+इच्छमतिना प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वं कक्षीकर्तव्यम्+इति पूर्वपक्षसंक्षेपः | ज्ञाततया ज्ञानप्रामाण्ययोः सहग्रहणासंभवात् स्वतस्त्वासिद्धेः परतस्त्वम्+उररीकर्तव्यम्+इति सिद्धान्तम्+आरभते - अत्र+उच्यते+ इति | अर्थापत्तेः+अनुदयः+ एव दूषणम्+इति वक्तुं परोक्तम्+अनुवदति - ज्ञातेति | यदा+अर्थापत्त्या ज्ञानग्रहणं न सहामहे तदा+अनया तद्गतप्रामाण्यग्रहणं दूरोत्सारितम्+एव | विना व्यक्तिग्रहणं जातिग्रहणस्य+असंभवात् | व्यक्तिग्रहणसामग्रीनिष्ठत्वात्+जातिग्रहणसामग्र्या इति+अभिप्रायेण+आह ? तया+इति | उक्तम्+अर्थम्+उपपादयितुं प्रतिजानीते - तथाहि+इति | पराभिमतं प्रतिकर्तुम्+अनुभाषते - इदम्+इति | इदंशब्दार्थम्+आह ? घटादीति | ज्ञातता ज्ञानजन्या+इति+अनुमीयते+ इति+उक्तम् | केन हेतुना+अनुमीयते+ इति+आशङ्क्य तदन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वहेतोः पक्षधर्मतां प्रदर्शयन्+तेन साध्यम्+अध्यवसीयते+ इति+आह ? सः+ च+इति | विमता ज्ञातता ज्ञानजन्या तदन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वात् | यदि+अन्वयव्यतिरेकानुविधायि तत्+तत+जन्यम् | यथा तन्त्वन्वयव्यतिरेकानुविधायी पटः+तन्तुजन्यः+ इति+अनुमानं द्रष्टव्यम् | ज्ञातताया ज्ञानजन्यत्वसाधनस्य फलम्+आह ? एवं च+इति | न+उपपद्यते+ इति+उक्तम् | कुतः+ इति+आह ? कारणेति | असति कारणे कार्योदयः+ व्याहन्यते | ततः+च शङ्कायाः+ व्याघातौ+अधिकत्वात्+अतः परं शङ्का पिशाचिका न+अवकाशं लभते+ इति भावः | फलितम्+आह ? तेन+इति | ज्ञाततान्यथानुपपद्यमाना याम्+अर्थापत्तिं प्रसूते तया ज्ञानप्रामाण्ययोः सहग्रहणसिद्धेः स्वतस्त्वसिद्धिः+इति मीमांसकस्य मतम्+इति भावः | ज्ञानविषयत्वातिरिक्तायां ज्ञाततायां प्रमाणाभावात्+न+इष्टसिद्धिः+इति परिहारम्+आचष्टे - न च+इति | यदि घटादेः+ज्ञानविषयत्वं ब्रूषे तर्हि फलितं मम्+अपि मनोरथद्रुमेण | प्रत्यक्षार्थापत्त्योः+उभयोः+तत्र सद्भावात्+इति+आशयेन+आशङ्कते - ननु+इत्यादिना | तत्+एतत्+उपपादयति - तथाहि+इति | यदि ज्ञानजनितज्ञातताधारत्वं न+अभ्युपगच्छसि तर्हि तादात्म्येन विषयत्वं ब्रूषे तदुत्पत्त्या वा | न+आद्यः तदसंभवात्+इति+आह ? न तावत्+इति | भेदासहिष्णुः+अभेदः+तादात्म्यम् | विशेषनित्यद्रव्यातिरिक्तेषु येषु स्थलेषु समवायम्+आचक्षते वैशेषिकाः+तेषु स्थलेषु 190. समवायस्थाने तादात्म्यम्+अभिषिच्य व्यवहरन्ति मीमांसकाः | अतः+ एव+उक्तम् - 'विशेषसमवायौ द्वौ न+अङ्गीचक्रुः कुमारिलाः' || इति | तस्मात्+ घटज्ञानयोः+अवयवावयविभावाद्यभावात्+न तादात्म्यम्+इति भावः | अस्तु द्वितीयः+तत्र+आह ? तदुत्पत्त्य+इति | तस्मात्+उत्पत्तिः+तदुत्पत्तिः+तया विषयत्वे+अङ्गीक्रियमाणे कर्मणः+ इव घटादेः कारणात्+इन्द्रियादेः कर्तुः+च+आत्मनः+ ज्ञानस्य+उत्पत्तेः+तत्र+अपि विषयत्वं प्रसज्येत+इति भावः | तादात्म्यतदुत्पत्तिभ्यां विषयत्वासंभवात्+ज्ञानजनितज्ञातताधारत्वेन+एव विषयत्वम्+एषितव्यम्+इति+अभिसंधिमान्+आह ? तेन+इति | इदं वक्ष्यमाणं निश्चीयते+ इति भावः | इदंशब्दार्थम्+आह ? ज्ञानेन+इति | अयं घटः+ इति ज्ञानानन्तरं ज्ञानेन घटे ज्ञातताख्यः कश्चन धर्मः+ उत्पद्यते+ इत्यर्थः | उत्पद्यतां नाम उत्पन्नेन तेन किं भवति+इत्यतः+ आह ? येन+इति | येन+उत्पन्नेन ज्ञातताख्येन धर्मेण तदाधारः+ घटः+ एव तस्य ज्ञानस्य विषयः+ न+अन्यः पटादिः+इति नियमः सिद्ध्यति+इति भावः | न केवलं ज्ञातः+ घटः+ इति ज्ञाततायां प्रत्यक्षम्+एव प्रमाणं किं तु विषयत्वात्+अन्यथा+अनुपपत्तिप्रसूतार्थापत्तिः+अपि | ततः+च प्रमाणसिद्धया ज्ञाततया ज्ञानप्रामाण्ययोः सहग्रहणसंभवात् स्वतःप्रामाण्यसिद्धिः+इति+अभिप्रायेण+उपसंहरति - अतः+ इत्यादिना | ज्ञातः+ घटः प्रकटः+ घटः+ इति प्रत्यक्षं न ज्ञाततायां प्रमाणम् | इष्टः+ घटः+ दृष्टः+ घटः+ नष्टः+ घटः+ इति व्यवहारेषु तत्तत्क्रियाजन्यफलशालित्वाभावे+अपि तन्निरूपणाधीननिरूपणत्वेन+इच्छादिवत्+ज्ञानस्य+अपि घटसंबन्धित्वोत्पत्तेः | अर्थापत्तिः+तु+अन्यथा+एव+उपपन्ना ततः+च न+इष्टसिद्धिः+इति+अभिप्रायेण परिहारम्+आचष्टे - मा+एवम्+इति | स्वाभाविकं विषयं स्फोटयति - अर्थेति | अनङ्गीकारे बाधकम्+आह ? इतरथा+इति | ज्ञानजनितज्ञातताधारस्य+एव विषयित्वम्+इति यदि नियमः+तर्हि+अतीतानागतयोः+विषयत्वं न स्यात्+इत्यर्थः | तत्र हेतुम्+आह ? तत्र+इति | वृष्टिः+आसीत्+वृष्टिः+भविष्यति+इति+अतीतानागतविषययोः+ज्ञानयोः+ज्ञातताजनकत्वायोगात्+इति+अर्थः | कुतः+ इत्यतः+ आह ? असति+इति | न हि लोके किंचित्+कार्यम्+अनाधारं दृश्यते+ इति+अक्षरार्थः | अयम्+आशयः | यदि घटज्ञानयोः स्वभावात्+एव विषयविषयिभावं न+अङ्गीकरोषि तर्हि ज्ञानं ज्ञातताख्यम्+उपकारं घटः+ एव जनयति न+अन्यत्र+इति+अयं नियमः कथम्+उपपद्यते इति केनचित्+पृष्टः किम्+उत्तरं दत्से | यदि स्वभावात्+एव+इति ब्रूषे तर्हि घटस्य+अपि स्वभावात्+एव विषयत्वम्+अङ्गीकुरुष्व | तत्+उक्तम् - 'स्वभावनियमाभावात्+उपकारः+अपि दुर्घटः | सुघटत्वे+अपि सत्यर्थे+असति का गतिः+अन्यथा ||' इति | प्रकारान्तरेण ज्ञातताधारत्वेन ज्ञानविषयत्वासंभवं दर्शयति - किं च+इति | ज्ञानजनितज्ञातताधारत्वेन+एव ज्ञाततायाः+ अपि विषयत्वं भवतु+इति शङ्कमानं प्रति+आह ? तथा च+इति | ज्ञाततानिष्ठायां ज्ञाततायाम्+अपि+अस्मिन्+न्याये प्रसरति तत्र तत्र+अपि+एवम्+इति+अनवस्थादौः स्वास्थ्यम्+आपद्येत+इति भावः | समः समाधिः+इति वक्तुं परेण स्वभाववादं शङ्कयति - अथ+इति | यदि+एवं ज्ञाततायां स्थित्वा किम्+इति+एवम्+आश्रीयते | घटः+ एव हि स्थित्वा स्वभाववादः+ आश्रीयताम् | 'प्रथमस्य तथाभावे प्रद्वेषः किंनिबन्धनः' इति न्यायात्+इति+आह ? एवं चेत्+इति | एवं ज्ञाततानिराकरणे ताम्+अङ्गीकृत्य+अपि ज्ञाततां स्वतः - 192. प्रामाण्यं वक्तुं न शक्यते+ इति+आह ? अस्तु+इति | यदि ज्ञातता+अभ्युपगम्येत तर्हि फलितं मम+अपि मनोरथद्रुमेण तया ज्ञाततया ज्ञानप्रामाण्ययोः सग्रहणासंभवात्+इति+आशङ्क्य+आह ? तथापि+इति | ज्ञातताङ्गीकारे+अपि तया ज्ञानप्रामाण्ययोः सहग्रहणं न संभवति ज्ञानं ज्ञाततया गृह्यते प्रामाण्यं तु ज्ञातताविशेषेण प्रमाणज्ञाननियतेन+इति | ज्ञानग्राहकमात्रग्राह्यत्वलक्षणं प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वं न सिद्ध्यति+इत्यर्थः | परं स्वमते पातयितुं परेण शङ्कयति - अथ+इति | मा+अस्तु ज्ञाततया ज्ञानप्रामाण्ययोः सहग्रहणं ज्ञातताविशेषेण तु स्यात् | ततः+च स्वतः प्रामाण्यस्य न काचित् क्षतिः+इति भावः | यदि+एवं तर्हि तादृशस्य स्वतस्त्वस्य+अप्रामाण्यपक्षे+अपि कः+ वा दण्डं वारयिता+इति+आह ? एवं चेत्+इति | इदंशब्दार्थम्+आह ? ज्ञातताविशेषेणा+इति | ननु+एवम्+अपि प्रामाण्यं स्वतः, अप्रामाण्यं तु परतः+ इति+अस्मन्मीमांसागुरुभिः+उन्नीतः पक्षः+ न त्यज्यते+ इति शङ्कते - अथ+एवम्+इति | यदि+एवं तर्हि+अप्रामाण्यम्+इव प्रामाण्यम्+अपि परतः+ एव+इति+अभ्युपगच्छ किमर्थं वैसादृश्यता+इति+आह ? प्रामाण्यम्+अपि+इति | परतःशब्दार्थम्+आह ? ज्ञानेति | अयं भावः | मीमांसागुरुभि+अभ्युपगतम्+इति+अभ्युपगन्तुं न पार्यते | न हि+अभ्युपगमेन+अर्थाः स्वीक्रियन्ते अनभ्युपगमेन वा निवर्त्यन्ते | किंतु यत्प्रामाणिकं तत्+ ग्राह्यं यत्+अप्रामाणिकं तत्+परित्याज्यम् | तत्+उक्तम् - 193. 'बालाग्रशतभागः+अपि न कल्प्यः+ निष्प्रमाणिकः | प्रमाणवन्ति कल्प्यानि वस्तूनि सुबहूनि+अपि ||' तस्मात्+अप्रामाणिकत्वेन स्वतस्त्वपक्षः+तु+वक्तव्यः प्रामाणिकत्वेन च परतस्त्वपक्षः स्वीकर्तव्यः | विमता प्रमा ज्ञानहेत्वतिरिक्तहेत्वधीना कार्यत्वे सति तद्विशेषत्वात्+अप्रमावत् | प्रामाण्यं परतः+ ज्ञायते अनभ्यासदशायां सांशयिकत्वात्+अप्रामाण्यवत्+इति | उदयनम्+अनुमानद्वयं द्विप्रकारे+अपि परतस्त्वे द्रष्टव्यम् | यदि ज्ञानं येन ज्ञायते तेन+एव प्रामाण्यं सह+एव ज्ञायते तर्हि सर्वं ज्ञानं प्रमाणं प्रसज्येत | अत्र+उच्यते | चक्षुरादिकारणस्य स्वतः प्रामाण्यज्ञानहेतुत्वे+अपि कदाचित्+प्रतिबद्धशक्तिकतया दोषवशात्+अप्रमाणज्ञानहेतुत्वम्+उपपद्यते+अतः+ न+अतिप्रसङ्गः+ इति | तत्+असारम् | स्वरूपसहकारिव्यतिरिक्तशक्तिसद्भावे प्रमाणाभावात् | किं च येन ज्ञानं जा(ज्ञा?)यते तेन+एव तद्गतप्रामाण्यम्+अपि यदि जा(ज्ञा?)येत तर्हि ज्ञानोत्पत्तेः+अनन्तरं मम+उत्पन्नं ज्ञानं प्रमाणम्+अप्रमाणं च+इ(वे?)ति कस्यचित्+अपि संदेहः+ न स्यात् निश्चिते तदनवकाशात् | न हि स्थाणुत्वेन निश्चिते पुरःस्थिते वस्तुनि मुग्धः+अपि संदिग्धे स्थाणुः+वा पुरुषः+ वा+इति | लोके तु जातं ज्ञानं 194. प्रमाणम्+अप्रमाणं च+इति संदिहानाः+ बहवः+ उपलभ्यन्ते | यत्+उक्तं बोधात्मकत्वेन+एव प्रामाण्यम्+इति तत्+अयुक्तम् | शुक्तिरजतादिज्ञानस्य+अपि प्रमाणत्वोपपत्तेः | अथ यावत्+बोधं तस्य+अपि प्रामाण्यम्+अभ्युपगम्यते+ इति चेत्+तत्+असारम् | प्रमाणभूते च बोधे बाधोत्पत्तेः+अनुपपत्तेः | अन्यथा सर्वबोधेषु बाधोदयः प्रसज्येत | न च परतःप्रामाण्यपक्षे+अनवस्थापत्तिः | स्वतःप्रामाण्यपक्षे+अपि समानत्वात् | अथ मन्यसे एवं त्रिचतुरज्ञानजन्मनः+ न+अधिकाम्+इति प्रार्थ्यते तावत्+एव+एकं स्वतःप्रामाण्यमस्वतः+ इति+आचार्यैः+एव+अनवस्थायाः प्रतीकारः कृतः+ इति तदा+अपि+अनवस्थासमाधानं प्रकृते समानम्+इति+अलम्+अतिप्रसङ्गेन | ननु मा+भूत्+नाम प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वं भवतु परतस्त्वं च तथापि ज्ञानं केन च गृह्यते तद्गतं प्रामाण्यं च ज्ञानग्राहकात्+अन्येन केन गृह्यते+ इति+अपेक्षायाम्+आह ? ज्ञानं हि+इति | ज्ञानं तावत्+ द्विविधं व्यवसायरूपम्+अनुव्यवसायरूपं च+इति | तत्र विषयविषयिज्ञानं व्यवसायः+ विषयविषयं ज्ञानम्+अनुव्यवसायः | तथा च+अयं घटः+ इति ज्ञानानन्तरं मया ज्ञातः+अयं घटः+ इति ज्ञानगोचरस्य ज्ञानस्य सर्वजनीनत्वात् ज्ञानस्य मानसप्रत्यक्षत्वे न काचित्+विप्रतिपत्तिः+इति भावः | ज्ञानगतप्रामाण्यज्ञापकम्+अनुमानं दर्शयितुं प्रतिजानीते - तथाहि+इति | समर्थप्रवृत्तिजनकत्वलिङ्गेन जलज्ञानस्य प्रामाण्यं प्रसाधयितुं प्रवृत्तिं विभजते - जलज्ञानेति | द्वैविध्यम्+एव दर्शयति - फलवति+अफला च+इति | तत्र प्रथमायाः स्वरूपम्+आह ? फलवती+इति | 195. अतः+ एव+उक्तं भाष्यकारेण ? 'सामर्थ्यं पुनः+अस्याः फलेन+अभिसंबन्धः' इति | ततः किम्+इत्यतः+ आह ? तथा+इति | फलवत्याः प्रामाण्यम्+अनुमीयते+ इत्यर्थः | उक्तम्+अर्थं प्रमाणरूढं करोति - प्रयोगः+च+इति | प्रयुज्यते+ इति प्रयोगः | अनुमानं प्रदर्श्यते+ इत्यर्थः | प्रमाणम्+अप्रमाणं च+इति विवादेन+अधिष्ठितं जलादिज्ञानं प्रमाणं भवितुम्+अर्हति+इत्यर्थः | कुतः+ इत्यतः+ आह ? समर्थेति | व्यतिरेकव्याप्तिपुरःसरं वैधर्म्यदृष्टान्तम्+आह ? यत्+तु+इत्यादिना | अन्वयव्याप्तेः+अभावात्+केवलव्यतिरेकी हेतुः+इति+आह ? केवलव्यतिरेकी+इति | पक्षसाध्यविभागं विदधाति - अत्र च+इति | अत्र प्रमाणशब्देन यथार्थत्वं विवक्ष्यते+ इति+आह ? यथार्थत्वम्+इति | ननु प्रमाकरणं च प्रमाणम्+इत्यादौ सर्वत्र प्रमाणशब्देन प्रमाकरणत्वम्+एव+उच्यते किम्+इत्यत्र भङ्ग्यन्तरम्+आश्रीयते तत्र+आह ? न तु+इति |