Book Name : मणिकण Author : Shri Rama Krishna Sharma E.R. Published by : Madras The Adyar Library and Research Center Year of Publishing : 1960 Project Name : Development of Tagged Corpora for Sanskrit (DTCS) CIIL Project Center : DEPARTMENT OF SANSKRIT STUDIES, SCHOOL OF HUMANITIES, UNIVERSITY OF HYDERABAD Typed by : अज़र Proofcheck by : सनल विक्रम् Sandhi splitted by : ज्योत्स्ना और शिवरामकृष्णा मोहम्+ रुणद्धि विपुलीकुरुते च बुद्धिम्+ सूते च संस्कृतपदव्यवहारशक्तिम् | शास्त्रान्तराभ्यसनयोग्यतया युनक्ति तर्कश्रमः+ न तनुते कम्+इह+उपकारम् || प्रत्यक्षपरिच्छेदः जगन्नाथम्+ नमस्कृत्य सङ्क्षेपात्+एषः+ निर्मितः | निबन्धः+ लुठतात् कण्ठे श्रीगोपालचिरायुषः || मङ्गलवादः अभिमतकर्मारम्भसमये कर्मसमाप्तिकामाः शिष्टाः+ मङ्गलम्+आचरन्ति | तत्र मङ्गलम्+ समाप्तिम्+ प्रति कारणम्, विघ्नघ्वंसः+ व्यापारः, समाप्तिः+तु ग्रन्थादौ चरमवर्णः तद्ध्वंसः+ वा इति+आचार्याः || मङ्गलम्+ न समाप्तिम्+ प्रति कारणम्, सति+अपि मङ्गले कादम्बरीकारादिग्रन्थस्य+आपरिसमाप्तेः असति+अपि मङ्गले प्रमत्तनास्तिकादिप्रणीतग्रन्थसमाप्तेः+च अन्वयतः+ व्यतिरेकतः+च व्यभिचारात् | किन्तु मङ्गलेन विघ्नघ्वंसः , तेन च प्रतिबन्धकसंसर्गाभावमुद्रया समाप्तिः+जन्यते | विघ्नत्वम्+ तु मङ्गलनाश्यतावच्छेदकतया समाप्तिप्रतिबन्धकतावच्छेदकतया च सिद्धा जातिः | कादम्बर्याम्+असमाप्तिः+तु मङ्गलानन्तरोत्पन्नविघ्नात् लौकिककारणविरहात्+वा | न च मङ्गलम्+ विना क्व+अपि विघ्नस्य नाशः+ इति न+अन्वयतः+ व्यतिरेकतः+च व्यभिचारः+ इति मणिकृतः || प्रमाणवादः प्रमायाः करणम्+ प्रमाणम् | तद्वति तत्प्रकारकः+अनुभवः प्रमा | तथाहि---रजते रजतम्+इति ज्ञानम्+ रजतत्ववति रजतत्वप्रकारकम् ; शुक्तौ रजतम्+इति ज्ञानम्+ न तथा | रजतविशेष्यतानिरूपितरजतत्वप्रकारताकज्ञानम्+ यथार्थम्+इति व्यवह्रियते | रजतत्वाभाववत्+विशेष्यतानिरूपितरजतत्वप्रकारताकम्+ ज्ञानम्+ भ्रमः+ इति व्यवह्रियते | विशेष्यता प्रकारता च विषयताविशेषः+ ज्ञानविषययोः सम्बन्धः | विषयतयोः+निरूप्यनिरूपकभावः+अपि 'रजतत्वेन+अमुम्+ जानामि ' इति+अनुभवसाक्षिकः || प्रामाण्यवादः तत्+च प्रामाण्यम्+ प्रथमव्यवसायेन गृह्यते | तथाहि-रजतेन सह चक्षुःसन्निकर्षः ; ततः+ 'रजतम्' इति जायमानम्+ चाक्षुषम्+ मितिमातृमेयान् विषयीकरोति | मितिः+र्ज्ञानम्+, माता ज्ञाता, मेयम्+ ज्ञानविषयः | तथाच 'रजतम्+अहम्+ पश्यामि' इति+एवम्+आकारकम्+ चाक्षुषम्+ रजते रजतत्ववत्ताम्, रजतेन सह ज्ञानस्य विशेष्यताम्, रजतत्वेन सह प्रकारताम् , प्रकारताविशेष्यतयोः निरूप्यनिरूपकभावम्+ च विषयीकरोति , तेषाम्+ ज्ञानवित्तिवेद्यत्वात् इति प्राभाकराः || चाक्षुषानन्तरोत्पन्नः+ 'रजतम्+अहम्+ पश्यामि' इति+अनुव्यवसायः+ निर्दिष्टरीत्य प्रामाण्यम्+ गृह्णाति+इति मुररिमिश्राः || प्रथमम्+ ' रजतम् ' इति चाक्षुषम्, ततः+ रजतत्वप्रकारिका रजतसमवेता ज्ञातता विशेषणताविशेषेण आत्मनि+उत्पद्यते ; ततः+ ' रजतत्वप्रकारकरजतसमवेतज्ञाततावान् अहम् ' इति ज्ञातताप्रत्यक्षम् ; ततः 'यः+ यत्प्रकारकयत्समवेतज्ञाततावान् , सः+ तत्प्रकारकतद्विशेष्यकज्ञानवान् ' इति सामान्यतः+ व्याप्तिस्मरणम् ; ततः+ ' रजतत्वप्रकारकरजतविशेष्यकज्ञानवान् अहम् ' इत्यनुमितिः ; इति ज्ञानातीन्द्रियत्ववादिनः+ भाट्टाः || मतत्रये प्रामाण्यम्+ स्वतोग्रह्यम् | स्वतोग्रह्यत्वम्+ तु तत्+प्रामाण्याग्राहकयावज्ज्ञानग्राहकसामग्रीग्राह्यत्वम् || अत्र नैयायिकाः --- प्रामाण्यम्+ स्वाश्रयग्राहकेण सर्वेण न गृह्यते, गृहीते+अपि ज्ञाने तत्र प्रामाण्यसंशयात् | तथाहि--प्रथमम्+ ' रजतम् ' इति चाक्षुषम् , ततः तदनुव्यवसायः, ततः प्रामाण्याप्रामाण्यकोटिस्मरणम्, ततः+ 'रजतज्ञानम्+प्रमा न वा ' इति संशयः+ जायते | सः+ च स्वतस्त्ववादे+अनुपपन्नः ; प्रथमम्+अनुव्यवसायेन तस्मिन् ज्ञाने प्रामाण्यनिश्चयात् ; अननुव्यवसाये च धर्मिज्ञानाभावात् | अतः+ ज्ञानग्राहिकाया अनुव्यवसायसामग्र्याः प्रामाण्यग्रहणे+असामार्थ्यम्+ कल्प्यते+ इति न स्वतस्त्वम् | किन्तु अनुमानेन प्रामाण्यग्रहः | तथाहि--'रजतत्वप्रकारकम्+ ज्ञानम्+ न रजतत्वाभाववत्+विशेष्यकम् , अरजतगोचरव्यवहाराजनकत्वात्' इति रजतत्वाभाववत्+विशेष्यकत्वाभावे सिद्धे 'इदम्+ रजतत्वप्रकारकम्+ रजतविशेष्यकम् , रजतत्वाभाववत्+द्विशेष्यकत्वाभावे सति रजतत्वप्रकारकत्वात् , इति+अनुमानेन रजतत्वप्रकारत्वावच्छेदेन रजतविशेष्यकत्वम्+ सिध्यत् प्रामाण्ये+ एव पर्यवस्यति इति+आहुः || उत्पद्यते+अपि प्रमा परतः+ गुणात् ; न स्वतः+ ज्ञानसामग्रीमात्रात् | गुणः+तु , अवयविप्रत्यक्षे भूय+अवयवेन्द्रियसन्निकर्षः ; संशयविपर्ययोत्तरप्रत्यक्षे सद्विशेषदर्शनम् ; अनुमितौ सल्लिङ्गपरामर्शः ; उपमितौ सदतिदेशवाक्यार्थज्ञानम् ; शाब्दबोधे सत्तात्पर्यज्ञानम्, योग्यताप्रमा वा ; सर्वत्र वा विशेष्यसम्बद्वविशेषणज्ञानम् || गुणः+ न प्रमाकारणम् , प्रमात्वस्य कार्यतानवच्छेदकत्वात् इति+एत्येकदेशिनः || अन्यथाख्यातिवादः ननु---भ्रमः+ नाम व्यधिकरणप्रकारकम्+ ज्ञानम्+ जगति नास्ति+इव+इति कस्य व्यावृत्तये प्रमालक्षणे तद्वति+इति विशेषणम् ? अथ यदि शुक्तौ रजतत्वप्रकारकम्++ ज्ञानम्+ न+अभ्युपेयते, तदा तथाविधः+ व्यवहारः+अनुपपन्नः, समानाकारज्ञानस्य व्यवहारजनकत्वात् इति चेत् ; न | व्यवहारम्+ प्रति स्वतन्त्रोपस्थितेष्टभेदाग्रहस्य कारणत्वात् | तथाहि---शुक्तौ रजतत्वप्रकारकव्यवहारत्वम्+ जन्यतावच्छेदकम् | शुक्तेः+चक्षुषा ग्रहाणम् , रजतस्य च स्वातन्त्र्येण स्मरणम् , ' इदम्+ न रजतम् ' इति भेदग्रहस्याभावः+च त्रितयम्+ कारणम् | तथाच तत्त्रितयात्+एव विसंवादिव्यवहारसिद्धौ किमन्यथाख्यात्या ? संवादिव्यवहारे तु विशिष्टबुद्धिः+एव लाघवात् कारणम् ; अतः+ न सर्वत्र विशिष्टज्ञानोच्छेदः+ इति प्राभाकराः || तत्+न ; सामान्यतः+ विशेष्यतासम्बन्धेन रजतत्वप्रकारके व्यवहारे रजतत्वप्रकारकज्ञानस्य विशेष्यतया कारणत्वात् अन्यथाख्यातिसिद्धेः ; संवादिविसंवादिव्यवहारभेदेन कारणताभेदकल्पने मानाभावत् | किञ्च ' रजतत्वेन पुरोवर्तिनम्+ जानामि ' इति+अनुव्यवसायात्+ अन्यथाख्यातिसिद्धिः | अन्यथा अनुव्यवसायात्+वस्त्वसिद्धौ प्रमा+अपि न सिध्येत् इति || सन्निकर्षवादः तत्+च प्रमाणम्+ चतुर्विधम्--- प्रत्यक्षम्, अनुमानम्, उपमानम् , शब्दः+ इति || साक्षात्कारस्य करणम्+ प्रत्यक्षम् | साक्षात्कारत्वम्+ ' साक्षात्करोमि ' इति+अनुव्यवसायसिद्धा जातिः | साक्षात्कारकरणम् इन्द्रियम्+ षोढा---घ्राणम्, रसनम्, चक्षुः, त्वक्, श्रोत्रम्, मनः इति || साक्षात्कारे जननीये इन्द्रियाणाम्+ नव प्रत्यासत्तयः--- संयोगः, संयुक्तसमवायः, संयुक्तसमवेतसमवायः, समवायः, समवेतसमवायः, विशेषणता, ज्ञानलक्षणा, सामान्यलक्षणा, योगजलक्षणा च+इति | तासु लौकिके साक्षात्कारे षट्, अलौ किके तिस्त्रः कारणानि || संयोगेन द्रव्यग्रहः | चक्षुःसंयोगेन पृथिव्यप्तेजसाम्+ चाक्षुषम् ; त्वक्संयोगेन तेषाम्+एव त्वाचम् ; मनःसंयोगेन जीवात्मनः+ मानसम्+ प्रत्यक्षम् || द्रव्यवृत्तिलौकिकविषयतया तत्पुरुषसमवेतचाक्षुषे तत्पुरुषचक्षुःसंयोगः समवायेन कारणम् || द्रव्यवृत्तिलौकिकविषयतया जन्यसाक्षात्कारे समवायेन महत्त्वम् उद्भूतरूपम्+ च कारणम् | तेन परमाणोः वायुगगनादेः+च न साक्षात्कारः || उभ्दूतत्वम्+ च+अनुभ्दूतत्वाभावः | अनुभ्दूतत्वानि शुक्लत्वादिव्याप्याः षट् जातयः | एका+एव वा शुक्लत्वव्याप्यजातिः+अनुद्भूतत्वम् || आलोकसंयोगः+अपि द्रव्यचाक्षुषे कारणम् ; अन्यथा अन्धकारे द्रव्यचाक्षुषापत्तेः | द्रव्यत्वाचे उद्भूतस्पर्शः+अपि कारणम् | अन्यथा प्रभायाः स्पर्शनप्रसङ्गात् || एवम्+ द्रव्यान्यद्रव्यसमवेतचाक्षुषम्+ प्रति चक्षुःसंयुक्तसमवायः, द्रव्यान्यद्रव्यसमवेतत्वाचे त्वक्संयुक्तसमवायः, सद्रासने रसनसंयुक्तसमवायः, सद्घ्राणजे घ्राणसंयुक्तसमवायः कारणम् | तथाहि ---द्रव्यान्यद्रव्यसमवेतवृत्तिलौकिकविषयतासम्बन्धेन चैत्रीयचाक्षुषे विशेषणतया चैत्रीयचक्षुःसंयुक्तोद्भूतरूपवन्महत्समवायः कारणम् | चैत्रचक्षुःसंयुक्तसमवायविरहे+अपि गुणादौ मैत्रीयचाक्षुषोत्पत्त्या व्यभिचारस्य वारणाय कार्यतावच्छेदके चैत्रीयत्वप्रवेशः | त्रसरेणुचाक्षुषे व्यभिचारवारणाय कार्यतावच्छेदकसंसर्गे द्रव्यानि+एति | गुणत्वरूपत्वादिचाक्षुषे व्यभिचारवारणाय द्रव्यसमवेता+इति | गुणोपनीतभाने व्यभिचारवारणाय लौकिका+इति | पिशाचघटितसन्निकर्षात् तत्परिमाणादिप्रत्यक्षवारणाय कारणकोटौ चक्षुःसंयुक्ते उद्भूतरूपवत्ताप्रवेशः | परमाणुघटितसन्निकर्षेण तद्गुणानाम्+ प्रत्यक्षवारणाय महत्त्वप्रवेशः || एवम्+ त्वक्संयुक्तसमवायस्य+अपि गुणादित्वाचे कारणत्वम्+अवसेयम् | तत्र प्रभाघटितसन्निकर्षेण प्रभागुणत्वाचवारणाय उभ्दूतस्पर्शस्य, त्रसरेणुगुणत्वाचवारणाय प्रकृष्टमहत्त्वस्य च कारणकोटौ प्रवेशः || एवम्+ घ्राणसंयुक्तसमवायरसनसंयुक्तसमवाययोः+अपि कार्यकारणभावः स्वयमवसेयः || सद्वृत्तिलौकिकविषयतया घ्राणजे रासने च तादात्म्येन गन्धरसयोः कारणत्वम् | तेन न रूपादेः+घ्राणजरासनप्रसङ्गः || एवम्+ चाक्षुषे स्पर्शरसगन्धानाम्+ त्वाचे रूपरसगन्धानाम्+ प्रतिबन्धकत्वम् ; अन्यथा स्पर्शादिचाक्षुषस्य रूपादिस्पर्शनस्य च+आपत्तेः || स्थितिस्थापकगुरुत्वादीनाम्+ च साक्षात्कारसामान्ये प्रतिबन्धकत्वम्+अवसेयम् || सदवृत्तिलौकिकविषयतया चैत्रीयश्रावणे चैत्रश्रोत्रसमवायः+ विशेषणतया कारणम् | श्रोत्रम्+ नाम कर्णावच्छिन्नम्+ नभः | यस्य शब्दस्य+आधारता कर्णसंयोगेन+अवच्छिद्यते सः+ शब्दः श्रवसा गृह्यते | सदन्यत्र समवेते वृत्तिविषयतया चैत्रीयश्रावणप्रत्यक्षे चैत्रीयश्रोत्रसमवेतसमवायः कारणम् , येन शब्दसमवेतजातीनाम्+ शब्दत्वकत्वादीनाम्+ ग्रहणम् || समवायवादः 'गुणक्रियाजातिविशिष्टबुद्धिः विशेषणविशेष्यसंसर्गविषया, विशिष्टबुद्धित्वात् ; दण्डिपुरुषविशिटबुद्धिवत्' इति+अनुमानेन लाघवात्+एकः सम्बन्धः सिध्यति | सः+ एव समवायः ; स्वरूपसम्बन्धानाम्+अनेकत्वगौरवात् || नव्याः+तु जन्यसत्त्वावच्छिन्नम्+ प्रति द्रव्यम्+ तादात्म्येन कारणम् | तत्कार्यतावच्छेदकसंसर्गतया समवायसिद्धिः ; अन्यथा स्वरूपसंसर्गेण कियास्वरूपकालोपाधौ+अपि जन्यसदुत्पत्त्या व्यभिचारप्रसङ्गात्+इति+आहुः || अभाववादः श्रोत्रविशेषणतया शब्दाभावस्य, श्रोत्रसमवेतविशेषणतया शब्दे कत्वाद्यभावस्य, चक्षुःसंयुक्तविशेषणतया भूतले घटाभावादेः, चक्षुःसंयुक्तसमवेतविशेषणतया गूणादौ द्रव्यत्वाद्यभावस्य, चक्षुःसंयुक्तसमवेतसमवेतविशेषणतया जात्यादौ सत्त्वाद्यभावस्य, इन्द्रियसम्बद्धविशेषणतया अभावे भावत्वाभावस्य प्रत्यक्षम् || यत्र+अधिकरणे यस्य प्रतियोगियोग्यानुपलब्धिः सः+ तत्र+अभावः+ योग्यः | अनुपलब्धौ योग्यत्वम्+ प्रतियोगिसत्त्वप्रसञ्जनप्रसञ्जितप्रतियोगिकत्वम् | घटाभावस्य प्रतियोगी घटः, तत्सत्तया भूतले घटोपलब्धिः प्रसञ्जयितुम्+ शक्यत+ इति भवति भूतले घटानुपलब्धिः योग्या | एवम्+ पृथिव्यादिपरमाणैः+ महत्त्वाभावः, महाबाह्याकाशादौ रूपाभावः, स्तम्भे पिशाचान्योन्याभावः, घटे मनोभेदः+च योग्यः+ भवति+इति+अवधेयम् || भाट्टाः+तु--- अभावस्य+अनुपलब्धम्+ भिन्नम्+एव ज्ञानम् ; न तु चक्षुरादीन्द्रियजन्यम् ; इन्द्रियान्वयव्यतिरेकानुविधानम्+आश्रयग्रहणोपक्षीणम्+इति+आहुः | तत्+न ; एवम्+ त्वचा गृहीते अधिकरणे नीलाभावादीनाम्+आनुपलब्धज्ञानप्रसङ्गात् || ननु नीलाभावादिज्ञाने चाक्षुषी अधिकरणोपलब्धिः ; चाक्षुषनीलोपलब्धेः+अभावः+च कारणम्+इति चेत् , एवम्+ सति+अपि घटाभावादेः+आनुपलब्धे ज्ञाने क्वचित्+चाक्षुषी क्वचित्+त्वाची अधिकरणोपलब्धिः तत्तदिन्द्रियजन्यघटोपलम्भाभावसहकृता कारणम्+इति तत्कार्यतावच्छेदकतया आनुपलब्धे ज्ञाने वैजात्यद्वयकल्पनप्रसङ्गत्, घटाभावगोचरे ज्ञाने क्लृप्तचाक्षुषत्वाचत्वादिकल्पनायाम्+एव लाघवम्+इति || अभावः+अपि न+अधिकरणस्वरूपः, किन्तु 'न' इति+अनुगतप्रतीतिसिद्धः सप्तमः पदार्थः | अन्यथा भूतलादेः+अधिकरणस्य+ऐक्यात् घटापसरणकाले+ इव घटसत्ताकाले+अपि 'भूतले घटः+ न' इति प्रतीतिप्रसङ्गात् | अभावातिरेक्यमते तु नित्यस्य+अत्यन्ताभावस्य विशेषणता तत्तत्कालादिस्वरूपा, न नित्या, इति भवति भूतलादौ घटाद्यत्यन्ताभावस्य सामयिकमव्याप्यवृत्तित्वम् || अतः+ एव समवायवत्+विशेषणता+अपि+अतिरिच्यते+ इति परास्तम् || प्रत्यक्षकारणवादः तन्निष्ठालौकिकप्रकारकबाह्यप्रत्यक्षे तन्निष्ठया विषयतान्तरनिरूपितविषयतया विशिष्टम्+ ज्ञानम्+ कारणम् | निर्विकल्पकविषयतावारणाय विषयतान्तरनिरूपितत्वम्+ विषयताविशेषणम् | तन्निष्ठालौकिकविषयताकमानसे तद्विषयकसप्रकारकज्ञानस्य पृथक्+एव जनकता | अतः+ एव उपनीतम्+ विशेषणतया+एव भासते, मानसे तु+अनियमः+ इति वदन्ति || विशेषणविशेष्यतावच्छेदकप्रकारकज्ञानत्वेन कारणतया+इव+उपपत्तेः ज्ञानलक्षणा न पृथक् जनिका+इति नवीनाः || धूमत्वादिप्रकारतानिरूपितालौकिकमुख्यविशेष्यतया चाक्षुषे स्वप्रकारीभूतधूमत्वादिमत्तासंसर्गेण चाक्षुषम्+ कारणम् | तेन धूमत्वेन+एकस्मिन् धूमे गृहीते धूमाः+ इति सकलधूमगोचरम्+ चाक्षुषम्+उपपद्यते | मानसस्थले तु धूमः+ इति ज्ञानमात्रम्+ सामान्यलक्षणा ; न तु तस्य मानसत्वम्+अपि+अपेक्ष्यते || विशेषणज्ञानकारणता+एव सामान्यलक्षणा कारणता+इति तु नवीनाः || योगजलक्षणा तु योगजनितः धर्मविशेषः | सः+ स्वाश्रयसंयोगस्वाश्रयसंयुक्तसमवायादिसंसर्गेण द्रव्यगुणादौ प्रत्यासन्नः तत्प्रत्यक्षम्+ जनयति | प्रणिधानम्+ च तत्सहकारि | अतः+ एव ' क्षणम्+ ध्यात्वा+अब्रवीत्+मुनिः ' इति+उपपद्यते || सविकल्पकनिर्विकलपकवादौ प्रत्यक्षम्+ द्विविधम्, निर्विकल्पकम्+ सविकल्पकम्+ च | निर्विकल्पकम्+ एव आलोचनम् | सप्रकारकम्+ सविकल्पकम् | प्रकारः द्विविधः---विशेषणम्+उपलक्षणम् च | प्रत्यभिज्ञा+अपि विशिष्टज्ञानम्, न तु ज्ञानद्वयम् , स्थैर्यासिद्धिप्रसङ्गात् || इति प्रत्यक्षपरिच्छेदः अनुमानपरिच्छेदः अनुमितिप्रकरणम् अथ+अनुमानम्+ निरूप्यते | व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मताज्ञानजन्यम्+ ज्ञानम्+अनुमितिः | तत्करणम्+अनुमानम् || अनुमितिः प्रत्यक्षम्+इव+इति चार्वाकाः | तत्+न ; अनुमिनोमि' इति+अनुव्यवसायसिद्धस्य+अनुमितित्वस्य प्रत्यक्षत्वसमानाधिकरण्ये मानाभावात् || व्याप्तिप्रकरणम् तत्र व्याप्तिः न साध्याभाववदवृत्तित्वम्+, साध्यवदन्यावृत्तित्वम्+ वा ; केवलान्वयिसाध्यके 'वाच्यम्+ ज्ञेयत्वात्' इत्यादौ+अव्याप्तेः | किन्तु प्रतियोग्यनधिकरणहेत्वधिकरणनिष्ठाभावप्रतियोगितानवच्छेदकसाध्यतावच्छेदकविशिष्टसाध्यसमानाधिकरणहेतुत्वम्+ व्याप्तिः || ' संयोगी, द्रव्यत्वात् ' इत्यादिसङ्ग्रहाय हेत्वधिकरणे प्रतियोग्यनधिकरणत्वम्+ विशेषणम् | प्रतियोग्यनधिकरणत्वम्+ तु प्रतियोगितावच्छेदकविशिष्टानधिकरणत्वम् | तेन 'गुणान्यत्वविशिष्टसत्तावान् जातेः ' इत्यादौ न+अतिव्याप्तिः | हेत्वधिकरणत्वम्+अपि हेतुतावच्छेदकविशिष्टाधिकरणत्वम् ; अन्यथा 'द्रव्यम्+ गुणाद्यन्यसत्त्वात् ' इत्यादौ अव्याप्तिप्रसङ्गात् | प्रतियोगिता च साध्यतावच्छेदकसंसर्गावच्छिन्ना ग्राह्या | तेन वह्रेः समवायेनाभावस्य धूमवत्+वृत्तित्वे+अपि न क्षतिः | अवच्छेदकत्वम्+ च+इह गुरु लधुसाधारणम् | तेन प्रमेयधूमत्वादिना साध्यतायाम्+ वह्रौ हेतौ न+अतिव्यप्तिः || प्रतियोगिव्यधिकरणहेतुसमानाधिकरणाभावप्रतियोगितासामान्ये यत्संसर्गावच्छिन्नत्वयद्रूपावच्छिन्नत्वोभयाभावः, तेन संसर्गेण तद्रूपविशिष्टसामानाधिकरण्यम्+ व्याप्तिः+इति तु युज्यते | अन्यथा महाकालिकविशेषणतया घटादौ साघ्ये महाकालत्वे हेतौ अव्याप्तिप्रङ्गात् | कस्य+अपि हेत्वधिकरणवृत्तेः+अभावस्य साध्यतावच्छेदकसंसर्गावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्य स्वप्रतियोगितावच्छेदकसंसर्गेण प्रतियोगिव्यधिकरणत्वाभावात्+इति सङ्क्षेपः || व्याप्तिग्रहोपायप्रकरणम् व्याप्तेः+ग्राहकम्+ हेतुसाध्यसहचारदर्शनम्+ व्यभिचारदर्शनाभावः+च | सः+ च+अभावः क्वचित् स्वारसिकः ;यथा ' घटभिन्नभिन्नः+अयम्, घटत्वात् ' इत्यादौ निसर्गते+ एव हेतौ साध्यव्यभिचारशङ्का न+उदेति | क्वचित्तर्कप्रयुक्तः ; यथा ' वह्निमान् धूमात् ' इत्यादौ धूमे सम्भवन्ति+अपि वह्निव्यभिचारशङ्का ' धूमः+ यदि वह्निव्यभिचारी स्यात्, वह्निजन्यः+ न स्यात् ' इति तर्केणापनीयते ; अनाहार्यशङ्काया वह्निजन्यत्वादिविधिशेषदर्शनेन+अपगतत्वे+अपि आहार्यशङ्कायास्तर्कैकापोद्यत्वात् || तर्कप्रकरणम् तर्कः+ नाम व्याप्यारोपेण व्यापकारोपः | तर्कत्वम्+ नाम मानसत्वव्याप्यः+ जातिविशेषः | तर्के व्याप्यस्य+आहार्यारोपः नाम तर्कणम् आपाद्यव्यतिरेकनिर्णयश्च कारणमिति दिक् || उपाधिप्रकरणम् व्यभिचारदर्शनम्+ तु क्वचित्+उपाधिदर्शनाहितम् | उपाधिः+तु यद्धर्मावच्छिन्नसाध्यव्यापकः तद्धर्मावच्छिन्नहेतोः+अव्यापकः धर्मः | भवति च 'धूमवान् वह्ने ' इत्यादौ द्रव्यत्वादिविशिष्टस्य साध्यस्य धूमस्य व्यापकः द्रव्यत्वादिविशिष्टस्य वह्नेः+अव्यापकः+च आर्द्रेन्धनादिः+उपाधिः | 'सः+ श्यामः मित्रातनयत्वात् ' इत्यत्र मित्रातनयत्वविशिष्टश्यामत्वव्यापकम्+ स्वविशिष्टस्य च हेतोः+अव्यापकम्+ शाकपाकजत्वम् | 'वायुः प्रत्यक्षः प्रत्यक्षगुणाश्रयत्वात् ' इत्यत्र बहिः+द्रव्यत्वावच्छिन्नप्रत्यक्षत्वव्यापकम्+ तदवच्छिन्नहेतोः+अव्यापकम् उभ्दूतरूपमुपाधिः || अतः+ एव 'वह्निमान् धूमात्' इत्यत्र महानसत्वावच्छिन्नवह्रेः+व्यापकम्+ शुद्धधूमाव्यापकम्+ व्यजनवत्त्वम्+(व्यञ्जनवत्त्वम्+इति कोशपाठः|) न+उपाधिः ; महानसत्वावच्छिन्नधूमम्+ प्रति+अपि व्यापकत्वात् || तस्य चोपाधेः+व्यभिचारः+ हेतौ गृह्यमाणः साध्यव्यभिचारम्+ ज्ञापयति | ततः+ व्याप्तिग्रहप्रतिबन्धः || उपाधेः+अभावः पक्षवृत्तितया गृहीतः साध्याभावोन्नायकत्वेन सत्प्रतिपक्षमुद्रया दोषः+ इति तु केचित् || पक्षताप्रकरणम् पक्षता च सिषाधयिषाविरहविशिष्टसिद्ध्यभावः | सिद्धिः पक्षे साध्यवत्तानिश्चयः | सिषाधयिषा तु तत्पक्षसाध्यकानुमितिगोचरेच्छा | लिङ्गभेदेन+अपि पक्षता भिद्यते+ इति केचित् || परामर्शप्रकरणम् तत्र 'वह्निव्याप्यः+ धूमः' 'धूमवान् पर्वतः' इति ज्ञानद्वयसाधारणेन गृह्यमाणव्याप्यतावच्छेदकप्रकारकपक्षधर्मताज्ञानत्वेन धूमलिङ्गकवह्र्यनुमितौ कारणत्वम्+इति मीमांसकाः || व्याप्यत्वविशिष्टस्य पक्षधर्मताज्ञानम्+एव कारणम् , लाघवात्+इति नैयायिकाः || व्यापकतायाः+ ज्ञानम्+एव कारणम् ; न तु व्याप्तेः, सामानाधिकरण्यघटितत्वेन गौरवात् इति+एकदेशिनः || अनुमितौ परामर्शोपनीतम्+ लिङ्गम्+अपि भासते+ इति+आचार्याः | न भासते, अनुभवविरोधात् प्रमाणाभावात्+च, इति मणिकृतः || केवलान्वयिप्रकरणम् तत्+च+अनुमानम्+ त्रिविधम्---केवलान्वयि, केवलव्यतिरेकि, अन्वयव्यतिरेकि च || अत्यन्ताभावाप्रतियोगिसाध्यकम्+ केवलान्वयि | यथा 'आकाशाभाववान् प्रमेयत्वात् ' इति | आकाशाभावस्य+अत्यन्ताभावः+ न प्रतियोगिस्वरूपः | तथात्वे वा वृत्तिमत्+प्रतियोग्यसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोगिसाध्यकम्+ केवलान्वयि+इति वक्तव्यम् || मीमांसकाः+तु, केवलान्वयिसाध्यकमनुमानम्+एव न+अस्ति ; तस्य केवलान्वयित्वग्रहदशायाम्+ साध्याभाववदवृत्तित्वव्याप्तेः+अग्रहात्+ अनुमानावतारासम्भवात्+ इति+आहुः || केवलव्यतिरेकिप्रकरणम् केवलव्यतिरेकि तत्+उच्यते, यत्र साध्यसाधनसामानाधिकरण्याग्रहे+अपि साध्याभावम्+ प्रति हेत्वभावस्य व्यापकताग्रहात्+अनुमितिः | तथाहि---जलादिकम्+ प्रति पृथिवीत्वाभावस्य व्यापकत्वे गृहीते 'जलादिव्यापकपृथिवीत्वाभावप्रतियोगिपृथिवीत्ववती पृथिवी ' इति परामर्शात् ' पृथिव्याम्+ जलादिभेदः ' इति+अप्रसिद्धसाध्यिका अनुमितिः+उत्पद्यते | सा च साध्यविशेष्यिका+एव, न तु तद्विशेषणिका, पूर्वम्+ विशेषणज्ञानाभावात् || अन्वयव्यतिरेकिप्रकरणम् अन्वयव्यतिरेकि तत्+उच्यते, यत्र+अन्वयतः+ व्यतिरेकतः+च व्याप्तिम्+ हेतौ गृहीत्वा पक्षे साध्यम्+अनुमीयते| तथाहि -- धूमे वह्न्यभावव्यापकधूमाभावप्रतियोगित्वम्+ धूमसमानाधिकरणाभावाप्रतियोगिवह्निसामानाधिकरण्यम्+ च गृहीत्वा पर्वते वह्निः+अनुमीयते | सा च+अनुमितिः साध्यविशेषणिका+एव, प्रसिद्धसाध्यकत्वात् || अर्थापत्तिप्रकरणम् अर्थापत्तिः+अपि व्यतिरेक्यनुमानम्+एव ; न तु मानान्तरम् , प्रमाणाभावात् || न्यायप्रकरणम् अनुमितिः+द्विविधा -- स्वार्था परार्था च | परार्थानुमितौ न्यायजन्यः परामर्शः कारणम् || उचितानुपूर्वीकप्रतिज्ञादिपञ्चकसमुदायः+ न्यायः | तस्य प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमनानि अवयवाः || न्यायान्तर्गतत्वे सति प्रकृतानुमित्यन्यूनानतिरिक्तविषयताकवाक्यार्थबोधजनकम्+ वाक्यम्+ प्रतिज्ञा | अवयवान्तरघटकपञ्चमीसाकाङ्क्षपदघटितत्वे सति हेतुभिन्नन्यायावयवः+ वा प्रतिज्ञा | भवति च हेतुघटकपञ्चमीसाकाङ्क्षेण साध्यवाचिना पदेन घटिता हेत्ववयवभि(न्ना) सर्वा प्रतिज्ञा |' घटः+ दण्डात्, दण्डान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वात् ' इत्यत्र हेत्ववयववारणाय हेतुभिन्ना+इति | उदासीनवाक्यवारणाय न्यायावयवः+ इति || प्रतिज्ञाघटकपदसाकाङ्क्षपदघटितः+ न्यायावयवः+ हेतुः || हेत्ववयवाव्यवहितोत्तरः+ न्यायावयवः+ उदाहरणम् || प्रकृतपक्षे प्रकृतसाध्यव्याप्तिविशिष्टवैशिष्ट्यबोधकः+ न्यायावयवः+ उपनयः || उपनयघटकपदसाकाङ्क्षपदघटितः+ न्यायावयवः+ उपनयभिन्नः+ निगमनम् || पर्वतः+ वह्निमान् ; धूमात् ; यः+ यः+ धूमवान् सः+ वह्निमान्, यथा महानसम् ; वह्निव्याप्यधूमवान् अयम् ; तस्मात्+वह्निमान् ; इति न्यायशरीरम् || 'यः+ यः+ धूमवान् सः+ वह्निमान् 'धूमवान् पर्वतः ' इति+उदाहरणोपनयौ+एव न्यायावयवौ, न तु+इतरे इति बौद्धाः || ' पर्वतः+ वह्निमान् ' 'धूमात् ' 'यः+ यः+ धूमवान् सः+ वह्निमान् ' इति प्रतिज्ञाहेतूदाहरणानि+एव न्यायावयवाः+ इति प्राभाकराः || उदाहरणे ' यः+ यः ' इति वीप्सा यच्छब्दे प्रयोक्तव्या, न तच्छब्दे इति प्राचीनाः | यच्छब्दे+अपि न प्रयोज्या, इति मणिकृतः || ' तथा च+अयम् ' इति+एव उपनयाकारः+ इत्यपि वदन्ति || हेत्वाभासप्रकरणम् अनुमितितज्जनकपरामर्शान्यतरप्रतिबन्धकज्ञानविषयः+ विशिष्टधर्मः+ हेतुदोषः ; तद्वान् हेत्वाभासः || सः+ पञ्चधा---सव्यभिचारः, विरुद्धः, सत्प्रतिपक्षः, असिद्धः, बाधितः+च || तत्र व्याप्तिग्रहप्रतिबन्धकग्रहविषयत्वे सति हेतुसाध्यादिग्रहाविरोधी यः+ दोषः, तद्वान् सव्यभिचारः || सः+ त्रिविधः---साधारणः, असाधारणः, अनुपसंहारी च || तत्र साध्ये हेतुव्यापकताग्रहविरोधी दोषः साधारण्यम् , तद्वान् साधारणः | यथा 'धूमवान् वह्नेः ' इत्यत्र वह्रौ साध्याभाववत्+गामित्वम् , धूमाभाववत्+गामी वह्निः+वा || हेतुसाध्यसामानाधिकरण्यग्रहविरोधी दोषः असाधारण्यम् , तद्वान् असाधारणः | यथा 'शब्दः+ नित्यः शब्दत्वात् , आकाशाद्वा ' इत्यादौ साध्यासमानाधिकरणः+ हेतुः || व्यतिरेकव्याप्तिग्रहविरोधी दोषः अनुपसंहारः ; तद्वान् अनुपसंहारी | यथा ' सर्वम्+ प्रमेयम्+ वाच्यत्वात् ' इत्यत्र अत्यन्ताभावाप्रतियोगिसाध्यकत्वादिविशिष्टः+ हेतुः || साध्यव्यापकीभूताभावप्रतियोगी साध्याभावव्याप्यः+ वा प्रकृतः+ हेतुः पक्षवृत्तिः विरुद्धः+ इति+उच्यते | यथा 'शब्दः+ नित्यः शब्दत्वात् ' इत्यत्र नित्यत्वाभावव्याप्यम्+ शब्दवृत्तिः+ च प्रकृतम्+एव साधनम्+ शब्दत्वम् || तादृशम्+ प्रकृतहेतुभिन्नम्+ चेत् , तदा सत्प्रतिपक्षः | यथा ' शब्दः+ नित्यः व्योमैकगुणत्वात् ' इति स्थापनायाम् , 'शब्दः+ न नित्यः उत्पत्तिमत्त्वात् ' इति प्रतिस्थापनाविषयः+ हेतुः उत्पत्तिमत्त्वम् || विरुद्धेन सत्प्रतिपक्षेण च संशयस्वरूपानुमिति+जन्यते+ इति रत्नकोशकारः ; न+इति+अन्ये || व्यभिचारभिन्नः परामर्शविरोधी (दोषः) असिद्धिः ; तद्वान् असिद्धः | सः+ त्रिविधः---आश्रयासिद्धः , व्याप्यत्वासिद्धः , स्वरूपासिद्धः+ इति || आश्रयासिद्धः ' काञ्चनमयपर्वतः+ वह्निमान् धूमात् ' इत्यादौ | व्याप्यत्वासिद्धः ' काञ्चनमयवह्निमान् काञ्चनमयधूमात् ' इत्यादौ | स्वरूपासिद्धः ' तप्तायः पिण्डो वह्निमान् धूमात् ' इत्यादौ प्रकृतः+ हेतुः || सत्प्रतिपक्षविरोधभिन्नः प्रकृतानुमितिविरोधी दोषः+ बाधः ; तद्वान् बाधितः | यथा 'ह्रदः+ वह्निमान् धूमात् ', 'गन्धप्रागभावकालावच्छिन्नः+ घटः+ गन्धवान् पृथिवीत्वात् ' इत्यत्र साध्याभाववत्प्रकृतपक्षकः हेतुः || ईश्वरानुमानप्रकरणम् एवम्+अनुमाने निरूपिते तस्मात् जगन्निर्मातृपुरुषधौरेयसिद्धिः | तथाहि --- 'क्षितिः सकर्तृका कार्यत्वात् ' इत्यनु- मानेन लौकिकस्य शरीरिणः कर्तुः+बाधे अशरीरः कर्ता सिध्यति | सः+ एव+ईश्वरः | तत्र क्षितिद्वयणुकाङ्कुरादिः जन्यकृत्यजन्यजन्यत्वेन अनुगतेन रूपेण क्षितित्वादिना प्रत्येकम्+ वा पक्षः | सकर्तृकत्वम्+ तु उपादानगोचरापरोक्षज्ञानचिकीर्षाकृतिमत्+जन्यत्वम् | कार्यत्वम्+ तु प्रागभावप्रतियोगित्वे सति सत्तावत्त्वम् | तेन ध्वंसे न व्यभिचारः || सः+ च कर्तो न शरीरी | तथात्वे हि सः+ कार्यसन्निहितशरीरचेष्टाद्वारा कार्यजातम्+उत्पादयेत् , तदसन्निहितः+ एव वा | आद्ये, पाषाणान्तर्वर्तिभेकनिर्माणे पाषाणभङ्गप्रसङ्गात् | अन्त्ये, किम्+अस्य शरीरस्वीकारेण ? शरीरव्यापारमन्तरा+अपि पाषाणान्तर्वर्तिभेकस्य+इव जगतः+ निर्माणसम्भवात् || तस्य च कर्तुः ज्ञानम्+इच्छा प्रयत्नः+च न+उत्पद्यते, शरीराभावात् | अतः+ एव न विनश्यति, उत्पत्तिमताम्+एव सताम्+ विनाशात् | न च नाना, मानाभावात् | लाघवादेकैकेषाम्+एव भगवज्ज्ञानेच्छाप्रयत्नानाम्+ सिद्धेः+च || शक्तिवादः मण्यादिकुण्ठिते वह्नौ न दाहकत्वम् ; सहकारिणः+ मण्यभावस्य+अभावात् | दाहम्+ प्रति हि मण्यभावः कारणम् | दाहकारणीभूताभावप्रतियोगितया मणिः+दाहप्रतिबन्धकः+ इति+उच्यते || यत्+तु---वह्नौ दाहानुकूला शक्तिः+अभ्युपेया, सा मणिसमवधाने कुण्ठिता भवति, इति मीमांसकैः+उक्तम्, तत्+न ; शक्तेः कुण्ठनस्य निर्वक्तुम्+अशक्यत्वात् | नित्यायाः शक्तेः विनाशासम्भवात् | शक्तेः+उत्पादविनाशवत्त्वे तत्कारणत्वेन+अवश्यकल्पनीयस्य मण्यभावस्य दाहकारणताकल्पनम्+एव न्याय्यम् || तृणारणिमणीनाम्+ तृणत्वादिना+एव वैकल्पिकी कारणता वह्नौ, न तु एकशक्तिमत्त्वेन, तस्याम्+ शक्तौ मानाभावात् | पुरुषः+ हि वह्न्यर्थी तृणत्वेन वह्नियोग्यताम्+ ज्ञात्वा तृणे प्रवर्तते | न च तृणस्य वह्निकारणत्वे अरणिजन्ये वह्नौ व्यभिचारः , वह्नौ तृणजन्यतावच्छेदकजातिविशेषस्वीकारात् || व्रीह्यादौ प्रोक्षणादिना यजमानसमवेतमदृष्टम्+एव+उत्पाद्यते, न तु व्रीह्यादौ | व्रीहिभेदात्+तद्भेदोपगमे शक्त्याधिक्यापत्तेः | सर्वव्रीहावेकशक्तिस्वीकारे यत्किञ्चिद्व्रीहिनाशे तन्नाशात् अवघातपर्यन्तमनवस्थानप्रसङ्गात् | दिव्यस्थले तुलावनमनम्+ प्रति परीक्ष्यपुरुषसमवेतमदृष्टम्+एव प्रयोजकम् | लाक्षारसावसिक्तबीजपूरतरोः+अपि रक्तकुसुमोद्गमप्रयोजिका न शक्तिः ; अपि तु कुसुमारम्भकबीजपूरावयवानाम्+ तरणिकिरणक्कथनजन्मा पाकजः+ रूपान्तरोत्पादः | गोमयवृश्चिकजन्ययोः+वृश्चिकयोः अमेध्यवस्तुतण्डुलीयकबीजप्रभवयोः+च तण्डुलीयकयोः वैजात्यम्+अनुभवसिद्धम्+एव+इति दिक् || कारणतावादः कार्यकादाचित्कत्वोपपादिका शक्तिः+अपि कारणता+एव | सा च अन्यथासिद्धिशून्यत्वे सति नियतपूर्ववर्तित्वम् | नियतपूर्ववर्तित्वम्+ तु कार्याव्यवहितपूर्वक्षणावच्छेदेन कार्याधिकरणे विद्यमानस्य+अभावस्य प्रतियोगितानवच्छेदकः+ यः+ घर्मः, तद्वत्त्वम् | तादृशः+च धर्मः+ द्रव्यत्वम्+अपि भवति+इति रासभे+अपि द्रव्यत्वेन घटकारणत्वप्रसङ्गवारणाय सत्यन्तम् | प्रतियोगितानवच्छेदके धर्मे अन्यथासिद्धिनिरूपकाणाम्+ धर्माणाम्+ भेदः+ निवेशनीयः+ इति तत्त्वम् || मोक्षवादः अस्य शास्त्रस्य परमम्+ प्रयोजनम्+अपवर्गः | सः+ च आत्यन्तिकः+ दुःरवध्वंसः | आत्यन्तिकत्वम्+ च स्वसमानाधिकरणदुःरवासमानकालीनत्वम् | तादृशः+च दुःरवध्वंसः तत्त्वज्ञानजन्यः, श्रुतेः+तत्त्वज्ञाने मोक्षकारणताग्राहिकायाः सत्त्वात् इति सम्प्रदायः || शिरोमणिः+तु---दुःरवध्वंसः+ दुःरवानुव्यवसायसाध्यः | न तत्र तत्त्वज्ञानम्+ जनकम् | श्रुतिः+अपि नान्यथासिद्धस्य तत्त्वज्ञानस्य मोक्षकारणताम्+ बोधयति, बाधात् | किन्तु आत्यन्तिकः पापध्वंसः अपूर्वसामान्यध्वंसः+ वा मोक्षः | अजनितफलानि च पापानि तत्त्वज्ञानात्+नश्यन्ति | " ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्+कुरुते+अर्जुन " इति भगवद्वचनम्+अपि+अत्र प्रमाणम् |" न+अभुक्तम्+ क्षीयते कर्म " इति पुनः+आरब्धव्यापारकादृष्टपरम् | तथा च अनारब्धव्यापारकाणि तत्त्वज्ञानेन, आरब्धव्यापारकाणि तु पापानि भोगेन क्षीयन्ते | भोगजनकेन कर्मणा तु न पापोत्पत्तिः, अदृष्टकारणमिथ्याज्ञानवासनाविरहात् | अतः परममोक्षस्य+अर्थादेव सिद्धिः | तत्त्वज्ञानस्य तु तत्त्वज्ञानाव्यवहितोत्तरवर्तिपापध्वंसम्+ प्रति+एव जनकता | आरब्धव्यापारकादृष्टव्यक्तिनाशे तु सः+ सः+ व्यापारः प्रतिबन्धकः+ इति (न) तेषाम्+ तदा+एव नाशः | न च पापनाशः विना तत्त्वज्ञानम्+ तदा सम्भवति+इति न तत्र तत्त्वज्ञानमन्यथासिद्धम्+इति+आह || लिङ्गशरीरापगमः मोक्षः इति+एके | नित्यसुरवाभिव्यक्तिः अविद्यापगमः+ वा मोक्षः+ इति+अपरे || इति+अनुमानपरिच्छेदः समाप्तः उपमानपरिच्छेदः अथ+उपमानम्+ निरूप्यते | तत्र उपमितिकरणम्+ उपमानम् | उपमितित्वम्+ ' उपमिनोमि ' इति+अनुव्यवसायसिद्धा जातिः | तत्र 'गोसदृशः+अयम् ' इति सादृश्यविशिष्टपिण्डप्रत्यक्षम्+ करणम् | तज्जनितम्+ ' गोसदृशः+ गवयपदवाच्यः ' इति+अतिदेशवाक्यार्थस्मरणम्+ व्यापारः | 'अयम्+ गवयपदवाच्यः ' इति+उपमितिः फलम् || एवम्+ क्वचित् वैधर्म्यविशिष्टपिण्डप्रत्यक्षकरणिका+अपि+उपमितिः+ऊहनीया | तथाहि--- ' भावविधर्मा नञ्पदवाच्यः ' इति+अतिदेशवाक्यार्थज्ञानानन्तरम्+ ' भावविधर्मा अयम् ' इति वैधर्म्यविशिष्टघटाभावादिप्रत्यक्षम् ; अथ+अतिदेशवाक्यार्थस्मरणम् ; ततः ' अयम्+अभावः नञ्पदवाच्यः ' इति+उपमितिः+उत्पद्यते || एवम्+ सादृश्यवैधर्म्यातिरिक्तधर्मदर्शनजन्म+अपि+उपमितिः+विद्यते | तथाहि--- ' धिक् करभकमतिदीर्घग्रीवम्+ कठोरकण्टकाशिनम्+अतिविकटपृष्ठम्+अपसदम्+ पशूनाम् ' इति+उदीच्यवक्तृकम्+अतिदेशवाक्यम्+ श्रुत्वा, दक्षिणापथिकैः ' अतिदीर्घग्रीवः+अयम्+ पशुः ' इति दृष्ट्वा, ' अतिदीर्घग्रीवादिः पशुः करभकपदवाच्यः ' इति+अतिदेशवाक्यार्थम्+ स्मृत्वा,' अयम्+ पशुः करभकपदवाच्यः ' इति+उपमीयते || एवम्+ वाच्यत्वातिरिक्तः+अपि धर्मः उपमितिविषयः | 'इयम्+ओषधिः कटुः ' इति प्रत्यक्षेण+उपलभ्य ' कटुः +ओषधिः+ज्वरहरा ' इति भैषज्यातिदेशवाक्यार्थम्+ स्मृत्वा 'ज्वरहरा+इयम्+ओषधिः ' इति+उपमिमीते+ इति दिक् || इति+उपमानपरिच्छेदः समाप्तः शब्दपरिच्छेदः अथ शब्दः निरूप्यते | शाब्दमितिकरणम्+ शब्दः | शाब्दमितित्वम्+ तु ' वाक्यार्थम्+ श्रृणोमि ' इति+अनुभवसाक्षिकः जातिविशेषः ; श्रावणे+ इव शाब्दबोधे+अपि श्रृणोतेः शक्तेः || शब्दप्रामाण्यवादः अत्र शब्दः+ न प्रमाणम् ; अपि तु पदैः+उपस्थितानाम्+ पदार्थानाम्+असंसर्गाग्रहः सम्भावना वा व्यवहारजनिका इति सौगताः | तत्+न ; निष्कम्पप्रवृत्तौ इष्टपुरोवर्तिविशिष्टनिश्चयत्वेन+एव कारणतया शब्दात्+तदुत्पत्तेः+आवश्यकत्वात् || शाब्दप्रमितित्वमनुमितित्वव्याप्यम्+इति वैशेषिकाः | तत्+असत् ; मानाभावात् || वेदे एव प्रमाणम् ; स्मृत्यादिलौकिकवाक्यम्+अनुवादकत्वात्+अप्रमाणम् , गृहीतार्थग्राहित्वात् इति मीमांसकाः | तत्+अपि न ; वेदे क्लृप्तया सामग्र्या लौकिकवाक्यस्य+अपि अगृहीतार्थविषयकशाब्दबोधजनकत्वात् || योग्यतावादः तस्य शब्दस्य शाब्दबोधजनने योग्यताकाङ्क्षासत्तितात्पर्याणि सहकारीणि || तत्र+अन्वयप्रतियोगिपदार्थयोः परस्परसंसर्गाबाधः+ योग्यता+इति केचित् | एकपदार्थे अपरपदार्थसंसर्गः+ एव योग्यता ; तस्याः संशयसाधारणम्+ ज्ञानम्+ कारणम्+इति नवीनाः || आकाङ्क्षावादः आकाङ्क्षा तु एकपदव्यतिरेकप्रयुक्तान्वयबोधाभावप्रयोजकव्यतिरेकप्रतियोगित्वम्+ द्वितीयपदस्य | भवति हि 'घटीया कर्मता ' इति+अन्वयबोधाभावः+ घटपदस्य अम्पदस्य च व्यतिरेकेण प्रयुक्तः इति ' घटम् ' इत्यत्र प्रकृतिप्रत्यययोः+आकाङ्क्षा+इति सम्प्रदायः | पदयोः पौर्वापर्यम्+आकाङ्क्षा+इति वस्तुगतिः+इति नवीनाः || आसत्तिवादः आसत्तिः+अन्वयप्रतियोगिनाम्+ यौगपद्येन पदजन्योपस्थितिः | प्राभाकराः+तु पदाजन्या+अपि पदार्थोपस्थितिः आसत्तिघटिका भवति+इति+आहुः | असावर्थाध्याहारवादः+ न स्वीकर्तव्यः ; 'घटः कर्मत्वम् ' इत्यादिना घटकर्मताबोधाभावेन पदविशेषजन्यायाः एव पदार्थोपस्थितेः शाब्दबोधाङ्गत्वात् शब्दाध्याहारवादः एव श्रेयान्+इति तत्+इतरे || तात्पर्यवादः घटपदत्वावच्छेदेन घटकर्मत्वान्वयबोधतात्पर्यज्ञानम्+अपि कारणम् ; तात्पर्यविरहनिश्चये शाब्दबुद्धेः+अनुदयात् ; अतात्पर्यनिश्चयत्वेन प्रतिबन्धकत्वे गौरवात् ; इति सम्प्रदायः || अतः+ एव वैदिकवाक्यानाम्+ अतात्पर्यकत्वे तस्मात् वाक्यार्थबुद्धयनुदयप्रसङ्गात् अनादितात्पर्यवान् भगवान् भवः सिध्यति || शब्दानित्यतावादः वेदत्वम्+ तु यादृशानुपूर्वीकवाक्यत्वसामानाधिकरण्येन जन्यबुद्?ध्यजन्यत्वम्+ तादृशानुपूर्वीकवाक्यत्वम् | सर्गादौ हि भगवान्+एव प्रथमम्+आम्नायम्+उच्चारयति ; ततः+अन्ये | सः+ प्रथमः+ वेदः+ जन्यबुद्ध्यजन्यः+ इति तद्गतानुपूर्वीम्+आदाय आधुनिकवेदे+अपि वेदत्वम्+उपपन्नम् | न च वेदस्य नित्यत्वात् कथम्+ईश्वरप्रवक्तृकत्वम्+इति वाच्यम् ; ध्वनिवत् वर्णस्य+अपि नित्यत्वे मानाभावात् ; उत्पादविनाशप्रतीतेः भ्रान्तत्वे मानाभावत् | 'सः+ एव+अयम्+ गकारः ' इति प्रतीतेः एकजातीयत्वविषयकत्वेन+अपि+उपपत्तेः, तत्+एव+इदम्+औषधम् इतिवत् || उच्छिन्नप्रच्छन्नवादः प्रवाहाविच्छेदः+ एव वेदस्य नित्यत्वम् | तत्+च प्रवक्तृसत्त्वे विरुध्यते इति चेत्, न ; स्मृत्याचारमूलीभूतानाम्+ श्रुतीनाम्+उच्छेददर्शनात् | नित्यानुमेयाः+ताः श्रुतयः+ इति चेत् , न ; श्रुतित्वस्य शब्दत्वस्य वा उत्पन्नत्वव्यञ्जितत्वादिव्याप्यत्वात् || प्रलयसत्त्वात्+अपि भवति श्रुतीनाम्+उच्छेदः ; ' द्व्यणुकत्वम्+ कालनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगितावच्छेदकम्+ जन्यमात्रवृत्तिधर्मत्वात् ' इति+अनुमानेन प्रलयसिद्धेः || विधिवादः आचारमूलत्वम्+ श्रुतेः प्रवर्तकज्ञानजननद्वारा | प्रवर्तकम्+ तु कृतिसाध्यत्वेष्टसाधनत्वबलवत्+अनिष्टाननुबन्धित्वानाम्+ ज्ञानम् | तेषु जनकज्ञानविषयेषु लिङः शक्तिः | यत्र यागत्वावच्छेदेन स्वर्गादीष्टसाधनत्वम्+, नरकमरणादिबलवत्+अनिष्टाननुबन्धित्वम्+, स्वकीयेदानीन्तनकृतिसाध्यत्वम्+ च गृह्यते, तत्र 'यागः+ मत्कृतिसाध्यः+ भवतु ' इति+आकारा चिकीर्षा ; ततः यागकृतिः+उत्पद्यते | तेन यागेच्छाम्+ प्रति स्वर्गेच्छाविशिष्टम्+ स्वर्गसाधनताज्ञानम्+, नरकद्वेषविशिष्टयागेच्छाम्+ प्रति नरकासाधनत्वज्ञानम्+, कृतिसाध्यत्वप्रकारकेच्छायाम्+ तत्प्रकारकम्+ ज्ञानम्+ कारणम् | तैः+जनिता चिकीर्षा उपादानप्रत्यक्षसहकारेण प्रवृत्तिम्+ जनयति+इति नैयायिकादीनाम्+ सिद्धान्तः || प्राभाकराः+तु---कार्यताज्ञानमात्रम्+ चिकीर्षासामान्यजननद्वारा प्रवृत्तिजनकम् | चिकीर्षायाम्+ तु न+इष्टसाधनताबुद्धिः कारणम् , मानाभावात् ; चिकीर्षाभिन्नायाः+ इच्छायाः+ यागादौ+अनभ्युपगमात् ; वृष्टिजन्ये सुखे हि+इच्छा वृष्टिम्+अपि विषयीकरोति इति गुरुसिद्धान्तात् | भवतु वा उपायेच्छासामान्ये इष्टसाधनताज्ञानम्, उपायाभावगोचरद्वेषसामग्रीभूतम्+ प्रत्यवायसाधनताज्ञानम्, उपायाभावगोचरः+ द्वेषः+ एव वा वैकल्पिकम्+ कारणम् | अतः+ एव निष्फलतया ज्ञाते नित्ये प्रवृत्तिः+उपपद्यते+ इति कार्यत्वेन कार्यम्+ विध्यर्थः+ इति+आहुः || भाट्टाः+तु---प्रवृत्तिः+द्विविधा, स्वारसिकी प्रैरणिकी च | तत्र स्वारसिकप्रवृत्तौ इष्टसाधनताज्ञानादि कारणम् | प्रैरणिकप्रवृत्तौ प्रवर्तनाज्ञानम्+एव कारणम् | प्रवर्तना च लोके राजाज्ञादिः ; वेदे तु लिङ्निष्ठः+ धर्मविशेषः ; सः+ एव लिङादिशक्यः+ इति+आहुः || अपूर्ववादः अपूर्वम्+ तु वैदिकलिङा कार्यत्वेन+अभिधीयते+ इति प्राभाकराः | वेदेन कियागतेष्टसाधनतायाम्+ बोधितायाम् , आशुविनाशिन्याः फलपर्यन्तम्+अनवस्थानात् तत् द्वारतया कल्प्यते+ इति+अन्ये | देवताप्रीतिः+एव यागादेः स्वर्गजनने व्यापारः+ इति वेदान्तिनः | यागध्वंसः+ एव यागव्यापारः+ इति+एकदेशिनः || जातिशक्तिवादः गवादिपदानाम्+ जातिः+एव शक्या ; व्याक्तिः आक्षेपात्? लक्षणया तुल्यवित्तिवेद्यतया वा लभ्या , इति+एके | कायान्विता गौः इतरान्विता वा गौः शक्या इति+अपरे | वस्तुतः समवायेन गोत्वविशिष्टा व्यक्तिः गोपदशक्या | अन्वयः+तु आकाङ्क्षादिबललभ्यत्वात्+न पदार्थः || शक्तिवादः शक्तिः+तु गोत्वविशिष्टबुद्धौ गोपदजन्यत्वावगाही सङ्केतः ; न तु+अतिरिक्तपदार्थः , मानाभावात् || शक्तम्+ पदम्+ त्रिविधम्---योगरूढम्+ रूढम्+ यौगिकम्+ च | योगरूढम्+ पङ्कजादिपदम् | तत्र हि योगोपस्थितः पङ्कजनिकर्ता रूढ्यर्थे पद्मे अन्वेति || रूढम्+ धेन्वादिपदम् | औणादिकप्रत्ययानाम्+ शक्तत्वे मानाभावात् ; धानकर्मगोत्वावच्छिन्ने विशिष्टैकशक्तिस्वीकारात् || यौगिकम्+ कृत्तद्धितसमासभेदात् त्रिविधम् || कृदन्तम्+ पावकवाचकादि || तद्धितान्तम्+औपगवादि || समासवादः समासाः अव्ययीभावतत्पुरुषकर्मधारयद्विगुबहुव्रीहिद्वन्द्वोपपदभेदात् सप्तधा || उपकुम्भम्+ निर्मक्षिकम्+ इत्यादिः+अव्ययीभावः | तत्र उपादिपदार्थे सामीप्ये कुम्भादीनाम्+ भेदेन+अन्वयात् कुम्भसामीप्यादिः+अर्थः || राजपुरुषादिः+तत्पुरुषः | तत्र षष्ठीस्मरणेन राजसम्बन्धः पुरूषे+अवगम्यते+ इति+एके | राजसम्बन्धे राजसम्बन्धिनि वा राजशब्दः लाक्षणिकः इति+अन्ते || समानाधिकरणपदद्वयघटितः+ नीलोत्पलादिः कर्मधारयः | तत्र च न कुत्र+अपि पदे लक्षणा || पञ्चपूल्यादिः+द्विगुः | पञ्चानाम्+ पूलानाम्+ समाहारः+ इति बोधे पूलपदम्+ तत्समाहारे लाक्षणिकम् | इतरथा शक्त्या+एव पञ्चाभिन्नपूलबोधः || चित्रगुः+इति बहुव्रीहिः | तत्र गोपदम्+ गोस्वामिनि लाक्षणिकम् ; तदेकदेशे गवि चित्राभेदान्वयः || धवखदिरौ+इति द्वन्द्वः | तत्र धवादिसहितखदिरादौ (खदिरपदस्य) लक्षणा+इति+अन्ये | तत्+न ; धवखदिरपदाभ्याम् शक्त्या स्वस्वार्थोपस्थापनेन अन्वयबोधोपपत्तौ लक्षणायाम् मानाभावात् || धातुशक्तिवादः धातूनाम्+ फलावच्छिन्ने व्यापारे फलव्यापारयोः+वा शक्तिः | फलमात्रम्+ धात्वर्थः+ इति मण्डनः | तत्+न ; पाकादिपदात् व्यापारबोधोदयात् || आख्यातशक्तिवादः आख्यातस्य कर्तृकर्मणी वाच्ये | ते च धात्वर्थे विशेषणीभवतः | ' चैत्रः पचति ' इत्यत्र चैत्रकर्तृकः+ विक्लित्त्यनुकूलः+ व्यापारः+ इति, 'तण्डुलः पच्यते ' इत्यत्र तण्डुलकर्मकः+ व्यापारः+ इति प्रतीयते+ इति वैयाकरणाः || व्यापारत्वेन भावना+एव आख्यातार्थः ; सा+एव वाक्ये प्रधानम् ; इति मीमांसकाः || यत्नत्वविशिष्टम्+एव+आख्यातवाच्यम् ; तत्+चेदाश्रयतया अन्वेति तदा कर्तृलकारः+ इति यदि विषयतया तदा कर्मलकारः+ इति व्यवह्रियते | ' रथः+ गच्छति ' इत्यादौ व्यापारे आश्रयत्वे वा लक्षणा इति नैयायिकाः || इति सिद्धानि चत्वारि प्रमाणानि || ऐतिह्यसम्भवाभावार्थापत्तयः न प्रमाणान्तरम् ; उक्तेषु+अन्तर्भावात् इति || इति सन्दर्भशुद्धानाम्+ सुवर्णानाम्+ गुणैः+दृढाः | कर्णौ+ गोपालसिंहस्य मण्डयन्तु मणेः कणाः || इति मणिकणः नाम ग्रन्थः सम्पूर्णः