Book Name 		: Bhasha Paricchedaha
Author			: श्रीमद्विश्वनाथ न्यायपञ्चानन भट्टाचार्य
Publisher			: श्रीसतीनाथ भट्टाचार्यः
Year of Publishing	: 1984
Project Name		: Development of Tagged Corpora for Sanskrit (DTCS) CIIL Project
Center			: DEPARTMENT OF SANSKRIT STUDIES, SCHOOL OF HUMANITIES, UNIVERSITY OF HYDERABAD
Work Name		: Bhasahpariccheda
Typed by			: प्रीती शुक्ल, जयराम् झा और श्रीमहालक्ष्मी
Proofcheck by		:  प्रीती शुक्ल, विभूतिनाथ झा एन्. श्रवण्
Sandhi Split by		:  जयराम् झा और एन्. श्रवण्
Sandhi Verification by: Dr. Tirumala Kulakarni, Poornaprajna Vidyapeetha, Bangalore-28. tkulakarni@gmail.com
Proof Verification by	: Dr. Tirumala Kulakarni

		 भाषापरिच्छेदः
		 प्रत्यक्षखण्डम् 
		सिद्धान्तमुक्तावली 

<1-1>
	चूडामणीकृत-विधुः+वलयीकृत-वासुकिः।
	भवः+ भवतु भव्याय लीलाताण्डवपण्डितः॥1॥

	निजनिर्मितकारिकावलीम्+अतिसंक्षिप्तचिरन्तना+उक्तिभिः।
	विशदीकरवाणि कौतुकान्+ ननु राजीवदयावशंवदः॥2॥

		मुक्तावलीसंग्रहः
	योगेन्द्रम्+ ज्ञानदातारम्+ तम्+ नत्वा फणिभूषणम्। 
	मुक्तावलेः संग्रहः+अयम्+ यत्नतः क्रियते मया॥ 
	ज्ञानार्क-किरणोद्दीप्त-विबुधाय न मे श्रमः।
	स्वात्मज्ञान-विबोधाय भवती+इह मम+उद्यमः॥ 
	
	निर्विघ्न-परिसमाप्तये कृतस्य मङ्गलस्य+ईश्वरनिर्द्देशरूपस्य "शिष्याः+ अपि+एवम्+ कुर्युः+"इति शिष्टशिक्षायै निबंन्धनम्+ कुर्वन्+ईश्वरम्+ प्रार्थयते---चूडामणीति। अचूडामणिः चूडामणिवत् सम्पद्यमानः कृतः+ इति चूडामणीकृतः। अभूततद्भावः+ इत्यादिना च्वि-प्रत्ययः। एवम्+ वलयीकृतेति+अत्र+अपि बोध्यम्। भवति+अस्मात्+इति भवः+ महादेवः, भव्याय मङ्गलाय। कीदृशः+ भवः+ इति+आह---लीलेति। लीलया ताण्डवम्+ नृत्यम्, तत्र पण्डितः कुशलः+ इति+अर्थः। इदम्+ च विशेष्यं, न+अतः समाप्तपुनरात्+तत्वम्॥ वस्तुतस्तु नियताकाङ्क्षरहितान्वयबोधोत्तरम्+ विशेष्यवाचकपदस्य पुनः+अनुसन्धानम्+एव समाप्तपुनरात्+तत्वम्। तत्+च+अनियताकाङ्क्षया विशेषणान्वयः+ एव। न च+अत्र तथा+अन्वयबोधः, विधोः किम्+इति चूडामणीकरणम्+इत्यादि+आकाङ्क्षायाः सत्त्वात्। तस्मात्+न+अत्र समाप्तपुनरात्+तत्वम्॥ 1॥

	शिष्यावधानाय प्रतिजानीते---निजेति। अतीति। अति अत्यन्तम्+ शब्दसंक्षेपः+ यासु ता अतिसंक्षिप्ताः, तादृश्यः चिरन्तनानाम्+ करणादादीनाम्+ या उक्तयः+ युक्तयस्ताभिः+इत्यर्थः। विशदीकरवाणि प्रकटीकरोमि। प्राप्तकाले लोट्। एतेन+अस्य सन्मूलकत्वम्+ सूचितम्। कौतुकात्+इति ग्रन्थकरणे क्लेशाभावः सूचितः। प्रयोजनम्+आह---राजीवेति॥ 2 ॥

	नूतन-जलधर-रुचये, गोपवधूटी-दुकूल-चौराय।
	तस्मै कृष्णाय नमः, संसारमहीरुहस्य बीजाय॥ 1 ॥

	सद्रव्या गुणगुम्फिता सुकृतिनाम्+ सत्कर्मणाम्+ ज्ञापिकां
	सत्-सामान्य-विशेष-नित्यमिलिता+अभाव-प्रकर्षोज्ज्वला।
	विष्णोर्वक्षसि विश्वनाथ-कृतिना सिद्धान्त-मुक्तावली	
	विन्यस्ता मनसः+ मुदम्+ वितनुताम्+ सद्युक्तिः+एषा चिरम्॥3॥

	विघ्नविघाताय कृतम्+ मङ्गलम्+ शिष्यशिक्षायै निबध्नाति---नूतना+इत्यादि। ननु मङ्गलम्+ न विघ्नध्वंसम्+ प्रति न वा समाप्तिम्+ प्रति कारणम्, विना+अपि मङ्गलम्+ नास्तिकादीनाम्+ ग्रन्थे निर्विघ्न-परिसमाप्ति-दर्शनात्+इति चेत्। न। अविगीत-शिष्टाचार-विषयत्वेन मङ्गलस्य सफलत्वे सिद्धे, तत्र फलजिज्ञासायां, सम्भवति दृष्टफलकत्वे+अदृष्टफलकल्पनाया अन्याय्यत्वात्, उपस्थितत्वात्+च समाप्तिः+एव फलम्+ कल्प्यते। इत्थं+च यत्त्र मङ्गलम्+ न दृश्यते,तत्र+अपि जन्मान्तरीयम्+ तत् कल्प्यते। यत्र च सत्यपि मङ्गले समाप्तिः+न दृश्यते, तत्र बलवत्तरः+ विघ्नः+ विघ्नप्राचुर्यम्+ वा बोध्यम्। प्रचुरस्य+अस्यैव बलवत्तर-विघ्ननिवारणे कारणत्वम्। विघ्नध्वंसस्तु मङ्गलस्य द्वारमिति+आहुः प्राञ्चः। 

	नव्याः+तु---मङ्गलस्य विघ्नध्वंसः+ एव फलम्। समाप्तिः+तु बुद्धि-प्रतिभादिकारणकलापात्। नच+एवम्+ स्वतःसिद्धः+-विघ्नविरहवता कृतस्य मङ्गलस्य निष्फलत्वापत्तिः+इति वाच्यम्। इष्टापत्तेः; विघ्नाशङ्कया तदाचरणात्; तथैव शिष्टाचारात्। न च तस्य निष्फलत्वे तद्बोधक-शिष्टाचारानुमिति-वेदाप्रामाण्यापत्तिः+इति वाच्यम्। सति विघ्ने तन्नाशस्य+एव वेदबोधितत्वात्। अतः+ एव पापभ्रमेण कृतस्य प्रायश्चित्तस्य निष्फलत्वे+अपि न तद्बोधकवेदाप्रामाण्यम्। मङ्गलम्+तु विघ्नध्वंसविशेषे कारणम्, विघ्नध्वंसविशेषे च विनायकः+तव-पाठादिः। क्वचिच्च विघ्नात्यन्ताभाव एव समाप्तिसाधनं, प्रतिबन्धकसंसर्गाभावस्य+एव कार्यजनकत्वात्। इत्थञ्च नास्तिकादीनाम्+ ग्रन्थेषु जन्मान्तरीय-मङ्गलजन्य-दुरितध्वंसः स्वतःसिद्धः+-विघ्नात्यन्ताभावः+ वा+अस्ति+इति न व्यभिचारः+ इति+आहुः। 

	संसारेति। संसार एव महीरुहो वृक्षः+तस्य बीजाया निमित्तकारणाय+इत्यर्थः। एतेन ईश्वरे प्रमाणम्+अपि दर्शितम्+ भवति। तथा हि---यथा घटादिकाय कर्त्तृजन्यं, तथा क्षित्यङ्कुरादिकम्+अपि। न च तत्कर्त्तृत्वम्+अस्मदादीनाम्+ सम्भवति+इत्यतः+तत्कर्त्तत्वेन+ईश्वरसिद्धिः। न च शरीराजन्यत्वेन कर्त्रजन्यत्व-साधकेन सत्प्रतिपक्ष इति वाच्यम्। अप्रयोजकत्वात्। मम तु कर्त्तृत्वेन कार्यत्वेन कार्यकारणभाव एव अनुकूलः+तर्कः। "द्यावाभूमी जनयन् देवः+ एकः" (यजुः अः 17 कः 19) "विश्वस्य कर्त्ता भुवनस्य गोप्ता" इत्यादय आगमा अप्यनुसन्धेयाः॥ 1 ॥

	श्रोतृप्रवृत्त्युपयोगितया विषयादिकम्+ सूचयन् स्वकीर्त्त्यनुवृत्तये ग्रन्थस्य स्वस्य च नाम निबध्नाति---सद्रव्यः+इति। द्रव्यैः सहिता युक्तः+इति+अर्थः। गुणः+इति। गुणैः गुम्फिता युक्ता, प्रतिपादकतासम्बन्धेन द्रव्यादिमति+इत्यर्थः। यथा मुक्तावली द्रव्यादिमती, ग्रन्थः+अप्ययम्+ प्रतिपादकतया तथेति भावः। जातिरूप-सामान्यम्+इति+अर्थः। यद्वा---सन्ति सामान्य-विशेष-नित्यमिलितानि यस्याम्+ सा । नित्यमिलितः समवायः । अत्र च सामान्यमनुगत-धर्ममात्रम्+ बोध्यम्। तेन+उपाधिरूप-सामान्यस्य लाभात्+न न्यूनता। अभावः+इति। अभावप्रकर्षस्य प्रागभावादिभेदस्य+उज्ज्वला प्रकाशिकः+इति यावत्। विश्वनाथकृतिनः+इति। क्वचित् कृष्णदासकृतिनः+इति पाठः। विन्यस्ता विशेषतः+अर्पिता। वितनुताम्+ विस्तारयतु॥ 3 ॥
	
	स्वानुष्ठितस्य मङ्गलस्य तत्+निबन्धनस्य च फलम्+ दर्शयति---विघ्नः+इति। निष्फलत्वान् मङ्गलाचरणम्+अयुक्तम्+इति शङ्कते---ननु+इति। निष्फलत्वञ्च+अनुमानसिद्धम्+ मङ्गलम्+ निष्फलम्+ फलविशेषशून्यत्वात्, जलताडनवत्+इति। मङ्गलस्य कारणत्वाभावे हेतुम्+ व्यतिरेकव्यभिचारम्+आह---विनेति। अयञ्च+अन्वयव्यभिचारोपलक्षकः। तेन किरणावल्यादौ+अन्वयव्यभिचारः+अपि बोध्यः, मङ्गलसत्त्वे+अपि समाप्तेः+अदर्शनात्। अयम्+ भावः---कारणत्वावेदकौह्यन्वयव्यतिरेकौ। तत्र तत्+अतिरिक्त-यावत्+कारणसत्त्वे तत्सत्त्वे तत्सत्त्वम्+अन्वयः। तदतिरिक्तयावत्+कारणसत्त्वे तदसत्त्वे व्यतिरेकः। प्रथम-द्वितीय-तत्पदम्+ कारणपरम्, तृतीयन्तु कार्यपरम्। तेन+अभिमतकारणसत्त्वे कार्यस्य+असत्त्वमन्वयव्यभिचारः। अभिमतकारणाभावे+अपि कार्यस्य सत्त्वम्+ व्यतिरेकव्यभिचारः। तज्ज्ञानेन कारणताघटकस्य नियतपूर्ववर्तित्वस्याग्रहः, अन्वयव्यभिचारज्ञानेन च+अनन्यथासिद्धत्वस्य। तस्मान् मङ्गले न समाप्ति-साधनत्वग्रह इति। सेतुटीकाकाराः पद्मनाभमिश्रास्त्वन्वयव्यभिचारोद्भावनम्+ निरर्थकम्+इति+आहुः। नास्तिकादीनाम्+ चार्वाकादीनाम्। निर्विघ्नेति। विघ्नध्वंसपूर्वकः+इति+अर्थः। सिद्धान्ती समाधत्ते--न+इति। समाधानन्त्वनुमानेन मङ्गलस्य निर्विघ्नसमाप्ति-फलकत्व-साधनम्। प्रयोगश्च+अयं---मङ्गलम्+ समाप्तिफलकम्+ समाप्त्यन्याफलकत्वे सति सफलत्वात्, व्यतिरेकेण दर्शादिवत्+इति। हेतोर्विशेष्यासिद्धि-निरासायाऽनुमानेन सफलत्त्वम्+ साधयति---अविगीतेति। प्रयोगश्च+अयं---मङ्गलम्+ सफलम् अविगीतशिष्टाचारविषयत्वात्, दर्शादिवदिति। साध्यञ्च सफलत्वम्+ बलवदनिष्टाजनकेष्टसाधनत्वरूपम्। सफलत्वाभाववति ज्ञानविषये सुखे विषयत्वसत्त्वात्+अतिव्याप्तिः+अतः+ आह---आचारः+इति। ज्ञानेच्छाकृतिद्वेषाणाम्+ सविषयकत्वनियमात्+आचारश्च+अत्र कृतिः+एव। कृति-विषयत्वम्+ चैत्यवन्दनादौ+अपि+अस्ति+अतः+ आह---शिष्टः+इति। शिष्टः+च फलसाधनतांशे भ्रान्तिरहितः। तेन व्युक्तम्+अनुष्ठिते निष्फले दर्शादौ न व्यभिचारः। शिष्टाचारविषयत्वम्+ श्येनयागादौ+अपि+अस्ति+अतः+ आह---अविगीतेति। आचारविशेषणम्। अविगीतत्वम्+ तु बलवत्+अनिष्टाजनकत्वम्। तेन साध्याभाववति श्येनादौ न व्यभिचारः। सफलकत्वे सामान्यतः फलवत्त्वे। सिद्धे अनुमिते। तत्र मङ्गले। उपस्थितत्वादिति। आरब्धम्+ कर्म मे निर्विघ्नम्+ समाप्यताम्+इति ग्रन्थारम्भे-प्रवृत्त-पुरुष-कामना-विषयत्वेन समाप्तेः+एव+उपस्थितत्वात्+इति+अर्थः। कल्प्यते अनुमीयते। अनुमानप्रयोगश्च प्रागेव दर्शितः। व्यतिरेकव्यभिचारम्+उद्धरति---इत्थम्+ चेति। मङ्गलस्य समाप्तिफलकत्वे सिद्धे च+इति+अर्थः। तत्र+अपि नास्तिकादिग्रन्थे+अपि। तत् मङ्गलं, कल्प्यते अनुमीयते। प्रयोगः+च---अयम्+ नास्तिकः कृतमङ्गलकः निर्विघ्न-समाप्तिमत्त्वात्+आस्तिकवत्+इति। अन्वयव्यभिचारम्+ निरस्यति---यत्र च+इति। तत्र कादम्बरी+आदौ। बलवत्तरः+ विजातीयः। विघ्नप्राचुर्यम्+ वा+इति। अत्र च विघ्नसमसंख्याक-मङ्गलस्य विघ्ननाशकत्वे+अधिकसंख्याक-मङ्गलान्न्यूनसंख्याकविघ्नस्य नाशः+ न स्यात्+अतः प्राचुर्यम्+ वा+इति वाकारः+अनास्थायाम्+ बोध्यः। तथा च कादम्बरी+आदौ बलवत्तरमङ्गलाभावात्+न विघ्ननाशः। असति च विघ्ननाशः+ स्वजन्य-विघ्नध्वंसवत्तासम्बन्धेन तत्र तादृशमङ्गलाभावात्+न समाप्तिः+इति न+अन्वयव्यभिचारः। प्रचुरस्य बलवत्तरस्य। अस्य मङ्गलस्य। ननु कादम्बरी+आदौ विघ्नध्वंसः+ मा+अस्तु, समाप्तिः परम्+ जायताम्+इति+अतः+ आह---विघ्नध्वंसः+तु+इति। विघ्नध्वंसस्य मङ्गलव्यापारत्वात् तदभावात्+न तत्र समाप्तिः+इति भावः। आहुः+इति+अस्वरसम्+आह। तद्बीजम्+ तु मङ्गलस्य विघ्नध्वंसद्वारा समाप्तिजनकत्वम्+ न सम्भवति, मङ्गलम्+ विना+अपि प्रमत्तानुष्ठितसमाप्तेर्दर्शनात्। न च तत्र जन्मान्तरीयमङ्गलम्+ कारणम्, जन्मान्तरीयसमाप्तिम्+उद्दिश्य शिष्टैः+तदकरणात्। प्राञ्चः उदयनादयः।
	
	चिन्तामणिकृताम्+ मतम्+आह---नव्याः+तु+इति। आहुः+इति सम्बन्धः। एवेति समाप्तिव्यवच्छेदः। समाप्तेः कारणम्+आह---समाप्तिः+तु+इति। सा च समाप्तिः चरमवर्णज्ञानरूपा। प्रतिभा स्फूर्तिः। आदिपदेन विघ्नसंसर्गाभावग्रहः। मङ्गलस्य विघ्नध्वंसफलकत्वे विघ्नात्यन्ताभाववता पुरुषेण कृतस्य मङ्गलस्य निष्फलत्वापत्तिः+इति+आशङ्कते---न च+इति। एवम्+ मङ्गलस्य विघ्नध्वंसजनकत्वे। कथम्+ तर्हि निष्फले प्रवृत्तिः+अतः+ आह---विघ्नाशङ्कयेति। संशयनिश्चयसाधारणम्+ विघ्नज्ञानम्+ मङ्गलम्+ प्रति प्रवर्त्तकम्+इति भावः। तदेति। तदा मङ्गलपरामर्शः। विघ्नसंशये+अपि मङ्गले प्रवृत्तौ शिष्टाचारम्+ प्रमाणयति---तथेति। 
निर्विघ्नपुरुषानुष्ठितमङ्गले कारणताया बाधितत्वेन बाधितार्थबोधकत्वात्+ मङ्गलकर्त्तव्यता-बोधकवेदस्य+अप्रामाण्यम्+आशङ्कते---न च+इति। तस्य तादृशमङ्गलस्य। तद्बोधकः कार्यकारणाभावबोधकः। सति विघ्ने इति। तथा च विघ्नात्यन्ताभावस्थले प्रतियोगिरूपकारणभावात्+न विघ्नध्वंसोदयः+तेन न मङ्गलस्य कारणत्वबाध इति भावः। अतः+ एव नाशम्+ प्रति प्रतियोगिनः कारणत्वात्+एव। तद्बोधकेति। पापनाशकत्वबोधकेत्यर्थः। ननु मङ्गलम्+ न विघ्नध्वंसकारणम्; मङ्गलाभावे+अपि स्तवपाठाद् विघ्नध्वंसोदयात्, स्तवपाठस्य च कण्ठाद्यभिघातरूपत्वेन मङ्गलत्वाभावात्, भोगादिजन्यविघ्नध्वंसे व्यभिचारात्+च+इति शङ्काम्+ कार्यवैजात्यांगीकारेण परिहरति---मङ्गलन्त्विति। विघ्नध्वंसविशेषे मङ्गलजन्यविघ्नध्वंसम्+ प्रति। तथा च मङ्गलजन्य-विघ्नध्वंसस्य स्तवपाठादिजन्यविघ्नान्यत्वात् तम्+ प्रति मङ्गलस्यैव हेतुवत्+न व्यभिचारः+ इति भावः। विघ्नात्यन्ताभावस्थले प्रतियोगिनः+ विघ्नस्यासत्त्वेन तत्+ध्वंसस्य+अपि+अभावात् समाप्तिः+न स्यात्+इति शङ्काम्+ निरस्यति---क्वचित्+च+इति। विघ्नाभावजन्य-समाप्तौ वैजात्यांगीकारात्+ विघ्नाभावजन्यसमाप्तिम्+ प्रति विघ्नाभावस्य विघ्नध्वंसजन्यसमाप्तिम्+ प्रति विघ्नध्वंसस्य च हेतुत्वात्+न व्यतिरेकव्यभिचारः+ इति भावः। नव्यमते व्यतिरेक-व्यभिचारम्+उद्धरति---इत्थम्+ च+इति। दुरितध्वंसकल्पने तज्जनकमङ्गलकल्पने च गौरवम्+अतः+ आह---स्वतः सिद्धेति। यत्र च मङ्गले सति+अपि न समाप्तिः, तत्र मङ्गलात्+ विघ्नध्वंसः+ भवति+एव। समाप्त्यभावः+तु  विघ्नभूयस्त्वान्मङ्गलानन्तरोत्पन्नविघ्नान्तरात्+वा+इति बोध्यम्।

	कृष्णस्य मानुषत्वभ्रान्तिम्+ निराकरोति---संसारेति। तत्पुरुषसमासान्महीरुहमात्रकर्त्तृत्वलाभः स्यात्; तथा च तस्य+ईश्वरत्वम्+ न सिध्येत्+अतः कर्मधारयाश्रयणम्, तेन च जगत्कर्त्तृत्वलाभात् तस्य+ईश्वरत्वसिद्धिः। अयम्+ भावः---न्यायनये जगत्-कर्त्तृतयैव+ईश्वरः+अभिप्रेतः। तत्+च कर्त्तृत्वम्+ तत्+अनुकूलकृतिमत्त्वरूपम्+ कार्यत्वेन+एव साध्यम्+इति सूचयितुम्+ तादृश-समस्तपदोपन्यासः। सर्वज्ञत्वादि-विशेषणोपन्यासे तु कार्यत्वहेतुकानुमानलाभः+ न स्यात्+इति। बीज-शब्द-सामर्थ्यात् तस्योपादानत्वभ्रमम्+ निराकरोति---निमित्तेति। दृश्यते च निमित्तकारणे+अपि बीज बीजपद-प्रयोगः "दुःखस्य बीजम्+ पापम्+ हि पुण्यम्+ बीजम्+ सुखस्यतु*+इति"। एतेन संसारकारणत्वकथनेन। प्रमाणमनुमानरूपम्। प्रयोगः+चश्च---क्षित्यङ्कुरादिकम्+ सकर्त्तृकम्+ कार्यत्वाद् घटवत्+इति। अत्र च+अनुमाने सर्गादि+अकालीन-द्व्यणुकस्य पक्षत्वे पक्षासिद्धिः स्यात्, चार्वाकनये दीधितिकृन्नये च तस्यालीकत्वात्+अतः+अङ्कुरपर्यन्तानुधावनम्। साध्यं+च सकर्त्तृकत्वम्+उपादानगोचरापरोक्षज्ञान-चिकीर्षा-कृतिजन्यत्वरूपम्+ बोध्यं, कार्यत्वहेतुकानुमानेन नित्यज्ञानेच्छाकृतिमत्तयैव+ईश्वरस्य साधनीयत्वात्+अन्यथा+ईश्वरे नित्यज्ञानेच्छयोः+असिद्धिप्रसङ्गात्। ज्ञानेच्छाकृतीनाम्+ नित्यैकत्वसिद्धिः+तु लाघवतर्कसहकारेण तादृशानुमानेन+एवेति ज्ञेयम्। तथा च+एतत्+अनुमानेन नित्यज्ञानेच्छाकृतीनाम्+ सिद्धौ, तादृश-नित्यज्ञानेच्छाकृतयः द्रव्याश्रिताः+ गुणत्वात्, रूपवत्+इति+अनुमानेन लाघवात् तासाम्+एकद्रव्याश्रितत्वे सिद्धे तत्+एव द्रव्यम्+ईश्वरः सिध्यति+इति प्राचामाशयः। नव्यानाम्+ मते तु+उपादानगोचरकृतिजन्यत्वम्+एव साध्यं, कार्यम्+ प्रति कृतेः+एव+अन्वय-व्यतिरेकाभ्याम्+ हेतुत्वात्। नित्यज्ञानेच्छयोः सिद्धिः+तु "यः सर्वज्ञः सर्ववित्" इत्यादिश्रुत्यैव+इति बोध्यम्। हेतुः+च कार्यत्वम्+ प्रागभावप्रतियोगित्वरूपम्। न च क्षित्यङ्कुरे कार्यत्वम्+असिद्धं, सावयवत्वेन तत्साधनात्। सावयवत्वञ्च समवेतद्रव्यत्वम्। यद्यपि सकर्त्तृकत्व+अनुमितौ सावयवत्वस्य हेतुत्वम्+उचितं, तथा+अपि लाघवात् सावयवत्वसाधितकार्यत्वस्य हेतुत्वम्+ युक्तम्+इति बोध्यम्। अनुमित्यनुकूलाम्+ व्याप्तिम्+ दर्शयति---यथा+इति। जीवस्य तादृशकृत्याश्रयत्वम्+ वारयति---न च+इति। जीवकृतेः शरीरादिसृष्ट्युत्तरकालभावित्वात् सृष्ट्यादौ जीवस्य तदाश्रयत्वायोगात्+इति भावः। स्थापनानुमाने प्रतिरोधानुमानम्+उद्भावयति---न च+इति। प्रयोगः+च---क्षित्यङ्कुरादिकम्+ कर्तृजन्यम्+ शरीराजन्यत्वात्, गगनवत्+इति। अजन्यत्वमात्रस्य हेतुत्वे पक्षे तदभावात् स्वरूपासिद्धिः+अतः---शरीरेति। 
प्रतिरोधानुमानस्याभासताम्+ दर्शयति---अप्रयोजकत्वात्+इति। व्यभिचार-शङ्कानिवर्त्तक+अनुकूलतर्काभावादिति+अर्थः। अनुकूलतर्काभावाद्धि हेतौ व्यभिचारसन्देहस्तेन च व्याप्तिग्रहप्रतिबन्धे सति न साध्यानुमितिः+इति भावः। हेतौ व्यभिचार-शङ्काकारः+च---शरीराजन्यत्वम्+ कर्त्रजन्यत्व-व्यभिचारि न वा+इति। व्यभिचारश्च साध्याभाववत्+वृत्तित्वं। तथा च शरीरजन्यत्वम्+ कर्त्रजन्यत्वाभाववत्+वृत्तिः+ न वा+इति पर्यवसितः+अर्थः। इदम्+आपाततः। वस्तुतस्तु अजन्यत्वस्य+उपाधित्वात् व्यभिचार-निश्चयः+ एवेति मन्तव्यम्। तर्कः+च व्याप्यारोपेण व्यापकारोपः। कार्यत्वहेतुकानुमाने व्यभिचारशङ्का च कार्यत्वम्+ सकर्त्तृकत्वव्यभिचारि न वा+इति। तादृशशङ्कोदये हेतोः संदिग्धव्यभिचारितया व्याप्यत्वसन्देहेन साध्यसाधकत्वम्+ न स्यादतः+तद्व्यभिचार-शङ्कानिवर्त्तकम्+ तर्कम्+ दर्शयति---मम+इति। कर्त्तृत्वेन+इत्यत्र तृतीयार्थः+अवच्छिन्नत्वम्। एवम्+ कार्यत्वेन+इत्यत्र+अपि। तथा च कार्यत्वावच्छिन्नम्+ प्रति कर्त्तृत्वावच्छिन्नम्+ कारणमिति कार्यकारणभाव एव अनुकूलः+तर्कः। तत्+आकारः+च---कार्यत्वम्+ यदि सकर्त्तृकत्वव्यभिचारि स्यात्, कृतिजन्यतावच्छेदकम्+ न स्यात्+इति। न च तत्+तत्+कार्यम्+प्रति तत्+तत्+कृतेरेव+अन्वयव्यतिरेकाभ्याम्+ हेतुत्वात्+ विशेषकार्यकारणभावेनैव+उपपत्तौ तादृश-सामान्यकार्यकारणभावः+असिद्धः+ इति वाच्यम्, यद्विशेषयोः कार्यकारणभावः+असति बाधके तत्सामान्ययोः+अपि सः+ इति नियमात्, कार्यसामान्याभावम्+ प्रति तत्तत्कृत्यभावकूटस्य प्रयोजकत्वकल्पने गौरवात्+च तादृश-सामान्यकार्यकारणभावस्य+अपि+आवश्यकत्वात्। न च यत्+ईश्वरः कर्त्ता स्यात्, तर्हि शरीरी स्यात्+इति प्रतिकूलतर्क-सत्त्वात् कथम्+ साध्यसिद्धिरिति वाच्यम्। ईश्वरसिद्ध्यसिद्धिभ्याम्+ व्याघातात्। तत्+उक्तम्+उदयनाचार्यैः कुसुमाञ्जलौ---"आगमादेः प्रमाणत्वे बाधनादनिषेधनम्। आभासत्वे तु सः+एव स्यात्+आश्रयासिद्धिः+उद्धते"ति। एवञ्च+उक्तानुमानेन+ईश्वरसिद्धौ तदुच्चरितत्वेन वेदस्य प्रामाण्य-निश्चयात्+ वेदः+अपि+ईश्वरे प्रमाणम्+इति+आह---द्यावा+इति। आदिपदेन "यः सर्वज्ञः सर्वविदि"त्यादीनाम्+ परिग्रहः। अनुसन्धेयाः इति। प्रमाणत्वेन कार्यत्वहेतुकानुमाने+अनुकूलतर्कत्वेन वेत्यादिः। तत्+अनुकूलतर्काकारः+च---क्षित्यङ्कुरादिकम्+ यद्यकर्त्तृकम्+ स्यात् तर्हि+एतदागमप्रतिपाद्य+ईश्वरकर्त्तृकत्ववत्+न स्यात्+इति॥ 1 ॥




<1-2>
	द्रव्यम्+ गुणः+तथा कर्म सामान्यम्+ सविशेषकम्। 
	समवायः+तथा+अभावः पदार्थाः सप्त कीर्त्तिताः॥ 2 ॥


	पदार्थान् विभजते---द्रव्यम्+ गुण इति। अत्र सप्तमस्या+अभावत्व-कथनात्+एव षण्णाम्+ भावत्वम्+ प्राप्तम्, तेन भावत्वेन पृथगुपन्यासः न कृतः। एते च पदार्थाः+ वैशिषिक-प्रसिद्धाः, नैयायिकानाम्+अपि+अविरुद्धाः; प्रतिपादितञ्च+एवम्+एव भाष्ये। अतः+ एव चिन्तामणौ सप्तपदार्थभिन्नतया शक्तिसादृश्यादीनाम्+अतिरिक्तपदार्थत्वम्+आशङ्कितम्। 
	
	ननु कथमेते+ एव पदार्थाः, शक्ति-सादृश्यादीनाम्+अपि+अतिरिक्तपदार्थत्वात्। तथा हि--मण्यादिसमवहितेन वह्निना दाहः+ न जन्यते, तत्+शून्येन तु जन्यते। तत्र मण्यादिना वह्नौ दाहानुकूला शक्तिः+नाश्यते, उत्तेजकेन मण्याद्यपसारणेन च जन्यत इति कल्प्यते। एवम्+ सादृश्यम्+अपि+अतिरिक्तः पदार्थः। तत्+हि न षट्सु भावेषु+अन्तर्भवति, सामान्ये+अपि सत्त्वात्; यथा गोत्वम्+ नित्यम्+ तथा अश्वत्वम्+अपि नित्यमिति सादृश्यप्रतीतेः। नापि+अभावे, सत्त्वेन प्रतीयमानत्वात्+इति चेत्। न। मण्याद्यभावविशिष्ट-वह्न्यादेः+दाहादिकम्+ प्रति स्वातन्त्र्येण मण्याद्यभावादेः+एव वा हेतुत्वम्+ कल्प्यते। अनेन+एव सामञ्जस्ये अनन्तशक्तिः+-तत्+प्रागभाव-ध्वंस-कल्पनानौचित्यात्। न च+उत्तेजके सति प्रतिबन्धकसद्भावे+अपि कथम्+ दाहः+ इति वाच्यम्। उत्तेजकाभावविशिष्ट-मण्यभावस्य हेतुत्वात्। सादृश्यम्+अपि न पदार्थान्तरं, किन्तु तत्+भिन्नत्वे सति तद्गतभूयोधर्मवत्त्वम्। यथा चन्द्रभिन्नत्वे सति चन्द्रगताह्लादकत्वादिमत्त्वम्+ मुखे चन्द्रसादृश्यम्+इति॥ 2 ॥

	इदानीम्+ संसारमहीरुहस्येति+अत्र संसारशब्देन जन्यपदार्थसामान्यस्य+उपस्थितत्वात्+ विशेषतः पदार्थसामान्यम्+ निरूपयितुकामः+ द्रव्य-गुण-कर्म-सामान्य-विशेष-समवायानाम्+ तत्त्वज्ञानम्+ निःश्रेयसहेतुः+इति प्रशस्तपादोक्तम्+अनुस्मरन् प्रसङ्गसङ्गत्या मूले पदार्थान् निरूपयति---द्रव्यम्+ गुण इति। यतः इत्यादिः। पदार्थः+ इति विपरिणामेन द्रव्यादिषु प्रत्येकमन्वयः। तथा च यतः+ द्रव्यादिकम्+ पदार्थः, अतः पदार्थाः सप्तेति+अन्वयः पर्यवस्यति। यद्यपि विभागात्+एव सप्तत्वम्+ लभ्यते, विभाजकधर्मेष्टत्वादिसंख्यानिषेधालाभेन तादृशसंख्यासंशयसम्भवेन तादृशसंशयनिरासाय सप्तपदम्+ प्रयुक्तम्। ननु शक्ति-सादृश्य-संख्यादयः+अन्ये पदार्थाः कुतः+ नीक्ता इति+अतः+ आह---कीर्त्तिता इति। अन्येषाम्+एषु+एव+अन्तर्भावसम्भवेन कणादादिभिः सप्तैवोक्ताः। प्रपञ्चितम्+ च+एतत्+आचार्यैः कुसुमाञ्जलौ---परस्परविरोधे हि न प्रकारान्तरस्थितिः। न+एकता+अपि विरुद्धानाम्+उक्तिमात्रविरोधितः॥ इति। तथा हि---सादृश्यस्य भावत्वे गुणवन्निर्गुणम्+ वा+इति विकल्पनीयमन्यप्रकारासम्भवात्। आद्ये द्रव्यम्+एव। द्वितीये च+आश्रितत्र निर्गुणतमनाश्रितम्+ वा+इति विकल्पनीयम्। निर्गुणम्+अनाश्रितम्+ चेत् समवाय एव, अनवस्थाभयात् तस्या+अनाश्रितत्वाभ्युपगमात्। निर्गुणमाश्रितम्+ चेत् सामान्यवन्निःसामान्यम्+ वा+इति विकल्पनीयम्। तत्र स्पन्दः+अस्पन्दः+ वा+इति विकल्पनीयम्। तत्र निर्गुणम्+आश्रितम्+ सामान्यवत्+च स्पन्दात्मकम्+ कर्मेति+अस्पन्दात्मकः+च गुणः+ इति व्यपदिश्यते। निःसामान्यम्+ निर्गुणमाश्रितम्+ तु+एकाश्रितम्+अनेकाश्रितम्+ वा+इति विकल्पनीयम्। एतत्+अपि यथासंख्यम्+ विशेषः सामान्यम्+ चेत्यभिधीयते। तत्+एतत् सादृश्यम्+एतासु+एकाम्+ विधामासादयन्नातिरिच्यते। अनासादयन्न पदार्थीभूय स्थातुम्+उत्सहते। एतेन शक्ति-संख्यादयः+ व्याख्याताः। ततः+अभावेन सह सप्त+एव पदार्थाः+ इति नियमः। संयोगविभागापेक्षया कर्मणि न+अतिरिक्तत्वम्+इति प्राचीनमीमांसक-वादरि-मतम्+ भूषणमतं+च निराकर्तुम्+ मूले---तथेति+युक्तम्। यथा गुणः पृथक् पदार्थः+तथा कर्मा+अपि+इति+अर्थः। अभावस्य नातिरिक्तत्वम्+इति प्राभाकरमतम्+ दूषयितुम्+ मूले पुनः+तथा+इति। यथा समवायः पृथक् पदार्थस्तथा+अभावः+अपि+इति+अर्थः। विभजत इति। विभागः+च सामान्यधर्मावच्छिन्नानाम्+ परस्परविरुद्धसाक्षात्+तद्व्याप्यधर्मपुरस्कारेण धर्मिप्रतिपादनम्। तेन च न सकर्मकत्वविरोधः। सामान्यधर्मः पदार्थत्वम्। परस्परविरुद्धाः सामान्यधर्मव्याप्यधर्माः+च द्रव्यत्वगुणत्वकर्मत्वादयः सप्त+एव। द्रव्यम्+इति। जातौ+एकत्व+अन्वयाभिप्रायेण+एकवचनम्। एवम्+ गुण इत्यादौ+अपि। ननु लक्षणावल्यादौ पदार्थः+ द्विविधः भावः+अभावः+च, तत्र द्रव्यादयः षड् भावाः सप्तमः+तु+अभावः+ इति पदार्थानाम्+ विभागः+ दृष्टः+तथैव+अत्र विभागः कुतः+ न कृतः+ इति+आशङ्क्या+आह---अत्र+इति। अस्याम्+ कारिकायाम्+इति+अर्थः। अभावत्वेति। अत्र समवाय-स्वसमवायिसमवायान्यतर-सम्बन्धेन सत्तावत्त्वम्+ भावत्वं, तदभावः+अभावत्वम्+इति बोध्यम्। प्राप्तम्+इति। अनुमानात् प्राप्तम्+इति+अर्थः। अनुमानम्+ च---द्रव्यादयः+ भावा अभावत्वव्यधिकरण-धर्मवत्त्वादिति+एवंरूपम्। तेन भावत्वस्य प्राप्तत्वेन। पृथगुपन्यासः+ इति। तेषाम्+इति शेषः। ननु प्रशस्तपादभाष्यादौ षट्+एव पदार्थाः+ निरूपिताः, गौतमेन च शोडश, कथम्+अत्र सप्तेति+अतः+ आह---एते च+इति। प्रसिद्धाः कणादसूत्र-प्रशस्तपादभाष्यादिषु प्रतिपादिताः। तथा च भावनिरूपणाधीननिरूपणत्वात्+अभावस्यादौ+उद्देशः+ न कृतः। तथा च+उक्तम्+अाचार्यैः किरणावल्याम्---"एते च पदार्थाः प्रधानतया+उद्दिष्टाः। अभावः+तु स्वरूपवान्+अपि न+उद्दिष्टः, प्रतियोगिनिरूपणाधीननिरूपणत्वात्। न तु तुच्छत्वात्+इ"ति। लीलावतीकारा अपि अभावः+च वक्तव्यः+ निःश्रेयसोपयोगित्वात्+इति+आहुः+इति भावः। नैयायिकानाम्+अपि+अत्राविरोधम्+ दर्शयति---नैयायिकानामिति। भाष्यसम्मतिम्+आह---प्रतिपादितम्+इति। भाष्ये वात्स्यायनकृत न्यायसूत्रभाष्ये। तथा च भाष्यम्---"अस्ति+अन्यदपि द्रव्य-गुण-कर्म-सामान्य-विशेष-समवायाः प्रमेयं, तद्भेदेन च+अपरिसंख्येयम्। अस्य तु तत्त्वज्ञानात्+अपवर्गः+ मिथ्याज्ञानात् संसार इति+अतः+ एतत्+उपदिष्टम्+ विशेषेणे"ति। नव्यनैयायिकानाम्+ सम्मतिम्+अपि+आह---अतः+ एवेति। नव्यनये द्रव्यादिसप्तानाम्+ पदार्थत्वस्वीकारात्+एवेति+अर्थः। चिन्तामणौ गंगेशोपाध्यायकृत-तत्त्वचिन्तामणौ। क्वचिदुपमानचिन्तामणौ+इति पाठः। स प्रामादिकः, तत्र शक्त्यादीनाम्+ विचारादर्शनात्। सादृश्यात्+इत्यादिपदेन संख्यादि-परिग्रहः। अतिरिक्तः+इति। सप्तपदार्थातिरिक्तः+इति+अर्थः। शङ्करमिश्रा अपि+एवम्+एव+आहुः। उक्तञ्च तैर्वादिविनोदे---काणादगौतमीयाः+च सप्तपदार्थान् मन्यन्त इति।

	ननु शक्तेः सादृश्यस्य च+अतिरिक्तपदार्थत्वात् पदार्थानाम्+ सप्तत्वकथनमसङ्गतम्+इति प्राभाकरः शङ्कते---ननु+इति। ननु शक्तेः पदार्थान्तरत्वमेवासिद्धं, प्रमाणाभावादिति+आशङ्काम्+उदयनरीत्या शक्तिसाधनेन परिहरति---तथा हि+इति। मण्यादीत्यादिपदेन मन्त्र+औषध्यादिपरिग्रहः। समवहितेन विशिष्टेन। दाहः पूर्वरूपनाशः। न जन्यत इति। तथा च यदि दाहम्+ प्रति वह्नित्वविशिष्टवह्निः कारणम्+ स्यात्+तर्हि मण्यादिसमवधानदशायाम्+अपि दाहः+ जायेत, न च जायते, तस्मात्+अन्वयव्यभिचारात्+दाहम्+ प्रति वह्निः+न वह्नित्वेन कारणम्+इति भावः। ननु वह्नेः+अकारत्वात् तेन न दाहः+ इति+अतः+ आह---तत्+शून्येनेति। मण्यादिवैशिष्ट्यशून्येन वह्निनेति+अर्थः। तथा च मण्याद्यसमवधानदशायाम्+ दाहदर्शनात्+ वह्नेः कारणत्वसिद्धौ+अपि वह्नित्वस्य कारणतावच्छेदकत्वासिद्ध्या वह्नौ कश्चनाव्यभिचरितः कारणतावच्छेदकधर्मः स्वीकार्यः, कारणतावच्छेदक-विशिष्टस्य+एव कार्यजनकत्वात्। सः+ च शक्तिः+इति+अभिधीयते। सा च शक्तिः+र्द्विधा सहजशक्तिः+आधेयशक्तिः+च+इति। तत्राद्या+अनित्या नित्या चेति। तत्र वह्न्यादिनिष्ठा स्वाश्रयसमवायिकारणजन्या+अनित्या, तत्+तदर्थनिरूपिता तत्+तत्पदनिष्ठा च संकेतव्यङ्ग्या नित्या; "नित्ये नित्यैव सा शक्तिः+अनित्ये भावहेतुजे"ति तत्+सिद्धान्तात्। स्वाश्रयभावहेत्वतिरिक्तप्रोक्षणादिजन्या व्रीहि+आदिनिष्ठा द्वितीयः+इति भावः। ननु वह्नेः+दाहजनकतावच्छेदकशक्तिमत्त्वे मण्यादिसत्त्वे कारणतावच्छेदकशक्ति-विशिष्ट-वह्नेः सत्त्वात् कुतः+ न दाहः+ इतिअतः+ आह---तत्र+इति। शक्तिमत्त्वेन वह्नेः कारणत्वस्वीकारे तु+इति+अर्थः। दाहानुकूलेति। अत्र च+अनुकूलत्वम्+ कारण-कारणतावच्छेदकसाधारणम्+ कार्याभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्वरूपम्+ बोध्यम्। नाश्यत इति+अस्येति कल्प्यत इति+अनेन+अन्वयः। तथा च+एतन्मते---मण्यादिसमवधानकाले वह्निनिष्ठतादृशशक्तेः+नाशेन कारणतावच्छेदकविशिष्ट-कारणाभावात्+न दाहापत्तिः+इति भावः। ननु मण्यादेः+यदि शक्तिविघटकत्वरूप-प्रतिबन्धकत्वम्, तदा सति+उत्तेजके मण्यादौ+अपसारिते वा दाहः+ न स्यात्, तादृशशक्तेः+भावात्+अतः+ आह---उत्तेजकेनेति। उत्तेजकत्वञ्च+एतन्नये---नाशकतावच्छेदकशक्तिनाशकत्वम्+ प्रतिबन्धकसमानकालीनकार्यजनकत्वम्+ वा। मण्याद्यपसारणेन च+इति। मण्याद्यभावेन+इति+अर्थः। चकारः+ वार्थः। तथा च तयोः+अन्यतरेण वह्नौ दाहजनकतावच्छेदकशक्तेः+उत्पत्तौ दाहः+ इति भावः। कल्प्यते+अनुमीयते+अर्थापत्त्या वा ज्ञायते। शक्तिः+इति शेषः। अयम्+भावः---भट्टाः शक्तौ+अवर्थापत्तिम्+ प्रमाणयन्ति प्राभाकराः+तु+अनुमानम्+इति। मणिदर्शितम्+अनुमानम्+ च---वह्निः+दाहानुकूलाद्विष्ठातीन्द्रियधर्मसमवायी दाहजनकत्वात्+आत्मवत्+इति। भर्जन-कपालस्थ-वह्निनिष्ठम्+अद्विष्ठातीन्द्रियधर्ममनुद्भूतरूपम्+आदाय सिद्धसाधनवारणाय साध्ये---दाहानुकूलेति। स्वाश्रयसंयोगसम्बन्धेन कार्यमात्रे+अदृष्टस्य हेतुत्वात्+अदृष्टवत्+आत्मसंयोगस्य+अपि हेतुतया तम्+आदाय सिद्धसाधनम्, तद्वारणाय साध्ये---अद्विष्ठेति। इदञ्च कार्यमात्रे कर्त्तुः कारणत्वमताभिप्रायेण+उक्तम्। वह्निनिष्ठोष्णस्पर्शम्+आदाया सिद्धसाधनवारणाय---अतीन्द्रियेति। नन्वेवम्+ शक्तिसिद्धौ+अपि तस्या अतिरिक्तत्वासिद्धिः+इति चेत्। न। द्रव्यादिषु+अनन्तर्भूतत्वात्। तथा हि---न तावत्+ द्रव्य-गुण-कर्मात्मिका शक्तिः+गुणादिवृत्तित्वात्। न च सामान्याद्यन्यतमरूपा, उत्पत्तिमत्त्वे सति विनाशित्वात्+इति। 

	एवम्+ शक्तेः+अतिरिक्तत्वमुक्त्वा शालिक-रीत्या सादृश्यापि+आह---एवम्+इति। अतिरिक्तः क्लृप्तसप्तपदार्थातिरिक्तः। षड्भावानन्तर्भूतत्वे सत्यभावानन्तर्भूतत्वात्+इति हेतुः पूरणीयः। तत्र षड्भावानन्तर्भूतत्वम्+ साधयति---तद्धीति। तत् सादृश्यम्। तत्र हेतुम्+आह---सामान्ये+अपि+इति। सामान्येतरवृत्तित्वे सति सामान्यवृत्तित्वात्+इति हेतुः। दृष्टान्तः+च गगनाभावादिः। सत्यन्येतरवृत्तित्वे सति सामान्यवृत्तित्वात्+इति हेतुः। दृष्टान्तः+च गगनाभावादिः। सत्यन्तविशेषणान्  न सामान्यत्वे  व्यभिचारः । सादृश्यस्य सामान्यवृत्तिताम्+ दर्शयति---यथेति। सादृश्यस्य द्रव्यादिस्वरूपत्वे द्रव्यादेः सामान्यावृत्तित्वेन तादृशाबाधितप्रतीतिर्न स्यात्+इति भावः। सादृश्यस्याभावानन्तर्भूतत्वम्+ साधयति---ना+अपि+इति। सत्त्वेन भावत्वेन। प्रतीयमानत्वात् प्रमाविषयत्वात्, सत्त्वप्रकारकप्रमाविषयत्वादित्यर्थः प्राभाकरशङ्काम्+ मणिरीत्या परिहरति---मण्याद्यभावेति। अतिरिक्तशक्तिकल्पने भावकार्यमात्रस्य समवायिकारणजन्यत्वेन शक्तेः+अपि तथात्वात् शक्त्यनुकूला+अपरा शक्तिः समवायिकारणे मन्तव्या। एवम्+ सा+अपि समवायिकारणजन्येति तत्+अनुकूलशक्तिस्वीकारे शक्त्यनवस्था, पूर्वोक्तनाश्यनाशकभावकल्पना च+इति गौरवमतः+ लाघवात्+ मण्यभावविशिष्ट-वह्नित्वादिन+एव हेतुत्वकल्पनमुचितम्+इति भावः। वह्न्यादेः+इत्यादिपदेन कारणान्तरपरिग्रहः। दाहादीत्यादिपदेन कार्यान्तरसंग्रहः। ननु+एतम्+ सति मण्यभाव-विशिष्ट-वह्नित्वस्य वह्निविशिष्टमण्यभावत्वस्य वा कारणतावच्छेदकत्वम्+अस्तु विनिगमनाविरहात्, तथा च कार्यकारणभावद्वयापत्तिः+अतः+ आह---मण्याद्यभावादेः+इति। वह्नित्वेन मण्यभावत्वेन च पृथक् कारणत्वाङ्गीकारे+अपि कारणताद्वयमेव किन्तु लघुधर्मावच्छिन्नम्+इति भावः। ननु+एवम्+ मण्यादेः प्रतिबन्धकत्वम्+ न स्यात्, कारणतावच्छेदकधर्मविघटकत्व+अभावात्+इति चेत्। न। कारणीभूताभावप्रतियोगित्वस्यैव प्रतिबन्धकत्वात्। ननु वह्नि-मण्यभावयोः+द्वयोः+हेतुत्व+अपेक्षया शक्तेरेकस्या एव हेतुता युक्तेत्यतः+ आह---अनेन+इति। दाहादिकम्+ प्रति मण्यभावादेः+हेतुत्वकल्पनेन+इति+अर्थः। सामञ्जस्ये मणिसमवधान-दशायाम्+ दाहवारणे। शक्तेः+हेतुत्वे गौरवम्+ दर्शयति---अनन्तः+इति। वह्निनिष्ठा दाहानुकूलाः शक्तयः, मण्यादिप्रतिबन्धक-निष्ठाः कार्यानुकूल-शक्ति-नाशकतावच्छेदिकाः शक्तयः, उत्तेजकनिष्ठाः शक्तयः+तासाम्+ प्रागभावाध्वंसाः+च कल्पनीया इति गौरवमिति+अर्थः। ननु प्रमाणसिद्धायाः शक्तेः+निषेधे किम्+ मानम्+इति चेत्। न किञ्चित्। तत् किम्+अस्ति+एव? बाढम्। न हि नः+ दर्शने शक्तिपदार्थः+ एव न+अस्ति। कः+असौ तर्हि? कारणत्वम्। किम्+ तत्? पूर्वकालनियतजातीयत्वं, सहकारिवैकल्यप्रयुक्तकार्याभाववत्त्वम्+ वा। तस्माच्छक्तेः कारणत्वरूपतया न+अतिरिक्तत्वम्+इति भावः। ननु मण्यभावस्य हेतुत्वे मणिसमवधान-दशायाम्+उत्तेजके सति दाहः+ न स्यात्, कारणस्य मण्यभावस्य+अभावात्+इति+आह---न च+इति। उत्तेजकेति। उत्तेजकत्वम्+ च प्रतिबन्धकसमानकालीनकार्यजनकत्वम्+, कारणीभूताभावप्रतियोगितावच्छेदकाभावप्रतियोगित्वम्+ वा। तथा च मण्यादि-समवधानदशायाम्+उत्तेजके सति+उत्तेजक-विशिष्ट-मणेः सत्त्वेन+उत्तेजकाभावविशिष्टस्य मणेः+अभावसत्त्वात्+ दाहः+ इति भावः। इदानीम्+ सादृश्य सप्तपदार्थातिरिक्तत्वम्+उपमानमणिरीत्या परिहरति---सादृश्यम्+इति। न पदार्थान्तरम्+इति। सादृश्यस्य जात्यादिरूपतया षड्भावानन्तर्भूतत्वहेतोः स्वरूपासिद्धत्वात्, हेत्वन्तरस्य+अभावात्+च+इति भावः। लीलावतीप्रकाशोक्तम्+ सादृश्यलक्षणम्+आह---तत्+भिन्नत्वे इति। तत्+असाधारणधर्मशून्यत्वम् इति+अर्थः। अस्ति च चन्द्रत्वादिरूपासाधारणधर्मरहिते मुखे चन्द्रगत+आह्लादकत्व-कमनीयत्ववर्त्तुलत्वादिधर्माः+तद्वत्त्वात्+चन्द्रसादृश्यम्। यथाश्रुतेः+ तु भेदस्य पृथक्त्वरूपस्य सावधिकतया 'तस्मात् सदृश' इति'अनुभवापत्तेः। स्वस्मिन् स्वसादृश्यवारणाय सति+अत्यन्तम्। तद्गतेति। तत्र उपमानभूते चन्द्रादौ साधारण्येन विद्यमाना ये भूयांसः+ धर्मा आह्लादकत्वात्+याः+तद्वत्त्वम्+इति+अर्थः। तत्+पदम्+उपमानपरम्। यद्यपि+अत्र भूयस्त्वम्+अयुक्तं, गोत्व+अश्वत्वयोः+नित्यत्वरूपैकधर्मम्+आदाय सादृश्यघटकधर्मः+च क्वचित्+जातिरूपः+ यथा घटसदृशः पटः+ इत्यादौ। क्वचित्+उपाधिरूपः+ यथा गोत्वम्+ नित्यम्+ तथाश्वत्वम्+अपि+इत्यादौ। क्वचित्+च गुण-क्रियावयव-रूपः+ यथा गोसदृशः+ गवयः+ इत्यादौ। तस्माद् गुणावयव-कर्म-सामान्यरूपत्वात्+न+अतिरिक्तम्+ सादृश्यम्। सादृश्यलक्षणम्+उपपादयति---यथेति। इतिशब्दः पदार्थ-विभागविचारः+-समाप्तिद्योतकः। 

	ननु+अस्तु भेदः पदार्थान्तरम्, एकस्मात्+अपरत्र भिन्नप्रतीतेः। न च+असौ+अवभावः, स्वस्मिन्+अपि तत्प्रत्ययात् स्ववृत्तितापत्तेः। न+अपि षड्भावात्मकस्तेषाम्+अभावे वृत्त्यनङ्गीकारात्+इति चेत्। न। अन्योन्याभाव-वैधर्म्य-पृथक्त्व-स्वरूपात्मकानाम्+ चतुर्णाम्+ भेदानाम्+ क्लृप्तपदार्थः+ एवान्तर्भावात्। ननु+अस्तु शुद्धिः+अशुद्धिः+च पदार्थान्तरम्। न च कांस्यादौ भस्मादिसंयोगस्य शुद्धित्वम्, अमेध्यादिसंयोगस्य च+अशुद्धित्वम्+इति वाच्यम्। तदपगमे+अपि तद्व्यवहारात्+इति चेत्। न। श्रुत्यादिसिद्ध-शुद्धिसाधक-भस्मादिसंयोगजन्यधर्मविशेषस्य+एव शुद्धित्वात्, निषिद्धसंयोगजन्य-तत्+नाश्स्य च+अशुद्धित्वात्। एतेन+अधेयशक्तिविशेषः शुद्धिः+तदभावः+च+अशुद्धिः+इति भट्टभाषितं, संस्कार-तदभावयोः शुद्ध्यशुद्धित्वम्+इति प्राभाकरभाषितञ्च निरस्तम्। ननु+अस्तु सर्वाख्यातवाच्यार्थीभावना विधिवाच्याशाब्दीभावना च पदार्थान्तरम्+इति चेत्। न। शाब्दीभावनायाम्+ प्रमाणाभावात्+अर्थीभावनायाः प्रवृत्त्यात्मकत्वात्। ननु+अस्तु स्वत्वम्+ पदार्थान्तरम्। न तावत्+ विनियोगविषयत्वम्+ तत्, विनियोगविरहदशायाम्+ ब्राह्मणस्वत्वापत्तेः, चौर्यादिहृते धनादौ तस्करस्य+अपि स्वत्वापत्तेः+च+इति चेत्। न। वेदसिद्धि-विनियोग-प्रयोजक-क्रियाविषयत्वस्य+एव स्वत्वरूपत्वात्, तादृशविषयत्वस्य+उपाधिरूपत्वात्। न च तस्यैव पदार्थान्तरत्वं, सामान्यान्तर्भावात्। न च+अपसिद्धान्तः, सामान्यम्+ द्विविधम्+ जातिरूपमुपाधिरूपञ्च। उपाधिः+द्विविधः सखण्डः+अखण्डः+च+इति वर्द्धमानोपाध्याय-लिखितम्+इति सेतौ पद्मनाभमिश्रैः+लेखनात्, अद्वैतरत्नरक्षणे मधुसूदनसरस्वतीपादैः सप्तपदार्थ्याम्+ शिवादित्यमिश्रैः+च+उक्तत्वात्, उदयनाचार्यैः स्वीकारात्+च। ननु+अस्तु क्षणः पदार्थान्तरम्। तत्सद्धिः+च क्षणः स्वमात्रवृत्तिपदार्थवान् कालोपाधित्वात्+दण्डवत्+इति+अनुमानात्+इति चेत्, न, अप्रयोजकत्वात्। ननु+अस्तु वैशिष्ट्यम्+ पदार्थान्तरम्+इति चेत्। न। वैशिष्ट्यस्य स्वरूपसम्बन्धरूपत्वात्, तस्य च सम्बन्धिस्वरूपत्वात्। ननु+अस्तु समूहालम्बनज्ञानप्रयोजकम्+ समूहलक्षणम्+ पदार्थान्तरम्+इति चेत्। न। अनेक-पर्यात-धर्मस्य+अपेक्षाबुद्धिविशेषविषयस्य वा समूहत्वात्। ननु+अस्तु प्रकारत्वम्+ पदार्थान्तरम्+इति चेत्। न। तादात्म्य+अतिरिक्तभासमानवैशिष्ट्यप्रतियोगित्वस्य प्रकारत्वात्। एतेन प्रकारित्वम्+अपि व्याख्यातम्। तस्य तदनुयोगिस्वरूपत्वात्। अस्तु तर्हि संख्या पदार्थान्तरम्, गुणादिषु+अपि तत्प्रतीतेः न च+एकार्थसमवायात् तथाप्रत्ययः, विलक्षणाभ्याम्+ समवायैकार्थसमवायाभ्यामविलक्षणप्रतीत्यनुपत्तेः+इति चेत्। न। गुणादिवृत्तेः+तस्या अपेक्षाबुद्धिविशेषविषयत्व-स्वरूपत्वात्। ननु+अस्तु तारत्वम्+ मन्दत्वम्+च पदार्थान्तरम्। न च+तज्जातिरूपं, गत्वादिना सङ्करप्रसङ्गात्+इति चेत्। न। तारत्वमन्दत्वयोः+उत्कर्ष+अपकर्षरूपत्वेनाजातिरूपत्वात्, जातित्वे+अपि गत्वादिव्याप्य-नानातारत्वकल्पनेन च साङ्कर्यासिद्धेः। नु+ अस्तु अभावत्वम्+ पदार्थान्तरम्+इति चेत्। न। तस्या+अखण्डोपाधिरूपत्वात्। एतेन---आधारत्वम् आधेयत्वञ्च व्याख्यातम्, तस्य स्वरूपसम्बन्धस्वरूपत्वात्, तस्य च क्लृप्तान्तर्भावात्। ननु+अस्तु व्यञ्जना पदार्थान्तरम्+इति चेत्। न। तस्या अप्रामाणिकत्वात्। एतेन स्फोटः+ व्याख्यातः। ननु+अस्तु पुंस्त्वादि पदार्थान्तरम्+इति चेत्, न, शब्दाकारप्रकारभेदस्य+एव तत्त्वात्। ननु+अस्तु गुणादिवृत्तित्वात् कारणत्वम्+ पदार्थान्तरम्। न च+अनन्यथासिद्धत्वे सति नियतपूर्ववृत्तित्वम्+ तत्। एतद्घटत्वावच्छिन्नम्+ प्रति देशान्तरीयरासभादेः+अपि हेतुत्वापत्तेः+अन्यथासिद्धत्वस्यानुगतस्यानिरूपणादन्यरूपस्य च कारणत्वस्यासम्भवात्+च+इति चेत्। न। सहकारिवैकल्यप्रयुक्तकार्याभाववत्+तस्य तत्त्वात्, स्वरूपसम्बन्धविशेषरूपत्वात्+वा। एतेन---विशेषणत्व+उपलक्षणत्व-क्रमोपकार-संस्कार-ज्ञातता-तमः-प्रधान-महत्-तत्त्वादयः+ व्याख्याताः, क्लृप्तपदार्थ एव+एतेषामन्तर्भावसम्भवात्+इति। प्रपञ्चाः+च सेतौ न्यायलीलावत्याम्+ पदार्थ-तत्त्वनिरूपणे च द्रष्टव्यः। 

	नव्याः+तु---सादृश्यमतिरिक्तम्+अन्यथा सदृशः+ इति+आकारकप्रतीतौ+एकप्रकारकत्वरूपानुगताकारकतानुभवापलापापत्तेः। एवम्+अधिकरणत्वम्+अपि। तस्य संयोगादिरूपत्वे कुण़डे वदरम्+इतिवत्+ वदरे कुण्डम्+इत्यादि-प्रयोगः स्यात्, सम्बन्धस्य द्विष्ठत्वात्। एवम्+ प्रतियोगित्वमपि+अतिरिक्तम्+अन्यथा तस्य प्रतियोगिस्वरूपत्वे घटः घटाभाव-प्रतियोगित्वान्+इति घटे आधारता-प्रतीत्यनुपपत्तेः+इति+आहुः। न च+एषामतिरिक्तत्वे पदार्थविभागः+-व्याघातः। विभागग्रन्थस्य धर्मव्याख्यानोपयोगि-पदार्थमात्र-निरूपण-परत्वात्, काश्यपेन च अथातः+ धर्मम्+ व्याख्यास्याम इति धर्मम्+ प्रकृत्य पदार्थविभजनात्+अन्यथा "अथातः+ पदार्थम्+ व्याख्यास्याम" इति+एव+आद्यम्+ सूत्रम्+ स्यात्। अतः+ एव+उक्तम्+ लीलावत्याम्---अभावः+च वक्तव्यः+ निःश्रेयसोपयोगित्वात्+इति। अतः+ एव च मीमांसकैः+धर्मव्याख्याने तदनुष्ठाने च+एतेषाम्+ पदार्थानाम्+ विनियोगः कृतः+ इति॥ 2 ॥




<1-3>
	क्षित्यप्तेजोमरुद्वयोमकाला दिगदेहिनौ मनः। 
	द्रव्याण्यथ गुणा रूपम्+ रसः+ गन्धः+ततः परम्॥ 3 ॥


	द्रव्याणि विभजते----क्षित्यबिति। क्षितिः पृथिवी, आपः+ जलानि, तेजः+ वह्निः, मुरुत्+ वायुः, व्योमः+ आकाशः कालः समयः, दिक् आशा, देही आत्मा, मनः---एतानि नव द्रव्याणि+इति+अर्थः। ननु द्रव्यत्वजातौ किम्+ मानम्? न हि तत्र प्रत्यक्षम्+ प्रमाणं, घृत-जतुप्रभृतिषु द्रव्यत्वाग्रहात्+इति चेत्। न, कार्यसमवायिकारणतावच्छेदकतया संयोगस्य विभागस्य वा समवायिकारणतावच्छेदकतया द्रव्यत्वसिद्धेः+इति। ननु दशमम्+ द्रव्यम्+ तमः कुतः+ न+उक्तम्? तत्+हि प्रत्यक्षेण गृह्यते। तस्य च रूपवत्त्वात् कर्मवत्त्वात्+च द्रव्यत्वम्। तत्+हि गन्धशून्यत्वात्+न पृथिवी, नीलरूपवत्त्वात्+च न जलादिकम्। तत्-प्रत्यक्षे चालोक-निरपेक्षम्+ चक्षुः कारणम्+इति चेत्। न। आवश्यकतेजः+अभावेनैव+उपपत्तौ द्रव्यान्तर-कल्पनाया अन्याय्यत्वात्। रूपवत्ता-प्रतीतिः+तु भ्रमरूपा। कर्मवत्ता-प्रतीतिः+अपि+आलोकापसारणौपाधिकी भ्रान्तिः+एव। तमसः+अतिरिक्तद्रव्यत्वे+अनन्त+अवयवादि-कल्पनागौरवम्+च स्यात्। सुवर्णस्य यथा तेजसि+अन्तर्भावः+तथा+अग्रे वक्ष्यते॥ 3 ॥

	गुणाद्याश्रयतया प्रथमोद्दिष्टस्य द्रव्यस्य कणादोक्तम्+ विभागमनुस्मरन्+आह---क्षित्यौ+इति। द्रव्याणि+इति। द्रव्यलक्षणम्+तु गुणवत्त्वम्+ क्रियावत्त्वम्+ समवायिकारणत्वम्+ वा+इति काश्यपाः व्योमशिवाचार्याः+च। द्रव्यत्वम्+इति प्रशस्तपादाचार्याः किरणावलीकाराः+च। गुणवत्त्वात्यन्ताभावानधिकरणत्वम्+इति लीलावतीकाराः। गुणवद्वृत्तिपदार्थविभाजकोपाधिमत्त्वम्+इति नव्याः। क्तिप्रत्ययनिष्पन्नस्य क्षितिपदस्य क्षयबोधकत्वात् प्रकृतोपयोगिनमर्थम्+आह पृथिवी+इति। एवम्+आपः+ जलानीत्यादौ+अपि द्रष्टव्यम्। पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशकालदिगात्ममनःशब्दान्धकारा एकादशे+एव द्रव्याणि+इति भाट्टाः, पृथव्यप्तेजोवाय्वात्ममनः+अन्धकारशब्दा अष्टौ द्रव्याणि, दिक्कालयोः+ईश्वरान्तर्भावात्, मनसः+च+असमवेतभूतत्वात्+इति दीधितिकृतः+तेषाम्+ मतनिरासाय+आह---नवेति। संख्याबोधक-नवपदोपादानात्+ द्रव्येषु न्यूनाधिक-संख्यासंशय-व्यवच्छेदः। पृथिव्यादि-नवकसंग्राहकैकरूपाभावे न्यूनत्वात्+ द्रव्य-गुण-कर्मणाम्+ मिथः+ भेदकाभावे *डाधिकत्वात्+ विभागने*यूनतापातः,अतः+ नवकानुगतः+ द्रव्यत्वरूपः+ गुणादिभेदकः कश्चित्+धर्मः स्वीकर्त्तव्यः। तत्र प्रमाणम्+ विमृशन् पृच्छति---ननु+इति। किंशब्दः प्रश्ने। मुरारिमिश्रोक्तम्+ प्रत्यक्षम्+ निषेधति---न हि+इति। तत्र द्रव्यत्वजातौ। प्रत्यक्षम्+ द्रव्यम्+ द्रव्यमित्यनुगतम्+ प्रत्यक्षम्। लीलावतीकण्ठाभरणोक्तम्+ निषेध हेतुम्+ दर्शयति---घृतेति। द्रव्यत्वाग्रहात्+इति। लौकिक-परीक्षकाणाम्+आकाशादौ द्रव्याकारानुगतमितेः+अभावादिति+अर्थः। अयम्+ भावः---अनुगताकृतिव्यङ्ग्या हि मनुष्यत्वादिजातिः। न हि नवद्रव्येषु+अनुगताकृतिः काचित् सम्भवति। घृतादिषु+एकैकपदार्थेषु+अपि न+एकाकृतिः, कठिनद्रवत्वयोः+अनियतत्वात्। तस्मात्+नवद्रव्येषु जातिव्यञ्जकस्य+अनुगताकारस्य+अभावात्+न द्रव्यत्वग्रहः+ इति। प्रकाशोक्तम्+ द्रव्यत्वजातिसाधकम्+ मानम्+आह---कार्येति। प्रयोगः+च---द्रव्यनिष्ठा कार्यसमवायिकारणता किञ्चित्+धर्मावच्छिन्ना कारणतात्वात्, दण्डनिष्ठघटकारणतावत्+इति। कार्यस्य समवायः सम्बन्धः, कारणस्य तादात्म्यम्। तेन यत्र समवायेन कार्यं, तत्र तादात्म्येन द्रव्यम्+इति नियमात् समवायसम्बन्धेन कार्यत्वावच्छिन्नम्+ प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन द्रव्यत्वावच्छिन्नम्+ द्रव्यम्+ कारणम्+इति कार्यकारणभावलाभः। 

	तथा च द्रव्यत्वावच्छिन्नस्य समवायिकारणत्वे तत्कारणताया अवच्छेदकरूपेण द्रव्यत्वसिद्धिः+इति भावः। ननु+एतादृशकार्यकारणभावाङ्गीकारे कार्यत्वम्+अवच्छेदकम्+ न स्यात्, तस्य ध्वंस-साधारणस्य भावाभाव-कार्य-वृत्तितया+अतिरिक्तदेश-वृत्तित्वात्, अन्यूनानतिरिक्तदेशवृत्ति-धर्मस्यैवावच्छेदकत्वस्वीकारादिति+अस्वरसात्+ न्यायलीलावत्युक्त-मानम्+आह---संयोगस्य+इति। प्रयोगः+च---संयोगसमवायिकारणता किञ्चित्+धर्मावच्छिन्ना कारणतात्वात्+इति। नित्यसंयोगाङ्गीकर्त्तुः+भट्टस्य मते संयोगत्वस्य नित्यानित्यवृत्तितया+अनवच्छेदकत्वात् तत्+अवच्छिन्नकार्यस्य+असिद्धेः+तत्कारणस्य+अपि+असिद्धिः+अतः+ आह---विभागस्य+इति। प्रयोगः+च पूर्ववत्। ननु कारणताया निरवच्छिन्नत्वे का हानिः+इति चेत्। न। पटकारणत्वेना+अक्लृप्तानाम्+अपि दण्डादीनाम्+ पटकारणतापत्तेः, क्लृप्तेषु+अपि यावत्सु तन्त्वादिषु तत्कारणताभावापत्तेः+च, तद्व्यक्तौ+एव तत्+कारणताया ग्रहात्। कारणताया अवच्छेदकावच्छिन्नत्वे तु समनियतस्य+अवच्छेदकधर्मस्य कारणादन्यत्राभावान्+न तत्प्रसङ्गः+ न+अपि+गृहीतकारणता*के कारणीभूतव्यक्त्यन्तरे तदकारणत्वप्रसङ्गः+च, व्याप्यस्य+अवच्छेदकस्य तत्र सत्त्वेन व्यापकस्य+अपि कारणत्वस्य सत्त्वात्+इति भावः। द्रव्यत्वसिद्धेः+इति। अनुगतरूपेण सिद्धस्य द्रव्यत्वधर्मस्य जातिबाधकाभावात्+ जातित्वम्+इति भावः। एवम्+ पृथिवीत्वादौ+अपि बोध्यम्। 

	ननु दशमद्रव्यस्य तमसः कुतः+ नाभिधानम्+इति भट्टः शङ्कते---ननु+इति। कुतः कस्मात्। तथा च तमसः सत्त्वे वा तस्य द्रव्यत्वे वा दशमत्वे वा मानाभावात्+न+अभिधानम्+इति शङ्कात्रयम्। तत्र+आद्यम्+ लीलावतीम्+अनुस्मरन् परिहरति---तद्धीति। प्रत्यक्षेण नीलम्+ तमः, चलति च्छायेति चाक्षुष-प्रत्यक्षेण। द्वितीयम्+ निराकरोति---रूपवत्त्वात्+इति। तथा च तमः+ द्रव्यम्+ रूपवत्त्वात्+ घटवत्+इति+अनुमानम्+ तस्य द्रव्यत्वे मानम्। रूपवत्त्वम्+असिद्धम्+इति चेत्। न। तस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात्। न च तस्य भ्रान्तित्वं, बाधकाभवात्। आलोकनिरपेक्ष-चक्षुर्ग्राह्यत्वम्+ बाधकम्+इति चेत्। न। तेजस आलोकनिरपेक्ष-चक्षुर्ग्राह्यत्वेन द्रव्यग्रहे चक्षुषः+तत्सापेक्षत्वनियमाभावात्, क्लृप्तस्य ग्रहे तथाभ्युपगमे+अपि विजातीयस्य तमसः+ ग्रहे तथा+अनभ्युपगमात्+च। तुष्यतु दुर्जन इति न्यायेन हेत्वन्तरम्+आह---कर्मवत्त्वात्+इति। तथा च तमः+ द्रव्यम्+ कर्मवत्त्वात्+ वायुवत्+इति+अनुमानम्+ प्रमाणम्+इति सूचितम्। तृतीयशङ्काम्+ लीलावतीप्रकाशनम्+अनुस्मरन् परिहरति---तद्धीति। गन्धशून्यत्वात्+ गन्धाभाववत्त्वात्। नीलेति। नीलरूपस्य जलाद्यवृत्तित्वात् तमसः+च तद्वत्त्वात्+न जलादिस्वरूपत्वम्+अपि तु दशमत्वमेति भावः। आलोकाभावः+तमः+ इति चेत्। न। निषेधत्वेनाप्रतीतेः। तथा च+उक्तम्+ वल्लभाचार्यैः---न+अभावः+अभाववैधर्म्यात्+न+आरोपः+ बाधहानितः। द्रव्यादिषट्कवैधर्म्याज्ज्ञेयम्+ *मेयान्तरम्+ तमः॥ इति। ननु+अस्तु साधकं, बाधकम्+अपि+अस्ति+इति चेत्। किम्+ तत्? तमः+ न रूपवत् तेजः+अनपेक्ष-चक्षुर्ग्राह्यत्वात्+आलोकाभाववत्+इति चेत्। न। तेजसि व्यभिचारात्तेजोवत्+आलोकनिरपेक्षचक्षुर्ग्राह्यत्वात्+इति+आह---तत्प्रत्यक्ष* इति। यथालोकप्रत्यक्षे आलोकनिरपेक्षम्+ चक्षुः कारणं, तथा तमःप्रत्यक्षे+अपि+इति भावः। एतेन+आलोकाभावव्यङ्ग्यम्+ तमः+ इति सूचितम्। तमसः+ द्रव्यान्तरत्वम्+ किरणावलीम्+अनुस्मरन् परिहरति---आवश्यकेति। प्रकृष्टमहत्त्वोद्भूतानभिभूतरूपवत्+इति+अर्थः। तथा च प्रकृष्टमहत्त्वोद्भूतानभिभूत-रूपवत्तेजःसामान्याभावएव तमः+ न+अधिकम्+इतिभावः। महत्त्वोद्भूतानभिभूत-रूपवत्तेजः+त्रि+अणुकसत्त्वे+अपि तमःप्रतीतेः+अनुभवसिद्धत्वात्+द् महत्त्वे प्रकृष्टत्वविशेषणम्+ बोध्यम्, तेजः+त्रि+अणुक-रूपस्य प्रकृष्टमहत्त्वासामानाधिकरण्यात् तत्र+उद्भूतानभिभूतरूपवत्तेजः-सत्त्वे+अपि प्रकृष्ट-महत्त्वोद्भूतानभिभूतरूपवत्+तेजःसामान्याभावसत्त्वात्+ न तमः-प्रतीत्यनुपपत्तिः। चक्षुरादितेजः-सत्त्वे+अपि तमःप्रतीतेः+आनुभविकत्वात्+ रूपे उद्भूतत्वविशेषणम्, चक्षुष उद्भूतरूपानधिकरणत्वात्+न+अनुपपत्तिः। हिरण्यादितेजः-सत्त्वे+अपि तमःप्रतीत्युपपादनाया+अनभिभूतत्वम्+ रूपविशेषणम्। तद्विशेषणानिवेशे तु प्रकृष्टमहत्त्वसमानाधिकरणोद्भूतरूपवत्+हिरण्यतेजः सत्त्वात्+न+अन्धकारप्रतीतिः स्यात्+इति भावः। ननु+अन्धकाराभाव एव तेदः* किम्+ न स्यात्, तादृशतेजः सामान्याभावस्य+एव तमस्त्वे विनिगमनाभावात्+इति+अतः+ आह---आवश्यकेति। अवश्यस्वीकार्येत्यर्थः। अन्धकाराभावस्य तेजस्त्वे तेजस्युष्णस्पर्शप्रतीतिः+न स्यात्, अभावस्य निर्गुणत्वात्। तस्मात् तेजसः+ भावरूपत्वमवश्यस्वीकार्यम्। तेनावश्यस्वीकार्य-तेजः+अभावेन+एव तमः-प्रतीत्युपपत्तौ तस्यातिरिक्तत्वकल्पनम्+अयुक्तम्। एवम्+ च+उष्णस्पर्शान्यथा+अनुपपत्तेः+एव विनिगमनात्वात् तेजसः+ न+अभावत्वम्, किन्तु भावरूपत्वमावश्यकम्। तथा च+अत्रावशायकपदम्+अर्थद्वयपरम्+इति भावः। उपपत्तौ तमोव्यवहारोपपत्तौ। किञ्च+अन्धकारस्य भावत्वे आलोकाभावदशायाम्+ चाक्षुषत्वम्+ न स्यात्, आलोकसहकारिणः+चक्षुषः+ भावग्रहणे सामर्थ्यात्। तेजःप्रत्यक्षः+अपि विषयस्यैव तेजसः सहकारित्वात्, आलोकविरोधिनः+तमसः+च+आलोकाभावव्यङ्ग्यत्वे कल्प्यमाने तेनैव+आलोकाभावेन तमोव्यवहारोपपत्तौ तस्य द्रव्यान्तरत्वकल्पनायाम्+ गौरवात्+च+इति+आह---अन्याय्यत्वात्+इति। अप्रामाणिकत्वात्+इति+अर्थः। ननु रूपवत्ताप्रतीतिः+तत्र मानम्+इति चेत्। न। तस्य "नीलम्+ नभः" इतिवद् भ्रमत्वादिति+आह---रूपवत्ते*ति। भ्रमरूपेति। तेजः+अभावात्मके तमसि वास्तवरूपाभावात्+अभावस्य रूपानधिकरणत्वात्+ भ्रमत्वम्+इति+अर्थः। ननु भ्रमत्वसाधकस्य तमः+ न नीलम्+इत्यादि-बाधकस्य+आभावात् कथम्+अस्य भ्रमत्वम्+इति चेत्। न। बाधकस्य तेजः+अनपेक्ष-चक्षु-र्ग्राह्यत्वस्य "तमः+ न नीलमभावत्वात्+इ"ति+अस्य वा सत्त्वात्। तस्मात्+लाघवात् तमसः+अभावत्वे सिद्धे "तमः+ न नीलमभावत्वात्+आलोकाभाववत्+इ"ति बाधकात्+ रूपवत्त्व-प्रतीतेः+भ्रमत्वसिद्धिः+इति भावः। ननु रूपवत्ताप्रतीतेः+भ्रमत्वे+अपि गतेः का गतिः+इति चेत्, तत्र+आह---कर्मवत्तेति। आलोकापसारणौपाधिकि+इति। क्रियावत्+आलोकौपाधिकी+इत्यर्थः। एतत्+च क्रियावत्+आवरकद्रव्यस्य+अपि+उपलक्षकम्। यथाश्रुते तु स्वधर्मासञ्जकत्वरूपस्य+उपाधिलक्षणस्य तत्र+अभावात्+असङ्गतिः स्यात्। यथा स्फटिके जपाकुसुमसम्बन्धाल्लौहित्यारोपः+तथा तेजस्यावरकद्रव्ये वा गच्छति सति यत्र यत्र तेजसः+असन्निधिस्तत्र तत्र छायाग्रहणादि+अन्यदेशोपलभ्यमानत्वहेतुना तमसि तेजोगतेः+आरावरकगतेः+वा+आरोपात् गतिभ्रमः। अयम्+ भावः---पूर्वदेशस्थितस्य तेजसः+ गच्छता काष्ठादिनावरणेन पूर्वम्+ तमः+ उपलब्धम्। पश्चात् तु तत्रानावरणेन न+उपलभ्यते देशान्तरे तु+आवरणेन+उपलभ्यते। एवम्+ यदपि गच्छति, तदपि देशान्तरे उपलभ्यते। तावता गतिभ्रमः+ इति। ननु सादृश्याभावात् कथम्+आरोपः+ इति चेत्। न। अनुभूयमानारोपे सादृश्यस्याहेतुत्वात्, तत्+हेतुत्वे+अपि कथञ्चित् सारूप्यस्य तत्र सम्भवात्। न*नूत्तरकाले बाधकाभावात् कथम्+ कर्मवत्त्वप्रतीतेः+भ्रमत्वम्+इति चेत्। न। क्रियावतः+चाक्षुषस्य स्पर्शवत्त्वनियमस्य बाधकत्वात्। ननु क्रियावतः+चाक्षुषस्य स्पर्शवत्त्व-नियमस्य स्पर्शवतः+चाक्षुषत्वनियमतुल्यत्वात् तस्य बाधकत्व+असिद्धेः कथम्+ कर्मवत्त्व-प्रतीतेः+भ्रमत्वं, कथम्+ वा तमसः+अभावरूपत्वम्+ , विजातीय तमः+अवयवारब्धत्वेन+अपि तस्य विजातीयद्रव्यत्वसिद्धेः, क्रियावतः+अपि तस्य मनोवत् स्पर्शशून्यत्वसम्भवात्+इति+अतः+ आह---तमसः+ इति। अनन्तावयवात्+इति। तथा च तमसः+ नित्यत्वे रात्रिन्दिव-विभागानुपपत्त्या तस्य कार्यत्वाभ्युपगमे युगपन्नानादेशेषु तत्प्रतीत्युपपत्तये तत्र तत्र तदुत्पत्ति+अभ्युपगमे तत्+तदवयव-तत्+तत्प्रागभाव-ध्वंसाभ्युपगमे च गौरवम्। तस्मात् भा*+अभावः+तमः। तथा च+उक्तम्+ काश्यपैः---"द्रव्य-गुण-कर्म-निष्पत्तिवैधर्म्यात्+ भा*+अभावः+तमः+" इति। तमसः+अभावरूपत्वे+अपि नञभिलापशून्यत्वात्+ जडत्व-मूर्खत्व-बधिरत्वादिवत्+ भावत्वेन वेद्यत्वाभिमानः+तेन च न प्रतियोगि-ज्ञानाद्यपेक्षेति भावः। एतेन रूपदर्शनाभावः+तमः+ इति प्राभाकरभाषितम्, आलोकदर्शनाभावः+तमः+ इति तदेकदेशिभाषितं, पृथिवीगुणः+तमः+ इति मानरत्नावलीकारमतम्, अपवारितालोकम्+ केवलम्+ भूभागादिकम्+एव छाया+इति तन्त्ररहस्यकृन्मतञ्च प्रत्युक्तम्+ वेदितव्यम्, चाक्षुष-प्रतीत्यनुपपत्तेः। यत्तु+आरोपितम्+ नीलरूपम्+ तमः+ इति कन्दलीमतं, तदपि+अमतम्। अन्धकारः+अयम्+ महान्, तमः+ नीलम्+ न तु नीलमेत्यादिप्रतीतेर्बाधकत्वात्। ननु तमसः+अभावरूपत्वे+अपि पीतिमगुरुत्वाश्रयस्य+अत्यन्ताग्निसंयोगे+अप्यनुच्छिद्यमान-जन्यद्रवत्वस्य पृथिव्यादिविजातीयस्य सुवर्णस्य+अतिरिक्तद्रव्यस्य सत्त्वात् कथम्+ नव द्रव्याणि+इति चेत्, तत्र+आह---सुवर्णस्य+इति। अग्रे तेजोनिरूपणावसरे॥ 3 ॥



<1-4,5>
	
	स्पर्शः संख्या परिमितिः पृथक्त्वम्+च ततः परम्। 
	संयोगः+च विभागः+च परत्वम्+च+अपरत्वकम्॥4 ॥

	बुद्धिः सुखम्+ दुःखम्+इच्छा द्वेषः+ यत्नः+ गुरुत्वकम्। 
	द्रवत्वम्+ स्नेहसंस्कारौ+अदृष्टम्+ शब्दः+ एव च॥ 5 ॥



	गुणान् विभजते---अथ गुणाः+ इति। एते गुणाः+चतुर्विंशतिसंख्याकाः कणादेन कण्ठतः+च शब्देन च दर्शिताः। तत्र गुणत्वजातिसिद्धिः+अग्रे वक्ष्यते॥ 4।। 5।।

	द्रव्यविभागानन्तरम्+ द्रव्याश्रितत्वात्+ द्रव्याभिव्यङ्ग्यत्वात्+ द्रव्याभिव्यञ्जकत्वात्+च मूले गुणान् विभजते---अथ गुणाः+ इति। गुणलक्षणम्+ तु द्रव्याश्रितत्वे सति गुणवत्+अन्यत्वे च सति संयोगविभागयोः+अनपेक्षकारणभिन्नत्वम्+इति काश्यपाः, गुणत्वम्+इति प्रशस्तपादाचार्याः, सामान्यवत्त्वे सति स्पर्शरहितत्वे सति द्रव्याश्रितत्वे सति कर्मान्यत्वम्+इति किरणावलीकाराः, सामान्यवत्त्वे सति गुणशून्यत्वे सति संयोगविभागयोः+अनपेक्षकारणभिन्नत्वम्+इति कन्दलीकाराः, सामान्यवत्त्वे सति कर्मान्यत्वे सति समवायिकारणत्व-शून्यत्वम्+इति वल्लभाचार्याः, कर्मान्यत्वे सति सामान्यम्+अत्र+आश्रयत्वम्+इति सर्वदेवाचार्याः, सामान्यवत्त्वे सति कर्मान्यत्वे च सत्यगुणवत्त्वम्+इति शङ्करमिश्राः प्राहुः। संख्या-विभाग-पृथक्त्व-द्वेषरहिता वेगयुता रूपादयः+ हि+एकविंशतिः+गुणाः+ इति प्राभाकराः, शब्दाधर्मरहिता रूपादयोः+ द्वाविंशतिः+गुणाः+ इति तन्त्ररहस्यकृतः, धर्माधर्म-शब्द-रहिता ध्वनिप्राकट्यशक्तियुता रूपादयः+चतुर्विंशतिः+गुणाः+ इति भाट्टाः+तेषाम्+ मतनिरासायाह---एते गुणाः+ इति। ननु यथा रूपत्वेन रूपेण शुक्लादीनाम्+ संग्रहस्तथा+अदृष्टत्वेन रूपेण धर्माधर्मयोः+अतः+त्रयोविंशतिः+गुणाः सन्त्वतः+ आह---चतुर्विंशति+इति। रूपत्व-गन्धत्व-धर्मत्ववत् जातिव्यवस्थापकानाम्+ लक्षणैक्य-कारणैक्य-कार्यैक्यानाम्+अदृष्टे+अभावात् तत्र+अदृष्टत्वजातेः+असिद्ध्याः+ तेन रूपेण धर्माधर्मयोः+ग्रहीतुम्+अशक्यत्वात्+अत्र+अदृष्टशब्देन धर्माधर्मयोः पृथक्+ ग्रहणेन चतुर्विंशतिः+गुणाः+ इह व्यवहृताः+ इति भावः।

	ननु+अरुच्यालस्य-लघुत्व-क्रम-काठिन्य-रुचि-रौक्ष्यादीनाम्+इतिरिक्तागुणानाम्+ सत्त्वात्, द्वेषस्य तीव्रदुःखरूपत्वेन, पृथक्त्वस्य+अन्योन्याभावात्मकत्वेना+अगुणत्वात् कथम्+एतेषाम्+एव गुणत्वम्+इति+अतः+ आह---कणादेनेति। तथा च कणादेन+एतेषाम्+एव गुणत्वम्+उक्तं, नान्येषाम्+इति भावः। यथा च तेषाम+एव गुणत्वम्+ तथा+अग्रे वक्ष्यते। ननु कणादेन सप्तदश+एव गुणाः+ उक्ताः+ इति+अतः+ आह----कण्ठतः+ इति। वाचकशब्देन+इति+अर्थः। च-शब्देन कणादसूत्रस्थ-चशब्देन+अनुक्तसमुच्चय+अर्थकेन। तथा च गुरुत्व-द्रवत्व-स्नेह-संस्कार-धर्माधर्म-शब्दानाम्+अभ्युपगमसिद्धान्तसिद्धत्वात्+ विभाग-सूत्रे कण्ठतः+ न+अभिधानम्+इति भावः। तत्र चतुर्विंशतिगुणेषु। अग्रे गुणनिरूपणावसरे॥ 4।। 5 ॥




<1-6>

	उत्क्षेपणम्+ ततः+अवक्षेपणम्+आकुञ्चनम्+ तथा। 
	प्रसारणम्+च गमनम्+ कर्माणि+एतानि पञ्च च॥ 6 ॥
	भ्रमणम्+ रेचनम्+ स्यन्दनोर्ध्वज्वलनम्+एव च। 
	तिर्यक्+गमनमपि+अत्र गमनात्+एव लभ्यते॥ 7 ॥
	


	कर्माणि विभजते--उत्क्षेपणम्+इति। कर्मत्वजातिः+तु प्रत्यक्षसिद्धा। एवम्+उत्क्षेपणत्वादिकम्+अपि। ननु भ्रमणादिकम्+अपि पृथक् कर्मा+अधिकतया कुतः+ न+उक्तम्+अतः+ आह---भ्रमणम्+इत्यादि॥ 6॥ 7॥

	कर्मणाम्+ द्रव्यजन्यतया गुणजन्यतया रूपवद्द्रव्याधीनप्रत्यक्षतया च द्रव्यगुणविभागानन्तरम्+ कणादोक्तम्+अनुस्मरन् मूले कर्मविभागम्+आह---उत्क्षेपणम्+इति। उत्क्षेपणत्वादयः कर्मत्वसाक्षात्+व्याप्याः पञ्च जातयः+ इति प्राञ्चः। तेषाम्+ लक्षणम्+ तु---ऊर्ध्वदेशसंयोग+असमवायिकारणत्वम्+उत्क्षेपणत्वम्, अधोदेशसंयोगासमवायिकारणत्वम्+अवक्षेपणत्वम्, अभिमुखदेशसंयोगासमवायिकारत्वम्, तिर्यग्देशसंयोगासमवायिकारणत्वम्+ प्रसारणत्वम्, अनियतदेश-संयोगसमवायिकारणत्वम्+ गमनत्वम्+इति तार्किकरक्षाकाराः प्राहुः। 

	नव्याः+तु+ऊर्ध्वदेशसंयोगफलक-क्रियानुकूल-व्यापारत्वम्+उत्क्षेपणत्वम्, अधोदेशसंयोगफलक-क्रियानुकूलव्यापारत्वम्+अवक्षेपणत्वम्, एवमाकुञ्चनत्वादिकमनया दिशा परिष्कार्यम्। उत्तरदेशसंयोगानुकूलव्यापारत्वम्+ गमनत्वम्+इति प्राहुः। इदमत्र+अवधेयम्---उत्क्षिपति+इत्यादिव्यवहारः+ चेतनेषु+एव+अनुभूयते, न तु+अचेतने घटादौ, घटः प्रक्षिपति+इत्यादिव्यवहाराभावात्। यत् तु प्रयत्नाद्यनपेक्षात् द्रव्याभिघातमात्रात्+अकस्मात्+ मुष*लस्य+ऊर्ध्वगमनम्, तत्+ गमनमात्रम्+ न तु+उत्क्षेपणम्। भाक्तः+तत्र+उत्क्षेपण-व्यवहारः। तस्मात्+ घटादि+अचेतननिष्ठ-तत्+तत्तत्क्रियानुकूल-तत्+तत्तच्चेतन-व्यापारस्यैव+उत्क्षेपणादिरूपत्वात्+अत्र+उत्क्षेपणादिलक्षण-चतुष्टये क्रियाव्यापारयोः+द्वयोः+निवेशः+ इति नव्याभिप्रायः। 

	वस्तुतः+तु प्रयत्नाद्यनपेक्ष-यन्त्रमन्त्राद्युत्क्षिप्तेषु+उत्क्षिप्तोत्क्षिप्तेषु च+उत्क्षेपणादीनाम्+ तत्+प्रत्ययानाम्+च+अविशेषात्, उत्क्षेपणादीनाम्+ चेष्टात्वव्याप्यत्वप्रसङ्गात्+च प्राचीनपक्षः एव साधुः+इति भाति। पञ्च च+इति। पञ्चैवेत्यर्थः। ननु कर्मणाम्+ पञ्चविधत्वमयुक्तं, गमन+अभिन्नत्वात्, गमनप्रत्यय+अभिन्नत्वात्+च+इति चेत्, सर्वम्+ हि कर्म स्वाश्रयस्य+ऊर्ध्वादिप्रदेशैः+गमनम्+इव संयोगविभागान् करोति। सर्वत्र च गमनप्रत्ययः+अविशिष्ट ऊर्ध्वम्+ गच्छति+अग्रप्रदेशात्+च प्रदेशान्तरम्+ गच्छति मूलप्रदेशात्+च+अग्र-प्रदेशम्+ गच्छति+इति। तस्मात्+ गमनम्+एव सर्वम्+ कर्मा+इति चेत्। न। उत्क्षेपणादिवर्गेषु प्रत्ययानुवृत्तिः+-व्यावृत्तिः+-दर्शनात्। तथा हि--उत्क्षेपणम्+उत्क्षेपणम्+इत्युत्क्षेपणवर्गे+अनुवर्तते, अवक्षेपणादिवर्गात्+च व्यावर्त्तते; तथा+अवक्षेपणम्+ स्ववर्गे+अनुवर्तते, वर्गान्तरात्+च व्यावर्त्तते। तत्+च+अनुवृत्तिव्यावृत्तिज्ञानम्+उत्क्षेपणत्वादिसामान्यम्+ विना न+उपपद्यत इति तदपि+अवगम्यते। तस्मात्+न+एकम्+एव गमनत्वम्+ सामान्यम्। 

	ननु+एवम्+उत्क्षेपणत्वादयः पञ्च+एव+इत्यवधारण+अनुपपत्तिः; निष्क्रमण-प्रवेशनादिषु+अपि वर्गशः प्रत्ययानुवृत्तिः+-व्यावृत्तिः+-दर्शनात्। समाने वर्गशः प्रत्ययानुवृत्तिः+-व्यावृत्तिः+-सद्भावे+अपि+उत्क्षेपणादीनाम्+एव जातिभेदः+ न निष्क्रमणादीनाम्+इत्यत्र विशेषहेतोः+अभावादिति चेत्। न। एकत्र निष्क्रमणत्व-प्रवेशनत्वादिरूप-विरुद्ध-जाति-समावेश-प्रसङ्गात्। तथा हि---एकद्वारकापवरकद्वयावस्थितयोः+द्वयोः+द्र*ष्ट्रोः+एकस्मात्+अपवरकादपवरकान्तरम्+ गच्छति पुरुषे प्रविशति निष्क्रामति च+इति युगपन्निष्क्रमण-प्रवेशन-प्रत्यौ दृष्टौ। न च+एवम्+उत्क्षेपणादिषु। तस्मात्+उत्क्षेपणादीनाम्+ जातिभेदात् प्रत्ययानुवृत्तिः+-व्यावृत्ती, निष्क्रमणादीनाम्+तु देशविशेषैः संयोगविभागः+-रूपः+-कार्यभेदात्+इति भेदः। ननु कथम्+ गर्त्ते वंशपत्र-पतनकर्मण्येकस्मिन् परस्परव्यावृत्ता भ्रमण-पतन-प्रवेशनप्रत्यया द्रष्टॄणाम्+इति चेत्। न। अवयवावयविनोः+दिग्देशसंयोगः+-विभागभेदात् तदुपपत्तेः। तथा हि---यः+ हि द्रष्टा+अवयवानाम्+ पार्श्वतः पर्यायेण दिक्प्रदेशैः संयोगविभागान् पश्यति, तस्य भ्रमणप्रत्ययः+ भवति। यस्यवयविनि+ऊर्ध्वप्रदेशात्+ विभागमधःसंयोगञ्च+अवेक्षते, तस्य पतनप्रत्यः+ भवति। यः पुनः+गर्त्तान्तर्देशे संयोगम्+ बहिर्देशे च विभागम्+ पश्यति, तस्य प्रवेशनप्रत्ययः+ भवति। तस्मात् सिद्धः कार्यभेदात्+एव निष्क्रमणादीनाम्+ प्रत्ययभेदः+ न जातिभेदात्+इति। अधिकम्+ भाष्यादौ द्रष्टव्यम्। 

	कर्माणि+इति। कर्मलक्षणम्+ तु+एकद्रव्याश्रितत्वे सति गुणशून्यत्वे सति संयोगविभागानपेक्षकारणत्वम्+इति काश्यपाः, अत्र च+अनपेक्षत्वम्+ स्वोत्पत्त्यनन्तर+उत्पत्तिकभावभूतानपेक्षत्वम्। कर्मत्वम्+इति भाष्यकाराः। संयोगविभागानपेक्षकारणत्वम्+इति श्रीधराचार्याः, संयोगविभाग+असमवायिकारणत्वम्+इति लीलावतीकाराः, क्रियामात्रवृत्ति-सत्तासाक्षात्+व्याप्य-जातिमत्त्वम्+इति शङ्करमिश्राः प्राहुः। संयोगविभागपरम्परया नित्यानुमेयम्+ कर्मा+इति प्राभाकरमतम्+ निरसितुम्+आह---कर्मत्वजातिः+तु+इति। प्रत्यक्षसिद्धः+इति। चलति+इत्यनुगतप्रत्ययविषय+इत्यर्थः। न च कर्मणः+ नित्यानुमेयतया चलति+इति प्रत्ययस्य संयोगविभाग-प्रवाह-विषयत्वम्+इति वाच्यम्। संयोगविभागाभ्याम्+ कर्मानुमाने श्येनसंयोगविभागाभ्याम्+ स्थिरे स्थाणौ, जलावयवसंयोगविभागाभ्याम्+ नदीप्रवाहवर्त्तिनि स्थिरे स्तम्भादौ च कर्मानुमानप्रसङ्गात्, चलति+इति वर्त्तमानव्यपदेशानुपपत्तेः+च। भ्रमणादिकम्+इति। नानादिक्संयोगजनक-नानाजातीय-नानाकर्मत्वम्+ भ्रमणत्वम्। बहिः-संयोगजनक-कर्मत्वम्+ रेचनत्वम्। अधःसंयोगजनक-द्रवद्रव्यनिष्ठ-कर्मत्वम्+ स्यन्दनत्वम्। एवमन्यत्र+अपि+ऊह्यम्। भ्रमणत्वादयः+तु साङ्कर्याज्जातय इति भावः। एतेषाम्+ पञ्चानाम्+ साधर्म्यञ्च+एकद्रव्यवत्त्वम्+ क्षणिकत्वम्+ मूर्त्तद्रव्यवृत्तित्वम्+अगुणवत्त्वम्+ गुरुत्व-द्रवत्व-प्रयत्न-संयोगजत्वम्+ स्वकार्यसंयोगविरोधित्वम्+ सोयगविभागनिरपेक्षकारणत्वम्+असमवायिकारणत्वम्+ स्वपराश्रयसमवेत-कार्यारम्भकत्वम्+ समानजातीयानारम्भकत्वम्+ द्रव्यानारम्भकत्वञ्च+इति। प्रपञ्चस्त्वाकरे द्रष्टव्यः॥ 6 ।। 7 ॥




<1-8,9>

	सामान्यम्+ द्विविधम्+ प्रोक्तम्+ परञ्च+अपरम्+एव च। 
	द्रव्यादित्रिक-वृत्तिः+तु सत्ता परतयोच्यते॥ 8 ॥
	परभिन्ना च या जातिः सैवा+अपरतयोच्यते। 
	द्रव्यत्वादिक-जातिः+तु परापरतयोच्यते॥ 9 ॥


	
	सामान्यम्+ निरूपयति---सामान्यम्+इति। तल्लक्षणम्+तु नित्यत्वे सति अनेकसमवेतत्वम्। अनेकसमवेतत्वम्+ संयोगादीनाम्+अपि+अस्ति अतः+ उक्तं---नित्यत्वे सतीति। नित्यत्वे सति समवेतत्वम्+ गगनपरिमाणादीनाम्+अपि+अस्ति, अतः+ उक्तम्---अनेकेति। नित्यत्वे सति अनेकवृत्तित्वमत्यन्ताभावे+अपि+अस्ति, अतः+ वृत्तित्वसामान्य विहाय समवेतत्वम्+इति+उक्तम्। एकव्यक्तिमात्रवृत्तिः+तु न जातिः। तथा च+उक्तम्-----	
	"व्यक्तेः+अभेदः+तुल्यत्वम्+ सङ्करः+अथानवस्थितिः। 
	रूपहानिः+असम्बन्धः+ जातिः+-बाधकः+-संग्रहः॥"
द्रव्यादीति। परत्वम् अधिकदेशवृत्तित्वम्। अपरत्वम् अल्पदेशवृत्तित्वम्। सकलजात्यपेक्षया सत्ताया अधिकदेशवृत्तित्वात् परत्वम्। तदपेक्षया च+अन्यासाम्+ जातीनामपरत्वम्। पृथिवीत्वाद्यपेक्षया द्रव्यत्वादेः+अधिकदेशवृत्तित्वात्+ व्यापकत्वात् परत्वं, सत्तापेक्षया+अल्पदेशवृत्तित्वात्+ व्याप्यत्वात्+अपरत्वम्। तथा च धर्मद्वयसमावेशात्+उभयम्+अविरुद्धम्॥ 8।। 9 ॥

	द्रव्य-गुण-कर्म-निरूपणानन्तरम्+ द्रव्य-गुण-कर्मवृत्तित्वात् सामान्यम्+ प्रशस्तपादोक्तमनुस्मरन् विभजते--सामान्यम्+ द्विविधम्+इति। अत्र च लक्षणाभिधानात् पूर्वम्+ विभागस्या+अभिधानाल्लक्षण-विभागयोः पौर्वापर्यम्+ कार्यकारणभावः+ वा नास्ति+इति सूचितम्। यद्वा---सामान्यपदनिर्वचनम्+एव सामान्यलक्षणम्। तत्+च सामान्यपदेन+एव सूचितम्। तथा हि---समानानाम्+ परस्पर-विलक्षणत्वे सति+एकधर्मवताम्+ भावः स्वाभाविकः+अनागन्तुकः+ धर्मः सामान्यम्+इति सामान्यपदनिर्वचनम्। तत्र धर्मवाचकात्+ यण्-प्रत्ययान्नित्यस्य समानपदजविवरणात्+अनेकवृत्तीत्यस्य च लाभः+तेन नित्यत्वे सति+अनेकव्यक्तिवृत्तित्वम्+इति सामान्यलक्।णम्+ लभ्यते। तथा च सामान्य पदात्+एव सामान्यलक्।णलाभात्+न न्यूनत्वम्+इति भावः। तल्लक्षणम्+ सामान्य लक्षणम्। तत्+च नित्यत्वे सत्यनेकव्यक्तिवृत्तित्वम्+इति काश्यपाः, नित्यत्वे सत्येकत्वे सत्यनेकवृत्तित्वम्+इति प्रशस्तपादाचार्याः किरणावलीकाराः+च, नित्यत्वे सति+एकत्वे सति+अनेकसमवेतत्वम्+इति वल्लभाचार्याः, मनस्त्वात्मत्वातिरिक्त-नित्यमात्रसमवेतान्यत्वे सति समवेतत्वे सति सत्तानाश्रयत्वम्+इति शिवादित्यमिश्राः, अनुवृत्तप्रत्ययासाधारणकारणत्वम्+इति शङ्करमिश्राः प्राहुः। लक्षणलक्षणम्+ तु लक्ष्यतावच्छेदकसमनियतत्वम्, अव्याप्त्यतिव्याप्त्यसम्भवरूप-दोषत्रय-शून्यत्वे सति+असाधारणधर्मवत्त्वम्+ वा। अव्याप्तिः+च लक्ष्यैकदेशावृत्तित्वम्। अतः+ एव कपिलत्वम्+ न गोर्लक्षणम्। अतिव्याप्तिः+च लक्ष्यवृत्तित्वे सति+अलक्ष्यवृत्तित्वम्। अतः+ एव श्रृङ्गित्वम्+ न गोर्लक्षणम्। असम्भवः+च लक्ष्यमात्रावृत्तित्वम्। अतः+ एव+एकशफत्वम्+ न गोर्लक्षणम्। लक्षण-प्रयोजनंतु+इतरभेदज्ञानम्+ व्यवहारः+ वा। तथा च+उक्तं---"व्यावृत्तिर्व्यवहारः+ वा लक्षणस्य प्रयोजनम्+इ"ति। तथा हि---सामान्यम्+ सामान्येतरभिन्नं, सामान्यम्+इति व्यवहारः+-विषयः+ वा, नित्यत्वे सति+अनेकसमवेतत्वात्+; यत्+न सामान्येतरभिन्नं, तन्न नित्यत्वे सति+अनेकसमवेतत्ववत्, यथा द्रव्यम्+इति। एवम्+ लक्षणान्तरे+अपि+ऊह्यम्। मानमनोहरोक्तम्+ सामान्यलक्षणम्+आह---नित्यत्व इत्यादि। नित्यत्वञ्च ध्वंसाप्रतियोगित्वे सति प्रागभावाप्रतियोगित्वम् । सति+अनेत*भागस्य फलम्+आह---अनेक-समवेतत्वम्+इति। एकेन+एव नित्यत्वघटकध्वंसाप्रतियोगित्वविशेषणेन प्रागभावाप्रतियोगित्वविशेषणेन वा संयोगे+अतिव्याप्तिः+-वारणसम्भवे+अपि यत्+ गुरुभूतम्+ ध्वंसप्रागभावाप्रतियोगित्वरूपम्+ नित्यत्वम्+उपन्यस्तम्, तत्+ विनिगमनाविरहेण ध्वंसाप्रतियोगित्वे सति+अनेकसमवेतत्वं, प्रागभावाप्रतियोगित्वे सति+अनकसमवेतत्वम्+ वा+इति सामान्यलक्षणद्वये तात्पर्यसूचनायेति बोध्यम्॥ 

	न च+एवम्+ सामान्यलक्षणस्य नित्यसंयोगेतिव्याप्तिः+इति वाच्यम्। संयोगव्यापिकाया युतसिद्धेः+आकाशादौ+अभावेन तस्या+अप्रामाणिकत्वात्। आकाशम्+आत्मसंयोगि संयोगित्वात्, घटवदिति+अनुमानम्+ प्रमाणम्+इति चेत्। न। संयोगित्वहेतोः+अप्रयोजकत्वात्, मूर्त्तत्वादेः+उपाधित्वेन सः+उपाधिकत्वात्, आकाशम्+आत्मनिष्ठात्यन्ताभावाप्रतियोगिसंयोगानधिकरणम्+ क्रियानधिकरणत्वात्, रूपवदिति सत्प्रतिपक्षितत्वात्, तुल्ययुक्त्या नित्यविभागसिद्ध्यापत्तेः+च। तस्मात्+न+अस्ति नित्यसंयोगः। 
	
	ननु+आकाशत्वादौ सामान्यलक्षणस्य+अव्याप्तिः+तस्या+अनेकसमवेतत्व+अभावादिति+आशङ्क्य तस्यालक्ष्यत्वेन न+व्याप्तिः+इत्याह---एकव्यक्तिमात्र+इति। तथा च नानाघटादिव्यक्तिषु घटः+अयम्+ घटः+अयम्+इत्यादि+एकधर्मप्रकारक-बुद्ध्युपपत्तये हि घटत्वादिजातिः कल्प्यते। एकव्यक्तौ तु तथाप्रत्ययोः+ न+अस्ति। तस्मात्+जातिकल्पिकाया अनुगतधियः+अभावात्+एकव्यक्तिकत्वरूपस्य च जातिबाधकस्य सत्त्वादाकाशत्वादिकम्+ न जातिः+इति भावः। एकव्यक्तिकत्वादीनाम्+ जातिबाधकत्वे द्रव्यकिरणावलीसम्मतिम्+आह---तथा च+उक्तम+इति। उदयनाचार्यैः+इति शेषः। व्यक्तेः+अभेदः+ एकव्यक्तिकत्वम्+एकाश्रयकत्वरूपमाकाशत्वादेः+जातित्वे बाधकम्। आश्रये एकत्वम्+च स्वसजातीये-द्वितीय-राहित्‌यम्। आकाशत्वस्य+अद्वितीयाकाशवृत्तित्वेन न जातित्वम्। एवम्+ कालत्वादीनाम्+ बोध्यम्। न च+एवम्+ सति कथम्+आकाशपदात्+ विशिष्टोपस्थितिः+इति वाच्यम्। आकाशपदात्+ विशिष्टोपस्थितेः+अनभ्युपगमात्, अभ्युपगमे वा शब्दाश्रयत्वादिकम्+आदाय+अपि+उपपत्तेः। गवादौ+अपि+एवम+एव+अस्ति+इति चेत्। न । बहूनाम्+ गवाम्+एकम्+ गोत्वधर्मम्+अन्तरेण+अनुपस्थितेः+तदवच्छेदकधर्मान्तर्भावेण+एव शक्तिकल्पनात्+इह तु न तथेति विशेषात्। तुल्यत्वम्+ स्वभिन्नजाति-समनियतत्वम्+ कम्बुग्रीवादिमत्त्वस्य जातित्वे बाधकम्। समनियतत्वञ्च व्यापत्वेसति व्यापकत्वम्। कम्बुग्रीवादिमत्त्वस्य स्वभिन्नघटत्वजातिः+-समनियतत्वात्+न जातित्वम्। एवम्+ सा*स्नादिमत्त्वादौ+अपि बोध्यम्। न च+एवम्+ घटत्वस्य+अपि जातित्वम्+ न स्यात्+इति वाच्यम्। तस्य सिद्धजातिभावस्य कम्बुग्रीवादिमत्त्वेन समनियतत्वे+अपि स्वभिन्नजातिः+ समनित्यत्वाभावात्, कम्बुग्रीवादिमत्त्वस्या+अजातित्वात्। न च+एवम्+ तुल्यव्यक्तिकयोः+घटत्व-कलशत्वयोः+बुद्धित्व-ज्ञानत्वयोः+वा भेदः स्यात्+इति वाच्यम्। भेदकप्रमाण+अभावात्। तथा हि---आक्षेपकप्रतिक्षेपकत्वाभ्याम्+ सामान्ये भिद्येते, यथा वृक्षत्व-शिंशपात्वे। वृक्षत्वेन हि पनसाद्याक्षिप्तम्+ शिंशापात्वेन प्रतिक्षिप्यते। परस्पराक्षिप्त-प्रतिक्षेपकत्वम्+ वा यथा गोत्वाश्वत्वयोः। गोत्वेनाक्षिप्ताः शवलादयः+अश्वत्वेन प्रतिक्षिप्यन्ते, अश्वत्वेनाक्षिप्ता आजानेयादयः+ गोत्वेन प्रतिक्षिप्यन्ते। न च+एवम्+ घटत्व-कलशत्वयोः+बुद्धित्व-ज्ञानत्वयोः+वा सामान्यविशेषभावः परस्पर-विरोधः+ वा। तस्मात्+न घटत्व-कलशत्वयोः+बुद्धित्वज्ञानत्वयोः+वा भेदः। सङ्करः+च परस्परात्यन्ताभावसामानाधिकरण्ये सति परस्परसामानाधिकरण्यम्। स च  भूतत्वादेः+जातित्वे बाधकः। भूतत्वम्+ हि मूर्त्तत्वाभाववति+अमूर्त्ते नभसि मूर्त्तत्वम्+च भूतत्वाभाववति+अभूते मनसि वर्त्तमानम्+ पृथिव्यादिचतुष्टये सङ्कीर्णमेव+इति न तयोः+जातित्वमम्+इति। 

	ननु साङ्कर्यस्य जातिबाधकत्वानङ्गीकारे का क्षतिः+इति चेत्+न, परस्पर-व्याप्यव्यापकभावानापन्नयोः+जात्योः+एकत्र समावेशे गोत्वाश्वत्वयोः+अपि+एकत्र समावेशप्रसङ्गेन गवाश्वाकारः+-करणम्बितकार्योपलम्भप्रसङ्गात्। न च तथा+अस्ति, तस्मात्+न समावेश्यः+तथा च मिश्रिताकारवस्तूपलम्भापत्तिः+तादृशयोः+धर्मयोः+जातित्वे बाधिका। अतः+ एव गुणगतजातौ+अपि सङ्करः+ दोषः+ एव, तदतज्जातीययोः+विरोधस्य समानत्वात्। उपाधित्वे+अपि साङ्कर्यदोषः+तदवस्थ एवेति चेत्+न, परिच्छिन्नपरिमाणवत्त्वरूपस्य मूर्त्तत्वस्य बहिरिन्द्रियग्राह्यविशेषगुणवत्त्वरूपस्य च भूतत्वस्य नानात्वात् तयोः+एकत्र साङ्कर्यायोगात्। न च+एवम्+एकतरस्य जातित्वमस्तु+इति चेत्। न। विनिगमनाविरहात् तत्साधकप्रमाणाभावात्+च। नव्याः+तु साङ्कर्यम्+ न जातिबाधकम्+इति+आहुः। 

	अनवस्था तु सत्तायाः सत्तावत्त्वे जातेः+जातिमत्त्वे वा बाधिका। यद्यपि निखिलजातौ+एकजात्यन्तराङ्गीकारे+अपि तज्जातौ न जात्यन्तरम्, एकाश्रयकत्वात्, तथापि निखिलजातिषु जात्यन्तरं, तज्जात्यन्तरे तदाश्रयनिखिल-जातिषु च पुनर्जात्यन्तरमेवमग्रे+अपि+इति+अनवस्था+इति भावः। सामान्यम्+ यदि द्रव्यकर्मभिन्नम्+ सद् जातिमत् स्यात्+ गुणः स्यात्+इति सामान्यरूपाव्यवस्थैवा+अनवस्थेति प्रकाशकृतः। रूपहानिः---रूपस्य स्वतोव्यावर्त्तकत्वस्य स्वेन रूपेण भेदानुमापकत्वस्य हानिः+विशेषस्य जातिमत्त्वे बाधिका। विशेषे विशेषत्वजातिस्वीकारे तथैव जात्या भेदानुमापकत्वम्+ वाच्यम्, सामान्य+आश्रयस्य सामान्यरूपेण+एव भेदानुमापकत्वात्। तथा च विशेषत्वेन रूपेण विशेषाणाम्+ भेदानुमापकत्वे विशेषाणाम्+ स्वतोव्यावर्तकत्वभङ्गः, विशेषान्तरवति परमाण्वनतरे हेतोः+व्यभिचारः+च, विशेषत्वावच्छिन्नस्य विशेषस्य हेतोः साध्यभावस्य च भेदाभावस्य तत्र सत्त्वात्। परमाणुगतैकत्वेन तत्तद्व्यक्तित्वेन+एव वा परमाण्वन्तरभेदसाधनसम्भवे विशेषस्य वैयर्थ्यप्रसङ्गः+च। यद्वा---रूपस्य विशेषस्वरूपस्य हानिः+विशेषस्य जातिमत्त्वे बाधिका। तथा च विशेषः+ यदि द्रव्य-कर्मान्यत्वे सति जातिमान् स्यात्+, गुणः स्यात्; गुणत्वापत्तौ च स्वरूपम+एव हीयेत, गुणपदार्थान्तर्भावात्। तथा च व्यावृत्तिधीहेतुः+न स्यात्। तस्मात्+ विशेषत्वम्+ न जातिः। असम्बन्धः---प्रतियोगितानुयोगितान्यतरसम्बन्धेन समवायाभावः समवायाभावयोः+जातिमत्त्वे बाधकः। तथा च+उक्तान्यतरसम्बन्धेन समवाये+अभावे च समवायाभावात् समवायत्वमभावत्वम्+च न जातिः+इति भावः। 

	ननु+अतः+व्यावृत्तिः+एव सामान्यम्। तथा च गवि यदगो-व्यावृत्तिः+तत्+एव गोत्वसामान्यम्, एवम्+पटव्यावृत्तिः+एव पटत्वसामान्यम्। भवति हि पटः+अयमित्यस्य विकल्पप्रत्ययस्यापटव्यावृत्तः+अयम्+इति विषयः+तथा च भावभूतम्+ सामान्यम*लीकम्+इति चेत्। न। पदादौ व्यावृत्तिसाधकस्य व्यावर्त्तकधर्मस्या+असत्त्वे व्यावृत्तेः+अपि+असत्त्वेन तद्बुद्ध्यनुत्पादात्, विधिरूपतया+अनुभूयमानस्य गोत्वादेः+निषेधरूपत्वे प्रमाणाभावात्+च। ननु+उत्पन्ने गोपिण्डेव्यभिचारि कथम्+ गोत्वविशिष्टप्रतीतिः? न तावत् तत्र+एव गोत्वम्+उत्पन्नम्, जातेः+नित्यत्वाभ्युपगमात्। न+अपि+अन्यतः+तदागतम्, अद्रव्यत्वेन जातेः क्रियानुपपत्तेः। न+अपि तत्र+एव+आसीत्, तस्य देशस्य+अपि गोव्यवहारापत्तेः। न+अपि+अंशतः+तत्र+आयाति, निरवयवत्वात्। न+अपि पूर्वपिण्डम्+ परित्यज्य तत्रागतिः, पूर्वस्या+अगोत्वप्रसङ्गात्। तदुक्तम्+ धर्मकीर्त्तिना प्रमाणवार्त्तिके---न+आयातिः+ न च तत्र+आसीत्+न च+उत्पन्नम्+ न च+अंशवत्। जहाति पूर्वम्+ न+आधारमहः+ व्यसनसन्ततिः+इति चेत्। न। स्वरूपसम्बन्धेन तत्र+एवावस्थितम+एव गोत्वम्+उत्पन्नायाम्+ गवि समवायेन सम्बध्यते स्वव्यञ्जकैः+च गोपिण्डैः+अभिव्यज्यते। स्वविषयसर्वगतत्वपक्षे तु परमाण्वादिवत् स्वरूपेण+अवस्थितम्+एव गोत्वम्+उत्पन्नायाम्+ गवि समवायेन सम्बध्यते व्यञ्जकैः+च+अभिव्यज्यते इति+अभ्युपगमात्। तेन न सर्वदा गोत्वभानप्रसङ्गः। ननु प्रलये सर्वगोपिण्डानाम्+उच्छेदे गोत्वसामान्यम्+उच्छिद्येतेति चेत्। न। आश्रयनाशस्य तत्+नाशाप्रयोजकतया+आश्रयाशेषव्यक्तिनाशे+अपि स्वरूपसत्तायाः सद्भावनात्, तस्या नित्यत्वात्। 

	स्यादेतत्। सत् सदिति-प्रतीति-शब्दप्रयोगयोः+द्रव्य-गुण-कर्म-सामान्येषु+अविशेषेण विद्यमानत्वात्+अस्तु द्रव्यादिचतुष्टयवृत्तिः+ सत्तासामान्यम्+इति भट्टम्+अयम्+ निराकर्त्तुम्+आह---द्रव्यादित्रिकेति। सत्प्रत्ययानुगतस्य सर्वभावसाधारण्ये+अपि सामान्यादौ+उक्तबाधकात्+न सत्ताजातिस्वीकारः+ इत्यर्थः। कथम्+ तर्हि सामान्यादौ सत् सदिति प्रत्ययः? सत्तासम्बन्धात् परन्तु न समवायात् किन्तु सत्तैकार्थसमवायात्, गुणादिषु संख्यादिप्रत्ययवत्। अभावे+अपि तर्हि स्यात्+इति चेत्। न । तस्य सद्विरुद्धतया+एव प्रतीतेः। तथा च न्यायभाष्यं---"सत् सदिति गृह्यमाणम्+ यथाभूतमविपरीतम्+ तत्त्वम्+ भवति। 
असत्+च+असदिति गृह्यमाणम्+ यथाभूतम्+अविपरीतम्+ तत्त्वम्+ भवति+इ"ति। ननु+एतादृशसत्तायाः सद्भावे किम्+ प्रमाणम्+इति चेत्? परस्परभिन्नेषु द्रव्य-गुण-कर्मसु सत् सदिति प्रत्ययानुवृत्तेः+एकशब्दप्रवृत्तेः+च तत्र प्रमाणत्वात्। न च वस्तुस्वरूपम्+एव तद्बीजम्, तत्तत्स्वरूपाणाम्+ प्रतिव्यक्तिभिन्नत्वेना+अननुगमात्। एतेन प्रमाणसम्बन्धयोग्यत्वम्+ सत्त्वम्+इति प्राभाकरमतम्+ निरस्तम्, अतीतानागतयोः+अभावस्य च प्रामाणिकतया सदिति बुद्ध्यापत्तेः। पदार्थतत्त्वनिरूपणे दीधितिकृतः+तु---सत्सदिति प्रतीतिविषयः+ भावत्वम्+एव। अतः+ एव सामान्यादिषु+अपि सत्प्रत्ययः। न तु+अतिरिक्ता द्रव्यादित्रिकवर्त्तिनी सत्तेत्याहुः। सत्ताया परत्वम्+उपपादयति---सकलेति। तदपेक्षया सत्तापेक्षया। सा च सत्ता+अनुवृत्तेः+एव हेतुत्वात् सामान्यम्+एव न विशेषः, भावव्यक्तिमात्रव्यङ्ग्यतया तस्याः सर्वत्र+अभिव्यक्तेः+व्यावृत्त्यहेतुत्वात्। द्रव्यत्व-गुणत्वादिकम्+तु अनुवृत्तिव्यावृत्तित्वात् सामान्यम्+ विशेषः+च भवति। तथा हि द्रव्यत्वम्+ पृथिव्यप्तेजःप्रभृतिषु नवसु परस्परभिन्नेषु+अनुवृत्तिहेतुत्वात् सामान्यं, गुणकर्मभ्यः+ व्यावृत्तिहेतुत्वात्+ विशेषः। एवम्+ गुणत्वादौ+अपि बोध्यम्॥ 8 ।। 9॥





<1-10>
	
	व्यापकत्वात् परापि स्यात्+ व्याप्यत्वात्+अपरापि च। 
	अन्त्यः+ नित्यद्रव्यवृत्तिः+विशेषः परिकीर्त्तितः॥ 10 ॥



	विशेषम्+ निरूपयति---अन्त्यः+ इति। अन्ते+अवसाने वर्त्तत इति+अन्त्यः, यदपेक्षया विशेषः+ न+अस्ति+इति+अर्थः। घटादीनाम्+ द्व्यणुक-पर्यन्तानाम्+ तत्+तदवयवभेदात् परस्परम्+ भेदः, परमाणूनाम्+ परस्परम्+ भेदकः+ विशेषः+ एव। सः+ तु स्वतः+ एव व्यावृत्तः। तेन तत्र विशेषान्तरापेक्षा न+अस्ति+इति+अर्थः॥ 10 ॥

	सामान्यान्तान् समवायिनः+ निरूप्य समवायितया समवायात् पूर्वम्+ विशेषम्+ प्रशस्तपादोक्तम्+अनुस्मरन् निरूपयति---अन्त्यः+ इति। विशेषाणाम्+ स्थानम्+आह---नित्यद्रव्येति। किरणावल्युक्तमन्त्यपदविवरणम्+आह---अवसान इति। व्यावर्त्तकानाम्+अवसाने इति+अर्थः, व्यावर्त्तकान्तर-रहिते इति यावत्। अन्त्यपदस्य तात्पर्यार्थम्+आह---यदपेक्षया+इति। विशेषः+ व्यावर्त्तकः। यथा+एकजात्याश्रये गुण-कर्म-द्रव्यविशेषसंयोग+अवयवोपचयावयवविशेषादिना परस्परम्+ भेदधीः+तथा न विशेषाश्रये+अन्याधीना भेदधीः+इति+अर्थः। एतेन किरणावल्युक्तम्+ विशेषलक्षणम्+अपि सूचितम्। तल्लक्षणम्+ तु निःसामान्यत्वे सत्येकद्रव्यमात्रवृत्तित्वम्+इति। वल्लभाचार्यम्+अपि+एवम्+आहुः।  निःसामान्यत्वे सति नित्यद्रव्यवृत्तित्वम्+इति तु काश्यपाः, नित्यद्रव्यैकवृत्तित्वम्+इति कन्दलीकाराः, आत्मत्वमनः+तु+अतिरिक्तत्वे सति नित्यमात्रसमवेतत्वे सति सत्ताशून्यत्वम्+इति शिवादित्यमिश्राः, समवेतातीन्द्रियमात्रवृत्तिपदार्थविभाजकोपाधिमत्त्वम्+इति शङ्करमिश्राः प्राहुः। विशेषसाधकानुमाने व्याप्तिग्रहणार्थँ भाष्यम्+अनुस्मरन् दृष्टान्तरम्+ निरूपयति---घटादीनाम्+इति। दार्ष्टान्तिकम्+आह---परमाणूनाम्+इति। नित्यद्रव्याणाम्+उपलक्षणम्। तथा च योगिनाम्+ नित्येषु समानजाति-गुण-क्रियेषु परमाणुष्वाकाशकालदिगात्ममनःसु च येभ्यः+ निमित्तेभ्यः+ विलक्षणः+अयं, विलक्षणः+अयम्+इति व्यावृत्तधीः+देशकालव्यवहिते च परमाणौ सः+ एवा+अयम्+इति प्रत्यभिज्ञानम्+ च, ते+अन्त्याः स्वाश्रयविशेषकत्वात्+ विशेषाः। एतेन समानजातिगुणकर्माणः परमाणवः+अन्योन्यव्यावर्त्तकधर्मसम्बन्धिनः यथार्थव्यावृत्तज्ञानविषयत्वात्+ घटादिवत्+इति लीलावत्युक्तम्+ विशेषसाधकानुमानम्+ सूचितम्। ननु+एवम्+अनित्यद्रव्येषु नित्येषु च सामान्यादिषु विशेषा वर्त्तन्ताम्+इति चेत्। न। तेषु+आश्रयादेः+व्यावर्त्तकान्तरस्य सत्त्वात्। अस्तु तर्हि विशेषेषु+अपि परस्परम्+ व्यावृत्तिप्रतीतेः+अनुरोधात्+ व्यावर्त्तकान्तरम्, एवम्+ तत्र तत्रापि+अत्यनवस्था+इति चेत्, तत्र+आह---सः+ तु+इति। तथा च विशेषा धर्मिग्राहकमानात् परमाण्वोः+भेदः किञ्चित्+-प्रयोज्यः भेदत्वात् कपालभेदप्रयुक्त-घटभेदवत्+इति+अस्मात् परस्परम्+ स्वतोव्यावृत्ततया+एव सिद्धाः+ न व्यावर्त्तकान्तरम्+अपेक्षन्त इति+अर्थः। ननु+एवम्+ परमाण्वादयः+अपि स्वतोव्यावृत्ताः सन्तु, किम्+ विशेषकल्पनया+इति चेत्। न। अविशेषस्वरूपाणाम्+ व्यावर्त्तकान्तराधीनः+-व्यावृत्तधीविषयत्व-नियमात्, घटपटादौ तथादर्शनात्। न च+अन्योन्याभावात्+एव परमाणूनाम्+ भेदसिद्धौ किम्+ विशेषम्+इति वाच्यम्। अन्योन्याभावस्य वैधर्म्यानान्तरीयकत्वात्। अस्तु तर्हि पृथक्त्वम्+एव तथेति चेत्। न। पृथक्त्वस्य+अवधिः+-निरूप्यत्वादवध्यावधिभावस्य च वैधर्म्याधीनत्वात्। केचित् तु+ईश्वराकाशयोः+नित्यज्ञानशब्दाभ्याम्+ व्यावृत्तेः सम्भवात्+न तत्र विशेषः+ इति+आहुः। पदार्थतत्त्वनिरूपणकृतः+तु---विशेषे+अतिरिक्ते मानाभावः। येन+एव रूपेण विशेषाणाम्+ स्ववृत्तिधर्मम्+ विना व्यावृत्तत्वं, तेन+एव नित्यद्रव्याणाम्+अपि+इति+आहुः॥ 10 ॥


	


<1-11>

	घटादीनाम्+ कपालादौ द्रव्येषु गुणकर्मणोः। 	
	तेषु जातेः+च सम्बन्धः समवायः प्रकीर्त्तितः॥ 11 ॥



	समवायम्+ दर्शयति-----घटादीनाम्+इति। अवयवावयविनः+जातिव्यक्त्यः+गुणगुणिनोः क्रिया-क्रियावतः+नित्यद्रव्य-विशेषयः+च यः सम्बन्धः, स समवायः। समवायत्वम्+ नित्यसम्बन्धत्वम्। तत्र प्रमाणम्+तु----गुणक्रियादिविशिष्टबुद्धिर्विशेषणविशेष्य-सम्बन्धविषया विशिष्टबुद्धित्वात् दण्डी पुरुषः+ इति विशिष्ट-बुद्धिवत्+इति+अनुमानम्। एतेन संयोगादि-बाधात् समवायसिद्धिः। न च स्वरूपसम्बन्धेन सिद्धसाधनमर्थान्तरम्+ वा, अनन्तस्वरूपाणाम्+ सम्बन्धत्वकल्पने गौरवात्+। लाघवात्+एकसमवायसिद्धिः। न च समवायस्य+एकत्वे वायौ रूपवत्ताबुद्धिः+-प्रसङ्गः; तत्र रूपसमवायसत्त्वे+अपि रूपाभावात्। न च+एवम्+अभावस्य वैशिष्ट्यम्+ सम्बन्धान्तरम्+ सिध्येत्+इति वाच्यं, तस्य नित्यत्वे भूतले घटानयनानन्तरम्+अपि घटाभावबुद्धिप्रसङ्गात्+, घटाभावस्य तत्र सत्त्वात्, तस्य च नित्यत्वात्; अन्यथा देशान्तरे+अपि तत्प्रतीतिः+न स्यात्, वैशिष्ट्यस्य च तत्र सत्त्वात्। मम तु घटे पाकरक्ततादशायाम्+ श्यामरूपस्य नष्टत्वात्+न तद्वत्ताबुद्धिः। वैशिष्ट्यस्या+अनित्यत्वे तु+अनन्तवैशिष्ट्यकल्पने तत्र+एव गौरवम्। एवञ्च तत्+तत्कालीनम्+ तत्+तद्भूतलादिकम्+ तत्+तदभावानाम्+ समबन्धः॥ 11॥ 

	विशेषान्तान् समवायिनोः+ निरूप्य स्वतन्त्रम्+ समवायम्+ निरूपयन् समवायिनम्+ दर्शयति---घटादीनाम्+इति। घटादिपद-कपालादि-पदाभ्याम्+अवयवावयविनः+जातेः+च+इति चकारेण नित्यद्रव्य-विशेषयोः संग्रहस्तम्+एव प्रत्यक्षसूत्रीयः+-तात्पर्यटीकाम्+अनुस्मरन् दर्शयति---अवयवावयविनः+इति। एतेना+अयुतसिद्धानाम्+ समवाय इति दर्शितम्। तथा च+उक्तम्+ भाष्ये---"अयुतसिद्धानाम्+अधार्याधारभूतानाम्+ यः सम्बन्धः+ इह-प्रत्ययहेतुः सः+ समवायः+" इति। तत्र नित्ययोः+नित्यानित्ययोः+अनित्ययोः+च सम्बन्धिनः+अयुतसिद्धिः+एका न भवति+इति विभज्य वचनीया। तथा हि---कार्ययोः सम्बन्धिनोः सम्बन्धिभ्याम्+ पृथगाश्रयाश्रितत्वम्+ युत*--सिद्धिः+तदन्या तु+अयुतसिद्धिः। सा च सम्बन्धिभ्याम्+ पृथगाश्रयानाश्रितत्वरूपा। नित्ययोः+नित्यानित्ययोः+च सम्बन्धिनः+द्वयोः+अन्यतरस्य वा पृथग्गतिमत्त्वम्+ युतसिद्धिः+तदन्या तु+अयुतसिद्धिः। अयम्+ भावः---ययोः+द्वयोः पृथक्+आश्रयाश्रितत्वम्+ पृथगुपलब्धिः+वा न भवति, तौ द्वौ+अववयवावयविनौ गुण*-गुणिनौ क्रिया-क्रियावन्तौ नित्यद्रव्य-विशेषौ चा+अयुतसिद्धौ, तयोः सम्बन्धः समवायः+ इति। तल्लक्षणम्+ तु+अयुतसिद्धानाम्+इह-प्रत्ययहेतु-सम्बन्धत्वम्+इति काश्यपाः, अयुतसिद्धानामाधार्याधारभूतानाम्+इह--प्रत्ययहेतु-सम्बन्धत्वम्+इति प्रशस्तपादाचार्याः कन्दलीकाराः+च, नित्यसम्बन्धत्वम्+इति किरणावलीकाराः, लीलावतीकाराः+च, भावत्वे सति नित्यसम्बन्धत्वम्+इति शिवादित्यमिश्राः, असमवेतभावसम्बन्धत्वम्+इति शङ्करमिश्राः प्राहुः। तत्र किरणावल्याद्युक्तम्+ समवायलक्षणम्+आह---नित्यसम्बन्धत्वम्+इति। नित्यत्वे सति सम्बन्धत्वम्+इति+अर्थः। संयोगे+इतिव्याप्तिवारणाय सत्यन्तम्। परमाण्वादौ+अतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यम्। गगने रूपाभावः+ इत्यादौ नित्यद्वयसम्बन्धिकविशेषणविशेष्यभावसम्बन्धे+अतिव्याप्तिवारणाय सम्बन्धिभिन्नत्वे सति+इति विशेषणम्+ देयम्। तथा च सम्बन्धि-भिन्नत्वे-सति नित्यत्वे सति सम्बन्धत्वम्+ समवायत्वम्+इति समवायलक्षणनिष्कर्षः। ननु समवायस्या+अप्रमाणिकतया तल्लक्षणकथनमसङ्गतम्+इति+अतः+ आह---तत्र+इति। समवाये इत्यर्थः। यद्यपि न्यायनये समवायः प्रत्यक्षसिद्धः, शुक्लः+ घटः+ इत्यादिषु संसर्गतया तस्य प्रत्यक्षज्ञानविषयत्वात्, तथापि विप्रतिपन्नान् भाट्टादीन् प्रति प्रथमतः स्वरूपाद्यतिरिक्ततया प्रतिपादयितुम्+अशक्यः+ इति समवायसाधकम्+ चिन्तामण्युक्तम्+अनुमानम्+आह---गुणक्रियात्+इति। 

	आदिपदेन जातेः संग्रहः। पक्षस्त्वत्र "नीलः+ घटः" इति गुणविशिष्टबुद्धिः+-"गतिमान् देवदत्तः+" इति क्रियाविशिष्टबुद्धिः+ "गोत्ववान् गौः+"इति जातिविशिष्टबुद्धिः+वा। विशिष्टबुद्धिः+च विशेषण-प्रतियोगिक-संसर्गविषयिणी बुद्धिः। तत्र नीलः+ घटः+ इत्यादिविशिष्टबुद्धौ घटादिः+विशेष्यतया नीलादिः+चविशेषणतया सम्बन्धः+चसंसर्गतया भासते। साध्यम्+आह---विशेषणेत्यादि। साध्यम्+च+अत्र विशेष्यविशेषण-समबन्धः+-विषयत्वम्। हेतुम्+आह---विशिष्टबुद्धित्वात्+इति। व्याप्तिग्रहणस्थानम्+ दृष्टान्तम्+आह---दण्डि+इति। या या विशिष्टबुद्धिः, सा विशेष्यविशेषणसम्बन्धविषयेति व्याप्तेः+आकारः। एतेना+अनुमानेन। ननु+अस्तु गुण-गुणिनोः संयोगः+ इति+अतः+ आह---संयोगादिबाधात्+इति। आदिपदेन तादात्म्यादेः संग्रहः। तथा च द्रव्ययोः+एव संयोगः+ इति नियमात्+ गुण-गुणिनः+न संयोगः। न+अपि तादात्म्यम्, द्वयोः+भिन्नत्वादित्यादि-बाधकज्ञान-सहकृतादुक्तानुमानात् समवायः सिध्यति+इति भावः। ननु+एतत्+अनुमानम्+ विशेषणविशेष्ययोः सम्बन्धमात्रम्+ साधयति न समवायम्। तथा च सिद्धस्य स्वरूपः+-सम्बन्धस्य साधनात् सिद्धसाधनम्, समवायसाधने प्रवृत्तस्या+अनुमानस्य स्वरूपम्+आदाय पर्यवसानात्+अर्थान्तरतेत्याशङ्क्य निरस्यति---न च+इति। ननु+अस्तु सिद्धसाधनम्+ का क्षतिः+इति चेत्। न। सिद्धसाधनस्य व्याप्तिविघटकत्वाभावे+अपि सिद्ध्यभावरूपपक्षता-विघटकत्वेना+अनुमिति-विरोधित्वात्। तन्निरासहेतुम्+आह---अनन्त+इति। प्रतियोग्यनुयोगिनामानन्त्येन प्रतियोग्यनुयोग्यात्मकानाम्+ स्वरूपाणामानन्त्यम्+इति गौरवम्+एव+अनन्तस्वरूपाणाम्+ सम्बन्धत्वकल्पने बाधकम्। ननु तथापि समवायस्य+एकत्वे किम्+ मानम्+अतः+ आह---लाघवात्+इति। तथा च लाघवतर्कसहकृतात्+उक्तात्+अनुमानात्+ईश्वरीयकृतौ+एवेकत्वम्+इव सम्बन्धस्य+एकत्वम्+ नित्यत्वम्+च सिध्यति+इति भावः। 

	ननु कथम्+ समवायस्य+एकत्वम्, रूपसमवायः+ रससमवाय इत्यादि-भेदप्रतीतेः+इति चेत्। न। तत्प्रतीतेः+निरूपक-भेदमात्रनिबन्धनत्वात्, अन्यथा शावलेय-धावलेयादि-व्यक्तिभेदात्+ गोत्वादिकम्+अपि भिद्येत। तस्मात्+एकः समवायः। ननु तथापि+असम्बद्धस्य सम्बन्धत्वानुपपत्तेः समवायस्य समवायान्तरेण वृत्तिः+वक्तव्या। तथा च समवायः+ नानेति चेत्। न। तस्य स्वतन्त्रतया समवायान्तरेण वृत्त्यनभ्युपगमात्। तथा च न्यायवार्त्तिकं---"धर्माः+ अपि त्रिविधाः+ भवन्ति विधीयमानाः प्रतिषिध्यमानाः स्वतन्त्रः+च+इति। तत्र विधीयमानः+ धर्मः पृथिव्याम्+ गन्धवत्त्वं, प्रतिषिध्यमानः+अपृथिव्याम्+ गन्धवत्त्वं, स्वतन्त्रः+च समवायिनाम्+ समवायः+" इति। यदि पुनः+आश्रितः समवायः स्यात्, अनवस्था स्यात्, कार्यम्+च+अनाधारम्+ स्यात्। पूर्वम्+ तावत् काय*मात्मानम्+ लभते, पश्चात् कारणेषु समवायेन वर्त्तत इति प्राग्वृत्तेः+अनाश्रितम्+ कार्यम्। तस्मात्+अनाश्रितः समवायः। ननु+अनाश्रितत्वे+अपि तस्य नित्यत्वम्+ कथं, सम्बन्धिनः+अनित्यत्वात्। न हि सम्बन्धिनः+विनाशे सम्बन्धः+ नित्यः+ भवितुम्+अर्हति+इति चेत्। न। तस्य स्वतन्त्रत्वात्, समवायख्यातिनिमित्तानाम्+ निवृत्त्या समवायख्यातिः+निवर्त्तते, न समवायः+ नित्यत्वादिति+अभ्युपगमात्। तस्मात् सम्बन्धिनः+अरनित्यत्वे+अपि समवायस्य ना+अनित्यता। 
	
	ननु+एकः+चेत् समवायः+तदा द्रव्यत्व-कर्मत्वादीनाम्+एकत्र समावेशप्रसङ्गः, द्रव्यत्वसमवायस्य द्रव्य इव कर्मादौ+अपि *सत्तात्, तथा वायौ रूपवत्ताबुद्धेः प्रमात्व*वप्रसङ्गः, रूपसमवाय-स्पर्शसमवाययोः+ऐक्यात्, वायौ स्पर्शसमवायसत्त्वेन रूपसमवायस्य+अपि सत्त्वात्, सम्बन्धसत्त्वे सम्बन्धिसत्तावश्य*म्भावादित्याशङ्काम्+ चिन्तामणेः  समवायवादम्+अनुस्मरन् परिहरति---न च+इति। रूपवत्ताबुद्धिप्रसङ्गः+ रूपवत्ताबुद्धेः प्रमात्वप्रसङ्गः। यथाश्रुते तु भ्रान्तानाम्+ रूपवत्ताप्रतीतेः सम्भवात्+आपत्तिः+असङ्गता स्यात्। परिहारहेतुम्+आह---तत्र+इति। वायौ+इत्यर्थः। रूपसमवायसत्त्वे+अपीत्यपिना रूपसमवायोः+ न+अस्ति+इति सूच्यते। रूपाभावात्+इति। रूपसमवायाभावेन रूपाभावात्+इति+अर्थः। अयम्+ भावः---एकः+ एव समवायः+ द्रव्ये द्रव्यत्वम्+ रूपम्+ च समवयन् द्रव्यत्व-समवायः+ इति रूपमसमवायः+ इति च+आख्यायते। एवम्+ गुणसमवायादौ+अपि बोध्यम्। तथा च वायौ रूपसमवायन् कथम्+ नाम सः+ रूपसमवायः स्यात्? रूपसमवायाभावात्+च कथम्+ रूपप्रतीति? तथा च+उक्तम्+ श्रीधराचार्यैः---"न समवायसद्भावमात्रेण द्रव्यत्वं, किन्तु द्रव्यत्व-समवायात्+ द्रव्यत्वं, द्रव्यत्वसमवायः+च द्रव्यः+ एव, न गुणः+-कर्म-*स्वि"ति। तथा च वायौ रूपव्यञ्जकाभावात्+रूपानुत्पत्तेः रूपसमवायाभावात्+न रूपवत्ताप्रसङ्गः+ न+अपि तद्बुद्धेः प्रमात्वप्रसङ्गः+च। ननु यथा नीलः+ घटः+ गतिमान् देवदत्तः+ इत्यादिविशिष्टप्रतीतेः+विषयतयैकः समवायः सिध्यति। 
तथा घटाभाववत्+ भूतलम्+इत्यादिविशिष्टप्रतीत्या भूतलादौ+अपि+अभावस्य वैशिष्ट्यम्+अस्तु सम्बन्धान्तरं; स्वीकृतम्+ च तन्महार्णवकारैः+इति शङ्काम्+ निराकर्त्तुम्+ चिन्तामणेः समवायवादम्+अनुस्मरन्+आह---न च+इति। एवम् लाघवात्+ विशिष्टबुद्धित्वहेतुना+अनुगतैकसम्बन्धः+-स्वीकारे। निराकरण-हेतुम्+आह--तस्येति। वैशिष्ट्यस्य+इत्यर्थः। ननु वैशिष्ट्यस्य नित्यत्वात् तत्र सत्त्वे+अपि घटानयनदशायाम्+ घटाभावस्य विनाशात्+न घटाभावबुद्धिरतः+ आह---घटाभावस्य+इति। तत्र घटवति भूतले। तस्य घटाभावस्य। अन्यथा घटाभावस्या+अनित्यत्वे। देशान्तरे घटशून्यदेशे। न स्यात्+इति। यः+ एव घटाभावः+ भूतले वर्त्तते, सः+ एव देशान्तरे+अपि, तथाच घटानयनेन भूतलवृत्ति-घटाभावस्य नाशे देशान्तरे+अपि नाशात् तत्प्रतीतिः+न स्यात्, अस्ति च देशान्तरे+अपि तत्प्रतीतिः+तस्मात्+ घटाभावः+ नित्यः+ मन्तव्यः+ इति भावः। ननु घटाभावसत्त्वे+अपि वैशिष्ट्यस्य तत्राभावान्नाभावः+-प्रतीतिरतिः+ चेत्, तत्राह----वैशिष्ट्यस्य+इति। तव मते घटानयनात् प्राग् घटाभावव+त् भूतलम्+इत्यादि-प्रतीत्या सिद्धस्य वैशिष्ट्यस्य नित्यत्वाभ्युपगमात्+ घटानयने+अपि तत्र तस्य सत्त्वम्+ स्वीकार्यमन्यथा तस्या+अनित्यत्वप्रसङ्गः+ इति भावः। ननु घटानयनानन्तरम्+ सः+ घटः+ एव तत्र तदभावधी-प्रतिबन्धकः+ इति चेत्। न। प्रतिबन्धकाभावात्मक-घटाभावस्य तत्र सत्त्वात्। ननु+एषः प्रसङ्गः समवायैकत्ववादिनाम्+ मते+अपि समानः, पाकरक्ते+अपि घटे श्यामरूपसमवायसत्त्वात् श्यामरूपवत्ताधियः प्रमात्वप्रसङ्गस्य+अविशेषात्+अतः+ आह---मम तु+इति। 
समवायैकत्ववादिनः+तु+इत्यर्थः। न तद्वत्ताबुद्धिः+इति। पाकरक्ते घटे रक्तसमवायसत्त्वे+अपि श्यामरूपस्य नष्टत्वात् श्यामरूपविशिष्टधी-प्रयोजकस्य श्यामरूपसमवायस्य तत्राभावात्+न श्यामरूपवत्ताधीः+इति भावः। वैशिष्ट्यस्य+अनित्यत्वपक्षे दूषणम्+आह----वैशिष्ट्यस्य+इति। पदार्थतत्त्वनिरूपणे दीधितिकृतः+तु वैशिष्ट्यम्+ पदार्थान्तरम्+एवेति+आहुः। ननु तव मते+अपि घटानयनेन घटवति भूतले घटाभावबुद्धिः स्यात्+, घटाभावस्य तत्सम्बन्धस्य च भूतलस्वरूपस्य तत्र सत्त्वात्+अतः आह---एवम्+ च+इति। वैशिष्ट्यस्य+अतिरिक्तत्वानभ्युपगमे च+इत्यर्थः। तत्+तत्कालीनम्+ --- घटाभाववत्+ भूतलम्+इति प्रमाज्ञानकालीनम्। तत्द्भूतलादिकम्+ यस्मिन् काले यादृश-भूतले घटाभावबुद्धिः+तत्कालविशिष्टतद्भूतलादिकम्। तत्+तदभावानाम्+इति। यस्य यस्या+अभावस्य बुद्धिः+तस्य तस्य+अभावस्य सम्बन्धः+ इत्यर्थः। तथा च न स्वरूपमात्रम्+ सम्बन्धः किन्तु स्वरूपविशेषः। तादृश-स्वरूप-विशेषस्य तत्र+अभावात्+न घटाभावबोधः+ इति भावः॥ 11॥

 


<1-12>

	अभावः+तु द्विधा संसर्गान्योन्याभावभेदतः। 
	प्रागभावः+तथा ध्वंसः+अपि+अत्यन्ताभावः+ एव च॥ 12 ॥



	अभावम्+ विभजते---अभावः+तु+इति। अभावत्वम्+ द्रव्यादिषट्कान्योन्याभाववत्त्वम्। संसर्गेति। संसर्गाभावान्योन्याभावभेदात्+इति+अर्थः। अन्योन्याभावस्य+एकविधत्वात् तद्विभागाभावात् संसर्गाभावम्+ विभजते---प्रागभावः+ इति। संसर्गाभावत्वम्+अन्योन्याभावभिन्नाभावत्वम्। अन्योन्याभावत्वम्+ तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावत्वम्। विनाश्यभावत्वम्+ प्रागभावत्वम्। जन्या+अभावत्वम्+ ध्वंसत्वम्। नित्यसंसर्गाभावत्वम् अत्यन्ताभावत्वम्। यत्र तु भूतलादौ घटादिकम्+अपसारितम्+ पुनः+आनीतम्+च, तत्र घटकालस्य सम्बन्धाघटकत्वात्+अत्यन्ताभावस्य नित्यत्वे+अपि घटकाले न घटात्यन्ताभावबुद्धिः। तत्र+उत्पादविनाशशाली चतुर्थः+अयमभावः+ इति केचित्। अत्र ध्वंसः+-प्रागभावाधिकरणे नात्यन्ताभावः+ इति प्राचाम्+ मतम्। श्यामघटे रक्तः+ न+अस्ति, रक्तघटे श्यामृ+ न+अस्ति+इति धीः+च प्रागभावम्+ ध्वंसम्+च+अवगाहते, न तु तत्+अत्यन्ताभावं, तयोः+विरोधात्। नव्याः+तु---तत्र विरोधे मानाभावात् ध्वंसादिकालावच्छेदेन+अपि+अत्यन्ताभावः+ वर्त्तत इति+आहुः। 

	नन्वस्तु+अभावानाम्+अधिकरणात्मकत्वम्+ लाघवात्+इति चेत् न, अनन्ताधिकरणात्मकत्वकल्पनापेक्षया+अतिरिक्तकल्पनाया एव लघीयस्त्वात्। एवम्+च+आधाराधेयभावः+अपि+उपपद्यते। एवम्+च तत्तच्छब्दगन्धरसाद्यभावानाम्+ प्रत्यक्षत्वम+उपपद्यते; अन्यथा तत्+तदधिकरणानाम्+ तत्+तदिन्द्रियाग्राह्यत्वात् प्रत्यक्षत्वम्+ न स्यात्। एतेन ज्ञानविशेषकालविशेषाद्यात्मकत्वमभावस्य+इति प्रत्युक्तम्, अप्रत्यक्षत्व+आपत्तेः॥ 12 ॥

	भावनिरूपणानन्तरम्+ भावपरतन्त्रम्+अभावम्+ किरणावलीम्+अनुस्मरन् विभजते---अभावः+तु+इति। अभावः षड्विधः+ इति प्राचीनमतम्+ निराकर्तुम्+आह---द्विधा+इति। अभावलक्षणम्+आह---द्रव्यादीति। द्रव्यत्व-गुणत्वाद्यवच्छिन्न-प्रतियोगिताक-भेदषट्कवत्त्वम्+ तदर्थः+तेन द्रव्ये गुणत्वाद्यवच्छिन्न-प्रतियोगिताक-भेदसत्त्वे+अपि द्रव्यत्व+अवच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदाभावात्+न+अतिव्याप्तिः। भावभिन्नत्वम्+अभावत्वम्+इति महादेवः। अभावत्वम्+अखण्डोपाधिः+अतिरिक्तः पदार्थः+ इति+आत्मतत्त्वविवेके दीधितिकृतः+तेन न+अन्योन्याश्रयादिः+इति मन्तव्यम्। संसर्गाभावस्य लक्षणम्+आह--अन्योन्येति। अन्योन्याभावे+अतिव्याप्तिवारणाय---भिन्नान्तम्+ विशेषणम्। घटादिभावपदार्थे+अतिव्याप्तिवारणाय----विशेष्यम्। अन्योन्याभावलक्षणम्+आह---तादात्म्येति। तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्ना प्रतियोगिता यस्या+अभावस्य तत्त्वम्। तेन+अन्योन्याभावः+-प्रतियोगिनः+तादात्म्येन प्रतिषेधः। अयम्+ भावः--यस्य+अभावः, सः+ तस्य+अभावस्य प्रतियोगी। तन्निष्ठा प्रतियोगिता च धर्मसम्बन्धाभ्याम्+अवच्छिद्यत इति+उत्सर्गः। ध्वंस-प्रागभावयोः प्रतियोगिता तु न+एव सम्बन्धावच्छिन्नेति विशेषः। अभावबुद्धौ प्रतियोग्यंशे प्रकारीभूतधर्मस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वम्+इति+उत्सर्गः+तेन+अभावबुद्धौ प्रतियोगी येन प्रकारेण भासते, सः+ प्रकारीभूतः+ धर्मः प्रतियोगितावच्छेदकः+ इति येन च सम्बन्धेन प्रतियोगी निषिध्यते, सः+ प्रतियोगितावच्छेदकः सम्बन्धः+ इति च+उच्यते। घटः+ न पटः+ इत्यादौ घटः+तादात्म्येन पटः+ न भवति+इति घटे तादात्म्येन पटनिषेधः+तथा च+अन्योन्य+अभावीय-प्रतियोगिता तादात्म्येन+एव+अवच्छिन्नेति। किरणावलीकृतः+तु तदात्म्यतया बुद्ध्या प्रसञ्जितस्य निषेधः+ इत्याहुः। प्रागभावलक्षणम्+आह---विनाशीति। ध्वंसे+अतिव्याप्तिवारणाय---विशेषणम्। घटादौ+अवतिव्याप्तिः+-वारणाय---विशेष्यम्। 

	ननु प्रागभावसिद्धौ किम्+ मानम्, भूतले घटः, कपाले न घटः+ इति प्रतीत्योः+अविशेषात्+अत्यन्ताभावेन+एव+उपपत्तेः+इति चेत्। न। घटः  भविष्यति+इति प्रतीतेः+तत्र मानत्वात्। न च+अस्याः प्रतीतेः+भविष्यत्त्वविषयत्वात् कथम्+ प्रागभावविषयत्वम्+इति वाच्यम्। वर्त्तमानप्रागभावप्रतियोगित्वस्य+एव भविष्यत्व-पदार्थत्वात्। प्रतियोगि-तत्+ध्वंसान्+आधार-कालसम्बन्धित्वम्+ तत्+इति चेत्, अस्तु। तथा+अपि+उत्पन्नस्य द्वितीयक्षणे पुनः+उत्पत्ति+अभावात् तत्+पूर्वक्षणे सामग्र्यभावः+ वाच्यः। सः+ च प्रागभावाभावः, अन्यहेतूनाम्+ तदानीम्+ सत्त्वात्। न च+एका सामग्र्येकम्+एव कार्यम्+ जनयति+इति वाच्यम्। कार्याभावस्य कारणाभाव-प्रयोज्यत्वनियमात्। अपि च+इदम्+ मा भूदितीच्छानुपपत्तिः+अपि प्रागभावे मानम्+इति बोध्यम्। न च प्रागभावः+अपि जायेत विनाशित्वात्+इति वाच्यम्। भावत्वस्य+उपाधित्वात्, उत्पत्तिमतः प्रागभावजन्यत्वनियमात् प्रागभावस्य+अपि प्रागभावकल्पनेना+अनवस्था-प्रसङ्गात्। 

	ध्वंसस्य लक्षणम्+आह----जन्येति। प्रागभावे+अतिव्याप्तिवारणाय विशेषणम्। घटादौ+अतिव्याप्तिवारणाय विशेष्यम्। ननु ध्वंसस्य+अप्रामाणिकतया तल्लक्षणोक्तिः+अयुक्तेति चेत्, अनित्यानाम्+उच्छेदानुपपत्तेः+विनष्टः+ घटः+ इति विलक्षणप्रतीतेः+च तत्र मानत्वात्। अत्यन्ताभावस्य लक्षणम्+आह---नित्येति। अभावस्य+अत्यन्तत्वम्+ नित्यत्वम्+ प्रतियोगिवृत्तित्वम्+ वा। न्यायमञ्जरीकृतः+स्वभावद्वैविध्यम्+आहुः---न प्रागभावात्+अन्ये तु भिद्यन्ते परमार्थतः। सः+ हि वस्त्वन्तरोपाधिः+अन्योन्याभावः+ उच्यते। सः+ एव+अवधिशून्यत्वात्+अत्यन्ताभावताम्+ गतः। इति। यः+तु+ रामरुद्रेण+उक्तम्+ दीधितिकाराः प्रागभावम्+ न+इच्छन्तेति। तदसत्। आत्मतत्त्वविवेकटीकायाम्+ तैः+अभावचतुष्टयाभ्युपगमात्, पदार्थतत्त्वनिरूपणग्रन्थस्य परपक्षोपन्यासपरत्वात्। ननु+अत्यन्ताभावस्य नित्यत्वे घटानयनानन्तरम्+ घटवति भूतले घटः+ न+अस्ति+इति प्रमाप्रतीत्यापत्तिः+अतः+ आह---यत्र+इति। सम्बन्धाघटकत्वात् घटाभावसम्बन्धाप्रयोजकत्वात्, तथा च घटाभावस्य नित्यत्वे+अपि भूतले तत्+सम्बन्धाभावात्+ भूतलवृत्तिघटसंयोगकालस्य+अत्यन्ताभावप्रतीतौ प्रतिबन्धकत्वत्+च न घटाभावबुद्धिः+इति भावः। यत्र कालत्रये+अपि प्रतियोगी न स्यात्, तत्र तदत्यन्ताभावव्यवहारः। इह तु प्रतियोगिनः+ घटादेः कदाचित् सत्त्वात्+न+अत्यन्ताभावः। किन्तु चतुर्थः संसर्गाभावः। विशिष्टस्वरूपस्य सम्बन्धत्वाभ्युपगमात् तत्+अभावेन+एव घटवति घटाभावप्रतीत्यभावोपपत्तौ चतुर्थ-संसर्गाभावस्वीकारः+तस्योत्पादविनाशस्वीकारः+च+अप्रामाणिकः+ इति+अस्वरसः केचित्+इत्यनेन सूचितः। ननु मास्तु घटकाले घटात्यन्ताभावबुद्धिः+अत्यन्ताभावविरोधिनः प्रतियोगिनः+ घटस्य तत्र सत्त्वात्, घटोत्पत्तेः प्राक्काले तु स्यादेव, विरोधिनः प्रतियोगिनः+असत्त्वादिति+आशङ्कायाम्+एकदेशिनः+ मतम+आह---अत्र+इत्यादिना। अत्यन्ताभावस्य ध्वंस-प्रागभावाधिकरणवृत्तित्वे तस्य त्रैकालिकत्वम्+ न स्यात्, प्रतियोगिनः+तत्र कदाचित् सत्त्वात्। घटप्रागभावाधिकरण-कपालस्य च घटसमवायिकारणत्वम्+ न स्यात्, अत्यन्ताभावाधिकरणस्य तत्त्वानभ्युपगमत्+अन्यथा गुणात्यन्ताभावानधिकरणत्वस्य द्रव्यलक्षणत्व+अयोगात्। ध्वंस-प्रागभावयोः+उरुच्छेदः+च स्यात्, प्रागुत्पत्तेः+अत्यन्ताभावस्य+एव प्रागभावत्वेन प्रतियोग्युत्तरकाले च ध्वंसत्वेन व्यवहारसम्भवात्। तस्मात् प्रतियोगिवत्+ ध्वंसप्रागभावयोः+अपि+अत्यन्ताभावविरोधित्वम+इति प्राचामाशयः। ननु तर्हि रक्तरूपः+-प्रागभावाधिकरणे श्यामघटे रक्तः+ न+अस्ति+इति प्रतीतेः का गतिः+इति चेत्, तत्र+आह---श्यामघटः+ इति। अवगाहते---विषयीक्रियते। उक्तयुक्त्या तयोः+अत्यन्ताभावविरोधित्वे सिद्धे तत्र तादृशप्रतीतेः+ध्वंसादि-विषयकत्वमनायत्या स्वीकार्यम्। तथा च+उक्तम्+उपस्कारे---"एवञ्च यद्वस्तु यत्र न कदापि भविष्यति, न च कदाचित् भूतं, तस्य वस्तुनः+तत्र+अत्यन्ताभावः+ मन्तव्यः। भूतभविशेष्यतः+च तत्र प्रध्वंस-प्रागभावावलम्बन एव तत्राधिकरणे न+अस्ति+इति प्रत्ययः" इतीति भावः। तत्र---ध्वंस-प्रागभावयोः। मानाभावात्+इति। ध्वंस-प्रागभावयोः+अत्यन्ताभावविरोधित्वे रक्तरूपध्वंस-रक्तान्तरप्रगभावाधिकरणे घटे रक्तान्तरोत्पत्तौ मध्यरक्ते+अपि तस्मिन् पूर्वरक्तरूपध्वंसम्+आदाय रक्तः+ न+अस्ति+इति व्यवहारः+ दुर्वारः स्यात्। तथा च+उक्तम्+ व्यधिकरणे दीधितिकृता---"न च प्रतियोगिवत् तत्+ध्वंस-प्रागभावयोः+अत्यन्ताभावविरोधित्वम्+ मानाभावात्। अतः+ एव+अन्तराश्यामे रक्तम्+ रूपम्+ न+अस्ति+इति प्रत्ययः। न च+एषः+ रक्तिमध्वंसाद्यवगाही, पूर्वापर-रक्तिमध्वंस-प्रागभाववति तदानीम्+ रक्ते+अपि तथाप्रत्ययप्रसङ्गात्+इति"। किञ्च समवायेन रक्तः+ न+अस्ति+इति प्रतीतेः+अपि तत्र जायमानत्वात् तस्य ध्वंसादिविषयकत्वम्+अयुक्तं, ध्वंसप्रागभावप्रतियोगितायाम्+ सम्बन्धावच्छिन्नत्वानभ्युपगमात्+इति भावः। 

	ननु+अभावस्य भावातिरिक्तपदार्थत्वे मानाभावात् तत्+विभागः+अनुपपन्न इति प्राभाकरशङ्काम्+ चिन्तामणेः+अभाववादम्+अनुस्मरन्+आह---ननु+इति। अधिकरणात्मकत्वम्+ भावस्वरूपत्वम्। तथाच+उक्तं---"भावात्मकमभावः+ हि कयाचित् तु व्यपेक्षये"ति। लाघवात्+इति। अतिरिक्तपदार्थाकल्पनात्+इति भावः। अभावस्य भावस्वरूपत्वे बाधकम्+ गौरवम्+ दर्शयितुम्+आह---अनन्तेति। लघीयस्त्वादिति। एकस्य+एव घटाभावस्य नानाधिकरणस्थितस्य तत्+तदधिकरणस्वरूपत्वे तत्+तदधिकरणानाम्+ भेदात् तद्भेदः+ दुर्वारः, अतिरिक्तत्वे तु सः+ एक एवेति लाघवम्+इति भावः। ननु तत्+तदधिकरणानाम्+ कल्प्यत्वे गौरवम्+ स्यात्+। न च तत् कल्प्यते क्लृप्तत्वात्। अभावस्य+अतिरिक्तत्वकल्पने तु तवैव गौरवम्+अतः आह---एवम्+इति। उक्तयुक्त्या+अधिकरणातिरिक्ताभावस्वीकारे च+इत्यर्थः। आधाराधेयभावः+ इति। भूतले घटाभावः+ इत्यादौ भूतलस्य+अधिकरणत्वम्+ घटाभावस्य च+अधेयत्वम्+इत्यर्थः। उपपद्यते इति। अभावस्य+अतिरिक्तत्वे त्वयमाधाराधेयभावः+ युज्यते, अनतिरिक्तत्वे तु न+उपपद्यते, एकस्मिन्+आधाराधेयभावायोगात्+इति भावः। ननु घटाभावे घटः+ नास्ति+इति+अभावाधिकरणकस्य+अभावस्य+अधिकरणात्मकत्वे+अपि यथा तव मते आधाराधेयभावोपपत्तिः+तथैव ममापि+अस्तु+इति दूषणान्तरम्+आह---एवम्+ च+इति। उक्तयुक्त्या+अधिकरणातिरिक्त+अभावस्वीकारे च+इत्यर्थः। तत्तच्छब्देति। तस्य तस्य शब्दस्य गन्धस्य रसादेः+च+अभावानाम्+इत्यर्थः। अन्यथा---अभावस्य+अधिकरणस्वरूपत्वे। तत्+तदधिकरणानाम्+ शब्दगन्धाद्यभावाधिकरणानाम्। तत्+तदिन्द्रियाग्राह्यत्वात्+इति। येन+इन्द्रियेण यत्+ गृह्यते, तेन+इन्द्रियेण तदभावः+अपि गृह्यते+ इति+उत्सर्गः। तेन श्रोत्रग्राह्यस्य शब्दस्य+अभावः श्रोत्रेण+एव ग्राह्यः। एवम्+ रसाभावादिषु+अपि बोध्यम्। तथा च+अभावस्य+अधिकरणस्वरूपत्वे गृहावच्छेदेनाकाशनिष्ठस्य शब्दाभावस्य+आकाशस्वरूपतया श्रोत्रग्राह्यत्वम्+ न स्यात्, आकाशस्य श्रोत्राग्राह्यत्वात्+इति भावः। ननु यस्मिन् काले भूतले घटाभावज्ञानम्+ जायते, अस्तु तद्ज्ञानस्वरूपः+अभावः। घटः+ न+अस्ति+इति+आकारकज्ञानाधिकरण-कालस्वरूपः+ वा, किम्+इतिरिक्तकल्पनयेत्यभावस्य ज्ञानविशेषाद्यात्मकत्ववादिनाम्+ मतम्+ चिन्तामणेः+अभाववादम्+अनुस्मरन् परिहरति---एतेनेति। पूर्वोक्तयुक्तित्रयेण+इत्यर्थः। अप्रत्यक्षत्वापत्तेः+इति। ज्ञानस्य कालस्य वा चक्षुरिन्द्रियाग्राह्यत्वात्+ "भूतलादौ घटाभावः+" इति घटाभावप्रत्यक्षम्+ न स्यात्+इति भावः॥ 12 ॥





<1-13>

	एवम्+ त्रैविध्यमापन्नः संसर्गाभावः+ इष्यते। 
	सप्तानाम्+अपि साधर्म्यम्+ज्ञेयत्वादिकम्+उच्यते॥ 13 ॥



	इदानीम्+ पदार्थानाम्+ साधर्म्यम्+ वैधर्म्यञ्च वक्तुम्+ प्रक्रमते---सप्तानाम्+इति। समानः+ धर्मः+ येषाम्+ ते सधर्माणः+तेषाम्+ भावः साधर्म्यं, समानः+ धर्मः+ इति फलितः+अर्थः। एवम्+ विरुद्धः+ धर्मः+ येषाम्+ ते विधर्माणः+तेषाम्+ भावः+ वैधर्म्यं, समानः+ धर्म इति फलितः+अर्थः। ज्ञेयत्वम्+ ज्ञानविषयता। सा च सर्वत्रैवा+अस्ति, ईश्वर-ज्ञानविषयतायाः केवलान्वयित्वात्। एवम्+अभिधेयत्व-प्रमेयत्वादिकम्+ बोध्यम्॥ 13 ॥

	सप्तपदार्थनिरूपणानन्तरम्+आत्मतत्त्वावबोधौपयिकत्वेन सप्तानाम्+ पदार्थानाम्+अन्वयिहेतुरूपम्+ साधर्म्यम्+ प्रशस्तपादोक्तम्+अनुस्मरन्+आह---सप्तानाम्+इति। ज्ञानविषयतेति। विषयभेदेन ज्ञानविषयताया भेदे+अपि विषयतात्वेन रूपेण+एकत्वात् तस्याः केवलान्वयित्वम्। एवम्+ प्रमेयत्वादौ+अपि बोध्यम्। वस्तुतः+तु---स्वाश्रयविषयतासम्बन्धेन सम्बद्धम्+ ज्ञानत्वम्+एव ज्ञेयत्वम्, तस्य च+एकत्वात् सर्ववृत्तित्वम्+इति न कः+अपि दोषः। कन्दलीकाराः+तु ज्ञानग्रहणयोग्यत्वम्+ ज्ञेयत्वं, तदपि स्वरूपमेव+इत्याहुः। ननु+अस्मदीयज्ञानानाम्+अल्पविषयत्वात्+अल्पविषयनिष्ठ+एव ज्ञानविषयतेति चेत्, तत्राह---ईश्वरज्ञानविषयताया इति। न च+ईश्वरज्ञानविषयताया अपि विषयभेदात्+ नानात्वम्+इति वाच्यम्। ईश्वरज्ञानविषयताया ईश्वरज्ञानस्वरूपत्वात्, तस्य च+एकत्वात्। तथा च+उक्तमात्मतत्त्वविवेके दीधितिकृता---"ज्ञानस्वरूपम्+एव ज्ञानस्य+अर्थेन सम्बन्धः+" इति। केवलान्वयित्वात्+इति। सर्वविषयक+ईश्वरज्ञानस्वरूपत्वात्+इति भावः। केवलान्वयित्वम्+ तु वृत्तिमत्+अभावा*प्रतियोगित्वम्+ वृत्तिमत्+अभावप्रतियोगितानवच्छेदक-धर्मवत्त्वम्+ वा। ज्ञेयत्वादिकम्+इत्यत्र+आदिपदार्थम्+ भाष्यम्+अनुस्मरन्+आह---एवम्+इति। अभिधेयत्वम्+अभिधाविषयत्वम्+अभिधानयोग्यत्वम्+ वा। अभिधा च+ईश्वरेच्छारूपा शक्तिः+इति नैयायिकाः, संकेतग्राह्यः+अतिरिक्तः पदार्थ इति मीमांसकाः। प्रमेयत्वम्+ प्रमाविषयत्वम्। प्रमेयत्वादीत्यादिपदेना+अऽस्तित्व-धर्मत्व-धर्मित्वादिकम्+ ग्राह्यम्। तथा च+उक्तम्+ भाष्ये-"षण्णामपि पदार्थानाम्+अस्तित्वाभिधेयत्व-ज्ञेयत्वानी"ति। तत्रास्त्वित्वम्+ स्वरूपवत्त्वम्+इति कन्दलीकृतः, सत्तासम्बन्धबुद्धिविषयत्वम्+इति लीलावतीकृतः, अस्ति+इति-प्रत्ययवेद्यत्वम्+इति कणादरहस्यकृतः, कालसम्बन्धित्वम्+इति दिनकरीकृतः प्राहुः॥ 13 ॥





<1-14>
	
	द्रव्यादयः पञ्च भावा अनेके समवायिनः। 
	सत्तावन्तः+त्रयस्त्वाद्या गुणादिः+निर्गुण-क्रियः॥ 14 ॥



	द्रव्यादयः+ इति। द्रव्य-गुण-कर्म-सामान्य-विशेषाणाम्+ साधर्म्यम्---अनेकत्वम्+ समवायित्वञ्च। यद्यपि+अनेकत्वम्+अभावे+अपि+अस्ति; तथापि+अनेकत्वे सति भावत्वम्+ पञ्चानाम्+ साधर्म्यम्। तथा च+अनेकभाववृत्तिः+-पदार्थविभाजकोपाधिमत्त्वम्+इति फलितः+अर्थः। तेन प्रत्येकम्+ घटादौ+आकाशादौ च न+अव्याप्तिः। समवायित्वञ्च समवायसम्बन्धेन सम्बन्धित्व*, न तु समवायवत्त्वं, सामान्यात्+अभावात्। 
	
	सत्तावन्त इति। द्रव्यगुण-कर्मणाम्+ सत्तावत्त्वमित्यर्थः। गुणादिरिति। यद्यपि गुणक्रियाशून्यत्वमाद्यक्षणे घटादावतिव्याप्तं, क्रियाशून्यत्वञ्च गगनादावतिव्याप्तं; तथापि गुणवदवृत्तिधर्मवत्त्वं, कर्मवदवृत्ति-पदार्थविभाजकोपाधिमत्त्वम्+ च तदर्थः। न हि घटत्वादिकम्+ द्रव्यत्वादिकम्+ वा गुणवदवृत्ति कर्मवदवृत्ति वा, किन्तु गुणत्वादिकम्+ तथा। आकाशत्वादिकम्+तु न पदार्थविभाजकोपाधिः॥ 14 ॥

	सप्तमस्य+अभावत्वकथनात्+ द्रव्यादीनाम्+ षण्णाम्+ पदार्थानाम्+ भावत्वम्+ साधर्म्यम्+ स्पष्टम्। अतः+तदुपेक्ष्य पञ्चानाम्+ पदार्थानाम्+इतरव्यावर्त्तनाया+अन्वयिहेतुरूपम्+ साधर्म्यम्+ भाष्यम्+अनुस्मरन्+आह---द्रव्यादयः+ इति। अत्र "द्रव्यादयः पञ्चे"त्युद्देश्यपदम्। "भावा अनेक" इत्येकम्+ विधेयपदं, समवायिनः+ इति द्वितीयम्। एवमन्यत्र+अपि बोध्यम्। अनेकत्वमभावे+अतिव्याप्तम्, तस्य+अनेकत्वात्, भावत्वञ्च समवाये+अतः+ आह---यद्यपि+इति। अनेकत्वे सतीति। अनेकत्वसमानाधिकरण-भावत्वम्+ तदर्थः, तेनाभावे+अनेकत्वसत्त्वे+अपि भावत्वाभावात् समवाये च भावत्वसत्त्वे+अपि+अनेकत्वाभावात्+न+अनेकत्व-समानाधिकरण-भावत्वम्। अतः+तत्र *त्र न+अतिव्याप्तिः+इति भावः। ननु+एवम्+एकस्मिन् घटद्रव्ये+अव्याप्तिः+र्घटे+अनेकत्वाभावेना+अनेकत्व-समानाधिकरण-भावत्वाभावादतः किरणावलीप्रकाशः+-रीतिम्+अनुस्मरन् तदर्थम्+आह--तथा च+इति। अनेकेति। अत्र च+अनेकत्वम्+ न संख्या, गुणादिषु+अभावात्, किन्तु परस्परभिन्नत्वम्। तथा च+अनेके परस्परभिन्ना ये भावा द्रव्य-गुण-कर्मादयः+तद्वृत्तिः+तेषु वर्त्तमानः+ यः पदार्थविभाजकोपाधिः पदार्थत्वस्य साक्षाद्व्याप्यः+ धर्मः+ द्रव्यत्वादिः+तद्वत्त्वम्+इत्यर्थः। समवाये+अतिव्याप्तिवारणाय+आह---अनेकेति। अभावे+इतिव्याप्तिवारणाय---अनेकभाववृत्ति+इति। भावत्व-धर्मम्+आदाय समवायेतिव्याप्तिः+अतः+तादृश-भाववृत्ति-धर्मवत्त्वम्+इत्यनुक्त्वा पदार्थविभाजकोपाधीत्युक्तम्। फलितार्थकरणप्रयोजनम्+आह---तेनेति। अनेकत्वसमानाधिकरणभावत्वस्य+एतादृशार्थविवक्षणेनेत्यर्थः। न+अव्याप्तिः+इति। अनेकभाववृत्ति-पदार्थविभाजकोपाधेः+द्रव्यत्वस्य घटाकाशयोः सत्त्वात्+इति भावः। समवायः+अस्य+अस्ति+इति व्युत्पत्त्या यदि समवायाश्रयत्वम्, तदा सामान्यादौ+अव्याप्तिः+यदि समवेतत्वम्, तदा नित्यद्रव्येषु+अव्याप्तिः+अतः+तस्यार्थम्+आह---समवायित्वम्+इति। सम्बन्धित्वम्+ सम्बन्धानुयोगित्व-सम्बन्धप्रतियोगित्वान्यतरवत्वम्, तेन सामान्ये नित्यद्रव्ये वा न+अव्याप्तिः, सामान्यस्य समवायप्रतियोगित्वात्, नित्यद्रव्यस्य च समवायानुयोगित्वात् तत्र तयोः सद्भावात्। किरणावलीप्रकाशकृतः+तु समवेतवृत्तिपदार्थविभाजकोपाधिमत्त्वम्+ तदर्थ* इत्याहुः। समवायवत्त्वम्+ समवायाश्रयत्वम्। समवेत-*समवेत-वृत्ति-पदार्थविभाजकोपाधिमत्त्वम्+ द्रव्यादि-चतुर्णाम्+ साधर्म्यम्+ बोध्यम्। विशेषेतिव्याप्तिवारणाय---समवेतेति। द्रव्यादित्रयाणाम्+ साधर्म्यम्+ प्रशस्तपादभाष्यम्+अनुस्मरन्+आह---सत्तावन्त इति। सामान्य-विशेषवत्त्वार्थशब्दाभिधेयत्व-धर्मजनकत्वाधर्मजनकत्वानाम्+उपलक्षणम्+एतत्। तथा च भाष्यम्--"द्रव्यादीनाम्+ त्रयाणाम्+अपि सत्तासम्बन्धः सामान्यविशेषवत्त्वम्+ स्वसमयार्थशब्दाभिधेयत्वम्+ धर्माधर्मकर्त्तृत्वञ्चे"ति। तत्र सामान्यविशेषा अनुवृत्तिव्यावृत्तिहेतुत्वात्+ द्रव्यत्वादयस्तद्वत्त्वम्। वैशेषिकैः स्वशास्त्रे व्यवहारलाघवाय+अर्थपदेन द्रव्यादयस्त्रय एवाभिधीयन्ते इत्यर्थशब्दाभिधेयत्वम्, दीयमानापह्रियमाणा च भूमिः+गङ्गाजल-संयोगः+ नरास्थिसंयोगः+च गुणस्तीर्थगमनम्+ शौण्डिकगृहगमनञ्च कर्म धर्माधर्मयोः कारणम्+इति धर्मजनकत्वमधर्मजनकत्वञ्च द्रव्यादित्रयाणाम्+ साधर्म्यम्। 

	ननु जातिवृशिष्ठस्य+एव द्रव्यादेः+धर्धधर्मजनकत्वात्+ विशेषणस्य+अपि जातेः+तज्जनकत्वम्+इति चेत्। न। तस्याः स्वाश्रयव्यवच्छेदमात्रेण चरितार्थत्वात्। वस्तुतः+तु विहितनिषिद्ध-प्रयत्नविषयस्य+एव द्रव्यादेः क्रियारूपतया क्रियाश्रयतया वा धर्माधर्मजनकत्वम्। सामान्यादीनाम्+ तदसम्भवात्+न धर्माधर्मजनकत्वम्। तदुक्तम्+ भट्टैः---"श्रेयो हि पुरुषप्रीतिः सामान्येति। सामान्यानधिकरणत्वम्+ सामान्यादीनामित्यर्थः। पारिसा द्रव्य-गुणकर्मभिः। चोदनालक्षणैः साध्या तस्मात् तेषु+एव धर्मता"॥ इति। गुणादिः+इति तद्गुणसंविज्ञानबहुव्रीहिः। तेन गुणादीनाम्+ षण्णाम्+ निर्गुणत्वम्+ निष्क्रियत्वम्+ च साधर्म्यम्। आद्यक्षणे घटादौ+इति। द्रव्यस्य गुणक्रियासमवायिकारणत्वात्+ गुणक्रिययोः+उत्पत्तेः प्राक् तत्सत्त्वम्+ स्वीकार्यम्। अतः+ एव+उत्पन्नम्+ द्रव्यम्+ क्षणमगुणम्+ तिष्ठतीति नियमः। तथा चाद्यक्षणे निर्गुणे घटादौ निर्गुणत्वमतिव्याप्तमिति भावः। गुणवदिति। गुणवद् द्रव्यं, तत्रावृत्तिरविद्यमानः+ धर्मः+ गुणत्व-कर्मत्वादिः+तद्वत्त्वम्+ गुणादीनाम्+ साधर्म्यमिति भावः। कर्मवदिति। कर्मवद् द्रव्यं, तत्रावृत्तिरविद्यमानो यः पदार्थविभाजकोपाधिर्गुणत्वकर्मत्वादिस्तद्वत्त्वम्+ गुणादीनाम्+ साधर्म्यम्+इति भावः। तदर्थः+तयोः+निर्गुणत्वनिष्क्रियत्वयोः+लाक्षणिकार्थः। गुणवत्+वृत्तिदलस्य प्रयोजनम्+आह---घटत्वादिकम्+इति। तथा च गुणवत्+अवृत्तिदलोपादानात्+ घटत्वम्+आदाय घटे न+अतिव्याप्तिः+घटत्वस्य गुणवद्घटवृत्तित्वादिति भावः। कर्मवत्+अवृत्तिदलस्य प्रयोजनमाह----द्रव्यत्वादिकम्+इति। तेन पदार्थः+-विभाजकोपाधिः+-द्रव्यत्वमादाय द्रव्ये न+अतिव्याप्तिः+द्रव्यत्वस्य कर्मवद्द्रव्यवृत्तित्वात्+इति भावः। तथा गुणवदवृत्तिः+ कर्मवदवृत्तिः+ वा। पदार्थविभाजकदलस्य प्रयोजनम्+आह---आकाशत्वेति। तेन कर्मवदवृत्त्याकाशत्वादिकम्+आदाय+आकाशादौ न+अतिव्याप्तिः+आकाशत्वस्य पदार्थविभाजकोपाधित्वाभावात्+इति भावः॥ 14 ॥




<1-15>
	सामान्यपरिहीनाः+तु सर्वे जात्यादयोः+ मताः। 
	पारिमाण्डल्यभिन्नानाम्+ कारणत्वम्+उदाहृतम्॥ 15 ॥
	


	सामान्येति। सामान्यानधिकरणत्वम्+ सामान्यादीनाम्+इत्यर्थः पारिमाण्डल्येति। पारिमाण्डल्यम्+अणुपरिमाणम्। कारणत्वम्+ तद्भिन्नानाम्+इत्यर्थः। अणुपरिमाणम्+ तु न कस्य+अपि कारणम्। तत्+हि स्वाश्रयारब्ध-द्रव्य-परिमाणारम्भकम्+ भवेत्। तत्+च न सम्भवति, परिमाणस्य स्वसमानजातीयोत्कृष्ट-परिमाणजनकत्व-नियमात्, महदारब्धस्य महत्तरत्ववत्+अणुजन्यस्याणुतरत्वप्रसङ्गात्। एवम्+ परममहत्परिमाणम्+अतीन्द्रियसामान्यम्+ विशेषाः+च बोध्याः। इदम्+अपि योगिप्रत्यक्षे विषयस्य न कारणत्वं, ज्ञायमानसामान्यम्+ न प्रत्यासत्तिः, ज्ञायमानम्+ लिङ्गम्+ न+अनुमितिकरणमिति+अभिप्रायेण+उक्तम्। आत्ममानस-प्रत्यक्षे आत्म-परममहत्त्वस्य कारणत्वात् परममहत् परिमाणमाकाशादेः+बोध्यम्। तस्य+अपि न कारणत्वम्+इति+आचार्याणाम्+आशयः+ इत्यन्ये। तत्+न। ज्ञानातिरिक्तम्+ प्रत्येवा+अकारणताया आचार्यैः+उक्तत्वात्॥ 15 ॥
       	
	सामान्यादीनाम्+ चतुर्णाम्+ साधर्म्यम्+आह---सामान्येति। सामान्यादित्रयाणान्तु कार्यत्वमकारणत्वसामान्यविशेषवत्त्वम्+ नित्यत्वमर्थशब्दानभिधेयत्वञ्च साधर्म्यम्+ बोध्यम्। तथा च भाष्यं---"सामान्यादीनाम्+ त्रयाणाम्+ स्वात्मसत्त्वम्+ बुद्धिलक्षणत्वमकार्यत्वम्+अकारणत्वम्+असामान्यविशेषवत्त्वम्+ नित्यत्वम्+अर्थशब्दानभिधेयत्वम्+ च+"इति। तत्र स्वात्मसत्त्वम्+ सत्ताविरहः। बुद्धिलक्षणत्वम्+ बुद्धिमात्रप्रमाणकत्वम्। अनुवृत्तिबुद्धिः+-व्यावृत्तिबुद्धिः+इह+इति बुद्धिः+इत्येव सामान्यादित्रये प्रमाणं, न तु+अन्यत्। अकार्यत्वम्+अनादित्वम्। कथम्+इति चेत्? सामान्यस्य हि कार्यत्वे व्यक्तिः+एव तत्समवायिकारणम्+ स्यात्। तथा च सामान्यम्+ प्रतिव्यक्तिभिन्नम्+ सत् सामान्यरूपताम्+ जह्या*त्। विशेषस्य कार्यत्वे नित्यद्रव्याणाम्+ कदाचित्+ विशेषाभावे व्यावर्त्तकाभावात्+ व्यावृत्तिसिद्धिः+न स्यात्। समवायः+अपि भावः निःसमवायः कथम्+ समवायिकारणम्+ विना भवेत्, उत्पन्नः+ वा कथम्+ विनश्येत्। तस्मात् सुष्ठु+उक्तम्+ सामान्यादीनाम्+कार्यत्वम्+इति। अकारणत्वम्+ समवाय्यसमवायिकारणत्वाभाववत्त्वम्, ज्ञातृधर्मेतर-कार्यानिमित्तत्वम्+अनुगतबुद्ध्यादौ कारणत्वात्+इति भावः। असामान्यविशेषवत्त्वम्+अपरजातिरहितत्वम्। नित्यत्वम्+ विनाशरहितत्वम्। पारिमाण्डल्यम्+इति। परिमण्डलाः परमाणवः+तेषाम्+ भावः पारिमाण्डल्यम्, परमाणुपरिमाणम्+इत्यर्थः। एतत्+च द्व्यणुकपरिमाणस्य+अपि+उपलक्षकं, तस्य+अपि परिमाणाजनकत्वात्। तद्भिन्नानां---पारिमाण्डल्य-भिन्नानाम्। तत्---अणुपरिमाणम्। स्वाश्रयेति। स्वम् अणुपरिमाणम्, तदाश्रयः परमाणुः, तदारब्धद्रव्यम्+ द्व्यणुकम्, तत्परिमाणस्य+आरम्भकम्+इत्यर्थः। तत्+च स्वाश्रयारब्ध-द्रव्यपरिमाणारम्भकञ्च। निषेधे हेतुम्+आह---परिमाणस्य+इति। स्वसमानजातीयेति। स्वम् असमवायिकारणभूतम्+ परिमाणम्, तत्समानजातीयम्+अणोः+अरणुजातीयम्+ महतः+ महज्जातीयम्। स्वोत्कृष्टम्+ चाणोरणुतरम्+ महतो महत्तरम्। तथा च स्वसमानजातीयम्+ यदुत्कृष्टम्+ परिमाणम्+ महत्तरमहत्तमादि, तदेव परिमाणमसमवायिकारणभूतम्+ परिमाणम्+ जनयतेति नियमः+तेन यत्र जनकत्वविशिष्टपरिमाणत्वम्+ तत्र स्वसमान-जातीयोत्कृष्ट-परिमाणजनकत्वम्+इति व्याप्तिः+लभ्यते इति भावः। तत्र दृष्टान्तम्+आह---महदारब्धस्य+इति। यथा महत् कपालपरिमाणम्+ घटे महत्तरपरिमाणजनकम्+ तद्वत्+इत्यर्थः। अणुतरत्वप्रसङ्गात्+इति। आहार्यव्याप्यारोपेण+आहार्यव्यापकारोपः प्रसङ्गः। सः+ एव+अनिष्टापादनरूपः+तर्कः। तथा च पारिमाण्डल्यम्+ यदि जनकत्वविशिष्ट-परिमाणत्ववत् स्यात्, तर्हि स्वसमानजातीयोत्कृष्टपरिमाणजनकम्+ स्यात्, न च तथेति तर्काकारः। तस्मात् पारिमाण्डल्यम्+ न कारणम्+इति भावः। एतेन+अलीकस्य+अणुतरत्वस्यापादानम्+अयुक्तम्+इति प्रत्युक्तम्। स्वजन्यत्व-स्वसमान-जातीयत्व-स्वावधिकोत्कर्षवत्त्वैतत्त्रितयसम्बन्धेन परिमाणवत्त्वस्य+एव+अपादनात्। प्रसिद्धञ्च+एतत्+ घटपरिमाणे। ननु+अणुपरिमाणस्य+अणुजन्यत्व+अङ्गीकारे किम्+ बाधकम्+इति चेत्। तथा सति त्र्यणुकस्य महत्त्वानुत्पत्त्या+अचाक्षुषत्वप्रसङ्गः। मूलस्य न्यूनताम्+ प्रशस्तपादोक्तम्+अनुस्मरन्+आह---एवम्+इति। बोध्या इत्यनेन+अन्वयः। परममहत्परिमाणम्+इति। परिमाणस्य स्वाश्रयारब्ध-द्रव्य-परिमाणजनकत्वात् परममहत्परिमाणाश्रयारब्धस्य द्रव्यस्य+अभावात् परममहत्परिमाणम्+ न परिमाणजनकम्+इति भावः। अतीन्द्रियसामान्यम् अतीन्द्रियपरमाण्वादिनिष्ठम्+ परमाणुत्वादिसामान्यम्। स्वविषयक-लौकिकप्रत्यक्षम्+ प्रत्यैन्द्रियक-जातेः+विषयतया हेतुत्वे+अपि+अतीन्द्रियत्वात्+अजनकत्वात्+च परमाणुत्वादिसामान्यम्+ न कारणम्+इत्यर्थः। अतीन्द्रियत्वञ्च लौकिक-साक्षात्काराविषयत्वम्। विशेषा*+च+इति। अस्मदीयप्रत्यक्षाविषयत्वात्+अजनकत्वात्+च विशेषाणाम्+ न कारणत्वम्+इति भावः। न च योगि-प्रत्यक्षम्+ प्रति तेषाम्+ विषयतया कारणत्वम्+इति वाच्यम्। योगिप्रत्यक्षे विषयाणाम्+अहेतुत्वात्। न+अपि+अनुमितिम्+ प्रति तेषाम्+ कारणत्वम्; व्याप्तिज्ञानस्यैव+अनुमितिहेतुत्वाभ्युपगमेन तेषाम्+अहेतुत्वात्। अग्रे च+एतत्+ वक्ष्यते। बोध्या इति। अकारणत्वेन+इति शेषः। तथा च भाष्यम्---"कारणत्वम्+ च+अन्यत्र पारिमाण्डल्यादिभ्यः+" इति। आदिशब्देन द्व्यणुकपरिमाणम्+ परममहत्परिमाणमन्त्यावयविपरिमाणमन्त्यशब्दः मनःपरिमाणम्+ परत्व+अपरत्वे द्विपृथक्त्वञ्च ग्राह्यम्+इति कन्दलीकृतः। परममहत्त्वम्, अन्त्यावयविरूप-रस-गन्ध-स्पर्श-परिमाणानि, द्वित्व-द्विपृथक्त्वपरत्वापरत्वानि, विनश्यदवस्थ-द्रव्ये संयोग-विभाग-वेग-कर्माणि, अन्त्यशब्दः, चरमः संस्कारः+ ज्ञानञ्चेति किरणावलीकृतः। ननु योगिप्रत्यक्षे विषयस्य कारणत्वमते ज्ञायमान-सामान्यस्य प्रत्यासत्तित्वमते ज्ञायमानहेतोः+अनुमितिकरणत्वमते च विषयविधया प्रत्यासत्तिविधया लिङ्गविधया च+एतेषाम्+ पारिमाण्डल्यादीनाम्+ कारणत्वात् पारिमाण्डल्यभिन्नानाम्+ कारणत्वम्+इति+अयुक्तम्+अतः+ आह---इदम्+इति। पारिमाण्डल्यादीनामकारणत्वम्+इत्यर्थः। अपिशब्दः+ एवकारार्थकः+अभिप्रायेण+इति+अनन्तरम्+ योज्यः। न कारणत्वम्+इति योगिप्रत्यक्षे+अपि विषयस्य कारणत्वे तेषामतीतानागतविषयकम्+ प्रत्यक्षम्+ न स्यात्, अतीतानागतविषययोः+असत्त्वात्+अतः+ योगिप्रत्यक्षे विषयस्य न कारणत्वम्+इति भावः। न प्रत्यासत्तिः+इति। ज्ञायमानसामान्यस्य प्रत्यासत्तित्वे+अतीतघटादिरूप-सामान्य-ज्ञानाधीनम्+ सामान्याश्रय-भूतल-कपालादि-विषयकम्+अलौकिक-प्रत्यक्षम्+ न स्यात्, सामान्यस्य घटादेः+तदानीम्+असत्त्वात्, अतः+ ज्ञायमानः+-सामान्यम्+ न प्रत्यासत्तिः, किन्तु सामान्यज्ञानम्। तथा च सामान्यस्य पारिमाण्डल्यादेरकारणत्वम्+इति भावः। न+अनुमितिकरणम्+इति। ज्ञायमानलिङ्गस्य+अनुमितिकरणत्वे+अतीतानागत-धूमादिना वह्न्याद्यनुमानम्+ न स्यात्, धूमादेः+हेतोः+तदानीम्+असत्त्वात्+अतः पारिमाण्डल्यादीनाम्+अकारणत्वम्+इति भावः। परममहत्परिमाणस्य+अकारणत्वम्+आक्षिप्य स्पष्टयति---आत्मेति। कारणत्वादिति। लौकिकप्रत्यक्षम्+ प्रति महत्त्वम्+ समवायादिसम्बन्धेन कारणम्+इति नियमात्+इति भावः। आकाशादेः+इत्यतद्गुणसंविज्ञानबहुव्रीहिणा कालादेः+महत्परिमाणम्+अकारणम्+ बोध्यम्, शब्दप्रत्यक्षे गगनमहत्त्वस्य हेतुत्वात्+इति केचित्। क्वचित् कालादेः+इति पाठः। अत्र मतान्तरम्+आह---तस्य+अपि+इति। आत्मपरममहत्परिमाणस्यापि+इत्यर्थः। आचार्याणाम्+उदयनाचार्याणाम्। आशयः+---मतम्। अयम्भावः---"कारणत्वञ्च+अन्यत्र पारिमाण्डल्यादिभ्यः+" इति भाष्यव्याख्यायाम्+आदिपदग्राह्याः परममहत्त्वादयः+ इत्युक्तम+आचार्येण। तेनात्मपरम-महत्त्वमपि+अकारणमिति+आचार्याशयः+ इति गम्यते, तस्यात्मावृत्तिः+-परममहत्परिमाणपरत्वे विनिगमकाभावात्+इति। आचार्यैः+उक्तत्वात्+इति। कारणत्वञ्च ज्ञातृधर्मेतर-कार्यापेक्षयेति किरणावल्यामाचार्यः। ज्ञातृधर्मा ज्ञानादयः+तदतिरिक्त-भावकार्यम्+ प्रति कारणत्वम्+ पारिमाण्डल्यभिन्नानाम्+ साधर्म्यम्+इति तद्ग्रन्थार्थः। तथा च पारिमाण्डल्यादीनाम्+ ज्ञानाद्यतिरिक्त-कार्यम्+ प्रत्यकारणत्वम्+ न तु ज्ञानादिकम्+ प्रति, तम्+ प्रति तेषाम्+ कारणत्वात्। तेन+आत्मप्रत्यक्षे च+आत्मपरममहत्परिमाणस्य कारणत्वम्+अक्षतम्+इति भावः॥ 15 ॥




<1-16>

	अन्यथासिद्धिशून्यस्य नियता पूर्ववर्तिता। 
	कारणत्वम्+ भवेत् तस्य त्रैविध्यम्+ परिकीर्त्तितम्॥16॥


	ननु कारणत्वम्+ किम्? अतः+ आह---अन्यथेति। तस्य कारणत्वस्य॥16॥
	
	ननु किम्+इदम्+ कारणत्वम्+इत्यतः कुसुमाञ्जलेः प्रथमस्तवकीय-प्रकाशम्+अनुस्मरन् मूलकारः+ आह---अन्यथासिद्धिशून्यस्य+इति। अन्यथासिद्ध्यभाववतः+ इत्यर्थः। नियतेति। नियतत्वम्+ व्यापकत्वम्। तत्+च तद्वन्निष्ठ+अत्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छेदक--धर्मवत्त्वम्। पूर्ववर्त्तितेति। कार्याव्यवहितपूर्ववृत्तिजातीयत्वम्। तेनारण्यस्थ-दण्डे+अपि कारणत्वोपपत्तिः। तथा च+अन्यथासिद्धिशून्यत्वे सति नियतत्वे सत्यव्यवहितपूर्ववृत्तिजातीयत्वम्+ कारणत्वम्+इत्यर्थः। अनियत-पूर्ववर्त्तिनि रासभादौ+अतिव्याप्तिवारणाय---नियतेति। वस्तुतः+तु पञ्चमान्यथासिद्धेः+यथाश्रुतार्थकत्वे घटादिकम्+ प्रति रासभादेः+अपि+अन्यथासिद्धत्वात् कारणलक्षणे नियतपदोपादनम्+ व्यर्थम्+ स्यात्, "एते पञ्चान्यथासिद्धाः+" इति मूलः+-विरोधः+च दुर्वारः स्यात्, पञ्चमान्यथासिद्धौ सर्वासामन्यथासिद्धीनाम्+अन्तर्भावेण तद्भेदाभावात्। 
	
	अतः+ मकरन्द-रीत्या पञ्चमान्यथासिद्धेः+लघुनियतपूर्ववर्त्तिसमवधाननियतत्वे तात्पर्यम्+ कल्पनीयम्। तथा सति रासभस्य पञ्चसु+अन्यथासिद्धेषु+अनन्तर्भावात्+अतिव्याप्तिः+तद्वारणाय कारणलक्षणे---नियतेति। तथा च रासभस्य घटत्वावच्छिन्नम्+ प्रति नियतपूर्ववृत्तित्वादतः प्रथमसत्यन्तम्+ विशेषणम्। घटम्+ प्रति घटत्व+अवच्छिन्नस्य+अनन्यथासिद्धत्वान्नियतत्वात्+च+अतिव्याप्तिः+अतः+ आह---पूर्ववर्त्तित्वम्+इति। इयम्+ कारणता+अन्वय--व्यतिरेकगम्या लौकिकी। लोकवेदसाधारणी तु कारणता सहकारि-वैकल्यप्रयुक्त-कार्याभाववत्त्वरूपेत्युपस्कारकृतः॥ 16 ॥





<1-17,18>

	समवायिकारणत्वम्+ ज्ञेयम्+अथा+अपि+असमवायिहेतुत्वम्। 
	एवम्+ न्यायनयज्ञैः+तुतृतीयम्+उक्तम्+ निमित्तहेतुत्वम्॥ 17 ॥
	यत् समवेतम्+ कार्यम्+ भवति ज्ञेयन्तु समवायिजनकम्+ तत्। 
	तत्रासन्नम्+ जनकम्+ द्वितीयमाभ्याम्+ परम्+ तृतीयम्+ स्यात्॥ 18 ॥
	


	तत्रेति। समवायिकारणे आसन्नम्+ प्रत्यासन्नम्+ कारणम्+ द्वितीयसमवायिकारणम्+इत्यर्थः। अत्र यद्यपि तुरीतन्तुसंयोगे पटासमवायिकारणत्वम्+ स्यात्, वेगादीनाम्+अपि+अभिघाताद्यसमवायिकारणत्वम्+ स्यात्, एवम्+ ज्ञानादीनामपि+इच्छाद्यसमवायिकारणत्वम्+ स्यात्, तथापि पटासमवायिकारणलक्षणे तुरीतन्तुसंयोगभिन्नत्वम्+ देयम्। तुरीतन्तुसंयोगः+तु तुरीपटसंयोगम्+ प्रत्यसमवायिकारणम्+ भवति+एव। एवम्+ वेगादिकम्+अपि वेगस्पन्दाद्यसमवायिकारणम्+ भवत्येव+इति तत्+तत्कार्यासमवायिकारणलक्षणे तत्+तद्भिन्नत्वम्+ देयम्। आत्मविशेषगुणानाम्+तु कुत्रापि+असमवायिकारणत्वम्+ न+अस्ति। तेन तद्भिन्नत्वम्+ सामान्यलक्षणे देयम्+एव। 

	अत्र समवायिकारणे प्रत्यासन्नम्+ द्विविधम्+ कार्यैकार्थप्रत्यासत्त्या, कारणैकार्थप्रत्यासत्या च। आद्यम्+ यथा---घटादिकम्+ प्रति कपाल-संयोगादिकम्+असमवायिकारणम्। तत्र कार्येण घटेन सह कारणस्य कपालसंयोगस्य+एकस्मिन् कपाले प्रत्यासत्तिः+अस्ति। द्वितीयम्+ यथा---घटरूपम्+ प्रति कपालरूपसमवायिकारणम्। स्वगतरूपादिकम्+ प्रति समवायिकारणम्+ घटः+तेन सह कपालरूपस्य+एकस्मिन् कपाले प्रत्यासत्तिः+अस्ति। तथा च क्वचित् समवायसम्बन्धेन, क्वचित् स्वसमवायि-समवेतत्वसम्बन्धेन+इति फलितः+अर्थः। इत्थञ्च कार्यैकार्थ-कारणैकार्थान्यतर-प्रत्यासत्त्या समवायिकारणे प्रत्यासन्नम्+ कारणम्+ ज्ञानादिभिन्नमसमवायिकारणम्+इति सामान्यलक्षणम्+ पर्यवसितम्। आभ्याम्+ समवायिकारणासमवायिकारणाभ्याम्+ परम्+ भिन्नम्+ कारणम्+ तृतीयम्+ निमित्तकारणम्+इत्यर्थः॥ 17॥18॥ 

	समवायिकारणस्वरूपम्+आह---यत्समवेतम्+इति। यदिति+अव्ययम्+ यस्मिन्+इत्यर्थे। तथा च स्वकारणतावच्छेदक-यद्धर्मविशिष्टे यद्धर्मविशिष्टम्+ कार्यम्+ समवायिसम्बन्धेन+उत्पद्यते, तद्धर्मावच्छिन्नम्+ प्रति तद्धर्मावच्छिन्नम्+ समवायिकारणम्+इत्यर्थः। घटत्वाद्यवच्छिन्नाः घटादयः+ हि घटादिकारणतावच्छेदक-कपालत्वाद्यवच्छिन्ने कपालादौ समवायसम्बन्धेन+उत्पद्यन्तः+ इति भवति घटत्वाद्यवच्छिन्नम्+ प्रति कपालत्वाद्यवच्छिन्नम्+ समवायि-कारणम्। तेन कपालादेः+द्रव्यत्वादिना न घटादिसमवायि-कारणत्वापत्तिः। असमवायिकारणलक्षणस्य समवायिकारणादावतिव्याप्तिवारणाय+आह---तत्रासन्नम्+इति। तत्र तस्मिन् समवायिकारणे आसन्नम्+ सम्बद्धम्+इत्यर्थः। समवायिकारण-समवेते+अन्यथासिद्धेः+अतिव्याप्तिवारणाय---जनकम्+इति। ननु+अतिव्याप्तम्+इदम्+असमवायिकारण-लक्षणं, तुरीतन्तु-संयोगादीनाम्+ पटादिनिमित्तानाम्+ पटादिसमवायिकारणे तन्त्वादौ समवायेन प्रत्यासन्नत्वादिति+आह---अत्र यद्यपि+इति। तुरी सूत्रवेष्टिता नलिकाष *माकु इति वङ्गभाषा। स्यात्+इति। असमवायिकारणलक्षणस्य तत्र विद्यमानत्वात्+इति भावः। न च+इयम्+इष्टापत्तिः, तुरीतन्तुसंयोगनाशे+अपि पटनाशापत्तेः, द्व्यणुकनाशान्यथानुपपत्त्या+असमवायिकारणनाशस्य द्रव्यनाशकत्व-स्वीकारात्। वेगादीनाम्+इत्यादिना स्पर्शसंग्रहः। अभिघातादीत्यादिना नोदनपरिग्रहः। स्यात्+इति। अभिघातादि-समवायिकारणे प्रत्यासन्नत्वात्+अदभिघातादिजनकत्वात्+इति भावः। ननु वेगादीनाम्+अभिघातादिकम्+ प्रति कुतः+ न+असमवायि-कारणत्वम्+इति चेत्। न। संयोगविभागासमवायिकारणस्य+एव कर्मपदार्थत्वात्+ वेगादीनाम्+ तथात्वे कर्मत्वप्रसङ्गात्। ज्ञानादीत्यादिनेच्छापरिग्रहः। इच्छादीत्यादिना प्रवृत्तेः परिग्रहः। तन्तुसमवेतत्वे सति तुरी-तन्तु-संयोगभिन्नत्वे सति पटकारणत्वम्+ पटासमवायिकारणत्वम्+इति विशिष्यैव लक्षणम्+ कर्त्तव्यम्+इत्याह---तथापि+इति। तथा च+असमवायिकारणस्य तत्+तद्विशेषलक्षणे तत्+तद्भिन्नत्वम्+ देयम्+इति भावः। ननु सामान्यलक्षणे तुरीतन्तुसंयोगभिन्नत्वम्+ कुतः+ न देयम्+इति+अतः आह---तुरीति। असमवायि-कारणत्वम्+ न+अस्ति+इति। नन्वस्तु ज्ञानादीनाम्+इच्छादिकम्+ प्रत्यसमवायि-कारणत्वम्+इति चेत्। न। धर्मात्+अधर्मदुःखयोः+अनुत्पादात्+अधर्मात्+च धर्मसुखयोः+अनुत्पत्तेः+आत्ममनः-संयोगस्य+एव निखिलात्मविशेषगुणोत्पत्तौ सामर्थ्याभ्युपगमात्, ज्ञानादीनाम्+ पुनः+तथात्वकल्पने गौरवात्+इति व्योमशिवाचार्यवचनात्। ज्ञानोत्पत्तौ न+अन्येषाम्+इच्छादीनाम्+आत्मविशेषगुणान्+अमसमवायि-कारणत्वम्+अपि तु+आत्ममनःसंयोगस्य+एवेति+इच्छादिकम्+ प्रति तस्य+एव कारणत्वम्+उचितम्+इति न्यायमञ्जरीकृतः। कन्दलीकारा अपि+एवम्+एव+आहुः। ननु+एवम्+अपि धर्माधर्मयोः+अशेषकार्योत्पत्तौ कारणत्वात्+आत्मसमवेतत्वात्+च+असमवायित्वम्+ स्यात्+इति चेत्। न। विनिगमनाभावात्+ धर्माधर्मयोः+इच्छादिकम्+ प्रति+असमवायित्वानिरूपणात् असमवायिकारणानाम्+ स्वाश्रयदेशे कार्यजनकत्वस्वाभाव्यात् धर्माधर्मयोः+च स्थानान्तरेषु+अपि सुखदुःखादिजनकत्वात्+अन्यथा स्वर्गादिषु तदभावप्रसङ्गात्। तद्भिन्नत्वम् आत्मविशेष-गुणभिन्नत्वम्। 

	ननु+एवम्+अपि घटरूप+असमवायिकारणे कपालरूपेऽव्याप्तिः+तस्य रूपसमवायिकारणे घटे प्रत्यासन्नत्वाभावात्+इति चेत् तत्र+आह---अत्र+इति। असमवायिकारण-लक्षणः+ इत्यर्थः। प्रत्यासन्नम्+ सम्बद्धम्, सामानाधिकरण्यम्+इति यावत्। कार्यैकार्थेति। कार्येण सह+एकस्मिन्+अर्थे प्रत्यासत्तिः साक्षात् सम्बन्धः+ इत्यर्थः, समवाय-सम्बन्धः+ इति यावत्+। कारणैक+अर्थेति। कारणेन सह+एकस्मिन्+अर्थे प्रत्यासत्तिः, परम्परा-सम्बन्धः+ इत्यर्थः, स्वसमवायि-समवेतत्वसम्बन्धः+ इति यावत्। आद्यम्+ कार्यैकार्थप्रत्यासत्त्या कारणम्। तत्र आद्योदाहरणे। तथा च+इति। द्विविधः+-प्रत्यासत्तिविवक्षायाम्+ च+इत्यर्थः। क्वचित् द्रव्योत्पत्तौ। क्वचित् गुणोत्पत्तौ। स्वसमवायि+इति। स्वम् असमवायिकारणम्+ कपालरूपम्, तत्+समवायि+इत्यर्थः। फलितः+अर्थः+ इति। द्विविधप्रत्यासत्योः+इति शेषः। किरणावलीप्रकाशम्+अनुस्मरन्+असमवायिकारणलक्षणस्य निष्कर्षम्+आह---इत्थम्+ चेति। तथा च समवायः+-स्वसमवायि-समवेतत्वान्यतरसम्बन्धेन समवायिकारणे प्रत्यासन्नत्वे सति+आत्मविशेष-गुणान्यत्वे सति कारणत्वम्+असमवायिकारणत्वम्+इति सामान्यलक्षणम्+ पर्यवसितम्। निमित्तकारणलक्षणम्+आह---आभ्याम्+इति। समवायिकारण+असमवायिकारणाभ्याम्+इत्यर्थः। भावप्रधानः+अयम्+ निर्देशः। समवायिकारणत्व+असमवायिकारणत्वाभ्याम्+इति यावत्। कारणम्+ कारणत्वम्। तेन ध्वंसनिमित्तकारणे मुद्गरादौ न+व्याप्तिः, मुद्गरादिनिष्ठनिमित्ततायाम्+ तयोः+भैदसत्त्वात्+इति भावः। 

	इदम्+अत्र+अवधेयम्---कारणम्+ तावत्+ द्विविधं---फलोपहितम्+ स्वरूपयोग्यम्+ च। यत्कारणाव्यवहित+उत्तरक्षणे कार्योत्पत्तिः+तत् फलोपहितम्+ कारणम्। तच्च+उपधायकशब्देन+अपि व्यवह्रियते। फलोपहितत्वम्---अव्यवहितपूर्वत्वसम्बन्धेन फलविशिष्टत्वम्। स्वरूपयोग्यत्वं----कारणतावच्छेदकधर्मवत्त्वम्। अतः+ एव घटम्+ प्रत्यरण्यस्थ-दण्डानाम्+ स्वरूपयोग्यकारणत्वेन व्यवहारः। निमित्तकारणम्+ तु साधारणासाधारणभेदेन द्विविधम्। तत्र कार्यसामान्यम्+ प्रति साधारण-निमित्तकारणानि च+अष्टविधानि---ईश्वरः, तज्ज्ञानेच्छाकृतयः दिक्कालावदृष्टम्+ प्रागभावश्च+इति तर्कामृतकाराः। प्रतिबन्धकसंसर्गाभावः+तु नवमम्+ साधारणम्+ निमित्तकारणम्+इति प्राचीननैयायिकाः। प्रतिबन्धकात्यन्ताभावः+ एव साधारणम्+ कारणम्+इति मणिकृतः। असाधारण-निमित्तकारणानि कार्यभेदेन+अनेकविधानि+इति॥ 17 ॥ 18 ॥ 




<1-19,20,21,22>

	येन सह पूर्वभावः, कारणम्+आदाय वा यस्य। 
	अन्यम्+ प्रति पूर्वभावे ज्ञाते यत्पूर्वभावविज्ञानम्॥ 19 ॥
	जनकम्+ प्रति पूर्ववर्त्तिताम्+अपरिज्ञाय न यस्य गृह्यते।
	अतिरिक्तम्+अथापि यद्भवेन्नियतावश्यकपूर्वभाविनः॥ 20 ॥
	एते पञ्चा+अन्यथासिद्धा दण्डत्वादिकमादिमम्। 
	घटादौ दण्डरूपादि द्वितीयम्+अपि दर्शितम्॥ 21 ॥
	तृतीयन्तु भवेत्+ व्योमः+ कुलालः+-जनकः+अपरः। 
	पञ्चमः+ रासभादिः स्यादेतेषु+अवश्यकस्त्वसौ॥ 22 ॥



	इदानीम्+अन्यथासिद्धत्वम्+एव कियताम्+ पदार्थानाम्, तदाह---येनेति। यत् कार्यम्+ प्रति कारणस्य पूर्ववर्त्तिता येन रूपेण गृह्यते, तत् कार्यम्+ प्रति तद्रूपम्+अन्यथासिद्ध्यम्+इत्यर्थः। यथा घटम्+ प्रतिदण्डत्वमिति। द्वितीयमन्यथासिद्धम्+आह---कारणम्+इति। यस्य स्वातन्त्र्येण+अन्वयव्यतिरेकौ न स्तः, किन्तु कारणमादायैव+अन्वयव्यतिरेकौ गृह्येते, तदन्यथासिद्धम्। यथा दण्डरूपम्। तृतीयम्+आह---अन्यम्+ प्रतीति। अन्यम्+ प्रति पूर्ववर्त्तित्वम्+ गृहीत्व+एव यस्य यत् कार्यम्+ प्रति पूर्ववर्त्तित्वम्+ गृह्यते, तस्य तत् कार्यम्+ प्रति+अन्यथासिद्धत्वम्। यथा घटादिकम्+ प्रत्याकाशस्य। तस्य हि घटादिकम्+ प्रति कारणत्वम्+आकाशत्वेन+एव स्यात्। तद्धि शब्दः+-समवायिकारणत्वम्। एवञ्च तस्य शब्दम्+ प्रति कारणत्वम्+ गृहीत्व+एव घटादिकम्+ प्रति जनकत्वम्+ ग्राह्यम्, अतः+तदन्यथासिद्धम्। ननु शब्दाश्रयत्वेन तस्य कारणत्वे का+अन्यथासिद्धिः+इति चेत्? पञ्चमी+इति गृहाण। ननु+आकाशस्य शब्दम्+ प्रति जनकत्वे किम्+अवच्छेदकम्+इति चेत्? कवत्त्वादिकम्+ विशेषपदार्थः+वा+इति। चतुर्थम्+अन्यथासिद्धम्+आह---जनकम्+ प्रतीति। यत्कार्यजनकम्+ प्रति पूर्ववर्त्तित्वम्+ गृहीत्व+एव यस्य यत् कार्यम्+ प्रति पूर्ववर्त्तित्वम्+ गृह्यते, तस्य तत् कार्यम्+ प्रति+अन्यथासिद्धत्वम्। यथा कुलालपितुः+घटम्+ प्रति, तस्य हि कुलालपितृत्वेन घटम्+ प्रति जनकत्वे+अन्यथासिद्धिः, कुलालत्वेन रूपेण जनकत्वे तु+इष्टापत्तिः, कुलालमात्रस्य घटम्+ प्रति जनकत्वात्। पञ्चमम्+अन्यथासिद्धम्+आह---अतिरिक्तम्+इति। अवश्यक्लृप्त-नियतपूर्ववर्त्तिनः+ एव काय*सम्भवे तद्भिन्नम्+अन्यथासिद्धम्+इत्यर्थः। अतः+ एव प्रत्यक्षे महत्त्वम्+ कारणम्, अनेकद्रव्यम्+अन्यथासिद्धम्। तत्र हि महत्त्वम्+अवश्यक्लृप्तम्+ तेन+अनेकद्रव्यत्वम्+अन्यथासिद्धम्। न च वैपरीत्ये किम्+ विनिगमकम्+इति वाच्यम्। महत्त्वत्वजातेः कारणतावच्छेदकत्वे लाघवात्। रासभादिः+इति। यत्+-घटव्यक्तिम्+ प्रति रासभस्य नियतपूर्ववर्त्तित्वम्+अस्ति, तत्रापि तद्घटजातीयम्+ प्रति सिद्धकारणभावैः+दण्डादिभिः+एव तद्व्यक्तेः+अपि सम्भवे रासभः+अन्यथासिद्धः+ इति भावः। एतेषु+इति। एतेषु पञ्चसु+अन्यथासिद्धेषु मध्ये पञ्चमः+अन्यथासिद्धः+ आवश्यकः+तेन+एव परेषाम्+ चरितार्थत्वात्। तथा हि दण्डादिभिः+अवश्यक्लृप्तनियतपूर्ववर्त्तिभिः+एव कार्यसम्भवे दण्डत्वादिकम्+अन्यथासिद्धम्। न च वैपरीत्ये किम्+ विनिगमकम्+इति वाच्यम्। दण्डत्वस्य कारणत्वे दण्डघटित-परम्परायाः सम्बन्धत्वकल्पने गौरवात्। एवम्+अन्येषाम्+अपि+अनेन+एव चरितार्थत्वम्+ सम्भवति॥19-22॥

	कुसुमाञ्जलेः प्रथमस्तवकस्य प्रकाशम्+अनुस्मरन् रूढस्य+अन्यथासिद्धपदस्य+अर्थम्+ वक्तुम्+उपक्रमते---येन+इति। यत् कार्यं---यद्धर्मावच्छिन्नम्+ कार्यम्। रूपेण---धर्मेण। गृह्यते---ज्ञायते। तत् कार्यं---तद्धर्मावच्छिन्नम्+ कार्यम्। तेन दण्डत्वप्रत्यक्षम्+ प्रति दण्डत्वस्य न कारणत्वव्याहतिः। तथा च कारणतावच्छेदकधर्मः प्रथमान्यथासिद्धः। तद्रूपं---तत् कारणतावच्छेदक-रूपम्। स्वातन्त्र्येण---स्वकारण*नैरपेक्ष्येण। अन्वयः---स्वाधिकरणे कार्यसत्त्वम्। व्यतिरेकः---स्वाभावाधिकरणे कार्याभावः। कारणं---सकारणम्। अन्यधासिद्धम्+इति। यस्य स्वातन्त्र्येण पूर्ववर्त्तित्वम्+ न+अस्ति किन्तु स्वकारणम्+ गृहीत्व+एव अन्यथासिद्धम्+इति। यस्य स्वातन्त्र्येण पूर्ववर्त्तित्वम्+ न+अस्ति किन्तु स्वकारणम्+ गृहीत्व+एव पूर्ववर्त्तित्वं, सः+अपि+अन्यथासिद्धः। तथा च कारणविशेषगुणत्वम्+ द्वितीयान्यथासिद्धत्वम्+इति फलितम्। अन्यं----प्रकृतकार्याजनकमन्यम्। तेन चतुर्थान्यथासिद्धेः+ कुलालपित्रादौ न+अतिव्याप्तिः। तस्य घटजनक-कुलालम्+ प्रति पूर्ववर्त्तित्वात्+इति भावः। न च+एवम्+आकाश-संयोगादिकम्+ प्रत्याकाशस्य+अन्यथासिद्धत्वप्रसङ्गः, आकाशत्वेन तस्य+इष्टत्वात्। आकाशत्वेन तदन्यथासिद्धम्+अपि द्रव्यत्वेन न तदन्यथासिद्धम्, शब्दपूर्ववर्त्तित्वम्+अज्ञात्वा+अपि संयोग-पूर्ववर्त्तित्वग्रहात्। ननु न केवलम्+ शब्द-समवायिकारणत्वम्+आकाशत्वं, किन्तु शब्दाश्रयत्वम्+अपि। तथा च+आकाशस्य+अन्यम्+ प्रति पूर्ववर्त्तितया+अगृह्यमाणत्वान्नान्यथासिद्धत्वम+इति शङ्कते---ननु+इति। पञ्चमी पञ्चमी अन्यथासिद्धिः। गृहाण जानीहि। ननु+एवम्+आकाशस्य शब्दम्+ प्रति+अपि समवायिकारणत्वम्+ न स्यात्, अवच्छेदकाभावात्। न च+आशत्वस्य+अवच्छेदकत्वम्, तस्य शब्दसमवायिकारणत्वेन+अवच्छेद्यत्वात्, अवच्छेद्यस्य+अवच्छेदकत्वायोगात्+अन्यस्य च+अनिरूपणादिति+आशयवान् पृच्छति---ननु+इति। किम्+अवच्छेदकम्+इति। निरवच्छिन्नकारणताया+असम्भवात्, अन्यथा कार्याणाम्+ नियतकारणनियम्यत्वानुपपत्तेः+इति प्रश्नकर्त्तुः+आशयः। उत्तरयति---कवत्त्वादिकम्+इति। कवर्णवत्त्वादिकम्+इत्यर्थः। आदिपदेन खवर्णवत्त्वादिपरिग्रहः। ननु+एवम्+ विनिगमनाविरहात् बहूनाम्+ वर्णानाम्+ कारणतावच्छेदकत्वस्वीकारे गौरवम्+ स्यात्, कारणतावच्छेदकधर्म-विशिष्टस्य+एव कार्योत्पत्तिहेतुत्वेन ककारादिवर्णासत्त्वदशायाम्+अवच्छेदकाभावात्+शब्दान्तरानुत्पत्तिः+च स्यात्, अतः कल्पान्तरम्+आह---विशेषपदार्थः+इति। तथा च ककारादिवर्णाभावकाले शब्दान्तरोत्पत्तये कारणतावच्छेदकरूपेणाकाशे विशेष-स्वीकारः+इति भावः॥ 19 ॥

	  अन्यथासिद्धत्वम्+इति। कार्यजनकम्+ प्रति गृहीतपूर्ववृत्तिर्यः+तत्कार्यम्+ प्रति पूर्ववर्त्तितया ज्ञायते, कारण-कारणम्+ तच्चतुर्थम्+अन्यथासिद्धम्+इति फलितः+अर्थः। ननु कारण-कारणस्य+अन्यथासिद्धत्वे स्वर्गम्+ प्रति यागस्य+अन्यथासिद्धत्वम्+ स्यात्, तस्य स्वजन्य-स्वर्गजनकापूर्वम्+ प्रति कारणत्वात्+इति चेत्। न। "दर्शपौर्णमासाभ्याम्+ स्वर्गकामः+ यजेते"ति श्रुत्या स्वर्गम्+ प्रति यागस्य पूर्ववर्त्तित्वे प्रथममवगते पश्चात्+अपूर्वम्+ प्रति पूर्ववर्त्तित्वग्रहात्। तथा च+उक्तम्+ईश्वरानुमानमणौ मणिकृता---"यत्र जन्यस्य पूर्वभावे+अवगते जनकस्य पूर्वभावः+अवगम्यते, तत्र जन्येन जनकस्य+अन्यथासिद्धिः। यत्र जनकस्य तथात्वे+अवगते जन्यस्य पूर्वभावावगमः+तत्र तद्द्वारा। तस्य जनकत्वम+एव+"इति। तथा च श्रूयमाण-स्वर्गसाधनत्वनिर्वाहाय कल्पितस्य+अपूर्वस्य न स्वर्गसाधनत्वविरोधः। अतः+ एव व्यापारेण व्यापारिणः+ नान्यथासिद्धत्वम्+इति नियमः। अतिरिक्तं---भिन्नम्। कारिकार्थम्+आह---अवश्यक्लृप्तनियतेति। लघुनियते+इत्यर्थः। लघुत्वम्+ च शरीरकृतम्+उपस्थितिकृतम्+ सम्बन्धकृतञ्च। तत्र घटादिप्रत्यक्षम्+ प्रति+अनेकद्रव्यत्वापेक्षया महत्त्वस्य कारणतायाम्+ शरीरकृतम्+ लाघवम्। गन्धम्+ प्रति रूपप्रागभावापेक्षया गन्धप्रागभावस्य कारणत्वे च+उपस्थितिकृतम्+ लाघवम्, अभावज्ञाने प्रतियोगिज्ञानस्य कारणत्‌वात्+ गन्धरूप-कार्योपस्थित्यनन्तरम्+ गन्धप्रागभावस्य+एव शीघ्रम्+उपस्थितेः, न तु रूपप्रागभावस्य शीघ्रम्+उपस्थितिः+तदुपस्थितेः रूपज्ञानसापेक्षत्वात्। घटम्+ प्रति दण्डत्व-दण्डरूपाद्यपेक्षया दण्डादेः कारणत्वे दण्डघटितपरम्परासम्बन्धानपेक्षत्वेन सम्बन्धकृतम्+ लाघवम्। तथा च लघुनियत-पूर्ववर्त्तिभिन्नत्वम्+अन्यथासिद्धत्वम्+इत्यन्यथासिद्धेः सामान्यलक्षणम्। अस्याम्+एवेतरासामन्तः+भावः+ बोध्यः। मकरन्दकृतः+तु अवश्यकल्प्य-लघुनियतपूर्ववर्त्तिसमवधाननियतत्वस्य+एव+अन्यथासिद्धत्वम्+आहुः। तेन प्रामाण्ये गुणेन दोषाभावस्य, प्रत्यक्षे महत्त्वेन+अनेकद्रव्यत्वस्य+अन्येषाम्+ वा गुरूणाम्+ पदार्थानाम्+अन्यथासिद्धिसिद्धिः+भवति। अनन्यथासिद्धरासभादेः+वारकतया कारणलक्षणे नियतपदम्+अपि सार्थकम्+ भवति। अतः+ एव अवश्यक्लृप्तनियत-पूर्ववृत्तिभिन्नस्य+अन्यथासिद्धत्वकथनात्+एव। अनेकद्रव्यत्वम्---अणुभिन्नद्रव्यत्वम्। न तु+अनेकद्रव्य-समवेतत्वम्, तस्य द्व्यणुके+अपि सत्त्वेन द्व्यणुकप्रत्यक्षत्वापत्तेः। तत्र प्रत्यक्षे। हि यस्मात्। अवश्यक्लृप्तम्+इति। यद्यपि महत्त्वानेकद्रव्यत्वयोः+तुल्याधिकरणवृत्तित्वेन तुल्यमवश्यक्लृप्तत्वम्, तथापि महत्त्वापेक्षया+अनेकद्रव्यत्वस्य शरीरकृतगुरुतया लघुभूतम्+ महत्त्वम्+एव नियतपूर्ववर्त्तित्वेन+अवश्यक्लृप्तम्+इति भावः। वैपरीत्ये महत्त्वस्य+अन्यथासिद्धत्वे+अनेकद्रव्यत्वस्य च+अवश्यक्लृप्तत्वे। विनिगमकम्+इति। एकतरपक्षीययुक्तिसाधकम्+इत्यर्थः। एकतरपक्षपातिनी युक्तिः+विनिगमना। लाघवात्---शरीरकृतलाघवात्॥ 20 ॥

	अन्यथासिद्धानाम्+ क्रमेण+उदाहरणान्याह मूलकार---एते पञ्चेति। तत्त्वचिन्तामणिकाराः+तु+अनुमानमणौ त्रिविधामेव+अन्यथासिद्धिमाहुः। तत्र द्वितीय-चतुर्थयोः प्रथमतृतीये+अन्तर्भावः+ बोध्यः। तन्मते साहित्यमेकज्ञानविषयत्वम्+ बोध्यम्। रासभादिः+इत्यादिना शकटादेः परिग्रहः। तेन पञ्चमान्यथासिद्धेन। परेषाम्+ दण्डत्वादीनाम्+ चतुर्णाम्। चरितार्थत्वम्+ संग्रहः। तदेव दर्शयति---तथा हि+इति। दण्डादिभिः+इत्यादिना चक्रसूत्र-सलिलादि परिग्रहः। दण्डत्वादिकम्+इत्यादिना दण्डरूपादेः परिग्रहः। वैपरीत्ये दण्डम्+ विहाय दण्डत्वस्य जनकत्वे+अभ्युपगम्यमाने। परम्परायाः स्वाश्रयजन्यभ्रमिमत्त्वस्य। गौरवात्---सम्बन्धकृतगौरवात्॥ 21-22॥




<1-23>

	समवायि-कारणत्वम्+ द्रव्यस्य+एवेति विज्ञेयम्। 
	गुणकर्ममात्रवृत्ति ज्ञेयमथा+अपि+असमवायिहेतुत्वम्॥ 23 ॥



	समवायीति। स्पष्टम्। गुणकर्मा+इति। असमवायिकारणत्वम्+ गुणकर्मभिन्नानाम्+ वैधर्म्यम्, न तु गुणकर्मणोः साधर्म्यम्+इत्यत्र तात्पर्यम्। अथवा असमवायिकारणवृत्ति-सत्ताभिन्न-जातिमत्त्वम्+ तदर्थः। तेन ज्ञानादीनाम्+असमवायिकारणत्वविरहे+अपि न+अव्याप्तिः॥ 23 ॥

	प्रासङ्गिकम्+ समाप्य प्रशस्तपादोक्तम्+अनुस्मरन् नवद्रव्याणाम्+ साधर्म्यम्+आह---समवायिकारणत्वम्+इति। द्रव्यस्य+एवेति। एवशब्दः+ व्यवच्छेदार्थकः। तेन गुणकर्मादीनाम्+ समवायिकारणत्व-व्यवच्छेदः। मूले+असमवायिकारणत्वम्+ गुणकर्मणोः साधर्म्यम्+उक्तम्। तच्च+अयुक्तम्, आत्मविशेषगुणानाम्+असमवायिकारणत्वविरहात्। तस्मात्+आत्मविशेषगुणेषु ज्ञानादिषु+अव्याप्तिः+अतः+ मूलस्य+अर्थम्+ वैधर्म्यपरतया योजयति---असमवायिकारणत्वम्+इति। साधर्म्यप्रकरणे वैधर्म्यकथनम्+अयुक्तम्+इति+आशयेन+आह---अथवा+इति। असमवायि-कारणेति। असमवायिकारणभूते गुणे कर्मणि वा वृत्तिर्विद्यमाना या सत्ताभिन्ना गुणत्व-कर्मत्व-जातिः+तद्वत्त्वम्+ गुण-कर्मणोः साधर्म्यम्+ विवक्षितम्+इति भावः। सत्ताभिन्न-द्रव्यत्व जातिमति द्रव्ये+अतिव्याप्ति-वारणाय---वृत्त्यन्तनिवेशः। तेन द्रव्ये न+अतिव्याप्तिः+द्रव्यत्वस्य+असमवायिकारणवृत्तित्वाभावात्। असमवायिकारणवृत्तिजातिमत्त्वम्+इति+युक्तौ पुनः+तत्रैव+अतिव्याप्तिः, असमवायिकारणवृत्तिजातेः सत्ताया द्रव्ये+अपि सत्त्वात्, अतः----सत्ताभिन्नेति। असमवायि-कारण-वृत्ति-सत्ताभिन्न-धर्मवत्त्वम्+इत्युक्तौ द्रव्यगुणान्यतरत्वरूप-धर्मम्+आदाय पुनः+तत्रैव+अतिव्याप्तिरतः+ --जातीति। वृत्तित्वम्+ जातिमत्त्वम्+ च समवायेन बोध्यम्। तेन---असमवायिकारणवृत्तिसत्ताभिन्नजातिमत्त्वरूपस्य+अर्थस्य विवक्षणेन। न+अव्याप्तिः+इति। असमवायिकारण-संयोगादिवृत्ति-सत्ताभिन्न-जातेः+गुणत्वस्य तत्र सत्त्वात्+इति भावः॥ 23 ॥



<1-24>

	अन्यत्र नित्यद्रव्येभ्य आश्रितत्वम्+इह+उच्यते। 
	क्षित्यादीनाम्+ नवानाम्+तु द्रव्यत्व-गुणयोगिता॥ 24 ॥

	अन्यत्रेति। नित्यद्रव्याणि परमाण्वाकाशादीनि विहाय+आश्रितत्वम्+ साधर्म्यम्+इत्यर्थः। आश्रितत्वन्तु समवायादिसम्बन्धेन वृत्तिमत्त्वं, विशेषणतया नित्यानाम्+अपि कालादौ वृत्तेः। इदानीम्+ द्रव्यस्य+एव विशिष्य साधर्म्यम्+ वक्तुम्+आरभते---क्षित्यादीनाम्+इति। स्पष्टम्॥ 24 ॥

	नित्यद्रव्यातिरिक्तानाम्+ साधर्म्यम्+आह---अन्यत्र+इति। नित्यद्रव्याणि+इति। पृथिव्यप्तेजोवायूनाम्+ परमाणव आकाशादि-पञ्चकञ्च+इति नव नित्यद्रव्याणि। तानि विहाय+आश्रितत्वम्+ सर्वेषाम्+ साधर्म्यम्। उक्तञ्च भाष्ये---आश्रितत्वम्+ च+अन्यत्र नित्यद्रव्येभ्यः+"इति। समवायादि-सम्बन्धेन सर्वाधारतानियामक-कालिकसम्बन्धातिरिक्त-सम्बन्धेन। विशेषणतया---कालिक-विशेषणतया। ननु समवाये+अपि+एतदाश्रितत्वम्+ न+अस्ति+इति चेत्। न। अनवस्थाभयेन समवायस्य समवायान्तराभावे+अपि स्वस्वरूपसम्बन्धेन+आधाराश्रितत्वात्। मूले गुणयोगितेति। गुणवत्त्वम्+ साधर्म्यम्+इत्यर्थः। न च+अद्यक्षणे घटे+अव्याप्तिः+इति वाच्यम्। लक्ष्यैकदेशे सर्वदा+अवृत्त्या हि+अव्याप्तेः+अभ्युपगमात्, न तु कादाचित्+कावृत्त्या। तथा च द्वितीयक्षणे घटे गुणवत्त्वसत्त्वान्नाव्याप्तिः+इति भावः। उक्तञ्च भाष्ये---पृथिव्यादीनाम्+ नवानाम्+अपि द्रव्यत्व-योगः स्वात्मन्यारम्भकत्वम्+ गुणवत्त्वम्+ कार्यकारणाविरोधित्वम्+अन्त्यविशेषवत्त्वम्+इति। तत्र स्वात्मन्यारम्भकत्वम्+ स्वसमवेतकार्यजनकत्वम्। कार्यकारणाविरोधित्वम्+ कार्यकारणयोः+अन्यतरेण+अपि द्रव्यजातीयम्+ न विनाश्यते। शब्दः+ गुणः स्वकार्येण द्वितीयशब्देन विनाश्यते, कर्म च+उत्तरसंयोगेन स्वकार्येण, तथा+अन्त्यः शब्दः स्वकारणेन+उपान्त्येन। न+एवम्+ द्रव्यजातीयम्। तद्धि क्वचित् समवायिकारणनाशेन क्वचित्+असमवायिकारणनाशेन नश्यति+इत्यर्थः। अन्त्यविशेषवत्त्वम्---अन्त्यविशेषवद्वृत्ति-भावविभाजकोपाधिमत्त्वं, तेन+अनित्यद्रव्ये न+अव्याप्तिः॥ 24 ॥




<1-25>

	क्षितिः+र्जलम्+ तथा तेजः पवनः+ मनः+ एव च।
	परापरत्व-मूर्तत्व-क्रिया-वेगाश्रया अमी॥ 25 ॥



	क्षितिः+इति। पृथिव्यप्तेजोवायुमनसाम्+ परत्वापरत्ववत्त्वम्+ मूर्त्तत्वम्+ क्रियावत्त्वम्+ वेगवत्त्वम्+ च साधर्म्यम्। न च यत्र घटादौ परत्वम्+अपरत्वम्+ वा न+उत्पन्नं, तत्र+अव्याप्तिः+इति वाच्यम्। परत्वादिसमानाधिकरण-द्रव्यत्वव्याप्यजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात्। मूर्त्तत्वम्+ अपकृष्टपरिमाणवत्त्वम्। तच्च तेषाम्+एव, गगनादिपरिमाणस्य कुतः+अपि+अपकृष्टत्वाभावात्। पूर्ववत् कर्मवत्त्वम्+ कर्मसमानाधिकरणद्रव्यत्वव्याप्यजातिमत्त्वम्। वेगवत्त्वम्+ वेगवत्+वृत्तिः+-द्रव्यत्वव्याप्य-जातिमत्त्वञ्च बोध्यम्॥ 25 ॥

	पृथिव्यादीनाम्+ पञ्चानाम्+ साधर्म्यम्+आह---पृथिवि+इति। परत्वापरत्ववत्त्वम्+इति। परत्ववत्त्वम्+अपरत्ववत्त्वम्+ च+इत्यर्थः। तत्र परत्वम्+ द्विविधम्+ दिक्कृतम्+ कालकृतम्+ परत्वम्, तत्र दूरस्थे दिक्कृतम्+ परत्वम्, अयम्+ विप्रकृष्टः+ इति प्रत्ययकारणम्। ज्येष्ठे कालकृतम्+ परत्वम्, अयम्+ ज्येष्ठः+ इति प्रत्ययकारणम्। एवम्+अपरत्वम्+अपि द्विविधम्। तत्र समीपस्थे दिक्कृतम्+अपरत्वम्, अयम्+ सन्निकृष्टः+ इति प्रत्ययनिमित्तम्। कनिष्ठे कालकृतम्+अपरत्वम्, अयम्+ कनिष्ठः+ इति प्रत्ययनिमित्तम्। उक्तसाधर्म्याणाम्अव्याप्तिम्+आशङ्कते---न च+इति। परिहरति---परत्वादीति। यत्र परत्वम्+अपरत्वम्+ वा समुत्पन्नं, तस्मिन्नेवाधिकरणे वर्त्तमाना या द्रव्यत्वस्य साक्षाद्व्याप्या पृथिवीत्व-जलत्वादि-जातिः, तादृशजातिमत्त्वम्+ तेषाम्+ साधर्म्यम्+ विवक्षितम्। तेन+अनुत्पन्नपरत्वे घटे न+व्याप्तिः+तत्र तादृशजातेः पृथिवीत्वस्य सत्त्वात्। आत्मन्यतिव्याप्तिवारणाय समानाधिकरणान्तम्। सत्ताम्+आदाय पुनः+तत्रैवातिव्याप्तिः+अतः+ द्रव्यत्वव्याप्य+इति। अत्र च द्रव्यत्वव्याप्यत्वम्+ द्रव्यत्वभिन्नत्वे सति द्रव्यत्वसाक्षात्+व्याप्यत्वम्+ बोध्यम्। अन्यथा द्रव्यत्वस्य+अपि द्रव्यत्वव्याप्यत्वात् तदादायात्मन्यतिव्याप्तिः स्यात्। द्रव्यत्वसाक्षाद्व्याप्यत्वञ्च द्रव्यत्वभिन्नत्वे सति द्रव्यत्वव्याप्यव्याप्यत्वे सति द्रव्यत्वव्याप्यत्वम्। द्रव्यगुणान्यतरत्वम्+आदाय पुनः+तत्रैव+अतिव्याप्तिः+तद्वारणाय---जातीति। अपकृष्टेति। अविभुवृत्ति*परिमाणवत्त्वम्+इत्यर्थः। तेन परमाणुपरिमाणस्य+अपकृष्टत्वाभावे+अपि तत्र न+अव्याप्तिः। तच्च----अपकृष्टपरिमाणवत्त्वञ्च। तेषां---पृथिव्यादीनाम्+ पञ्चानाम्। यत्र घटादौ क्रिया न+उत्पन्ना, मुषलादौ वा वेगः+ न+उत्पन्नः+तत्र+अव्याप्तिवारणाय पूर्वोक्तरीतिम्+अतिदिशति---पूर्ववत्+इति। परत्ववत्त्वेत्यादौ कृतनिष्कर्षवत्+इत्यर्थः। कर्मा+इति। यस्मिन् द्रव्ये कर्म समुत्पन्नं, तस्मिन् कर्माधिकरणे वृत्तिर्या द्रव्यत्व-साक्षाद्व्याप्या पृथिवीत्वादिजातिः, तादृशजातिमत्त्वम्+ तदर्थः+तेन+अनुत्पन्नकर्मणि घटे न+अव्याप्तिः+तत्र+अपि तादृश-पृथिवीत्वादिजातेः सत्त्वात्। आत्मनि+अतिव्याप्तिवारणाय---कर्मसमानाधिकरणेति। सत्ताम्आदाय तत्रैव+अतिव्याप्तिः+तद्वारणाय---द्रव्यत्व-व्याप्येति। व्याप्यत्वम्+अत्र पूर्ववत्+ बोध्यम्। आकाशपृथिव्यन्यतरत्वम्+आदायाकाशे+अतिव्याप्ति-वारणाय-जातीति। वेगेति। व्यावृत्तिः+तु पूर्ववत्+ऊहनीया॥ 25 ॥




<1-26>

	कालखात्मदिशाम्+ सर्वगतत्वम्+ परमम्+ महत्। 
	क्षित्यादि पञ्च भूतानि चत्वारि स्पर्शवन्ति हि॥26 ॥



	कालेति। कालाकाशात्मदिशाम्+ सर्वगतत्वम्+ परममहत्त्वञ्च साधर्म्यम्। सर्वगतत्वम्+ सर्वमूर्त्तसंयोगित्वम्। परममहत्त्वत्वम्+ जातिविशेषः+अपकर्षानाश्रयपरिमाणत्वम्+ वा। क्षित्यादीति। पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशानाम्+ भूतत्वम्। तत्+च बहिरिन्द्रियग्राह्यविशेष गुणवत्त्वम्। अत्र ग्राह्यत्वम्+ लौकिकप्रत्यक्ष-स्वरूपयोग्यत्वम्+ बोध्यम्। तेन ज्ञातः+ घट इत्यादिप्रत्यक्षे ज्ञानस्य+अपि+उपनीतभानविषयत्वात् तद्वत्यात्मनि न+अतिव्याप्तिः, न वा प्रत्यक्षाविषय-रूपादिमति परमाण्वादौ+अव्याप्तिः, तस्य+अपि स्वरूपयोग्यत्वात्, महत्त्वलक्षणकारणान्तरासन्निधानात्+च न प्रत्यक्षत्वम्। अथवा आत्मावृत्ति-विशेषगुणवत्त्वम्+ तत्त्वम्। चत्वारि+इति। पृथिव्यप्तेजोवायूनाम्+ स्पर्शवत्त्वम्॥ 26 ॥

	आकाशादीनाम्+ चतुर्णाम्+ साधर्म्यम्+आह---सर्वगतत्वम्+इति। सर्वैः+र्मूर्त्तैः सह संयोग आकाशादीनां, न तु सर्वत्र संयोगः, तेषाम्+ निष्क्रियत्वात्। तथा च भाष्यं---"सर्वगतत्वम्+ परममहत्त्वम्+ सर्वसंयोगिसमानदेशत्वञ्च+"इति। निष्क्रिये आकाशादौ सर्वगतत्वम्+ न सम्भवति+इति+अतः+तस्य+अर्थम+आह---सर्वमूर्त्तेति। सर्वशब्देन+अत्र प्रकृतापेक्षया मूर्त्तद्रव्याणि गृह्यन्ते, न तु सर्वाणि द्रव्याणि, अमूर्त्तानाम्+ निष्क्रियतया परस्परसंयोगासम्भवात्। ननु परम-महत्त्वत्वस्य कारणतानवच्छेदकत्वात्+अहम्+ परममहान्+इति प्रतीतेः+अरभावात्+च न जातित्वम्+इति+अस्वरसात्+आह---अपकर्षानाश्रयेति। अपकर्षानाश्रयमहत्परिमाणत्वम्+इत्यर्थः। तेन+अपकर्षरहिते+अपि परमाणौ न+अतिव्याप्तिः+तत्र महत्परिमाणाभावात्। भूतत्वम्+इति। साधर्म्यम्+इति शेषः। तथा च भाष्यं---"पृथिव्यादीनाम्+ पञ्चानाम्+अपि भूतत्वेन्द्रियप्रकृतित्व-बाह्य+एकैक+इन्द्रियग्राह्यविशेषगुणवत्त्वानि+"इति। तत्+च भूतत्वम्। बहिरिन्द्रियेति। बहिरिन्द्रियाणाम्+ चक्षुरादीनाम्+ पञ्चानाम्+ ग्राह्यः+ यः+ रूपादिः+विशेषगुणः+तद्वत्त्वम्+एव भूतत्वम्। व्योमशिवाचार्याः+तु भाष्यटीकायाम्+ भूतत्वम्+ जातिरिति+आहुः। बहिःपदानुपादाने मनोग्राह्यविशेषगुणवत्यात्मन्यतिव्याप्तिः+अतः+ आह---बहिः+इति। परमाणुरूपादेः+अप्रत्यक्षतया बहिरिन्द्रियग्राह्य-विशेषगुणवत्त्वस्य परमाणौ+अव्याप्तिः+अतः+ बहिरिन्द्रियग्राह्यजातिमत्+विशेषगुणवत्त्वम्+ ग्राह्यम्। बहिरिन्द्रियग्राह्यजातिमत्-संयोगादिमति कालादौ+अतिव्याप्तिवारणाय----विशेषेति। "ज्ञातः+ घटः+" इति चाक्षुषप्रत्यक्षे स्वसंयुक्तमनः-संयुक्तात्मसमवेतः+-ज्ञानरूपः+ ज्ञानलक्षणः+-सन्निकर्षेण घटविशेषणीभूतज्ञानस्य+अपि चक्षुरिन्द्रियग्राह्यत्वात्+ बहिरिन्द्रियग्राह्य-ज्ञानरूप-विशेषगुणवत्त्वस्य+आत्मनि सत्त्वात्+अतिव्याप्तिः+अतः+ आह---अत्र ग्राह्यत्वम्+इति। प्रत्यक्षस्वरूपयोग्यत्वम्+इति। 	प्रत्यक्षविषयतावच्छेदकधर्मवत्त्वम्। तथा च लौकिक-सन्निकर्ष-प्रयोज्य-बहिरिन्द्रियग्राह्य-जातिमत्+-विशेषगुणवत्त्वम्+ भूतत्वम्+इति फलितम्। तेन लौकिकत्वनिवेशनेन। उपनीतभानविषयत्वात् ज्ञानलक्षणसन्निकर्षेण सन्निकृष्टस्य विषयस्य यत्+ भानम्+ ज्ञानं, तद्विषयत्वात्। तद्वति ज्ञानलक्षणसन्निकर्षप्रयोज्य-बहिरिन्द्रयजन्य-प्रत्यक्ष-विषय-ज्ञानगुणवति। न+अतिव्याप्तिः+इति। "ज्ञातः+ घटः+" इति ज्ञानविशिष्ट-घटविषयक-ज्ञाने विशेषणीभूत-ज्ञानांशे लौकिकप्रत्यक्षविषयत्व+आभावात्+इति भावः। स्वरूपयोग्यता-निवेशस्य फलम्+आह--न वा+इति। स्वरूपयोग्यत्वात्+इति। अयमाशयः---यद्यपि+अरण्यस्थ-दण्डः+ घटम्+ न जनयति, तथापि तत्र घटोत्पादनयोग्यत्वम्+ वर्त्तते। तत्+च योग्यत्वम्+ कारणतावच्छेदक-दण्डत्व-धर्मवत्त्वम्। एवम्+ परमाणुरूपादौ+अपि प्रत्यक्षरूपयोग्यत्वम्+ वर्त्तते। तत्+च योग्यत्वम्+ प्रत्यक्षविषयतावच्छेदकरूपत्व-धर्मवत्त्वम्। तथा च प्रत्यक्षस्वरूपयोग्यस्य रूपादिविशेषगुणस्य परमाण्वादौ+अपि सत्त्वान्न+अव्याप्तिः+इति। ननु परमाणुरूपादेः+योग्यत्वे कुतः+ न तस्य प्रत्यक्षम्+अतः+ आह---महत्त्वलक्षणेति। लाघवात्+ भूतस्य लक्षणान्तरम्+आह---अथवा+इति। तत्त्वं---भूतत्वम्॥ 26 ॥




<1-27>
	
	द्रव्यारम्भः+चतुर्षु स्यात्+अथ+आकाश शरीरिणाम्। 
	अव्याप्यवृत्तिः क्षणिकः+ विशेषगुणः+ इष्यते॥ 27 ॥



	द्रव्यारम्भः+ इति। पृथिव्यप्तेजोवायुषु चतुर्षु द्रव्यारम्भकत्वम्। न च द्रव्यानारम्भके घटादौ+अव्याप्तिः; द्रव्यसमवायिकारणवृत्ति-द्रव्यत्वव्याप्य-जातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात्। अथ+आकाशशरीरिणाम्+इति। आकाशात्मनाम्+अव्याप्यवृत्तिक्षणिकविशेषगुणवत्त्वम्+ साधर्म्यम्+इत्यर्थः। आकाशस्य विशेषगुणः शब्दः। सः+ च+अव्याप्यवृत्तिः, यदा किञ्चित्+अवच्छेदेन शब्दः+उत्पद्यते, तदा+अन्यावच्छेदेन तदभावस्य+अपि सत्त्वात्। क्षणिकत्वञ्च तृतीयक्षणवृत्तिध्वंसप्रतियोगित्वम्। योग्यविभुविशेषगुणानाम्+ स्वोत्तरवृत्तियोग्य-विशेषगुण-नाश्यत्वात् प्रथमशब्दस्य द्वितीयशब्देन नाशः। एवम्+ ज्ञानादीनाम्+अपि। ज्ञानादिकम्+ यदात्मनि विभौ शरीरावच्छेदेन+उत्पद्यते, तदा घटाद्यवच्छेदेन तदभावः+अस्ति+एव। एवम्+ ज्ञानादिकम्+अपि क्षणद्वय+अवस्थायि। इत्थञ्च+अव्याप्यवृत्तिविशेषगुणवत्त्वम्+ क्षणिकविशेषगुणवत्त्वञ्च+अर्थः। पृथिव्यादौ रूपादिर्विशेषगुणः+अस्ति+इति+अतः+अव्याप्यवृत्ति+इति+उक्तम्। पृथिव्यादौ+अव्याप्यवृत्तिः संयोगादिरः+अस्ति+इति विशेषगुणेति+युक्तम्। न च रूपादीनाम्+अपि कदाचित् तृतीयक्षणे नाशसम्भवात् क्षणिकविशेषगुणवत्त्वम्+ क्षित्यादौ+अतिव्याप्तम्+इति वाच्यम्+; चतुःक्षणवृत्तिजन्यावृत्तिजातिमत्+विशेषगुणवत्त्वस्य तदर्थत्वात्। अपेक्षाबुद्धिः क्षणत्रयम्+ तिष्ठति, क्षणचतुष्टयन्तु न किम्+अपि जन्यज्ञानादिकम्+ तिष्ठति, रूपत्वादिकन्तु क्षणचतुष्टयस्थायिनि+अपि रूपादौ वर्त्तते+ इति तद्व्युदासः। ईश्वरज्ञानस्य चतुःक्षणवृत्तित्वात्+ ज्ञानत्वस्य तद्वृत्तित्वात्---जन्येति+उक्तम्। यद्याकाश-जीवात्मनोः साधर्म्यम्, तदा जन्येति न देयम्; द्वेषत्वादिकम्+आदाय लक्षणसमन्वयात्। परममहत्त्वस्य तादृशगुणत्वात्, चतुर्थक्षणे द्वित्वादीनाम्+ नाशाभ्युपगमात्+ द्वित्वादीनाम्+अपि तथात्वात् तद्वारणाय---विशेषेति। त्रिक्षणवृत्तित्वम्+ वा वाच्यम्। द्वेषत्वादिकम्+आदाय+आत्मनि लक्षणसमन्वयः॥ 27 ॥
	
	द्रव्यारम्भकत्वम्+ द्रव्यसमवायिकारणत्वम्। अन्त्यावयविन्यव्याप्तिम्+आशङ्कते---न च+इति। समाधानम्+आह---द्रव्य+इत्यादिना। द्रव्यस्य घटादेः+यत् समवायिकारणम्+ कपालादि तद्वृत्तिः+या द्रव्यस्य साक्षाद्व्याप्या पृथिवीत्व-जलत्वादिरूपा जातिः, तादृशजातिमत्वम्+ विवक्षितम्+इत्यर्थः। तेन घटादौ न*व्याप्तिः+तत्र पृथिवि+इत्यादिरूपायाः+तादृशजातेः सत्त्वात्। आत्मत्वजातिम्+आदाय+आत्मन्यतिव्याप्तिः+अतः+---वृत्यन्तम्+ विशेषणम्। सत्तादिकम्+आदाय गगने+अतिव्याप्तिवारणाय---द्रव्यत्वव्याप्येति। वृत्तित्वम्+तादृशजातिमत्त्वम्+च समवायेन बोध्यम्। मूले शरीरिपदम्+आत्मपरम्। अव्याप्यवृत्तित्वम्+ स्वात्यन्ताभावसमानाधिकरणत्वम्। विशेषगुणवत्त्वम्+इति। विशेषगुणाः+च बुध्यादिरूपा वक्ष्यमाणाः। तल्लक्षणनिर्वचने वर्धमानोपाध्यायः+तु---स्वाश्रयसमानाधिकरण-द्रव्यविभजकोपाध्यत्यन्ताभावः+-समानाधिकरण-गुणावृत्ति-*गुणवृत्ति-गुणत्वव्याप्य-जातिमत्+-गुणत्वम्+ विशेषगुणत्वम्। स्वम्+ गन्धत्वं, तस्याश्रयः+ गन्धः, तत्समानाधिकरणः+ द्रव्यविभाजकोपाधिः पृथिवीत्वं, तदत्यन्ताभावसमानाधिकरणः+ गुणः+ जलादौ स्नेहादिः+तदवृत्तिः+गन्धलक्षणगुणवृत्तिः+गुणत्वव्याप्यजातिः+गन्धत्वम्+ तद्वद्गुणत्वम्+ गन्धस्य। एवम्+ रूपत्वादिजातीरुपादायः+ रूपादौ वर्णयेदिति+आहुः। शब्दज्ञानादीनाम्+अव्याप्यवृत्तित्वम्+उपपादयति---आकाशस्य+इत्यादिना। ननु क्षमिकत्वम्+ नाम क्षणमात्रस्थायित्वम्+ बौद्धैरङ्गीकृतम्+, तत्+च नास्मन्मतसिद्धमतः क्षणिकस्यार्थम्+आह---क्षणिकत्वम्+इति। ध्वंसप्रतियोगिनि घटादौ+अतिव्याप्तिवारणाय+आह---तृतीयक्षणेति। स्वोत्पत्तितृतीयक्षणे वृत्तिः+यस्य, एवंविधः यः+  ध्वंसः+तत्प्रतियोगित्वम्+एव क्षणिकत्वम्। ज्ञानादीनाम्+ क्षणिकत्वम्+उपपादयति--योग्येति। प्रत्यक्षयोग्येत्यर्थः। तेन धर्माधर्म-भावनाख्य-संस्काराणाम्+अयोग्य-विशेषगुणानाम्+ न क्षणिकत्वम्। न च ज्ञानस्य क्षणिकत्वे प्रमाणाभावः+ इति वाच्यम्। प्रत्यक्षादेः+एव प्रमाणत्वात्। तथा हि-क्षणिक-विद्युत्सम्पातादि-विषयक-प्रत्यक्षस्य क्षणिकत्वम्+ सर्वानुभवसिध्दम्। आशुतरविनाशशीलेषु क्रमिकेषु+एकजातीयनानाकर्मसु एकस्य पुंसः+ *नाज्ञानानामारमाोत्पादौ प्रतिनियतविषयत्वेन कल्पनीयौ । स्थिरविषयेषु+अपि प्रतिक्षणम्+ निमेषो*न्मषसन्ततौ पूर्वसन्निकर्षविच्छेदात् सन्निकर्षान्तरोत्पादात्+च ज्ञानानाम्+अपि+उत्पादविनाशौ+ऊहनीयौ । तथा च स्थिरविषया अपि बुद्धयः क्षणचतुष्टयाव्यापिका व्यवधाननिवर्त्तनीयत्वात् प्रदीपप्रभावत् । अन्यथा+उन्मील्य निमीलितनयनानाम्+अपि रूपसाक्षात्कार-प्रसङ्गः । न च व्यवधाननिवर्त्तनीयवत्वमेव+असिद्धम्+ पूर्वज्ञानस्य+एव+अनुवर्त्तनात्+इति वाच्यम् । ज्ञानस्य ज्ञानान्तरानिवर्त्तनीयत्वे स्थिरविषयेन्द्रियासन्निकर्षे+अपि पूर्वज्ञानानुवृत्त्युपलम्भप्रसङ्गात् । किञ्च ज्ञानस्य ज्ञानान्तरानिवर्त्तनीयत्वे संस्कार-स्मरणयोः+अनावश्यकत्वप्रसङ्गः, विषयविनाशे निर्विषयज्ञानसद्भावप्रसंङ्गः, युगपन्नानाबुद्धीनाम्+अनुव्यवसायप्रसङ्गः, प्रचितशरीरनानानुव्यवसायव्यक्तीनाम्+ योगपद्यप्रसङ्गः प्रवृत्त्यनुपपत्तिप्रसङ्गः+च दुर्वारः स्यात् । तस्मात्+ ज्ञानस्य ज्ञनान्तरनाश्यत्वम्+ संस्कारनाश्यत्वम्+ वा स्वीकार्यम्। एतेन+इच्छादीनाम्+ पूर्वज्ञाननाशकत्वम्+ निरस्तम् । ज्ञानसंस्कारयोः+एव तन्नाशकत्वात्, अन्येषाम्+ तत्कल्पने गौरवात्। अतः+ एव+उक्तम्+ किरणावल्यामाचार्यैः---पूर्वपूर्वबुद्धीः+उत्तरोत्तराः प्रतिघ्नन्ति। तदभावे संस्कारः क्वचिदुभयम्+अपि+"इति। स्वोत्तरवृत्ति+इति। स्वपदम्+ नाश्यगुणपरं, तदुत्तरवृत्तिः+तद्द्वितीयक्षणवृत्तिर्यः+ योग्यः+ विशेषगुणः+तन्नाश्यत्वात्+इत्यर्थः। इदञ्च+अपेक्षाबुद्ध्यतिरिक्तस्थले। तत्र तु तृतीयक्षणवृत्तिः+इति+एव वक्तव्यम्। अत्र योग्यविभुविशेषगुणनाशः कार्यं; स्वोत्तरोत्पन्नयोग्यविशेषगुणः+तन्नाशकः। तत्र कार्यांशे योग्यत्वविशेषणोपादानात् प्रायश्चित्तादिजन्यादृष्टनाशे न व्यभिचारः, अदृष्टस्या+अयोग्यविशेषगुणत्वात्। पाकादिजन्य-रूपादिनाशे व्यभिचारवारणाय--विभु+इति। संयोगादिनाशे व्यभिचारवारणाय --विशेषेति। नाशकांशे योग्यत्व-विशेषत्वयोरूपादानात्+ द्वितीयक्षणोत्पन्नादृष्टयोगादिना तृतीयक्षणे न+अपेक्षाबुद्धिनाशः+ इति महादेवः। तदयुक्तम्; स्वोत्तरवृत्तिना येन केनचित्+ ज्ञानादीनाम्+ नाशे+अपि द्विक्षणावस्थायित्वसम्भवात्+एतावत्पर्यन्तानुधावनस्य व्यर्थत्वात्। न च+एवम्+अपेक्षाबुद्धेः स्वोत्तरोत्पन्नादृष्टसंयोगादिना नाशः स्यात्+इति वाच्यम्। द्वित्वप्रत्यक्षानुरोथात् तस्या द्वित्वसामान्यज्ञाननाश्यत्वेन त्रिक्षणस्थायित्वाभ्युपगमात्। अन्यथा स्वाव्यवहितक्षणे योग्यविशेषगुणोत्पत्तौ तेन तन्नाशस्य दुर्वारत्वप्रसङ्गः। किञ्च योग्यविशेषगुणस्य नाशकत्वे विग्रहादिदर्शनोत्तरम्+अदृष्टाद्युतपत्तौ तेन तन्नाशाप्रसङ्गः, सुषुप्तिप्राक्कालीनज्ञानस्यानाशात् सुषुप्त्युच्छेदप्रसङ्गः+च स्यात्। अतः+ एव+द्वैतसिद्धिकाराः+तृतीयमिथ्यात्वलक्षणे उदीच्यत्वेन नाशकत्वम्+आहुः। ज्ञानादीनामपि+इति। अव्याप्यवृत्तित्वम्+इति शेषः। तदेव+उपपादयति-ज्ञानादिकम्+इति। क्षणिकपदस्य वैयर्थ्याल्लक्षणद्वयाभिप्रायेण कारिकार्थम्+आह---इत्थम्+इति। अनेन प्रकारेण शब्दस्य ज्ञानादीनाञ्चाव्याप्यवृत्तित्वेक्षणिकत्वे च सिद्धेः+ इत्यर्थः। ननु+अव्याप्यवृत्तिविशेषगुवत्त्वम्+ईश्वरे+अव्याप्तम्, तद्गुणानाम्+ व्याप्यवृत्तित्वादि चेत्। न। तस्य जीवसाधर्म्यपरत्वात्। अतः+ एव मूले शरीरि*+इति+उक्तम्। ईश्वरसाथर्म्यपरत्वे त्वव्याप्यवृ*विशेषगुणवत्त्वपदेन+अव्याप्यवृत्ति-वृत्ति-गुणत्वव्याप्य-जातिमत्त्वम्+ विवक्षणीयम्। ननु विशेषगुणवत्त्वमात्रमेव साधर्म्यम्+अस्तु, किम्+अव्याप्यवृत्तित्व*दलेनेत्यतः+ आह---पृथिव्यादौ+इति। अव्याप्यवृत्तिगुणवत्त्वस्य साधर्म्यत्वे पृथिव्यादौ+अतिव्याप्तिः+इति+आह---पृथिव्यादौ+इति। चतुःक्षणवृत्ति+इति। चतुःक्षणवृत्तीनि यानि जन्यानि घटपटादीनि तदवृत्तः+तस्मिन् अवर्त्तमाना या शब्दत्व-ज्ञानत्वादिजातिः, तद्वान् विशेषगुणः शब्दः+ ज्ञनादिः+च, तद्वत्त्वस्य+इति+अर्थः। तस्य च+आकाशे आत्मनि च सत्त्वाल्लक्षणसमन्वयः+ इति भावः। तदर्थत्वात् क्षणिकविशेषगुणवत्त्वपदार्थत्वात्। त्रिक्षणवृत्तिम्+उपेक्ष्य चतुःक्षणवृत्तेः+उपादाने प्रयोजनम्+ दर्शयति---अपेक्षाबुद्धिः+इति। अयम्+एकः, अयम्+एकः+ इति+आकारा अनेकैकत्व-विषयिणी बुद्धरित्यर्थः। तथा च त्रिक्षणवृत्तेः+उपादाने तु ज्ञानत्वस्या+अपेक्षाबुद्धि-रूप-त्रिक्षणवृत्ति-जन्यपदार्थवृत्तित्वात् संग्रहः+ न स्यात्+इति भावः। न तिष्ठति+इति। तथा च ज्ञानत्वस्य चतुःक्षणवृत्तिजन्यपदार्थावृत्तिजातित्वात् तदादाय+आत्मनि लक्षणसमन्वयः+ इति भावः। चतुःक्षणवृत्तिजन्यावृत्तेः+उपादानफलम्+ दर्शयति---रूपत्वादिकम्+इति। तद्व्युदासः रूपत्वादि-जातिनिरासः; तस्य चतुःक्षणवृत्तिजन्य-रूपवृत्तिजातित्वात्। तथा च रूपत्वादिजातिमत्+विशेषगुणस्य रूपादेः पृथिव्यादौ ,सत्वात्+ या+अतिव्याप्तिः, सा वृत्त्यन्तोपादानात्+ निरस्तेति भावः। तद्वृत्तित्वात् चतुःक्षणवृत्तिवृत्तित्वात्। तथा च ज्ञानस्य चतुःक्षणवृत्तिवृत्तिजातिमत्+विशेषगुणत्वात्+ईश्वरात्मनि लक्षणसमन्वयः+ न स्यात्+इति भावः। जन्येति+इति। तथा च ज्ञानत्वस्य चतुःक्षणवृत्तिवृत्तिजातित्वे+अपि चतुःक्षणवृत्ति-जन्यावृत्तिजातित्वात् तदादाय+ईश्वरात्मनि लक्षणसमन्वयः स्यात्+इति भावः।ननु क्षणिकविशेषगुणवत्त्वम्+  चतुःक्षणवृत्तिजन्यावृत्तिजातिमत्+विशेषगुणवत्त्वरूपम्+ जीवात्मनः साधर्म्यम्+ न+ईश्वरात्मनः, शरीरिणाम्+इत्युक्तेः। तथा च+ईश्वरात्मनः+लक्ष्यत्वात् तत्र लक्षणागमनम्+ न दोषायेति चेत्, तत्राह---यदि+इति। न देयम्+इति। तथा च  चतुःक्षणवृत्यवृत्तिजातिमद्विशेषगुणवत्त्वरूपम्+ क्षणिकविशेषगुणवत्त्वम्+ जीवात्मनाम्+ साधर्म्यम्+इति भावः। लक्षणसमन्वयप्रकारम्+आह---द्वेषत्वादिकम्+इत्यादिपदेन शब्दसंग्रहः। विशेषपदस्य प्रयोजनम्+आह---परमह*त्तवस्य+इति। तादृशगुणत्वात् चतुःक्षणवृत्तिजन्यावृत्तिजातिमत्+गुणवत्वात्। तथा च चतुःक्षणवृत्तीनि यानि जन्यानि घटपटादीनि, तदवृत्तिः+जातिः परममहत्त्वरूपा, तद्वान् गुणः परममहत्त्वं, तद्वत्ता काले+अपि+अस्ति+इति+अतः+ आकाशात्मनोः साधर्म्यस्य काले+अपि+अतिप्रसक्तिः+तद्वारणाय---विशेषपदम्। तदुपादाने तु परममहत्त्वस्य सामान्यगुणत्वेन न+अतिव्याप्तिः, कालादौ तादृशविशेषगुणवत्त्वाभावात्। ननु परममहत्त्व*त्वस्या+अपकर्षानाश्रयपरिमाणत्वरूपस्य तादृशजातिमत्+गुणत्त्व+अभावात् कथम्+ तदादाय कालादौ+अतिप्रसङ्गः+ इति+अतः+ आह---चतुर्थक्षण इति। नाशाभ्युपगमात्+इति। तृतीयक्षणे एव+अपेक्षाबुद्धेः+नाशः+ततः स्वतृतीयक्षणे एव *द्वत्वादीनाम्+ नाशः+ इति केषाञ्चिन् नव्यानाम्+ मते द्वित्वादीनाम्+अपि चतुर्थक्षणे नाशः। प्रशस्तपादेन+अपि+उक्तं---"यस्मिन्नेव काले सामान्यज्ञानात्+अपेक्षाबुद्धेः+विर्विनाशः+तस्मिन्नेव काले आश्रयविनाशात्+ द्वित्वविनाशः+" इति। तथात्वात् चतुःक्षणवृत्तिजन्यावृत्तिजातिमत्+गुणत्त्वात्। तद्वारणाय तयोः+वारणाय। तथाच चतुःक्षणवृत्ति-जन्य-घटाद्यव*त्तिर्या द्वित्वत्वादि जातिः+तद्वान् गुणः+ द्वित्वत्वादिः+तादृशगुणवत्ता घटादौ+इति तेषु+अतिव्याप्तिः+तद्वारणाय---विशेषेति। तदुपादाने तु द्वित्वादीनाम्+ तादृशविशेषगुणत्व+आभावान्+न+अतिव्याप्तिः+इति भावः। प्रथमोपस्थितत्वरूप-लाघवम्+अभिसन्धाय+आह---त्रिक्षणेति। लक्षणसमन्वयः+ इति। ईश्वरस्य द्वेषाभावात्+ द्वेषत्वस्य तादृशगुणत्वात् तस्य च+आत्मनि सत्तवाल्लक्षणसमन्वयः+ इति भावः।।२७।। 




<1-28>

	रूप-द्रवत्व-प्रत्यक्षयोगि स्यात् प्रथमत्रिकम्। 
	गुरुणी द्वे रसवती द्वयोः+नैमित्तिकः+ द्रवः॥ 28 ॥



	रूपेति। पृथिव्यप्तेजसाम्+ रूपवत्त्वम्+ द्रवत्ववत्त्वम्+ प्रत्यक्षविषयत्वञ्च+इति+अर्थः। न च चक्षुरादीनाम्+ भर्जन-कपालस्थ-वह्नेः+ऊष्मणः+च रूपवत्त्वे किम्+ मानम्+इति वाच्यम्। तत्रापि तेजस्त्वेन रूपानुमानात्। एवम्+ वाय्वानीत-पृथिवी-जल-तेजोभागानाम्+अपि पृथिवीत्वादिना रूपानुमानम्+ बोध्यम्। न च घटादौ द्रुतसुवर्णादिभिन्ने तेजसि च द्रवत्ववत्त्वम्+अव्याप्तम्+इति वाच्यम्+, द्रवत्ववद्वृत्ति-द्रव्यत्वव्याप्यजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात्। घृततैलप्रभृतिषु पृथिवीषु जलेषु द्रुतसुवर्णादौ तेजसि च द्रवत्वसत्त्वात् तत्र च पृथिवीत्वादिसत्त्वात् तदादाय सर्वत्र लक्षणसमन्वयः। न च प्रत्यक्षविषयत्वम्+ परमाण्वादौ+अव्याप्तम्, अतिव्याप्तम्+च रूपादौ+इति वाच्यम्, चाक्षुषलौकिकप्रत्यक्षविषयवृत्ति-द्रव्यत्वव्याप्य-जातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात्। आत्मन्यतिव्याप्तिवारणाय---चाक्षुषेति। गुरुणी इति। गुरुत्ववत्त्वम्+ रसवत्वम्+ च पृथिवीजलयोः+इत्यर्थः। न च घ्राणेन्द्रियादीनाम्+ वाय्वानीत-पार्थिवादिभागानाञ्च रसादिमत्वे किम्+ मानम्+इति वाच्यम्; तत्रापि पृथिवीत्वादिना तदनुमानात्। द्वयोः+इति। पृथिवी-तेजसोः+इति+अर्थः। नच नैमित्तिक-द्रवत्ववत्त्वम्+ घटादौ वह्न्यादौ च+अव्याप्तम्+इति वाच्यम्, नैमित्तिक-द्रवत्वसमानाधिकरण-द्रव्यत्वव्याप्य-जातिमत्वस्य विवक्षितत्वात्॥ 28 ॥

	प्रत्यक्षविषयत्वम्+ बाह्येन्द्रियजन्य-लौकिकप्रत्यक्ष-विषयत्वम्, तेन+आत्मनि न+अतिव्याप्तिः। चक्षुरादित्यादिना घ्राणादिपरिग्रहः। तत्रापि चक्षुरादिषु+अपि। रूपानुमानात्+इति। अनुमानप्रयोगश्च+अयम्---चक्षुरादिकम्+ रूपवत् तेजस्त्वात्, वैश्वानरवत्। वाय्वानीत-पृथिव्यादि+अंशेषु रूपानुमानम्+अतिदिशति---एवम्+इति। चक्षुरादौ रूपान्तमानव*दित्यर्थः। अनुमानप्रयोगः+च----वाय्वानीतः+-पार्थिवभागः रूपवान् पृथिवीत्वात्, घटवदिति। एवम्+ वाय्वानीत-जलादि भागादौ+अपि बोध्यम्। द्रवत्ववद्वृत्तिः+इति। द्रवत्ववति घृत-लाक्षादौ वृत्तिः+यस्याः+तादृशी या द्रव्यत्वसाक्षाद्व्याप्या पृथिवीत्वादि-जातिः+तादृशजातिमत्त्वम्+ पृथिव्यादौ+अवस्ति+इति न+अव्याप्तिः। चाक्षुषेति। चाक्षुष-लौकिकप्रत्यक्ष-विषया ये घटादयः+तेषु वृत्तिर्यस्याः+तादृशी या द्रव्यत्व-साक्षाद्व्याप्या पृथिवीत्वादि-जातिः+तादृशजातिमत्त्वम्+ पृथिव्यादित्रयेषु वर्त्तते, रूपादौ च न वर्त्तते+ इति न+अव्याप्तिः+न वा+अतिव्याप्तिः+इति भावः। चाक्षुषेतीति। आत्मनः+ मानसप्रत्यक्षविषयत्वे+अपि न बाह्य-प्रत्यक्षविषयत्वम्+इति तत्र न+अतिव्याप्तिः। घटः+ वायुमान्+इति प्रत्यक्षे घटविशेषणीभूत-वायौ+अलौकिक-चाक्षुषप्रत्यक्षविषयत्वसत्त्वात् तादृशप्रत्यक्षविषयः+-वायुवृत्ति-द्रव्यत्व-व्याप्य-वायुत्व-जातिमति वायौ+अतिव्याप्तिः+तद्वारणाय---लौकिकेति। तदुपादाने तु तत्र न+अतिव्याप्तिः, वायौ लौकिकप्रत्यक्षविषयत्व+अभावात्+इति भावः। गुरुत्ववत्त्वम्+इति। तथा च भाष्यं---"द्वयोः+गुरुत्वम्+ रसवत्त्वम्+ च+"इति। तत्र गुरुत्वम्+ माषकतोलकत्वादि। उपलक्षणञ्च+एतत् पतनवत्त्वस्य+आलोकप्रकाश्यत्वस्य+अभास्वररूपवत्त्वस्य+इति। तथा च+उक्तम्+आचार्यैः---आलोकप्रकाश्यत्वम्+अभास्वररूपवत्त्वम्+ च+इति च+अर्थः। पार्थिवादीत्यादिना जलभागपरिग्रहः। तदनुमानात्+इति। अनुमानप्रयोगः+च---घ्राणेन्द्रियम्+ रसादिमत्‌ पृथिवीत्वात्, आम्रफलवदिति। नैमित्तिकद्रवत्वेति। द्रव्यत्वव्याप्यजलत्वजातिम्+आदाय जले+अतिव्याप्तिः+तद्वारणाय---समानाधिकरणेति। अन्यत्सर्वम्+ पूर्ववत्॥ 28 ॥




<1-29>

	आत्मनः+ भूतवर्गाः+च विशेषगुणयोगिनः। 
	यदुक्तम्+ यस्य साधर्म्यम्+ वैधर्म्यम्+इतरस्य तत्॥ 29 ॥



	आत्मानः+ इति। पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशात्मनाम्+ विशेषगुणवत्वम्+इति+अर्थः। यदुक्तम्+इति। ज्ञेयत्वादिकम्+ विहाय+इति बोध्यम्। तत्तु न कस्य+अपि वैधर्म्यम्+ केवलान्वयित्वात्।।२९।।

	विशेषगुणवत्त्वम्+इति। विशेषगुणाः+च---"बुद्ध्यादिषट्कम्+ स्पर्शान्ताः स्नेहः सांसिद्धिकः+ द्रवः। अदृष्ट-भावना-शब्दा अमी वैशेषिका गुणाः॥" इति गुणग्रन्थे वक्ष्यमाणा बुद्ध्यादिरूपाः। उपलक्षणम्+ च+एतत्। प्रत्यक्षगुणवत्त्वम्+इति+अपि द्रष्टव्यम्। इत्थम्+ साधर्म्यम्+आचष्टे---यदुक्तम्+इति। यथा सत्तावत्त्वम्+ द्रव्य-गुण-कर्मणाम्+ साधर्म्यमन्येषाम्+ वैधर्म्यम्। एवम्+अन्यत्र+अपि बोध्यम्। ज्ञेयत्वादिकम्+इत्यादिपदेन सप्तपदार्थसाधर्म्यत्वेन+उक्ता अभिधेयत्वादयः+ धर्माः+ ग्राह्याः॥ 29 ॥




<1-30,31,32,33,34>
	
	स्पर्शादयः+अष्टौ वेगाख्यः संस्कारः+ मरुतः+ गुणाः।
	अष्टौ स्पर्शादयः+ रूपम्+ द्रवः+ वेगः+च तेजसि॥ 30 ॥
	स्पर्शादयः+अष्टौ वेगः+च गुरुत्वञ्च द्रवत्वकम्। 
	रूपम्+ रसः+तथा स्नेहः+ वारिण्येते चतुर्दश॥ 31 ॥
	स्नेहहीना गन्धयुताः क्षितौ+एते चतुर्दश।
	बुद्ध्यादि-षट्कम्+ संख्यादि-पञ्चकम्+ भावना तथा॥ 32॥
	धर्माधर्मौ गुणाः+ एते आत्मनः स्युः+चतुर्दश।
	संख्यादिपञ्चकम्+ कालदिशोः शब्दः+च ते च खे॥ 33 ॥
	संख्यादयः पञ्च बुद्धिः+इच्छा यत्नः+अपि च+ईश्वरे।
	परापरत्वे संख्याद्याः पञ्च वेगः+च मानसे॥ 34 ॥
	


	स्पर्शादयः+ इति। ते च संख्यादयः पञ्च। खे----आकाशे॥ 30---34॥

	वायोः+नव+एकादश तेजसः+ गुणाः+ जल-क्षिति-प्राणभृताम्+ चतुर्दश। दिक्कालयोः पञ्च षडेव चाम्बरे महेश्वरे+अष्टौ मनसः+तथ+एव च+इति प्राचीनश्लोकम्+अनुसृत्य वायोः+तास्तावत् गुणान्+आह---मूले स्पर्शादयः+अष्टौ+इति। गुणोद्देशक्रमेण+एव+अत्र गुणसंख्या ग्राह्या। एवम्+अन्यत्र+अपि। तथा च स्पर्श-संख्या-परिमाण-पृथक्त्व-संयोग-विभाग-परत्वापरत्वानि+अष्टौ वेगाख्यसंस्कारः+च+इति वायोः+नवगुणाः+ इत्यर्थः। ते पूर्वोक्ताः संख्यादयः पञ्च। ईश्वरः+ इति। दीधितिकृतः+तु पदार्थतत्त्वनिरूपणे ईश्वरस्य परिमाणवत्त्वे मानाभावः+ इति+आहुः। तट्टीकायाम्+ रामभद्रसार्वभौमाः+तु संख्याबुद्धीच्छाप्रयत्नसुखानि+इति पञ्च+एव+ईश्वरस्य गुणाः+ इति+आहुः॥30---34॥




<1-35>

	तत्र क्षितिः+गन्ध-हेतुः+नाना-रूपवती मता। 
	षड्विधः+तु रसः+तत्र गन्धः+तु द्विविधः+ मतः॥ 35 ॥


	साधर्म्य-वैधर्म्ये निरूप्य सम्प्रति प्रत्येकम्+ पृथिव्यादिकम्+ निरूपयति---तत्र क्षितिः+इत्यादिना। गन्धहेतुः+इति। गन्धसमवायिकारणम्+इति+अर्थः। यद्यपि गन्धवत्त्वमात्रम्+ पृथिव्याः+ लक्षणम्+उचितं, तथापि पृथिवीत्वजातौ प्रमाणोपन्यासाय कारणत्वम्+उपन्यस्तम्। तथा हि---पृथिवीत्वम्+ हि गन्धसमवायिकारणतावच्छेदकतया सिध्यति, अन्यथा गन्धत्वावच्छिन्नस्य+आकस्मिकत्वापत्तेः। न च पाषाणादौ गन्धाभावात्+ गन्धवत्त्वम्+अव्याप्तम्+इति वाच्यं, तत्रापि गन्धसत्वात्। अनुपलब्धिः+तु अनुत्कटत्वेन+अपि+उपपद्यते, कथम्+अन्यथा तद्भस्मनि गन्धः+ उपलभ्यते? भस्मनः+ हि पाषाणध्वंसजन्यत्वात् पाषाणोपादानोपादेयत्वम्+ सिध्यति; यत्+ द्रव्यम्+ यद्द्रव्यध्वंस-जन्यं, तत् तदुपादानोपादेयम्+इति व्याप्तेः, दृष्टः+च+एतत् खण्डपटे महापटध्वंसजन्ये। इत्थञ्च पाषाणपरमाणोः पृथिवीत्वात् तज्जन्य-पाषाणस्य+अपि पृथिवीत्वं, तथा च तस्य+अपि गन्धवत्त्वे बाधकाभावः। 

	नानारूपेति। शुक्ल-नीलादि-भेदेन नानाजातीयम्+ रूपम्+ पृथिव्याम्+एव वर्त्तते, न तु जलादौ, तत्र शुक्लस्य+एव सत्त्वात्। पृथिव्यान्त्वेकस्मिन्नपि धर्मिणि पाकवशेन नानारूपसम्भवात्। न च यत्र नानारूपम्+ न+उत्पन्नं, तत्र+अव्याप्तिः+इति वाच्यं, रूपद्वयवद्वृत्ति-द्रव्यत्वव्याप्यजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात्, रूपनाशवद्वृत्ति-द्रव्यत्व-व्याप्य-जातिमत्त्वस्य वा वाच्यत्वात्। वैशेषिकः+-नये पृथिवीपरमाणौ रूपनाशस्य रूपान्तरस्य च सत्त्वात्, न्यायः+-नये घटादौ+अपि तत्सत्त्वाल्लक्षणसमन्वयः। 

	षड्विधः+ इति। मधुर-कटु-कषायादि-भेदेन यः षड्विधः+ रसः, सः+ पृथिव्याम्+एव। जले च मधुरः+ एव रसः। अत्रापि पूर्ववत्+ रसद्वयवद्वृत्तिद्रव्यत्वव्याप्यजातिमत्त्वम्+ लक्षणार्थः+अवसेयः। द्विविधः+ इति वस्तुस्थितिमात्रं, न तु द्विविधः+-गन्धवत्त्वम्+ लक्षणं; द्विविधत्वस्य व्यर्थत्वात्। द्वैविध्यञ्च सौरभासौरभ-भेदेन बोध्यम्॥ 35 ॥

	सधर्म्य-वैधर्म्यम्+ निरूप्य प्रशस्तपादभाष्यम्+अनुस्मरन् प्रत्येकम्+ पृथिव्यादि-नवकम्+ निरूपयितुम्+उपक्रमते---तत्र क्षितिः+इति। गन्धहेतुत्वम्+ कालादौ+अतिव्याप्तम्+अतः+तस्य+अर्थम्+आह---गन्धसमवायि+इति। ननु सुरभ्यसुरभि-कपालारब्धेः+ निर्गन्धे घटे+अव्याप्तिः+इति चेत्। न। गन्धसमवायिकारणवृत्ति-द्रव्यत्वव्याप्य-जातिमत्त्वस्य तदर्थत्वात्। पृथिव्याः+ लघुभूतम्+ गन्धवत्त्वलक्षणम्+ परित्यज्य गुरुभूत-गन्धसमवायिकारणत्वलक्षणकरणे प्रयोजनम्+आह---यद्यपि+इति। प्रमाणोपन्यासाय+इति। प्रत्यक्षायोग्यपृथिव्याम्+ पृथिवीत्वस्य प्रत्यक्षसम्भवात् तत्साधारण्येन पृथिवीत्वसिद्ध्यर्थम्+ तदुपन्यासः। यः+ हि---पृथिवीम्+ स्वरूपतः+ जानन्नपि कुतश्चित्+व्यामोहात् पृथिवी+इति न व्यवहरति, तम्+ प्रतीयम्+ पृथिवी+इति व्यवहारसाधनार्थम्+ नवद्रव्याणाम्+ मिथः+ भेदः+-सिद्ध्यर्थञ्च पृथिवीत्वसाधनम्+इति बोध्यम्। लीलावत्याः पृथिवीग्रन्थम्+अनुसृत्य पृथिवीत्वजातौ+अनुमान-प्रमाणम्+आह---गन्धसमवायिकारणत+इत्यादिना। प्रयोगः+च---गन्धसमवायिकारणता किञ्चित्+धर्मावच्छिन्ना कारणतात्वात् दण्डनिष्ठ-घटकारणतावत्+इति। तथा च प्रतीयमानस्य च तस्य+अनुगतधर्मस्य जातिबाधकाभावाज्जातित्वम्+इति भावः। अन्यथा पृथिवीनिष्ठ-गन्धसमवायिकारणतायाः पृथिवीत्वानवच्छिन्नत्वे, निरवच्छिन्नत्वे इति यावत्। गन्धत्वावच्छिन्नस्य गन्धमात्रस्य। आकस्मिकत्वापत्तेः। नियतकारणानियम्यत्वापत्तेः। तथा च गन्धमात्रम्+ प्रति पृथिव्याः+ अकारणत्वे कदाचिज्जलादौ+अपि तदुत्पादः स्यात्+इति भावः। पृथिवीलक्षणस्य गन्धवत्त्वस्य पाषाणादौ+अव्याप्तिम्+आशङ्कते---न च+इति। तत्रापि पाषाणादौ+अपि। गन्धसत्त्वात्---पृथिवीत्वेन तत्र गन्धानुमानात्। तत्प्रयोगः+च---पाषाणादिः+गन्धवान् पृथिवीत्वात् घटवत्+इति। ननु+एवम्+ सति पाषाणादौ कथम्+ न गन्धोपलब्धिः+इति+अतः+ आह---अनुत्कटत्वेन+इति। उत्कटः+ गन्धः+ एव+उपलभ्यते, अनुत्कटः+तु विद्यमानः+अपि न+उपलभ्यते+ इति भावः। ननु पाषाणादीनाम्+अपृथिवीत्वात् तत्र गन्धानुपलब्धिः+इति चेत्। तत्राह---कथम्+इति। अन्यथा---पाषाणादौ पृथिवीत्वानङ्गीकारे। तद्भस्मनि पाषाणादिभस्मनि। तथा च पाषाणभस्मनि गन्धः प्रत्यक्षसिद्धः, तेन तत्र पृथिवीत्वम्+अङ्गीकरणीयम्। ततः+च पाषाणभस्मारम्भकावयवेषु+अपि पृथिवीत्वसिद्धिः। यः+ एव भस्मारम्भकावयवास्तः+ एव पाषाणारम्भकावयवाः+ततः+च पाषाणारम्भकावयवानाम्+ पृथिवीत्वसिद्धौ तज्जन्य-पाषाणस्य+अपि पृथिवीत्वसिद्धिः+तेन च पृथिवीत्वेन तत्र गन्धसिद्धिः+इति भावः। 

	ननु भवेत्+एतत्+एवं, यदि भस्मारम्भकावयव-पाषाणारम्भकावयवयोः+ऐक्यम्+ स्यात्। तदेव न+अद्यापि सिद्धम्+अतः+तयोः+ऐक्यम्+ साधयति---भस्मनः+ हि+इति। पाषाणोपादानोपादेयत्वम्+इति। पाषाणस्य यत्+उपादानम् आरम्भकः+अवयवः तस्य+उपादेयत्वम्+ कार्यत्वम्+इति+अर्थः। अनुमान-प्रयोगः+च+अयम्---पाषाणभस्म पाषाणोपादानोपादेयम्+ पाषाणध्वंसजन्यत्वात्, महापटध्वंसजन्यः+-खण्डः+-पटवत्। अस्मिन्ननुमाने व्याप्तिम्+ दर्शयति---यद्द्रव्यम्+इति। अस्य+अयम्+अर्थः---यत्+ द्रव्यम्+ भस्मादि-द्रव्यम्+ यद्द्रव्यध्वंस-जन्यम्+ पाषाणादिद्रव्यध्वंसजन्यं, तत् भस्मादिद्रव्यम्+ तत्+उपादानोपादेयम्+ पाषाणादिद्रव्यस्य यदुपादानमारम्भकावयवः+तस्य+उपादेयम्+ कार्यम्+इति। उपादेयता च+अत्र साक्षात्परम्परा साधारणी बोध्या। अत्र च घटद्रव्यध्वंसजन्ये घटध्वंसप्रत्यक्षे घटरूपध्वंसे वा घटोपादानानुपादेये व्यभिचारवारणाय प्रथमम्+ द्रव्यपदम्। तेन घटध्वंसप्रत्यक्षस्य घटरूपध्वंसस्य वा द्रव्यत्वाभावान्न व्यभिचारः। यद्ध्वंसजन्यम्+इति+युक्तौ मिथ्याज्ञानवासनाध्वंसजन्ये तादृश-वासनोपादानानुपादेये कायव्यूहे व्यभिचारः, तद्वारणाय द्वितीयं---द्रव्यपदम्। यत्+ द्रव्यम्+ यद्द्रव्याभावजन्यम्+इति+युक्तौ, प्रतिनबन्धकद्रव्याभावजन्ये द्रव्ये व्यभिचारः+तद्द्रव्यस्य प्रतिबन्धकद्रव्योपादानानुपादेयत्वात्+अतः+तद्व्यभिचारवारणाय---ध्वंसपदम्। न च प्रतिबन्धकद्रव्यध्वंसजन्ये द्रव्ये व्यभिचारः+ इति वाच्यम्। प्रतिबन्धकसंसर्गाभावत्वेन प्रतिबन्धकद्रव्यध्वंसस्य जनकत्वात्। इह तु ध्वंसत्वेन जनकत्वम्+ विवक्षितं, तेन तत्र न व्यभिचारः। न च दुग्धध्वंसजन्ये स्थूलदध्नि व्यभिचारः+ इति वाच्यम्। स्थूलद*ध्नः+त्रि+अणुकादिरूप-स्थूलदधिजन्यत्वेन दुग्धध्वंसजन्यत्वानभ्युपगमात्। त्र्यणुकद*ध्नः+ द्व्यणुकरूप-दुग्धध्वंसजन्यत्वे+अपि न त्र व्यभिचारः, तदुपादानोपादेयत्वस्य त्र्यणुकदध्नि सत्त्वात्, तस्य च द्व्यणुकोपादान-परमाणुजन्यत्वात्। न च दुग्धपरमाणुजन्यत्वेन त्र्यणुकद*ध्नः+ दुग्धत्वापत्तिः+इति वाच्यम्। द्रव्यत्वव्याप्य-व्याप्यजातेः परमाणुवृत्तित्वे मानाभावेन दुग्धपरमाणौ दुग्धत्वाभावात्। व्याप्तिग्रहणस्थलम्+ दृष्टान्तम्+आह----दृष्टम्+इति। एतत् द्रव्यध्वंसजन्य-द्रव्यस्य द्रव्योपादानोपादेयत्वम्। खण्डपटः+ इति। 

	महापटध्वंसजन्यस्य खण्डपटस्य महापटोपादान-तन्तूपादेयत्वम्+ यथा दृश्यते, पाषाणध्वंसजन्यस्य+अपि पाषाणोपादानोपादेयत्वम्+ सिध्यति+इति भावः। इत्थम्+इति। उक्तव्याप्त्यापाषणस्य भस्मारम्भक-परमाण्वभिन्न-परमाण्वारब्धत्वसिद्धौ+इत्यर्थः। तज्जन्यपाषाणस्य+अपि पाषाणपरमाणुजन्य-पाषाणद्व्यणुकस्य+अपि। तस्य+अपि पाषाणद्व्यणुकस्य+अपि। बाधकाभावः+ इति। तेषाम्+उक्तयुक्त्या पृथिवीत्वसिद्धौ तेन पृथिवीत्वेन तत्र गन्धानुमानम्+इति भावः।

	गुणवत्त्वेन पृथिव्याः+ द्रव्यत्वे सिद्धे पृथिवीत्वव्यवस्थाहेतून् गुणान् प्रशस्तपादभाष्यम्+अनुस्मरन्नाह---नानारूपेति। क्षितौ+एव नानाविधम्+ रूपम्+ वर्त्तते, न द्रव्यान्तरे। तेन नानारूपससमवायः पृथिवीत्वव्यवस्थाहेतुः+इति+उक्तम्+ भवति। ननु नित्यानित्यभेदेन+अनेकविधम्+ रूपम्+ जलादौ+अपि+अस्ति+इति+अतः+ आह---शुक्लनीलादिभेदेन+इति। आदिपदेन पीत-रक्त-हरित-कपिश-चित्ररूप-परिग्रहः। ननु नीलम्+ जलं, पीतम्+ जलम्+इत्यादि-प्रतीतेः+जले+अपि नानारूपवत्त्वम्+ स्वीकार्यम्+इति चेत्। न। जलस्य हि नीलपीतादिपृथिवीसंयोगात्+औपाधिकम्+ नानारूपवत्त्वं, न तु स्वाभाविकम्+इति+आह---न तु जलादौ+इति। ननु कथम्+अनेकविधम्+ रूपम्+ पृथिव्याम्? सर्वावच्छेदेन+एकस्य+एव रूपस्य+अनुभवात्+इति+अतः+ आह---पाकवशेन+इति। रूपपरावृत्तिफलकतेजसंयोगः पाकः। एकदा+एकत्र नानारूपाभावे+अपि पाकवशेन क्रमेण शुक्लशुक्लतराद्यनेकरूपम्+ पृथिव्याम्+एव सम्भवति न जलादौ। तत्र हि शुक्लरूपसत्त्वे+अपि तत्र नावान्तरतारतम्यम्+अस्ति, पृथिवीसंयोगात् तथाप्रतिभासः+ इति भावः। अव्याप्तिम्+आशङ्कते---न च यत्र+इति। परिहारम्+आह---रूपद्वयेति। रूपद्वयवान् पटादिः+तद्वृत्तिर्द्रव्यत्वव्याप्या जातिः पृथिवीत्वं, तादृशजातिमत्त्वम्+ नानारूपवत्त्वपदेन विवक्षितम्। तत्+च नानारूपरहितेषु+अपि घटादिषु वर्त्तते+ एवेति न+अव्याप्तिः। रूपद्वयवद्वृत्तिजातिमत्त्वम्+इति+युक्तौ रूपद्वयवत्पटादिवृत्ति-सत्ता-जातेः+र्गुणादौ+अपि सत्त्वात्+अतिव्याप्तिः, तद्वारणाय+आह---द्रव्यत्वव्याप्येति। द्रव्यत्वव्याप्यजातिमत्त्वम्+इति+युक्तौ जलादौ+अतिव्याप्तिः+द्रव्यत्वव्याप्य-जलत्वजातेः+तत्र सत्त्वात्+अतः+ आह---रूपद्वयवद्वृत्ति+इति। द्रव्यत्वव्याप्य-जलपृथिव्यन्यतरत्वम्+आदाय जलादौ+अतिव्याप्तिः+तद्वारणाय+आह---जाति+इति। रूपनिष्ठम्+ द्वित्वम्+ न संख्यारूपं, गुणे गुणानङ्गीकारात्; अपि तु रूपद्वयविषयकापेक्षाबुद्धिविषयत्वरूपम्+ वक्तव्यम्+इति गौरवमतः+ लाघवात्+आह---रूपनाशेति। अत्रापि प्रतिपदव्यावृत्तिः पूर्ववत्+ बोध्या। नानारूपवत्त्वपदस्य रूपनाशवद्वृत्तिः+-द्रव्यत्वव्याप्यजातिमत्त्वार्थकत्वे साधर्म्यलक्षणम्+ योजयति---वैशेषिकेति। कषायादीत्यादिपदेना+आम्ल-लवण-कटु-कषाय-तिक्तरस-परिग्रहः। यत्र नानारसा न+उत्पन्नाः+तत्र+अव्याप्तिः+इति+अतः+ आह---अत्रापि+इति। रसद्वयेति। अत्रापि प्रतिपद-व्यावृत्तिः पूर्ववत्+ बोध्या। लक्षणार्थः षड्विधरसवत्त्व-लक्षणस्य+अर्थः। वस्तुस्थिति+इति। वस्तुगत्या पृथिव्याम्+एव द्विविधः+ गन्धः+ति+ष्ठति+इति सूचयितुम्+ द्विविधः+ इति+युक्तम्+इति+अर्थः। 

	यः+तु सुगन्धि सलिलम्+ सुरभिः समीरणः+ इति, तत् तद*गन्तर्गत-पार्थिवः+-कुसुमाद्यधिवास-निबन्धनम्, तदन्वयव्यतिरेकानुविधानात्, न तु स्वभावतः+ इति+अवधेयम्। व्यर्थत्वात्+इति। पृथिवी पृथिवी+इतरभिन्ना द्विविधगन्धवत्त्वात्+इति+इतरभेदानुमितौ द्विविधत्वविशेषणस्य व्यभिचारावारकत्वेन व्यर्थत्वात्+इति भावः॥ 35 ॥




<1-36>

	स्पर्शः+तस्य+अस्तु विज्ञेयः+ हि+अनुष्णाशीतः+-पाकजः। 
	नित्यानित्या च सा द्वेधा नित्या स्यात्+अणुलक्षणा॥ 36 ॥



	स्पर्श इति। तस्याः पृथिव्याः। अनुष्णाशीत-स्पर्शवत्त्वम्+ वायोः+अपि वर्त्तते+ इति+उक्तं---पाकजः+ इति। इत्थञ्च पृथिव्याः स्पर्शः+अनुष्णाशीतः+ इति ज्ञापनार्थे तदुक्तम्। वस्तुः+तु पाकजस्पर्शवत्त्वमात्रम्+ लक्षणम्, अधिकस्य वैयर्थ्यात्। यद्यपि पाकजस्पर्शः पटादौ न+अस्ति, तथापि पाकजस्पर्शवद्वृत्तिः+-द्रव्यत्वव्याप्य-जातिमत्त्वम्+अर्थः बोध्यः। नित्येति। सा पृथिवी द्विविधा नित्यानित्या च+इति+अर्थः। अणुलक्षणा परमाणुरूपा पृथिवी नित्या॥ 36 ॥

	ननु पृथिव्याः स्पर्शस्य पाकजत्वे किम्+ मानम्? यथा हि शुक्लरूपवति तेजःसंयोगे कृष्णादि दृश्यते, अम्लादिरसवति मधुरादि, सुरभावसौरभं, न+एवम्+ पृथिव्याम्+ पूर्वस्पर्शविजातीयः स्पर्शः, अनुष्णाशीतस्य+एव तत्र विद्यमानत्वादित्याशङ्काम्+अपनिनीषन्नेव+उक्तवान्---पाकजः+ इति। तेजःसंयोगासमवायिकारणकः+ इति+अर्थः। लक्षणे+अनुष्णाशीतत्वस्य वैयर्थ्यात्+आह----इत्थम्+ च+इति। पाकजस्पर्शवत्त्वमात्र+उक्तौ च+इति+अर्थः। पृथिव्याः+ गन्ध-रूप-रसानाम्+ पाकजत्वम्+ सत्+अपि स्फुटत्वान्नोक्तम्। स्पर्शस्य तु तथात्वे विप्रतिपत्तिः+इति तत्+एव स्पष्टतया+उक्तम्। अयम्+भावः---यदि हि पृथिव्याः स्पर्शः पाकजः+ न स्यात्, संख्यापरिमाणादिवत्+अविशिष्टः+ दुःखविशेषादिप्रयोजक-वैजात्य-रहितः स्यात्। तथा च+आशीविषः*+-वृश्चिक-कीट-पतङ्गादिदंशेषु शूक-शिम्बि-वृश्चिक-*पत्रिकादिषु च संस्पृष्टेषु दृष्टः+ दुःखविशेषः+ न+उपपद्येत। मणि-मूलादि-विशेषेषु स्पृष्टेषु तदुपशमः+ वा न स्यात्। गवादि चाण्डालादि-स्पर्शविधिनिषेधौ च न स्याताम्। दर्शन-स्पर्शन-घ्राणास्वादनभेदेन मातङ्ग-मदिरादिषु प्रायश्चित्तभेदः+ न स्यात्, द्रव्यस्य+एकरूपत्वात्। तस्मात् पार्थिवस्पर्शः+अपि पार्थिवविशेषगुणत्वात्+ गन्धवत् पाकजः+ इत्यवधेयम्। अधिकस्य---अनुष्णाशीतस्य। ननु न्यायमते पटाद्यवयविनि न+एव पाकः, पाकेन पटादीनाम्+ नाशापत्तेः। वैशेषिकमते तु परमाणुष्वेव पाकः, न+अवयविनि पटादौ+इति भागासिद्धिम्+आशङ्क्य परिहरति---यद्यपि+इति। पटादौ+इत्यादिपदेन वैशेषिकमते+अवयविमात्रपरिग्रहः। पाकजस्पर्शवत्+इति। पाकजस्पर्शवन्तः+ ये घटाद्याः परमाणवः+ वा, तद्वृत्तिः+द्रव्यत्वव्याप्या जातिः पृथिवीत्वं, तादृशजातिमत्त्वम्+ पाकजस्पर्शवत्त्वपद-विवक्षितम्+इति पटादौ न+अतिव्याप्तिः+तत्र तादृशजातेः सत्त्वात्+इति भावः। पाकजस्पर्शवत्त्वपद-जातिमत्त्वम्+इत्युक्तौ सत्ताजातिम्+आदाय गगने+अतिव्याप्तिः+अतः---द्रव्यत्वव्याप्येति। जलत्वादिकम्+आदाय जलादौ+अतिव्याप्तिवारणाय---पाकजेति। पाकजद्रवत्ववत्+वृत्ति-द्रव्यत्वव्याप्यतेजस्त्वम्+आदाय तेजस्यतिव्याप्तिवारणाय---स्पर्शेति। जलपृथिव्यन्यतरत्वम्+आदाय जलादौ+अतिव्याप्तिवारणाय----जातीति। "सा तु द्विविधा नित्या च+अनित्या च+"इति भाष्यम्+अनुसृत्य मूले पृथिव्याः+ विभागम्+ दर्शयति---नित्यानित्येति॥ 36 ॥




<1-37>

	अनित्या तु तदन्या स्यात् स+एव+अवयवयोगिनी। 
	सा च त्रिधा भवेत्+ देहम्+इन्द्रियम्+ विषयः+तथा॥ 37 ॥


	
	तदन्या परमाणुभिन्ना पृथिवी द्व्यणुकादिरूपा सर्व+अपि+अनित्य+इति+अर्थः। स+एव+अनित्या पृथिव्यवयववति+इति+अर्थः। ननु अवयविनि किम्+ मानम्? परमाणुपुञ्जैः+एव+उपपत्तेः। न च परमाणूनाम्+अतीन्द्रियत्वात्+ घटादीनाम्+ प्रत्यक्षम्+ न स्यात्+इति वाच्यम्। एकस्य परमाणोः+अप्रत्यक्षत्वे+अपि तत्समूहस्य प्रत्यक्षत्वसम्भवात्। यथा+एकस्य केशस्य दूरे+अप्रत्यक्षत्वे+अपि तत्समूहस्य प्रत्यक्षत्वम्। न च+एकः+ घटः स्थूलः+ इति बुद्धेः+अनुपपत्तिः+इति वाच्यम्। एकः+ महान् धान्यराशिः+इतिवदुपपत्तेः। मा+एवम्। परमाणोः+अतीन्द्रियत्वेन तत्समूहस्य+अपि प्रत्यक्षत्वायोगात्; दूरस्थकेशः+तु न+अतीन्द्रियः, सन्निधाने तस्य+एव प्रत्यक्षत्वात्। न च तदानीम्+ दृश्यपरमाणुपुञ्जस्य+उत्पन्नत्वान्न प्रत्यक्षत्वे+अपि विरोधः+ इति वाच्यम्। अदृश्यस्य दृश्यानुपादानत्वात्; अन्यथा चक्षुः+उष्मादिसन्ततेः कदाचित् दृश्यत्वप्रसङ्गात्। न च+अतितप्ततैलादौ कथम्+अदृश्यदहन-सन्ततेः+दृश्यदहनोत्पत्तिः+इति वाच्यम्। तत्र तदन्तःपातिभिः+दृश्यदहनावयवैः स्थूलदहनोत्पत्तेः+उपगमात्। न च+अदृश्येन द्व्यणुकेनकथम्+ दृश्यत्रसरेणोः+उत्पत्तिः+इति वाच्यम्। यतः+ न दृश्यत्वम्+अदृश्यत्वम्+ वा कस्यचित् स्वभावात्+आचक्ष्महे, किन्तु महत्त्वोद्भूतरूपादि-कारणसमुदायवतः+ दृश्यत्वं, तदभावे च+अदृश्यत्वम्। तथा च त्रसरेणोः+महत्त्वात् प्रत्यक्षत्वं, न तु द्व्यणुकादेः+तदभावात्। न हि त्वन्मते+अपि+इदम्+ सम्भवति, परमाणौ महत्त्वाभावात्। इत्थम्+ च+अवयविसिद्धौ तेषाम्+उत्पादविनाशयोः प्रत्यक्षसिद्धत्वात्+अनित्यत्वम्। तेषाम्+ च+अवयवधाराया अनन्तत्वे मेरुसर्षपयोः+अपि साम्यप्रसङ्गः। अतः क्वचिद्विश्रामः+ वाच्यः। यत्र च विश्रामः+तस्य+अनित्यत्वे+असमवेतकार्योत्पत्तिप्रसङ्गगात् तस्य नित्यत्वम्। महत्परिमाणतारतम्यस्य गगनादौ विश्रान्तत्वम्+इवाणुपरिमाणतारतम्यस्य+अपि क्वचित्+ विश्रान्तत्वम्+अस्ति+इति तस्य परमाणुत्वसिद्धिः। न च त्रसरेणावेव विश्रामः+अस्त्तु+इति वाच्यम्। त्रसरेणुः सावयवः+चाक्षुषद्रव्यत्वात्+ घटवत्+इति+अनुमानेन तदवयवसिद्धौ, त्रसरेणोः+अवयवाः सावयवा महदारम्भकत्वात् कपालवत्+इति+अनुमानेन तदवयवसिद्धेः। न च+इदमप्रयोजकम्, अपकृष्टमहत्त्वम्+ प्रत्यनेकद्रव्यवत्त्वस्य प्रयोजकत्वात्। न च+एवम्+ क्रमेण तदवयवधारा+अपि सिध्येत्+इति वाच्यम्। अनवस्थाभयेन तदसिद्धेः+इति। सा च त्रिधेति। सा कार्यरूपा पृथिवी त्रिविधा शरीरेन्द्रिय-विषयभेदात्+इति+अर्थः॥ 37 ॥

	लीलावतीप्रकाशम्+अनुस्मरन्नवयवातिरिक्ते+अवयविनि संघातवादि-बौद्धानाम्+ विप्रतिपत्तिम्+अवतारयति---ननु+इति। स्थूलः+ घटः+ इत्यादि-प्रतीतिः+एव तत्र प्रमाणम्+इति चेत्, तत्राह---परमाणुपुञ्जैः+इति। विलक्षणसंस्थान-विशिष्टैः परमाणुभिः+इति+अर्थः। उपपत्तेः स्थूलः+ घटः+ इत्यादि-प्रतीतेः+उपपत्तेः। तथा च विलक्षणसंस्थानविशिष्ट-परमाणुपुञ्जस्य+एव स्थूलः+ घटः+ इत्यादिप्रतीतिविषयत्वम्+ न+अवयविन इति तत्प्रतीतिः+तत्र न प्रमाणम्+इति भावः। ननु विलक्षण-संस्थानविशिष्ट-परमाणुपुञ्जस्य स्थूलघटः+-स्वरूपत्वे तत्प्रत्यक्षम्+ न स्यात्, परमाणोः+अतीन्द्रियत्वात्+इति शङ्कते---न च+इति। घटादीनाम्+ विलक्षणसंस्थान-विशिष्ट-परमाणुसमूहात्मकानाम्। प्रत्यक्षम्+ न स्यात्+इति। परमाणोः+अतीन्द्रियत्वेन तत्समूहस्य+अपि+अतीन्द्रियत्वात्+इति भावः। तत्समूहस्य परमाणुसमूहस्य। तत्र दृष्टान्तम्+आह---यथेति। अनुपपत्तिः+इति। परमाणूनाम्+एकत्वात्+अणुत्वात्+च+एकत्व-स्थौल्ययोः+अयोगात् तथाप्रतीति+अनुपपत्तिः+इति भावः। इतिवदुपपत्तेः+इति। यथा धान्यसमूहस्य+एत्वादेक इति प्रतीतिः, धान्यानाम्+ परस्परसंयोगविशेषस्य+एव महत्त्वात्मकतया महान्+इति प्रतीतिः+तथा परमाणुपुञ्जेषु+अपि पुञ्जस्य+एकत्वात्+एक इति परस्परसंयोगस्य+एव महत्त्वात्+ महान्+इति प्रतीतिः+इति भावः। लीलावत्याः पृथिवीग्रन्थम्+अनुसृत्य परिहारम्+आह---मा+एवम्+इति। प्रत्यक्षत्व+अयोगात्+इति। स्वभावतः+अयोग्यानाम्+ परमाणूनाम्+ परस्परसंयोगमात्रेण योग्यत्वम्+ न सम्भवति। अन्यथा पिशाचादीनाम्+अपि परस्परसंयुक्तानाम्+ प्रत्यक्षत्वापत्तेः+इति भावः। तस्य+एव+इति। एवकारः+च सन्निधानपदेन+अन्वेति। तस्य---दूरस्थकेशस्य। प्रत्यक्षत्वात्+इति। सन्निधाने दूरत्वरूपे+-प्रतिबन्धकाभावात्+इति भावः। तदानीम्+ स्थूलः+ घटः+ इति+आकारक-प्रत्यक्षपूर्वम्। उत्पन्नत्वात्+इति। क्षणभङ्गवादिबौद्ध+एकदेशिनाम्+ मते परमाणूनाम्+उत्पत्तिस्वीकारात् तन्मते पूर्वपूर्वव्यक्तिमात्रस्य+एव+उत्तरोत्तरव्यक्ति-हेतुतया अङ्गीकारात्+अदृश्यपरमाणुपुञ्जात्+ घटाद्यात्मकस्य दृश्यपरमाणुपुञ्जस्य+उत्पत्तिः+इति भावः। अदृश्यस्य अदृश्यपरमाणुपुञ्जस्य। दृश्यनुपादानत्वात् दृश्याहेतुत्वात्। प्रतिक्षणम्+उत्पद्यमाना परमाणुपुञ्जात्मका घटादयः+ दृश्यन्ते, चक्षुराद्यात्मकाः+तु प्रतिक्षणम्+उत्पद्यमानाः+ अपि न दृश्यन्ते। अतः+ दृश्यस्य दृश्योपादानत्वम्+अदृश्यस्य+अदृश्योपादानत्वम्+ वक्तव्यम्, न तु+अदृश्यस्य दृश्योपादानत्वम्+इति भावः। अन्यथा अदृश्यस्य दृश्योपादानत्वे। दृश्यत्वप्रसङ्गात्+इति। यैः+अदृश्यपरमाणुपुञ्जैः+अदृश्यस्य चक्षुरादेः+उद्भवः+तैः कदाचित्+चक्षुराद्यात्मक-दृश्यपरमाणुपुञ्जोद्भवसम्भवात्+इति भावः। तत्र तादृशदहनोत्पत्तिस्थले। तदन्तःपातिभिः+अतितप्ततैलान्तःपातिभिः। स्वभावात् कारण*नैः+अपेक्षात्, उपादानदृश्यत्वादृश्यत्ववशात्+इति यावत्। रूपादि+इत्यादिना+आलोकः+-सन्निकर्षादि-परिग्रहः। तदभावे महत्त्वोद्भूतरूपाद्यभावे। प्रत्यक्षत्वम्+ दृश्यत्वम्। तदभावात्+ महत्त्वाद्यभावात्। त्वन्मते बौद्धमते। इदम्+ दृश्यत्वम्। यथा मन्मते महत्त्वादिसम्बन्धासम्बन्धाभ्याम्+ दृश्यत्वादृश्यत्वोपपादनम्+ तथा तन्मते न भवितुम्+अर्हति, कारणीभूतः+-परमाणुपुञ्जेषु+इव कार्यभूतः+-परमाणुपुञ्जेषु+अपि महत्त्वाद्यभावात्+इति भावः। न च परस्पर-विभक्तः+-परमाणूनाम्+ महत्त्वाभावे+अपि परस्परविलक्षण-संयोगरूपस्य महत्त्वस्य द्व्यणुकादौ+अपि सत्त्वात्+ दृश्यत्वम्+इति वाच्यम्। संयोगस्य महत्त्वानभ्युपगमात्, परमाणोः+अजन्यतया तत्समूहात्मके घटादौ+उत्पादविनाशप्रतीतेः+अनुपपत्तेः+च। इत्थम्+अनेन प्रकारेण---घटः+ इत्यादि-प्रतीतिविषयताया अनेकपरमाणुषु कल्पने गौरवेण। अवयविसिद्धौ अवयवातिरिक्तावयविसिद्धौ। प्रपञ्चस्या न्यायसूत्रीय-द्वितीयाध्याय-प्रथमाह्निकस्य भाष्यवार्त्तिकादौ द्रष्टव्यः। तेषाम्+अवयविनाम्। अवयवधाराय अवयवप्रवाहस्य। अनन्तत्वे क्वचित्+ विश्रान्त्यभावे। मेरु-सर्षपयोः+अपि+इति। अपिशब्दः साम्यप्रसङ्गः+ इति+उत्तरम्+ योजनीयः। तेन च द्व्यणुकस्य सावयवद्रव्यारब्धत्वे महत्त्वापत्तिः समुच्चीयते। साम्यप्रसङ्गः परिमाणतारतम्याभावप्रसङ्गः, परिमाणकारणीभूताया अवयवसंख्याया उभयत्र समानत्वात्+इति भावः। अयम्+भावः---उभयोः+मेरुसर्षपयोः+अवयविभागे क्रियमाणे*+अपि यद्यवयवविभागधाराया विश्रान्तिः+न स्यात्, तदोभयोः+अवयवानाम्+अनन्तत्वेन परिमाणतारतम्यकारणस्य+अवयवसंख्यातारतम्यस्य+अभावात् मेरुसर्षपादीनाम्+ परिमाणतारतम्याभावप्रसङ्गः। न तु+एवम्+ दृश्यते। तस्मात्+अवयवधारायाः क्वचित्+ विश्रान्तिः स्वीकर्त्तव्या। तथा च मूलावयवसंख्यातारतम्यात्+ मेरुसर्षपादीनाम्+ परिमाणतारतम्यम्+इति भावः। ननु तथापि तद्विभागविश्रामाश्रयस्य+अवयवस्य नित्यत्वे मानाभावः+ इति+अतः+ आह---यत्र तु+इति। असमवेतकार्येति। असमवेतभावकार्य+इति+अर्थः। असमवेतस्य+अपि ध्वंसकार्यस्य+उत्पत्तेः+अभ्युपगमात्+इति भावः। ननु तद्विभागविश्रामाश्रयस्य तस्यावयवस्य नित्यत्वे+अपि+अणुत्वे किम्+ मानम्+इति+आशङ्काम्+ निराकुर्वन् तत्र+एव युक्त्यन्तरम्+आह---महत्परिमाणेति। पृथिवीकिरणावलीम्+अनुस्मरन् परमाणुसिद्धौ पूर्वपक्षम्+आह---न च+इति। चाक्षुषेति। अत्रात्मनि व्यभिचारवारणाय चाक्षुषपदम्। घटाभावे व्यभिचारवारणाय द्रव्यपदम्। तदवयवसिद्धौ त्रसरेण्ववयवस्य द्व्यणुकस्य सिद्धौ। तदवयवसिद्धेः+तस्य त्रसरेण्ववयवस्य द्व्यणुकस्य+अवयवसिद्धेः। इदम्+ सावयवत्वसाधकमनुमानद्वयम्। अप्रयोजकम्+ विपक्षबाधकतर्करहितम्। अपकृष्टमहत्त्वम्+ कार्यमहत्त्वम्। अनेक+इति। अनेकम्+ द्रव्यम्+अवयवरूपं, तद्वत्त्वम्+ सावयवत्वम्+इति+अर्थः। अत्र च सावयवत्वम्+अवयवपरम्परावत्त्वम्। अनेकद्रव्यसमवेत-समवेतत्वरूपम्+ बोध्यम्, तेन द्व्यणुकस्य सावयवत्वे+अपि न तत्र महत्त्वोत्पत्तिः। प्रयोजकत्वात्+इति। नियतपूर्ववर्तित्वात्+इति+अर्थः, कारणत्वात्+इति यावत्। तत्र प्रथमानुमाने+अनुकूलतर्काकाः+च---चाक्षुषद्रव्यत्वम्+ यदि सावयवत्वव्यभिचारि स्यात्, महत्त्वसमानाधिकरणम्+ न स्यात्, सावयवत्वस्य+अपकृष्टमहत्त्वम्+ प्रति कारणत्वात्, कारणाभावेन कार्याभावः+-नियमात्। न च तत्+ युक्तम्+, महत्त्वस्य प्रत्यक्षमात्रम्+ प्रति कारणत्वात्। न च त्रसरेणुमहत्त्वस्य नित्यत्वम्+, महत्वस्य निरूपाधिसहचारेण जन्यत्वनियमात्। द्वितीयानुमाने+अनुकूलतर्काकारः+च---महदारम्भकत्वम्+ यदि सावयवत्वव्यभिचारिः+ स्यात्, महत्त्वजनकत्वसमानाधिकरणम्+ न स्यात्, कार्यमहत्त्वम्+ प्रति च+अवयवगतस्य सावयवत्वस्य प्रयोजकत्वात्, अन्यथा+अवयवप्रकर्षः+ दूर-दूरतरादौ कार्ये महत्त्वप्रकर्षम्+ न+अनुविदध्यात्। 

	ननु+एवम्+अपि+अवयवगतसावयवत्वम्+ कार्यमहत्त्वम्+ प्रत्यप्रयोजकम्+, द्व्यणुकानाम्+ निरवयवत्वे+अपि बहुत्वसंख्याव*शादेव महत्त्वोपपत्तेः+भावात्+इति चेत्। न। महतः कार्यद्रव्यस्य कार्यद्रव्यारभ्यत्वनियमात्। अन्यथा परमाणुभिः+एव बहुत्वसंख्योपेतैः+महद्द्रव्यारम्भे घटादेः+अपि तैः+आरम्भात्+ घटे नष्टे कपालः+-शर्करा-चूर्णाद्यान्तरालिका*ल्पाल्पतरादिकार्योपलम्भविरोधात्। तथा च कम्बुग्रीवादीनाम्+ घटत्वादिव्यञ्जकानाम्+अभावात्+ घटत्वादीनाम्+उपलम्भाभावप्रसङ्गः। न च तथा। तस्मात् कार्यकारणभावस्य+अनुकूलतर्कस्य सद्भावान्नाप्रयोजकत्वम्+इति भावः। 
ननु द्व्यणुकावयवाः सावयवाः+ द्रव्यारम्भकत्वात्, मूर्त्तत्वाद्वेत्यादिना परमाणोः+अपि+अवयवः+अस्तु, एवम्+ तस्य तस्यापि+इति चेत्, तत्राह---न च+इति। एवम्+क्रमेण---पूर्वोक्तानुमानक्रमेण। तदसिद्धेः----अवयव-धाराया असिद्धेः। अनुकूलतर्काभावः+-प्रतिकूलतर्कयोः सद्भावेन व्याप्तिग्रहाभावात्+इति भावः। प्रतिकूलतर्कः+च+अत्र+अनवस्थाप्रसङ्गः परमाणोः सावयवत्वेन द्व्यणुके महत्त्वोत्पत्तिप्रसङ्गः+च बोध्यः॥ 37 ॥




<1-38>

	योनिजादिः+भवेत्+ देहः+ इन्द्रियम्+ घ्राणलक्षणम्। 
	विषयः+ द्व्यणुकादिः+च ब्रह्माण्डान्तः+ उदाहृतः॥ 38 ॥

 
	
	तत्र देहम्+उदाहरति----योनिजादि+इति। योनिजम्+अयोनिजञ्चेति+इति+अर्थः। योनिजम्+अपि द्विविधम्+ जरायुजमण्डजञ्च+इति। जरायुजम्+ मानुषादीनाम्। अण्डजम्+ सर्पादीनाम्। अयोनिजम्+ स्वेदजोद्भिज्जादिकम्। स्वेदजाः कृ*मिदंशाद्याः। उद्भिज्जाः+तरुगुल्माद्याः। नारकिणाम्+ शरीरम्+अपि+अयोनिजम्। न च मानुषादि-शरीराणाम्+ पार्थिवत्वे किम्+ मानम्+इति वाच्यम्। गन्धादिमत्त्वस्य+एव प्रमाणत्वात्। न च क्लेद+ऊष्मादेः+उपलम्भादाप्यत्वादिकम्+अपि स्यात्+इति वाच्यम्। तथा सति जलत्व-पृथिवीत्वादिना सङ्करप्रसङ्गात्। न च तर्हि जलीयत्वादिकम्+एव+अस्तु, न तु पार्थिवत्वम्+इति वाच्यम्। क्लेदादीनाम्+ विनाशे+अपि शरीरत्वेन प्रत्यभिज्ञानात्, गन्धाद्युपलब्धेः+च पृथिवीत्वसिद्धेः। तेन पार्थिवादिशरीरे जलादीनाम्+ निमित्तत्वमात्रम्+ बोध्यम्। शरीरत्वम्+तु न जातिः, पृथिवीत्वादिना साङ्कर्यात्, किन्तु चेष्टाश्रयत्वम्। वृक्षादीनाम्+अपि चेष्टाश्रयत्वान्नाव्याप्तिः। न च वृक्षादीनाम्+ शरीरत्वे किम्+ मानम्+इति वाच्यम। आध्यात्मिक-वायु-सम्बन्धस्य प्रमाणत्वात्। तत्र+एव किम्+ मानम्+इति चेत्? भग्नक्षतसंरोहणादिना तदुन्नयनात्। यदि हस्तादौ शरीरव्यवहारः+ न भवति, तदा+अन्त्यावयवित्वेन विशेषणीयम्। न च यत्र शरीरे चेष्टाः+ न जाताः+, तत्र+अव्याप्तिः+इति वाच्यम्; तादृशे प्रमाणाभावात् अथवा चेष्टावदन्त्यावयवि-वृत्ति-द्रव्यत्वव्याप्यजातिमत्त्वम्; अन्त्यावयविमात्रवृत्ति-चेष्टावत्+वृत्ति-जातिमत्त्वम्+ वा तत्। मानुषत्वचैत्रत्वादि-जातिम्+आदाय लक्षणसमन्वयः। न च नृसिंहशरीरे कथम्+ लक्षणसमन्वयः? तत्र नृसिंहत्वस्य+एकव्यक्ति-वृत्तितया जातित्व+अभावात्, जलीय-तैजस-शरीरवृत्तितया देवत्वस्य+अपि जातित्वाभावात्+इति वाच्यम्; कल्पभेदेन नृसिंहशरीरस्य नानात्वेन नृसिंहत्वजात्या लक्षणसमन्वयात्। इन्द्रियम्+इति। घ्राणेन्द्रियम्+ पार्थिवम्+इति+अर्थः। पार्थिवत्वम्+ कथम्+इति चेत्। इत्थम्+, ---घ्राणेन्द्रियम्+ पार्थिवम्+ रूपादिषु मध्ये गन्धस्य+एव+अभिव्यञ्जकत्वात्; कुङ्कुमगन्धाभिव्यञ्जक-गोघृतवत्। न च दृष्टान्ते स्वीयरूपादि-व्यञ्जकत्वादसिद्धिः+इति वाच्यम्+; परकीय-रूपाद्यव्यञ्जकत्वस्य तदर्थत्वात्। न च नवशराव*-गन्ध-व्यञ्जक-जले+अनैकान्तिकत्वम्+इति वाच्यम्+; तस्य सक्तुरसाभिव्यञ्जकत्वात्। यद्वा---परकीयेति न देयम्+, वायूपनीत-सुरभि-भागस्य दृष्टान्तत्वसम्भवात्। न च घ्राणेन्द्रियसन्निकर्षस्य गन्धमात्राभिव्यञ्जकत्वात् तत्र व्यभिचारः+ इति वाच्यम्+; द्रव्यत्वे सति+इति विशेषणात्। विषयम्+आह---विषयः+ इति। उपभोगसाधनम्+ विषयः। सर्वम्+एव हि कार्यः+--जातम्+अदृष्टाधीनम्। यत् कार्यम्+ यददृष्टाधीनम्, तत् तदुपभोगम्+ साक्षात् परम्परया वा जनयत्येव। न हि बीज-प्रयोजनाभ्याम्+ विना कस्यचित्+उत्पत्तिः+अस्ति। तेन द्व्यणुकादिब्रह्माण्डान्तम्+ सर्वम्+एव विषयः+ भवति। शरीरेन्द्रिययोः+विषयत्वे+अपि प्रकारान्तरेण+उपन्यासः शिष्यबुद्धिवैशद्यार्थः॥38॥

	योनिजम्+ शुक्रशोणितसन्निपातः+ योनिः+तस्माज्जातम्। जरायुः गर्भवेष्टनचर्मपुटकम्। मानुषादीनाम+इत्यादिना पशुमृगादीनाम्+ परामर्शः। सर्पादीनाम्+इत्यादिना विहङ्गम्+आदिपरिग्रहः। उद्भिजादिकम्+इत्यादिना देवादिशरीरपरिग्रहः। तथा च भाष्यम्+---"देवर्षीणाम्+ शरीरम्+ धर्मविशेषसहितेभ्यः+अणुभ्यः+ जायते" इति। ननु योनिजवन्नायोनिजम्+अपि शरीरम्+उपलभामहे इति चेत्। न। देवानाम्+ऋषीणाम्+ च सनकादीनाम्+अयोनिजदेहसत्त्वात्, पुराणेतिहासादिषु तथैव श्रूयमाणत्वात्। लोके+अपि च वृश्चिक-मशकादिशरीराणाम्+ योनिमन्तरेण+एव+उत्पत्तिदर्शनात्। तथा च+उक्तम्+ युक्तिदीपिकायाम्---"पूर्वसर्गे प्रकृतेः+उत्पन्नानाम्+ प्राणिनाम्+ सत्त्वधर्मोत्कर्षात्+अन्तरेण द्वयसमापत्तिम्+ मनसैव+अपत्यमन्यत्+ वा यथो*प्सितम्+ प्रादुर्बभूवः+। तदेतदद्य+अपि च+अनुवर्त्तते। यत् तु कच्छपिका निरीक्षितेनाण्डधारणम्+ करोति+इ"ति। प्रपञ्चः+तत्रैव+अवगन्तव्यः। दंशाद्याः+ इत्यादिना यूकादीनाम्+ परिग्रहः। गुल्माद्याः+ इत्यादिना लतावनस्पतीनाम्+ परामर्शः। नारकिणाम्+इति। अधर्मविशेषसहितेभ्यः+अणुभ्यः नारकिणाम्+ शरीरोत्पत्तिः, तथैव क्षुद्रजन्तूनाम्+अपि। तथा च+उक्तम्+ किरणावल्याम्+---"न हि योनिजम्+ शरीरम्+आकल्पमयःकुम्भीपाकादि-दुःख-सहनक्षमम्+, न+अपि नरकयातनासु योनिस्पर्शसुखमानुषङ्गिकम्+अपि श्रूयते।" इति। मनुष्य-पशु-मृगादिशरीराणाम्+ पार्थिवत्वम्+ साधयितुम्+ प्रमाणम्+आक्षिपति---न च+इति। गन्धादीत्यादिना शुक्लेतररूपपरिग्रहः। प्रमाणत्वात्+इति। प्रयोगः+च----मनुष्यादि-शरीरम्+ पार्थिवम्+ गन्धवत्त्वात् चम्पकवत्+इति। ननु---मनुष्यादिशरीरम्+ जलीयम्+ क्लेदवत्त्वात्, तैजसम्+ वा उष्णस्पर्शवत्त्वादित्याद्यनुमानेन मनुष्यादिशरीराणाम्+ जलीयत्वादिकम्+इति चेत्, तत्राह---न च+इति। क्लेदोष्मादेः+इति। क्लेदः स्वेदः। उष्मा उष्णस्पर्शः। आदिना सदागत्यवकाशः+-परिग्रहः। आप्यत्वादिकम्+इति। आदिना तैजसत्वादिपरिग्रहः। यथा गन्धोपलब्ध्या तदाश्रयस्य शरीरोपादनत्वम्, तथा स्वेदोपलब्ध्या तदाश्रयस्य जलस्य,उण्मोपलब्ध्या तदाश्रयस्य तेजसः, सदागत्युपलब्ध्या तदाश्रयस्य वायोः+अवकाशोपलब्ध्या तदाश्रयस्याकाशस्य+अपि शरीरोपादानत्वम्+ स्यात्+इति भावः। जलादीनाम्+ शरीरोपादानत्वम्+ निषेधति---तथेति। जलादीनाम्+ शरीरोपादानत्वे सति+इति+अर्थः। सङ्करप्रसङ्गात्+इति हिम-करकादिषु पृथिवीत्वम्+ विहाय जलत्वम्+, घटादौ जलत्वम्+ विहाय पृथिवीत्वम्+, मानुषशरीरे तु पृथिवीत्व-जलत्वयोः+द्वयोः समावेशः+ इति सङ्करापातात्+इति+अर्थः। तथा च साङ्कर्यात् तयोः+जातित्वम्+ वा त्याज्यम्+ शरीरस्य+अप्यत्वादिकम्+ वा। तत्र जलत्वपृथिवीत्वयोः+जातित्वव्यवस्थापकसद्भावात् तत्त्यागासम्भवेन+अपि+अत्वादीनाम्+ त्यागः+ विधेयः। क्लेदादिप्रतीतिः+तु जलादिभागस्य निमित्तत्वेन+अपि+उपपद्यते। तेन तत्र+अप्यत्वादिकम्+ न+अस्ति+इति भावः। ननु+एवम्+ शरीरस्य+अप्यत्वम्+अस्तु तैजस्त्वम्+ वा न तु पार्थिवत्वम्+, गन्धादिप्रतीतेः+अविशेषात्, पार्थिवत्वे विनिगमनाभावात्, पार्थिवभागस्य निमित्तत्वेन+अपि गन्धप्रतीत्युपपत्तेः+इति+आशङ्क्य निषेधति---न च+इति। तर्हि पार्थिवत्वजलीयत्वयोः+एकतरस्य त्याज्यत्वे सति। भूतान्तरप्रकृतिकत्वे बाधकम्+आह---क्लेदादीनाम्+इति। प्रत्यभिज्ञानात्+इति। तदेव+इदम्+ शरीरम्+इति प्रत्यभिज्ञासत्त्वात्+इति+अर्थः। पूर्वदृष्टस्य कालान्तरे पुनः+इन्द्रियसम्प्रयोगे तदेव+इदम्+इति+आकारकम्+ जायमानम्+ ज्ञानम्+ प्रत्यभिज्ञा। अयम्+भवः---यस्य भूतस्य गुणः+ यावत्+द्रव्यभावी, तद्भूतोपादानकम्+एव शरीरम्। सः+ च प्रकृते गन्धः+ एवेति शरीरस्य पार्थिवत्वनिश्चयः। यदि पुनः+इदम्+ जलीयम्+ स्यात्, तर्हि गन्धवत् सदैव क्लेदोपलब्धिः स्यात् स्वाभाविकद्रवत्वोपलब्धिः+वा यावत्+द्रव्यभाविगुणाश्रयस्य शरीरोपादानत्वस्वीकारात् यावत्+द्रव्यभाविनः+तद्गुणस्य सदैव सत्त्वात्। न च तेषाम्+ सदा+उपलम्भः, तस्मात्+शरीरम्+ न जलीयम्। किञ्च जलीयत्वे तु क्लेदनाशे तदाश्रयस्य+अपि शरीरोपादानस्य नाशात्+शरीरनाशे तदेव+इदम्+ शरीरम्+इति प्रतिसन्धानम्+ न स्यात्, शरीरस्य+आभावात्, भवति च प्रतिसन्धानम्, तस्मान्न जलीयम्। न+एवम्+ वायवीयम्+, रूपवत्त्वात्। न+एवम्+ तैजसम्+, दहनसंयोगे भस्मीभावात्+इति। ननु+एवम्+ गन्धस्य+अपि विनाशात्+ प्रत्यभिज्ञानम्+ न स्यात्, न स्यात्+च पार्थिवत्वम्+अपि+इति+अतः+ आह---गन्धादिति। ननु कथम्+ तर्हि शरीरे पाञ्चभौतिकत्वप्रसिद्धिः+इति+अतः+ आह---तेनेति। शरीरस्य पार्थिवत्वसाधनेन+इति+अर्थः। प्रसिद्धिः+तु पञ्चानाम्+ कारणत्वमात्रेण, न तु समवायितया। तत्र+अपि+एकैकस्य+उपादानत्वम्+ चतुर्णाम्+ निमित्तत्वम्+इति भेदः। ननु शरीरस्य पाञ्चभौतिकत्वे का क्षतिः+इति चेत्। श्रृणु। यदि शरीरम्+ पाञ्चभौतिकम्+ स्यात्, तदा वायुवनस्पतीनाम्+ संयोगवत् प्रत्यक्षम्+ न स्यात्। न तु+एवम्। तस्मान्न शरीरम्+ पाञ्चभौतिकम्। तथा च सूत्रम्+---"प्रत्यक्षाप्रत्यक्षाणाम्+ संयोगस्य+अप्रत्यक्षत्वात् पञ्चात्मकम्+ न विद्यते"(वैः. सूः. 4।2।2)। एतेन चातुर्भौतिकत्ववादः+ निरस्तः। ननु+अस्तु त्रैभौतिकम्+, त्रयाणाम्+ भूतानाम्+ प्रत्यक्षत्वात्+इति चेत्। न। विजातीयारम्भस्य प्रतिषेधात्, एकस्य गुणस्य+अवयविनि अवयवान्तरगुणस्य गुणानारम्भकत्वात्। यदि पृथिवीजलाभ्याम्+आरम्भः स्यात्, तदा तदारब्धम्+अगन्धम्+अरसम्+च स्यात्। ननु शरीरत्वम्+ करचरणादिनिष्ठ-क्रियाजनकतावच्छेदकतया सिद्धः+ जातिविशेषः। तादृशशरीरत्वम्+ वृक्षादौ बाधितम्+इति कथम्+ वृक्षादीनाम्+योनिजदेहत्वम्+इति+आङ्काम्+ तस्य जातित्वखण्डनेन परिहरति---शरीरत्वम्+इति। साङ्कर्यात्+इति। पृथिवीत्वम्+ विहाय जलीयादि-शरीरेषु शरीरत्वम्+, शरीरत्वम्+ विहाय घटादौ पृथिवीत्वम्+ मानुषशरीरे पृथिवीत्वम्+ शरीरत्वम्+ चेति द्वयोः समावेशेन+इति भावः। ननु+एवम्+ पृथिवीत्वम्+अपि जातिः+न स्यात्, शरीरत्वेन साङ्कर्यात्। न स्यात्, यदि विनिगमनाविरहः+ भवेत्। अस्ति च+अत्र गन्धसमवायिकारणतावच्छेदकत्वादि पृथिवीत्वजातिविनिगमकम्। न च+एवम्+ शरीरत्वजातौ। चेष्टाजनकतावच्छेदकत्वम्+ विनिगमकम्+इति चत्+न, करत्वादीनाम्+ तदवच्छेदकत्वात्, अशरीरेषु शरीरावयवेषु चेष्टाजनकतादर्शनात् शरीरत्वस्य तदवच्छेदकत्वायोगात्। तस्मात् पृथिवीत्वम्+ जातिः+न शरीरत्वम्+इति भावः। चेष्टा+इति। चेष्टा नाम प्रयत्नवदात्मसंयोगासमवायिकारणकः शरीरः+-तदवयवः+-समवेतः क्रियाविशेषः। चेष्टते इति प्रत्यक्षसिद्धम्+ चेष्टात्वम्+ जातिः+इति नव्याः। ननूद्भिज्जम्+ शरीरम्+ न भवत्येव, तच्छरीराणाम्+इन्द्रियायतनत्वे भोगायतनत्वे वा प्रमाणाभावात्, "श्मशाने जायते वृक्षः", "नलकूपमणिग्रीवावासतुर्यमलार्ज्जुनौ+इ"त्यादि-स्मृतिपुराण-वचनानाम्+ विधितन्त्रत्वात्+इति न्यायैकदेशिनः प्राभाकराः+ मन्यन्ते, तान् प्रत्याह---न च+इति। किरणावलीम्+अनुस्मरन् समाधानम्+आह-आध्यात्मिकवायुः+इति। प्राणवायुः+इति+अर्थः। प्रयोगः+च---वृक्षः शरीरम् आध्यात्मिकवायुवत्त्वात् प्रसिद्धशरीरवत्+इति। भग्नक्षतेति। भग्नतयोः+विभागविशेषः+-विश्लिष्टावयवयोः संरोहणादिकम्, तेन+इति+अर्थः। आदिना अवयवाधिक्यपरिग्रहः। तदुन्नयनात् आध्यात्मिकवायुसम्बन्धानुमितेः। प्रयोगः+च---वृक्षः+ आध्यात्मिकवायुसम्बन्धवान् भग्नक्षतसंरोहणात्। "सुखदुःखयोः+च ग्रहणाच्छिन्नस्य च विरोहणात्। जीवम्+ पश्यामि वृक्षाणामचैतन्यम्+ न विद्यते+" इत्यादि-मोक्षधर्मीयवचनजातम्+अपि+अत्र+अनुसन्धेयम्। अन्त्यावयवित्वेन द्रव्यानारम्भक-द्रव्यत्वेन। विशेषणीयम्+इति। तथा च+अन्त्यावयवित्वे सति चेष्टाश्रयत्वम्+ शरीरत्वम्+इति पर्यवसितम्। पाषाणमध्यवर्त्तिनिश्चेष्ट-भेकशरीरादौ मृतशरीरे च+अव्याप्तेः+आह---अथवा+इति। चेष्टावत्+इति। चेष्टावांन्+च+असौ+अन्त्यावयवी च+इति चेष्टावत्+अन्त्यावयवी, तस्मिन् वृत्तिः+या द्रव्यत्वसाक्षाद्व्याप्या पृथिवीत्वादिजातिः+तद्वत्त्वम्+इति+अर्थः। घटत्वम्+आदाय घटे+अतिव्याप्तिवारणाय---चेष्टावत्+इति। चेष्टावत्+वृत्तित्वे सतीति विभाजनीयम्। हस्तादौ+अवतिव्याप्तिवारणाय+अन्त्यावयवि+इति। पृथिवीत्वरूपः+-तादृशजातिमति घटादौ+अवतिव्याप्तिः+अतः+ लक्षणान्तरम्+आह---अन्त्यावयविमात्र+इति। तथा च पृथिवीत्वस्य+अवयवावयविवृत्तित्वेनान्त्यावयविमात्रवृत्तित्वाभावान्नातिव्याप्तिः+इति भावः। चेष्टावत्+वृत्तीति+अनेन घटत्वादि*व्युदासः। चैत्रत्वात्+इतिति। बाल्य-यौवनादि-शरीराणाम्+ भिन्नपरिमाणत्वेन चैत्रशरीरस्य भेदात् तद्गतस्य चैत्रत्वस्य जातित्वमिति भावः। नन्विदम्+ शरीरलक्षणम्+ नैवयुक्तं, नृसिंहशरीरे तादृशजातेः+अभावादव्याप्तेः+इति+आशङ्कते---न च+इति। ननु नृसिंहत्वजातिम्+आदाय लक्षणसमन्वय इति+अतः+ आह---तत्रेति। नृसिंहशरीरे इति+अर्थः। देवत्वजातिम्+आदाय लक्षणसमन्वयः+ इति चेत्, तत्राह---जलीयतैजसेति। देवत्वम्+ विहाय सुवर्णादिषु तैजसत्वं, तैजसत्वम्+ विहाय वरुणादि-जलीय-देवेषु देवत्वं, तैजसदेवेषु देवत्वम्+ तैजसत्वम्+ च+इति साङ्कर्यम्+ देवत्वस्य जातित्वे बाधकम्+इति भावः। समाधत्ते---कल्पभेदेन+इति। ब्रह्मदिवस-परिमितः कालः कल्पः। नानात्वेन+इति। अवतारकार्यनिर्वाहार्थम्+ प्रतिकल्पम्+ नृसिंहशरीराणाम्+उत्पादस्वीकारात्+इति भावः। जातिसाङ्कर्यस्य+अदोषत्वे देवत्वशरीरत्वादेः+नानाजातित्व+अङ्गीकारे वा देवत्वशरीरत्वजातिम्+आदाय लक्षणसमन्वयः+ बोध्यः। सांख्याद्यभिमतम्+इन्द्रियाणाम्+आहङ्कारिकत्वम्+ निराकुर्वन् पार्थिवत्वम्+ साधयितुम्+आह---इन्द्रियमि*तीति। नन्विन्द्रियसद्भावे किम्+ मानम्+इति च+इति। न। गन्धोपलब्धिः करणजन्या कार्यत्वात् छिदिक्रियावदिति+अनुमानस्य प्रमाणत्वात्। घ्राणेन्द्रियम्+इति। गन्धव्यञ्जकम्+ यदिन्द्रियम्+, तत् पार्थिवम्+ घ्राणम्+इति व्यवहर्त्तव्यम्। तत्+च जलादिभिः+अप्रतिहतसामर्थ्यैः पार्थिवावयवैः+अदृष्टवशात्+इतरविलक्षणम्+आरब्धम्। अतः+ विशिष्टोत्पादात्+एतत्+एव गन्धम्+अभिव्यनक्ति न+अन्यत्। अतः+एव श्लेष्माद्यभिभवे सति गन्धः+ न गृह्यते। रूपादिषु+इति। आदिपदेन रस-गन्ध-स्पर्शानाम्+ ग्रहणम्। गन्धस्यैव+इति। एवकारेण गन्धभिन्नाव्यञ्जकत्व-लाभः+तेन नवशरावगन्धव्यञ्जकजले न व्यभिचारः, तस्य सक्तुरस-व्यञ्जकत्वात्। घ्राणेन्द्रिये गन्धत्वव्यञ्जके हेत्वसिद्धिवारणाय मध्यान्तम्। तेन रूपाद्यव्यञ्जकत्वे सति गन्धव्यञ्जकत्वम्+ हेतुः+लभ्यते। तदर्थत्वात्---हेतुवाक्यघटकमध्यान्तपदसमभिव्याहृतैवकारार्थत्वात्। तथा च दृष्टान्ते गोघृतादावसिजद्धिवारणाय रूपादौ परकीयत्वविशेषणम्+ देयम्। तेन तत्र परकीयरूपाद्यव्यञ्जकत्वसत्त्वान्नासिद्धिः+इति भावः। अनैकान्तिकत्वं---व्यभिचारः। सः+ च साध्याभाववत्+वृत्तित्वम्। न च येन जलेन सक्तुरसः+ न+अभिव्यक्तः+तत्र+अनैकान्तिकः+ इति वाच्यम्। परकीयरूपादिविषयकसाक्षात्कार-स्वरूपायोग्यत्वस्य विवक्षितत्वात्, तादृशे+अपि जले सव्यञ्जकतावच्छेदकजलत्वस्य सत्त्वात्। तस्य नवशरावगन्धव्यञ्जकजलस्य। परकीयविशेषणाप्रवेशे लाघवात्+आह---यद्वेति। तत्र---घ्राणेन्द्रियः+-सन्निकर्षे। व्यभिचारः+ इति। पार्थिवत्वरूपसाध्याभाववति संयुक्त-समवायरूपे घ्राणेन्द्रिय-सन्निकर्षे रूपाद्यव्यञ्जकत्व-समानाधिकरणगन्धव्यञ्जकत्वरूप-हेतुसत्त्वात्+इति भावः। विशेषणात्---हेतौ विशेषणात्। तथा च घ्राणेन्द्रियसन्निकर्षस्य द्रव्यत्वाभावात्+न व्यभिचारः। मूले द्व्यणुकादिः+इति। अतद्गुणसंविज्ञानबहुव्रीहिः+तेन त्र्यणुकादयोः+ विषयाः, न प्रमाण्वः+ द्व्यणुकानि वा, तेषाम्+उपभोगासाधनत्वात्। तथा च भाष्यम्+---"द्व्यणुकादिप्रक्रमेणारब्धः+त्रिविधः+" इति। अतः+ एव+उपस्कारे---लौकिक-साक्षात्कारविषय-कार्यद्रव्यत्वम्+इति+उक्तम्। विषयलक्षणम्+आह----उपभोगेति। सुखदुःखान्यतर-साक्षात्कार उपभोगः+तत्साधनम्+ तत्प्रयोजकः। विषयाणाम्+उपभोगसाधनत्वम्+ समर्थयन्+आह---सर्वमेवेति। कार्यजातम्+इत्यत्र जातपदम्+ सम्पातायातम्, सर्वमिति+अत्यनेन+एव तदर्थलाभात्+इति भावः। अदृष्टाधीनम्+इति। अदृष्टजन्यमिति+अर्थः। अत्र कार्यमात्रम्+ प्रत्यदृष्टस्य हेतुत्वम्+ स्वसमवायिसंयुक्तसंयोगेन बोध्यम्। यत्+अदृष्टाधीनम्+ यत्पुरुषीयादृष्टजन्यम्। तत्---तत् कार्यम्। तदुपभोगम्+ तत्पुरुषस्य+उपभोगम्। परम्परया सुखदुःख-सम्पादकतया। तेन---त्र्यणुकादिकार्यस्य तत्तत्पुरुष+उपभोगप्रयोजकत्वेन। ननु+उपभोगसाधनस्य विषयत्वे शरीरेन्द्रिययोः+अपि तत्त्वेन विषयत्वात् तयोः+विभागेन+उपन्यासः+ न+उचितः+ इति+अतः+ आह---शरीरेन्द्रियेति। यद्यपि शरीरम्+अपि विषयः+तथापि शरीरत्वेन+एव तन्निर्वेदसाधनम्+इति दर्शयितुम्+ तदेव रूपम्+ तस्य दर्शितम्। तथा च+उक्तम्+ तात्पर्यटीकायाम्+---"तेन च रूपेण निर्वेदोपयोगिनः+" इति। एवम्+इन्द्रियम्+अपि+इन्द्रियत्वेन त्र्यणुकादिः+च विषयत्वेन निर्वेदसाधनम्+अतः+तेषाम्+ भेदेन+उपन्यासः। उपन्यासः कथनम्। एतदेव+आह----शिष्यबुद्धिवैशद्यार्थः+ इति॥ 38 ॥




<1-39>

	वर्णः शुक्लः रसः+-स्पर्शौ दले मधुरशीतलौ। 
	स्नेहः+तत्र द्रवत्वम्+ तु सांसिद्धिकम्+उदाहृतम्॥ 39 ॥



	जलम्+ निरूपयति---वर्णः शुक्लः+ इति। स्नेहसमवायिकारणतावच्छेदकतया जलत्वजातिसिद्धिः। यद्यपि स्नेहत्वम्+ नित्यानित्यवृत्तितया न कार्यतावच्छेदकम्+ तथापि जन्यस्नेहत्वम्+ तथा बोध्यम्। अथ परमाणौ जलत्वम्+ न स्यात्, तत्र जन्यस्नेहाभावात्; तस्य च नित्यस्य स्वरूपयोग्यत्वे फलावश्यम्भावनियमात्+इति चेत्। न। जन्यस्नेहजनकतावच्छेदकतया जन्यजलत्वजातेः सिद्धौ तदवच्छिन्न-जनकतावच्छेदकतया जलत्वजातिः+-सिद्धिः। शुक्लरूपम्+एव जलस्य+इति दर्शयितुम्+उक्तम्+---वर्णः शुक्लः+ इति। न तु शुक्लरूपवत्त्वम्+ लक्षणम्। अथवा नैमित्तिकद्रवत्ववत्+वृत्तिः+-रूपवत्+वृत्तिः+-द्रव्यत्वसाक्षात्+व्याप्यजातिमत्त्वम्; अभास्वरशुक्लेतररूपासमानाधिकरण-रूपवत्+वृत्तिः+-द्रव्यत्वसाक्षात्+व्याप्यजातिमत्त्वम्+ वा तदर्थः। [तेन स्फटिकादौ न+अतिव्याप्तिः।] रसः+-स्पर्शौ+इति। जलस्य मधुरः+ एव रसः, शीतः+ एव स्पर्शः। तिक्तरसवदत्+वृत्तिः+-मधुररसवत्+वृत्ति-द्रव्यत्वसाक्षाद्व्याप्यजातिमत्त्वम्+ तदर्थः। तेन शर्करादौ न+अतिव्याप्तिः। ननु शुक्लरूपम्+एवेति कुतः? कालिन्दीजलादौ नीलिमोपलब्धेः+इति चेत्। न। नीलजनकतावच्छेदिकायाः पृथिवीत्वजातेःभावाज्-जल नीलरूपासम्भवात्। कालिन्दीजले नीलत्वप्रतीतिस्त्वाश्रयौपाधिकी। अतः+ एव वियति विक्षेपे धवलिमोपलब्धिः। अथ जले माधुर्ये किम्+ मानम्? न हि प्रत्यक्षेण कः+अपि रसः+तत्र+अनुभूयते। न च नारिकेल-जलादौ माधुर्यम्+उपलभ्यते+ एवेति वाच्यम्+, तस्याश्रयौपाधिकत्वात्। अन्यथा जम्बीरजलादौ+आम्लादिरसोपलब्धेः+आम्लादिमत्त्वम्+अपि स्यात्+इति चेत्। न। हरीतक्यादि-भक्षणस्य जलरस-व्यञ्जकत्वात्। न च हरीतक्याम्+एव जलोष्मसंयोगात्+ रसान्तरोत्पत्तिः+इति वाच्यम्+, कल्पनागौरवात्। पृथिवीत्वस्य+आम्लादिजनकतावच्छेदकत्वात्+च जले न+आम्लादिकम्। जम्बीररसादौ तु+आश्रयौपाधिकी तथाप्रतीतिः। एवम्+ जन्य-शीतस्पर्शः+-जनकतावच्छेदकम्+ जन्यजलत्वम्+, तदवच्छिन्न-जनकतावच्छेदकम्+ जलत्वम्+ बोध्यम्। घृष्टचन्दनादौ तु शैत्योपलब्धिः+चन्दनान्तर्वर्ति-शीततर-सलिलस्य+एव। तेजःसंयोगात्+जले उष्णप्रतीतिरौपाधिकी स्फुटा+एव, तत्र पाकासम्भवात्। स्नेहः+तत्र+इति। घृतादौ+अपि तदन्तव*र्त्तिजलस्य+एव स्नेहः, जलस्य स्नेहसमवायिकारणत्वात्। तेन जलम् एव स्नेहम् इति मन्तव्यम्। द्रवत्वम्+इति। सांसिद्धिकद्रवत्वत्वम्+ जातिविशेषः प्रत्यक्षसिद्धः+तदवच्छिन्न-जनकतावच्छेदकम्+अपि तदेव+इति भावः। तैलादौ+अपि जलस्य+एव द्रवत्वम्+, स्नेहप्रकर्षेण च दहनानुकूल्यम्+इति वक्ष्यति॥ 39 ॥

	रूपादिगुणवत्त्वेन जलस्य द्रव्यत्वे सिद्धे पृथिव्यादिभ्यः+ व्यवच्छेदहेतः+जलत्वस्य व्यवस्थाहेतून् गुणविशेषान् भाष्यम्+अनुस्मरन्+आह---वर्णः शुक्लः+ इति। जलत्वजातौ प्रमाणम्+आह---स्नेहेति। प्रयोगः+च---स्नेहत्वावच्छिन्न-कार्यतानिरूपिता जलनिष्ठा समवायिकारणता किञ्चिद्धर्मावच्छिन्ना कारणतात्वात्, दण्डनिष्ठघटकारणतावत्। तथा च कारणतावच्छेदकतया धर्मसिद्धौ जातिबाधकाभावात् तस्य जातित्वम्+इति भावः। ननु कार्यतावच्छेदकधर्मस्य कार्यतासमानदेशत्व-नियमात् नित्यवृत्तिधर्मस्य कार्यतानवच्छेदकत्वेन स्नेहत्वम्+ कार्यताधिकनित्यस्नेहवृत्तितया न कार्यतानवच्छेदकम्। तथा च स्नेहत्वावच्छिन्न कार्यतानिरूपित-समवायिकारणतया अप्रसिद्धेः कथम्+ तदवच्छेदकतया जलत्वसिद्धिः+इति शङ्कते---यद्यपि+इति। तथा---कार्यतावच्छेदकम्। जलपरमाणौ जन्यस्नेहाभावेन तत्कारणताया अभावात् तदवच्छेदकस्य जलत्वस्य+असिद्धिः+इति शङ्कते---अथेति। ननु यथा+अरण्यस्थ-दण्डादौ फलानुपधायके कारणतावच्छेदिका दण्डत्वादिजातिः+अस्ति, तथा जलपरमाणौ जन्यस्नेहानुपधायके जलत्वजातिः+अस्तु+इति चेत्, तत्र+आह---तस्य च+इति। जलपरमाणोः+च+इति+अर्थः। स्वरूपयोग्यत्वे स्नेहसमवायिकारणतावच्छेदक-जलत्वजातिमत्त्वे। फलावश्यम्भावनियमात्+इति। दण्डादेः स्वरूपयोग्यत्वे न कापि क्षतिः+तस्या+अनित्यत्वेन फलावश्यम्भावाभावात्। परमाणोः+च स्वरूपयोग्यत्वे तत्र फलोत्पत्तिः+अवश्यम्भाविनि+इति भावः। जन्यजलत्वजातेः। जन्यजलमात्रवृत्ति-जलत्वजातेः। तदवच्छिन्न+इति। जन्यजलमात्रवृत्तिः+-जलत्वजात्यवच्छिन्नेति+अर्थः। तथा च+अयम्+ प्रयोगः---शुद्धजलनिष्ठा जन्यजलत्वावच्छिन्न-जन्यतानिरूपित-समवायिकारणता किञ्चिद्धर्मावच्छिन्ना कारणतात्वात्+इति। न च+एवम्+ जलान्त्यावयविनि जलत्वम्+ न स्यात्, तत्र जन्यजलसमवायिकारणताया अभावात्+इति वाच्यम्। जलसामान्यस्य+एव जलान्तरसंयोगेन जलजननयोग्यतासत्त्वात् जलस्य+अन्त्यावयवित्वानुपगमात्। जलत्वव्यवस्थाहेतून् गुणविशेषान् वक्तुम्+उपक्रमते---शुक्लरूपम्+एव+इति। ननु पृथिव्यादि-साधारणस्य शुक्लरूपस्य कथम्+ जलत्वव्यवस्थाहेतुत्वम्+इति चेत्। न।सहस्रशः+अग्निसंयोगेन+अपि+अपरावर्त्तमानस्यैव+अभास्वर-शुक्लरूपस्य जलत्व-व्यवस्था-हेतुत्वात्। एषः+ च विशेषः पृथिवीरूपस्य पाकजत्वदर्शनेन तेजोरूपस्य भास्वरत्वख्यापनेन सूचितः। एतेन रसः+अपि व्याख्यातः। न तु+इति। पृथिव्यादौ+अतिव्याप्तेः+इति भावः। इदम्+अपिलक्षणम्+एवति साधयितुम्+आह---अथवा+इति। नैमित्तिकेति। नैमित्तिकद्रवत्ववत्तेजःपृथिव्यवृत्तिः रूपवद्वृत्तिः+च या द्रव्यत्वसाक्षात्+व्याप्या जलत्वजातिः+तद्वत्त्वम्+इति+अर्थः। द्रव्यत्वव्याप्यवायुत्वजातिम्+आदाय वायौ+अवतिव्याप्तिवारणाय---रूपवत्+वृत्तिः+इति। तादृशपृथिवीत्वादिजातिम्+आदाय पृथिव्यादौ+अतिव्याप्तिवारणाय---नैमित्तिकद्रवत्ववत्+वृत्ति+इति। तादृश-पटत्वादि-जातिम्+आदाय पृथिव्यादौ+अतिव्याप्तिवारणाय---साक्षादिति। द्रव्यत्वसाक्षात्+व्याप्यत्वम्+ द्रव्यत्वभिन्नत्वे सति द्रव्यत्वव्याप्यत्वे सति द्रव्यत्वव्याप्याव्याप्यत्वम्। जलघटान्यतरत्वम्+आदाय घटादौ+अतिव्याप्तिवारणाय---जातीति। उ*दक्षरत्वापत्तिवारणाय+आह---अभास्वर+इति। अभास्वरम्+ यत्+शुक्लरूपम्+ तदितररूपम्+ नीलपीतादिकम्+ भास्वरम्+ शुक्लरूपम्+च तदसमानाधिकरणा रूपवत्+वृत्तिः+या द्रव्यत्वसाक्षात्+व्याप्यजातिः+तादृशजातिमत्त्वम्+ विवक्षितम्+इति+अर्थः। रूपवत्+वृत्तिद्रव्यत्वसाक्षाद्व्याप्य-पदयोः+व्यावृत्तिः पूर्ववत्+ बोध्या। पृथिवीत्वम्+आदाय पृथिव्याम्+अतिव्याप्तिवारणाय---असमानाधिकरणान्तम्। जलत्वस्य शुक्लरूपसामानाधिकरण्यात्+असम्भवः+ अतः---शुक्लेतरेति। तेजस्त्वम्+आदाय तेजस्यतिव्याप्तिवारणाय---अभास्वरेति। तदर्थः---शुक्लरूपवत्त्वपदस्य+अर्थः। अपाकज-रसस्य जलत्वव्यवस्थाहेतुत्वम्+ सूचयितुम्+आह---मधुरः+एव+इति। मधुररसवति शर्करादौ+अतिव्याप्तिवारणाय जातिघटितलक्षणम्+आह---तिक्तरसवत्+इति। पृथिवीत्वम्+आदाय पृथिव्याम्+अतिव्याप्तिवारणाय---तिक्तरसवत्+अवृत्ति+इति। तेजस्त्वादिकम्+आदाय+अतिव्याप्तिवारणाय---मधुररसवत्+वृत्ति+इति। शर्करात्वम्+आदाय+अतिव्याप्तिवारणाय---साक्षात्+इति। न्यायलीलावतीम्+अनुस्मरन् जलस्य शौक्ल्यमात्रम्+आक्षिपति---ननु+इति। ननु जले नीलरूपाभावे कथम्+ नीलरूपप्रतीतिः+अतः+ आह---कालिन्दीति। आश्रयौपाधिकी---पार्थिवाश्रयविशेषसंयोगरूप-दोषजन्या। तथा च कालिन्दीजलादौ पार्थिवभाग-गतस्य+एव नीलरूपस्य दोषजन्या प्रतीतिः+इति भावः। जले वास्तव-नैल्यसत्त्वे बाधकम्+आह---अतः+ ऐवेति। तादृशदोषस्य जलम्+ नीलम्+इति प्रतीतिनियामकत्वात्+एवेति+अर्थः। धवलिमोपलब्धिः+इति। तदानीम्+ तादृशदोषस्य+अभावात्+इति भावः। न च कालिन्दीजलादौ नैल्यम्+एव वास्तवम्+, तत्+च वियति विक्षिप्ततेजोरूपाभिभूतम्+इति वाच्यम्। घटेन्द्रनीलनैल्यस्य+अपि तेजोरूपेणाभिभवप्रसङ्गात्। न्यायलीलावतीम्+अनुस्मरन् जलस्य माधुर्यम्+ साधयति---अथेति। तत्र---जले। तस्य---माधुर्यस्य। आश्रयौपाधिकत्वात्---पूर्ववत्+आश्रयविशेषल*संयोगरूप-दोषजन्यत्वात्। तथा च पार्थिवभाग-गतस्य+एव मधुरस्य तत्रोपलम्भः, न तु+असौ स्वाभाविकः+ इति भावः। परपक्षे बाधकम्+ दर्शयन् स्वपक्षसाधकम्+ तर्कम्+आह---अन्यथा+इति। आश्रयौपाधिकत्व+अनङ्गीकारे इति+अर्थः। रसव्यञ्जकत्वात्---रसज्ञापकत्वात्। हरीतकीभक्षणोत्तरम्+ प्रत्यक्षेण माधुर्यस्य+उपलम्भात्+इति भावः। कल्पनागौरवात्+इति। अवयवरसात्+अग्निसंयोगात् वा पृथिव्याम्+ रसान्तरोत्पत्तिः+इति सार्वभौमः+ नियमः। अत्र च हरीतकीदृष्टान्तानुरोधे जलसंयोगस्य पृथिवीरसोत्पादकत्व-स्वीकारे+अतिरिक्तकार्यकारणभावकल्पनया गौरवम्+इति भावः। ननु+अस्तु जले मधुरः+ रसः+तथा+अपि+आम्लादिरसः+अपि स्यात्+ जम्बीरादौ तदुपलब्धेः+इति+अतः+ आह---पृथिवीत्वस्य+इति। न+आम्लादिकम्+इति। आम्लरसजनकतावच्छेदकम्+ पृथिवीत्वम्+ पृथिव्याम्+एव न जलम् इति जले न+आम्लादि-स्वीकारः+ इति भावः। कथम्+ तर्हि जम्बीरः+-रसादौ+आम्लादिरसोपलब्धिः+इति+अतः+ आह---जम्बीरेति। आश्रयौपाधिकी जम्बीरसंयोगरूपः+-दोषजन्या। तथाप्रतीतिः---जम्बीरगतस्य+आम्लस्य जले प्रतीतिः। जलत्वजातानुमानान्तरम्+ प्रमाणम्+आह---एवम्+इति। ननु घृष्टचन्दनादौ शैत्योपलब्धेः कथम्+ जन्यजलवृत्तिजलत्वस्य जन्यशीतस्पर्शजनकतावच्छेदकत्वम्+, पृथिवीत्वस्य+अपि तत्सम्भवात्+इति+अतः+ आह---घृष्णेति। ननु+उष्णम्+ जलम्+इति+आदि प्रतीतेः कथम्+ जलस्य शीतस्पर्शवत्त्वम्+इति+अतः+ आह---तेजः संयोगात्+इति। औपाधिकि+इति। तेजः संयोगरूपोपाध्यपगमे पुनः शैत्योपलब्धेः+इति भावः। तत्र---जले। ननु यथा तैलादिषु पार्थिवेषु स्नेहः+ उपलभ्यते न तथा जले। तथा च स्नेहः+ न जलगतः किन्तु पृथिवीगतः। तत्त्वे+अपि न पृथिवीविशेषगुणः+तद्विशेषगुणस्य सकलपृथिवीव्यापकत्वात्, किन्तु दधित्वादिवत् पृथिवीत्वव्याप्यः+ जातिविशेषः+ इति कस्यचित्+मतमपाकर्तुम्+आह---घृतादौ+अपि+इति। आदिपदेन तैल-वासादिपरिग्रहः। तथा च स्निग्धस्निग्धतरादिभेदेन सातिशयत्वात् जातेः+तदभावात् स्नेहः+ न जातिविशेषः, किन्तु गुणः+ एव। न हि गोमहिष्यादिषु गुणम्+अनाश्रित्य तारतम्यम्+अस्ति। जलस्य+एव स्नेहः+ इति+अनन्तरम्+ स्वाश्रयसंयोगेन प्रतीयतः+ इति शेषः। तेन---घृतादौ समवायेन स्नेहनिरसनेन। सांसिद्धिकेति। अग्निसंयोगानपेक्षेति+अर्थः। न तु+आकस्मिकम्+, कार्ये कारणगुणपूर्वकस्य परमाणुषु च नित्यस्य द्रव्यत्वस्य सत्त्वात्। तदवच्छिन्न+इति। सांसिद्धिकद्रववत्वावच्छिन्नेति+अर्थः। तदेव जलत्वम्+एव। सांसिद्धिकद्रवत्वम्+ तैलादौ+अतिव्याप्तम्+इति+आक्षेपसमाधानम्+आह----तैलादौ+इति। संयुक्तसमवायेन जलगतस्य+एव द्रवत्वस्य तत्र प्रतीतेः सम्भवात्+इति भावः। ननु तैले जलस्य सत्त्वे तैलस्य दहनानुकूल्यम्+ न स्यात्, जलस्य दहनप्रतिकूलत्वात्+इति+अतः+ आह--स्नेहप्रकर्षेण+इति। 




<1-40>

	नित्यतादि प्रथमवत् किन्तु देहमयोनिजम्।
	इन्द्रियम्+ रसनम्+ सिन्धुः+हिमादिर्विषयः मतः॥ 40 ॥



	प्रथमवत्+इति। पृथिव्याः इव+इति+अर्थः। तथा हि जलम्+ द्विविधम्+---नित्यमनित्यञ्च। परमाणुरूपम्+ नित्यम्+, द्व्यणुकादिकम्+ सर्वम्+अनित्यम्+अवयवसमवेतम्+च। अनित्यम्+अपि त्रिविधम्+---शरीर+इन्द्रिय-विषय-भेदात्। पृथिवीतः+ यः+ विशेषः+तम्+आह----किन्तु+इति। देहम्+अयोनिजम् अयोनिजम्+एव+इति+अर्थः। जलीयम्+ शरीरम्+अयोनिजम्+, वरुणलोके प्रसिद्धम्। इन्द्रियम्+इति। जलीयम्+इति+अर्थः। तथाहि---रसनम्+ जलीयम्+, गन्धाद्यव्यञ्जकत्वे सति रसव्यञ्जकत्वात् सक्तुरसाभिव्यञ्जकोदकवत्। रसनेन्द्रियसन्निकर्षे व्यभिचारवारणाय द्रव्यत्वम्+ देयम्। विषयम्+ दर्शयति--सिन्धुः+इति। सिन्धुः समुद्रः। हिमम्+ तुषारः।आदिपदात् सरित्-कासारः+-करकादिः सर्वः+अपि ग्राह्यः। न च हिमकरकयोः कठिनत्वात् पार्थिवत्वम्+इति वाच्यम्, उष्मणा विलीनस्य तस्य जलत्वस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात्। यद्द्रव्यम्+ यद्द्रव्यध्वंसजन्यम्+इति व्याप्तेः+जलोपादानोपादेयत्वसिद्धेः, अदृष्टविशेषेण द्रवत्वप्रतिरोधात् करकादीनाम्+ काठिन्यप्रत्ययस्य भ्रान्तित्वात्॥ 40 ॥

	अपः क्वचित्+शरीरारम्भिका द्रव्यारम्भकत्वात् पृथिवीवत्+इति+अनुमानात्+अपाम्+ शरीरारम्भकत्वे सिद्धे कीदृक् शरीरम्+इति+अपेक्षायाम्+आह---देहम्+अयोनिजम्+इति। ननु+अनुपलब्धिबाधितमेतत्+इति+अतः+ आह---वरुणलोके इति। जलीयम्+ शरीरम्+इति। तत्+च जलपरमाणुभिः+द्व्यणुकादिक्रमेणारभ्यमाणम्+ पार्थिवावयवैः+उपष्टब्धम्+ बोध्यम्। तथाच भाष्यम्---"पार्थिवावयो*वपष्टम्भात्+उपभोगसमर्थ"म्+इति। रसव्यञ्जके मनसि व्यभिचारवारणाय---गन्धाद्य-व्यञ्जकत्वम्+ इति। श्रोत्रे व्यभिचारवारणाय---रसव्यञ्जकत्वात्+इति। अथ कस्मात् किञ्चित्+एव+अप्यम्+ द्रव्यम्+ रूपादिषु मध्ये नियमेन रसव्यञ्जकम्+, नान्यत्+उदकद्रव्यम्+इति चेत्। अन्यावयवानभिभूतैः+जलावयवैः+आरारब्धत्वात्+इति ब्रूमः। अतः+ एव पित्ताद्यभिभवे सति रसः+ न गृह्यते+ इति। कासारः---सरः। कठिनत्वात्---कठिन-स्पर्शवत्त्वात्। विलीनस्य तस्य+इति। सप्तमी+अर्थे षष्ठी। ननु+ऊष्मणा विलीनस्य+इति नैमित्तिक-द्रवत्वम्+उक्तम्। तत्+च न जलत्वव्यञ्जकम्+, सांसिद्धिकस्य+एव तस्य जलत्वव्यञ्जकत्वात्। तथा च विलीने+अपि तस्मिन् कथम्+ जलत्वस्य प्रत्यक्षम्, क*रकादिनाशात्+ द्रव्यान्तस्य+अपि तत्रोत्पादसम्भवात् तत्र+एव द्रव्यान्तरे जलत्वप्रत्यक्षसम्भवात्+अतः+ आह---यत्+ द्रव्यम्+इति। तथा च क*रकादिनाशोत्पन्नद्रव्यान्तरे जलत्वस्य प्रत्यक्ष-सिद्धत्वात्+उक्तव्याप्त्य क*रकादिषु जलत्वसिद्धिः+इति भावः। क*रकायाम्+ शीतस्पर्शवत्त्वेन जलत्व+अनुमानम्+अपि+अनुसन्धेयम्। ननु हिम-क*रकयोः+जलीयत्वे कथम्+ काठिन्यप्रत्यय इति+अतः+ आह---अदृष्टविशेषेण+इति। भौम+ऊष्माभावसहकृतेन+अदृष्टकृतेन दिव्यतेजःसंयोगेन+इति+अर्थः। तथा च भाष्यम्+---"दिव्येन तेजसा संयुक्तानाम्+अपि+आनाम्+ परमाणूनाम्+ परस्परम्+ संयोगः+ द्रव्यारम्भकः+ संघाताख्यः, तेन परमाणुद्रवत्वप्रतिबन्धात् कार्ये हिमक*रकादौ द्रवत्वानुत्पत्तिः+इ"ति। तेजःसद्भावः+तु स्फोटादिकार्यानुमेयः। अतः+ एव हिमक*रकयोः सम्बन्धात्+शरीरे स्फोटादिलक्षणम्+ कार्यम्+उपलभ्यते वृक्षादौ च दाहः। निवृत्ते च भौमोष्मसंयोगात्+ दिव्यतेजःसंयोगे परमाणुद्रवत्वम्+ कार्ये द्रवत्वम्+आरभते+ इति॥ 40 ॥




<1-41>
	
	उष्ण स्पर्शः+तेजसः+तु स्यात्+रूपम्+ शुक्लभास्वरम्।
	नैमित्तिकम्+ द्रवत्वन्तु नित्यतादि च पूर्ववत्॥ 41 ॥

 

	तेजः+ निरूपयति---उष्णः+ इति। उष्णत्वम्+ स्पर्शनिष्ठः+ जातिविशेषः। तस्य इत्थञ्च जन्योष्णस्पर्श-समवायिकारणतावच्छेदकम्+ तेजस्त्वम्+ जातिविशेषः। तस्य परमाणुवृत्तित्वम्+ तु जलत्वस्य+एव+अनुसन्धेयम्। न च+उष्णस्पर्शवत्त्वम्+ चन्द्रकिरणादौ+अव्याप्तम्+इति वाच्यम्+, तत्र+अपि+उष्णत्वस्य सत्त्वात्। किन्तु तदन्तःपाति-जलस्पर्शेन+अभिभवात्+अग्रहः। एवम्+ रत्नकिरणादौ च पार्थिवस्पर्शेन+अभिभवात्+चक्षुरादौ च+अनुद्भूतत्वात्+अग्रहः। रूपम्+इति+आदि। वैश्वानरे मरकत-किरणादौ च पार्थिवरूपेण+अभिभवात्+शुक्लरूपाग्रहः। ननु तद्रूपाग्रहे धर्मिणः+अपि चाक्षुषत्वम्+ न स्यात्+इति चेत्। न। अन्यदीय-रूपेण+अपि धर्मिणः+ ग्रहसम्भवात्, शङ्खस्य+एव पित्तपीतिम्ना। वह्नेः+तु शुक्लम्+ रूपम्+ न+अभिभूतम्+, किन्तु तदीयम्+ शुक्लत्वम्+अभिभूतम्+इति+अन्ते। नैमित्तिकम्+इति। सुवर्णादिरूपे तेजसि तत्सत्त्वात्। न च नैमित्तिकद्रवत्वम्+ दहनादौ+अव्याप्तम्+ घृतादौ+अतिव्याप्तम्+इति वाच्यम्+; पृथिव्यवृत्ति-नैमित्तिकद्रवत्ववत्+वृत्तिः+-द्रव्यत्वसाक्षात्+व्याप्यजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात्। पूर्ववत्+इति। जलस्य+एवेति+अर्थः। तथाहि---तत् द्विविधम्+ नित्यमनित्यञ्च। नित्यम्+ परमाणुरूपम्+, तदन्यदनित्यम्+अवयवि च। तत्+च त्रिधा---शरीरेन्द्रिय-विषयभेदात्। शरीरम्+अयोनिजम्+एवेति+अर्थः। तत्+च सूर्यलोकादौ प्रसिद्धम्॥ 41 ॥

	मूले तेजस्त्वव्यवस्थापकान् गुणविशेषान्+आह---उष्णः स्पर्शः+ इति। इत्थञ्च उष्णत्वजातिसिद्धौ च। ननु जन्योष्णस्पर्शसमवायिकारणतानाश्रयेषु तेजःपरमाणुषु कथम्+ तेजस्त्वसिद्धिः+इति+अतः+ आह--तस्य+इति। तेजस्त्वस्य+इति+अर्थः। जलत्वस्य+एवेति। तथा च तेजःपरमाणुनिष्ठा जन्यतेजस्त्वावच्छिन्न-जन्यतानिरूपितसमवायिकारणता किञ्चिद्धर्मावच्छिन्नाकारणतात्वात्+इति+अत्यनुमानेन तेजः परमाणुषु तेजस्त्वजातिसिद्धिः+इति भावः। उष्णत्वस्य उष्णस्पर्शस्य। तदन्तः पातीति। चन्द्रकिरणान्तःपातीत्यर्थः। अभिभवात् बलवत्सजातीयसम्बन्धात्। अनुद्भूतत्वात्---अनुत्कटत्वात्। मूले शुक्लभास्वरम्+इति। तत्र शुक्लेति स्वरूपकथनम्। भास्वररूपवत्त्वम्+ तु लक्षणम्। भास्वरत्वम्+च रूपान्तरप्रकाशकत्वव्यङ्ग्या रूपगता शुक्लत्वव्याप्या जातिः। तेन पीतत्व-शुक्लत्वादिना न साङ्कर्यम्। ननु भास्वररूपवत्त्वम्+ वैश्वानरादौ+अवव्याप्तम्। न च संयोगिपार्थिवरूपाभिभूतत्वे+अनाभास्वरत्वम्+इति वाच्यम्, पार्थिवरूपस्य तेजोरूपानभिभावकत्वात्; अन्यथा घटादिरूपेणालोकरूपाभिभवात्+उद्भूतानभिभूतरूपसहकारितेजोविरहात् सर्वरूपाप्रत्यक्षापत्तेः+अतः+ आह---वैश्वानरः+ इति। मरकतकिरणादीत्यादिना चन्द्रकिरणादिपरिग्रहः। न च तत्र तोयः+-रूप-संक्रान्त्या धावल्यप्रतीतिः+इति वाच्यम्। जलरूपस्य+अन्यरूपानभिभावकत्वात्। पार्थिवरूपेण---संयोगिपार्थिवरूपेण। अभिभवात्+इति। हीनस्य तेजोरूपस्य संयोगि-पार्थिवरूपाभिभाव्यत्वाङ्गीकारात्+इति भावः। ननु रूपाविषयक-द्रव्यप्रत्यक्षस्य+अभावात्+ वैश्वानरादेः+चाक्षुषत्वानापत्तिः+इति+आशङ्काम्+ न्यायलीलावतीम्+अनुस्मरन्+आह---ननु+इति। तद्रूपाग्रहे शुक्लरूपाग्रहे। धर्मिणः+अपि वैश्वानरादीनाम्+अपि। अपिना तद्गतसंख्यागुणादीनाम्+ परिग्रहः, योग्यव्यक्तिवृत्तितया+एव तेषाम्+ प्रत्यक्षत्वनियमात्। चाक्षुषत्वम्+ न स्यात्+इति। द्रव्यप्रत्यक्षम्+ प्रति+उद्भूतानभिभूत-रूपग्रहस्य हेतुत्वात्, तस्य च+इहाभावात्+इति भावः। अन्यदीयरूपेण+एव संयोगिपार्थिवरूपेण+एव। तथा च स्वाश्रयसंयुक्तत्वसम्बन्धेन वैश्वानरादौ पार्थिवरूपस्य ग्रहात्+ वैश्वानरादेः+ग्रहः। उद्भूतरूपग्रहस्य द्रव्यचाक्षुषताप्रयोजकत्वम्+अभ्युपेत्येदम्+उक्तम्। शङ्खस्य+इव+इति। यथा पीतः शङ्खः+ इत्यादि-भ्रमस्थले स्वाश्रयसंयुक्तत्व-सम्बन्धेन शङ्खे पित्तद्रव्यरूपग्रहात् शङ्कादेः+ग्रहः+तद्वत्+इति+अर्थः। वस्तुतः+तु द्रव्यप्रत्यक्षे उद्भूतरूपवत्त्वम्+ प्रयोजकम्+, न तु तद्ग्रहः। अतः+ एव "पित्तद्रव्यस्य काचस्य+इव+अतिस्वच्छस्य पीतत्वम्+ च गृह्यते, पित्तम्+ तु न गृह्यते। शङ्खः+अपि दोषवशात्+शुक्लगुणरहितः स्वरूपमात्रेण गृह्यते" इति तात्पर्यटीकोक्तिः+अपि संगच्छते।

	ननु वह्निरूपस्य+अभिभूतत्वे परप्रकाशकत्वम्+ न स्यात्, महत्त्वसमानाधिकरणोद्भूतानभिभूत-भास्वररूपस्य+एव परप्रकाशकत्वात्, अन्यथा नयनादिरूपाणाम्+अपि परप्रकाशकत्वापत्तेः+इति+आशङ्काम्+ न्यायलीलावतीप्रकाशम्+अनुस्मरन्+आह---वह्नेः+तु+इति। शुक्लत्वम्+इति। भास्वरत्वम्+इति+अर्थः। शुक्लत्वस्य स्वरूपतः+अभिभवे तदाधारस्य शुक्लरूपस्य+अवभासः+ न स्यात्, जात्यखण्डोपाध्यतिरिक्त-पदार्थज्ञानस्य किञ्चिद्धर्मप्रकारकत्वनियमात्। अतः+ एव+उक्तम्+ तात्पर्यपरिशुद्धौ---चाक्षुषप्रतीतौ शुक्लत्वसामान्यानवभासे तदाधारस्य रूप-स्वलक्षणस्य भासनायोगात्+इति। अन्ये---वर्द्धमानोपाध्यायः+-शङ्करमिश्रादयः। तत्सत्त्वात् नैमित्तिकद्रवत्वसत्त्वात्, तेन न+असम्भवः+ इति भावः। पृथिव्यवृत्ति+इति। नैमित्तिकद्रवत्ववत्+-घृतादिवृत्ति-पृथिवीत्वजातिम्+आदाय पृथिव्याम्+अतिव्याप्तिवारणाय---पृथिव्यवृत्ति+इति। जलत्वम्+आदाय जले, वायुत्वम्+आदाय वायौ च+अतिव्याप्तिवारणाय---नैमित्तिकद्रवत्ववत्+वृद्वृत्ति+इति। वायुतेजोन्यतरत्वम्+आदाय वायौ+अतिव्याप्तवारणाय---जाति+इति। तत्+च+इति। तत् तैजसम्+ शरीरम्+ पार्थिवाद्यवयवोपष्टम्भात्+उपभोगक्षमम्+ विशिष्टम्+एव जायते न वह्निपुञ्जप्रायम्+इति भावः॥ 41 ॥




<1-42>
	
	इन्द्रियम्+ नयनम्+ वह्निः स्वर्णादिः+विषयः+ मतः। 
	अपाकजः+अनुष्णाशीतः स्पर्शः+तु पवने मतः॥ 42 ॥


	अत्र यः+ विशेषस्तम्+आह---इन्द्रियम्+इति। ननु चक्षुषः+तैजसत्वे किम्+ मानम्+इति चेत्, चक्षुषः+तैजसम्+ परकीयस्पर्शाद्यव्यञ्जकत्वे सति परकीयरूपव्यञ्जकत्वात् प्रदीपवत्, अत्र दृष्टान्ते+अव्याप्तिवारणाय प्रथमम्+ परकीयति। घटादेः स्वीयरूपव्यञ्जकत्वात् व्यभिचारवारणाय द्वितीयम्+ परकीयेति। अथवा प्रमाया दृष्टान्तत्वसम्भवात्+आद्यम्+ परकीयेति न देयम्। चक्षुःसन्निकर्षे व्यभिचार-वारणाय द्रव्यत्वम्+ देयम्। विषयम्+ दर्शयति---वह्नीति। ननु सुवर्णस्य तैजसत्वे किम्+ मानम्+इति चेत्। न। सुवर्णम्+ तैजसम् असति प्रतिबन्धके अत्यन्तानलसंयोगे सति+अपि+अनुच्छिद्यमान-जन्यद्रवत्वात् यत्+न+एवम्+ तत्+न+एवम्+ यथा पृथिवि+इति। न च+अप्रयोजकम्, पृथिवीद्रवत्वस्य जन्यजलद्रवत्वस्य+अत्यन्ताग्निसंयोगनाश्यत्वात्। ननु पीतिम्+अगुरुत्वाश्रयस्य+अपि तदानीम्+ द्रुतत्वात् तेन व्यभिचारः+ इति चेत्। न। जलमध्यस्थम्+असीक्षोदवत्। अपरे तु---पीतिमाश्रयस्य+अत्यन्ताग्निसंयोगे+अपि पूर्वरूपापरावृत्ति-दर्शनात् तत्प्रतिबन्धकम्+ विजातीयम्+ द्रव-द्रव्यम्+ कल्प्यते। तथाहि---अत्यन्ताग्निसंयोगी पीतिम्+अगुरुत्वाश्रयः विजातीयः+-रूपः+-प्रतिबन्धकः+-द्रवद्रव्यः+-संयुक्तः अत्यन्ताग्नि-संयोगे-सति+अपि पूर्वरूप*व-विजातीय-रूपान्+अधिकरणत्वात्, जलम्+अव्यस्थ-पीतपटवत्; तस्य च पृथिवीजलभिन्नस्य तेजस्त्वनियमात्।
	वायुम्+ निरूपयति---अपाकजम्+ इति। अनुष्णशीत-स्पर्शस्य पृथिव्याम्+अपि सत्त्वात्+उक्तम्---अपाकजम्+ इति। अपाकजस्पर्शस्य जलादौ+अपि सत्त्वात्+उक्तम्---अनुष्णशीतेति एतेन वायवीयः+ विजातीयः स्पर्शः+ दर्शितः। तज्जनकतावच्छेदकम्+ वायुत्वम्+इति।।४२।।

	कृष्णसारे सति+उपलम्भात् कृष्णसारम्+एव चक्षुः+इति बौद्धाः+तन्मतम्+अपाकुर्वन् चक्षुषः+तैजसत्वम्+आक्षिपति---ननु+इति। किरणावलीम्+अनुस्मरन् समाधानम्+आह----चक्षुः+तैजसम्+इति। परकीयस्पर्शादि+इत्यादिना गन्धादिपरिग्रहः। परकीयरूपव्यञ्जकजले व्यभिचारवारणाय हेतौ---सत्यन्तम्। गगनादौ व्यभिचारवारणाय---विशेष्यदलम्। हेतुघटकविशेषणानाम्+ सार्थक्यम्+ दर्शयति---प्रदीपस्य+इति। अव्याप्ति+इति। स्वीयस्पर्शव्यञ्जके प्रदीपे स्पर्शाद्यव्यञ्जकत्वाभावात्+इति भावः। लाघवात्+आह---अथवा+इति। आद्यम्+इति। उष्णजले, त्रुटेः+अस्पार्शनत्वमते त्रुटौ च व्यभिचारवारणाय द्वितीयपरकीयम्+ तु देयमेव+इति बोध्यम्। चक्षुः-सन्निकर्षे इति। अत्र केचित्+ बोद्धाः+ आहुः---चक्षुर्विषयासन्निकृष्टम्+एव विषय-ग्राहकम्। तत्+ यदि सन्निकृष्टग्राहि स्यात्, तदा रसनादिवत्+ गोलकसम्बद्धम्+ रूपादिकम्+ गृह्णीयात्, स्वतः+अधिकपरिमाणवत्+च न गृह्णीयात् सन्निकर्षासम्भवात्, शाखाचन्द्रमसः+तुल्यकालग्रहणम्+च न स्यात्, गतिक्रमेण सन्निकर्षस्य क्रमिकत्वात्। न च+एवम्। गोलकासम्बद्धस्य रूपादेः, स्वतः+अधिकपरिमाणस्य महीधरादेः+तुल्यकालम्+ च शाखाचन्द्रमसः+ग्रहणात्। तदसत्। दीपकलिकासम्बद्धघटादिग्राहिण्याः प्रदीपप्रभायाः+ इव चक्षुषः+अपि प्राप्यकारित्वसम्भवात्, पृथुतरग्रहणस्य च गोलकस*निर्गतस्य चक्षुःकिरणस्य तेजःस्वभावसिद्धेन पृथ्वग्रत्वेन+एव+उपपत्तेः। तथा च+उक्तम्+ तात्पर्यटीकायाम्---इन्द्रियेन+अर्थस्य सम्बन्धः, इन्द्रियावयवैः+अर्थस्य, अर्थावयवैः+इन्द्रियस्य, इन्द्रियावयवैः+अर्थावयवानाम्। न च+एतत्+निर्यताम्+ विना पृथ्वग्रताम्+ भवति+इति पृथ्वग्रता सूचित+"इति। शाखाचन्द्रकमसः+तुल्यकालग्रहणस्य+अतिसन्निहितकालवृत्तित्वेन+अभिमानिकत्वात्। शालिकाचार्याः+तु निःसरत्+एव नायनम्+ तेजः+ बाह्यालोकेन+एकताम्+ गतम्+ युगपदेन तावत्+अर्थेन संसृष्टम्+इन्द्रियम्+उत्पादितवत्+इति शाखाचन्द्रमसः+तुल्यकालग्रहणम्+उपपद्यत एवेति+आहुः। विषयम्+इति। तैजसः+तु विषयो*व्योदर्याकरजभेदात्+चतुर्विधः। तत्र भौमम्+ काष्ठेन्धनप्रभवम्। दिव्यम्+अबिन्धनम्+ विद्युदादि। औदर्यमन्नादिरसाः+जनक्षमम्+ जाठरम्। आकरजञ्च सुवर्णादि। ननु सुवर्णम्+ पीतिम्+-अगुरुत्वाश्रयत्वात्+नैमित्तिकद्रवत्ववत्त्वात्+च पार्थिवम्+अस्तु+इति+आशङ्काम्+ न्यायलीलावतीम्+अनुस्मरन् परिहरति---सुवर्णम्+इति। सुवर्णत्वेन व्यवहारयोग्यम्+ सुवर्णम्+अत्र पक्षत्वेना+अभिमतम्। तेन न पक्षाप्रसिद्ध्यादिः। असति प्रतिबन्धकः+ इति। द्रवत्व+उच्छेदप्रतिबन्धकः+-संसर्गाभाववत्त्वे सति+इति+अर्थः। जलमध्यस्थ-घृतादौ व्यभिचारवारणाय---असति प्रतिबन्धके इति। अग्निसंयोगनाश्य-द्रवत्ववतिघृतादौ व्यभिचारवारणाय सत्यन्तम्। मन्दाग्निसंयोगे+अपि घृतादौ द्रवत्वानुच्छेदात्+आह---अत्यन्तेति। अनुच्छिद्यमानजन्यद्रवत्वात्+इति। अनुच्छिद्यमान-जन्यद्रवत्वाधिकरणत्वात्+इति+अर्थः। तेन+उच्छिद्यमान-द्रवत्वानधिकरणे गगनादौ न व्यभिचारः। जलपरमाणौ व्यभिचारवारणाय---जन्येति। यत्+न+एवम्---यत् तैजसम्+ न भवति। तत्+न+एवम्+---तदसति प्रतिबन्धकेति+अत्यन्तानलसंयोगे+अपि+अनुच्छिद्यमानद्रवत्वाधिकरणम्+ न भवति। यथा पृथिवी। अनुकूलतर्कम्+आह---पृथिवीद्रवत्वस्य+इति। तदाकारः+च---सुवर्णम्+ यदि तैजसम्+ न स्यात्, तर्हि+अत्यन्तानलसंयोगनाश्य-द्रवत्ववत् स्यात्। उपलक्षणम्+ च+एतत्। 

	सुवर्णम्+ यदि तैजसम्+ न स्यात्, तर्हि+अग्नेः+अपत्यम्+ प्रथमम्+ हिरण्यम्+इति+आगमप्रतिपाद्याग्न्यपत्यत्ववत्+न स्यात्+इति। पीतिमेति। सुवर्णोपष्टम्भक-पीतिम्+अगुरुत्ववत्-पार्थिवभागस्य+इति+अर्थः। व्यभिचारः+ इति। तैजसत्व+अभाववति तादृश-पार्थिवभागे+अनुच्छिद्यमानद्रवत्वसत्त्वात्+इति भावः। पीतिम्+अगुरुत्वाश्रयत्वस्य द्रुतत्वम्+अभि+उपगच्छताम्+ न्यायलीलावतीकण्ठाभरणकृताम्+ मतम्+उपन्यस्यति----अपरे तु+इति। पूर्वरूपापरावृत्तिः पीतिम्+अरूपापरिवर्त्तनम्। तत्प्रतिबन्धकम्+ पीतिम्+अरूप-परावृत्ति प्रतिबन्धकम्। तैजसत्वसाधकम्+अनुमानान्तरम्+आह---तथा हि+इति। तत्र+आश्रयान्तः पक्षवचनः। संयुक्तान्तः साध्यवचनः। शिष्टः+ हेतुवचनः। अग्निसंयोगशून्य पीतपार्थिवे साध्यहेत्वोरसत्त्वात्+ बाधासिद्ध्योः+वारणाय---अत्यन्त+अग्निसंयोगि+इति। अग्निसंयोगस्य तैजस-सुवर्णे+अपि सत्त्वात् तत्र वक्ष्यमाणपृथिवीत्वघटितहेतोः+अभावेन भागासिद्धिः+अतः+ आह---पीतिम्+एति। पीतम्+ जलम्+इति+आदि-प्रतीतेः+जलस्य+अपि स्वाश्रयाश्रयत्वसम्बन्धेन पीतिम्+आश्रयत्वात् तद्वारणाय---गुरुत्व+इति। साक्षात्+सम्बन्धेन पीतिम्+आश्रयस्य पक्षत्वे तु गुरुत्वपदम्+ तत्तात्पर्यग्राहकम्+इति बोध्यम्। जलमध्यस्थ-घृते व्यभिचार-वारणाय साध्ये---विजातीयेति। अग्निसंयोगरहिते पूर्वरूपविजातीय-रूपानाधारे घटे व्यभिचार-वारणाय हेतौ---सति+अन्तम्। यथाकथञ्चित्+अग्निसंयुक्ते घटे तत्+-वारणाय---अत्यन्तेति। अत्र रूपानधिकरणत्वम्+ पीतरूपानधिकरणत्वम्। अन्यथा सजातीयरूपवति भस्मादौ व्यभिचारः। अतः+ एव दृष्टान्ते पीतत्वग्रहणम्+अपि सङ्गच्छते। अत्र हेतौ च पृथिवीत्वम्+ देयम्+ तेन जलपरमाणौ न व्यभिचारः। न च+इदम्+अप्रयोजकम्+, पीतिम्+अगुरुत्वाश्रयः+ द्रव्यम्+ यदि पूर्वरूप-विजातीय-रूपप्रतिबन्धक-द्रवद्रव्यसंयुक्तम्+ न स्यात्, पूर्वरूपविजातीयरूपवत् स्यात्+इति+अनुकूलतर्कस्य सत्त्वात्। यदि+अपि+अनेन+अपि तेजस्त्वम्+ न+आयाति, तथापि रूपवत्त्वेन वायुत्वे निरस्ते नैमित्तिकद्रवत्वेन जलत्वनिरासे+अनुच्छिद्यमानद्रव्यत्वेन पृथिवीत्वनिरासे धर्मिकल्पनात्+ इति न्यायेन दशमद्रव्यत्वनिरासे परिशेषात् तेजस्त्वसिद्धिः+इति+आह---तस्य च+इति। द्रवद्रव्यस्य+इति+अर्थः। पृथिवीजलभिन्नस्य+इति। तत्+च द्रवद्रव्यम्+ पृथिवी भवितुम्+ न+अर्हिति, अत्यन्ताग्निसंयोगे+अपि तस्य पूर्वरूप विजातीयरूपानधिकरणत्वात्। न+अपि जलम्, अत्यन्ताग्निसंयोगे तस्य+उच्छेदात्। तस्मात् तस्य पृथिवीजलभिन्नत्वम्+इति भावः। तेजस्त्वनियमात्+इति। तत्+च द्रवद्रव्यम्+ वाय्वाद्यात्मकम्+ न भवितुम्+अर्हति, तेषाम्+ रूपाभावात्, अस्य च रूपवत्त्वात्। तस्मात् तस्य तेजस्त्वम्+इति भावः। नव्याः+तु पीतम्+ सुवर्णम्+ द्रुतम्+ द्रुततरम्+इति प्रतीतेः+भ्रमत्वायोगात्, रूपनाशे स्वर्णस्य विरोधित्वात्, द्रवत्वस्य+अपि+अत्यन्त+उच्छेदात्+च सुवर्णम्+ पार्थिवम्+इति+आहुः। 
	
	एतेन स्पर्शस्य+अनुष्णाशीतत्वादि-कथनेन। तज्जनकतावच्छेदकम्+ विजातीय-स्पर्शजनकतावच्छेदकम्। वायुत्वजातिसिद्धिप्रकारः+तु जलत्वादिसिद्धिवत्+अनुसन्धेयः॥ 42 ॥
  



<1-43>
	
	तिर्यक्+गमनवान्+एषः+ ज्ञेयः स्पर्शादि-लिङ्गकः। 
	पूर्ववत्+नित्यतायुक्तम्+ देहव्यापि त्वक्+इन्द्रियम्॥ 43 ॥



	एषः+ वायुः। स्पर्शादि-लिङ्गकः----वायुः+हि+ स्पर्श-शब्द-धृति-कम्पैः+अनुमीयते, विजातीय-स्पर्शेन, विलक्षण-शब्देन, तृणादीनाम्+ धृत्या, शाखादीनाम्+ कम्पनेन च वायोः+अनुमानात्। यथा च वायोः+न प्रत्यक्षम्, तथाग्रे वक्ष्यते। पूर्ववत्+इति। वायुः+द्विविधः----नित्यः+अनित्यः+च, परमाणुरूपः+ नित्यः+तदन्यः+अनित्यः+अवयवसमवेतः+च। सः+अपि त्रिविधः शरीरेन्द्रियविषयभेदात्। तत्र शरीरम्+अयोनिजम्+ पिशाचादीनाम्। परन्तु जलीय-तैजस-वायवीय-शरीराणाम्+ पार्थिवभागोपष्टम्भात्+उपभोगसाधनत्वम्+, जलादीनाम्+ प्राधान्याज्जलीयत्वादिकम्+इति। अत्र यः+ विशेषस्तम्+आह---देहव्यापि+इति। शरीरव्यापकम्+ स्पर्शग्राहकम्+इन्द्रियम्+ त्वक्। तत्+च वायवीयम्+ रूपादिषु मध्ये स्पर्शस्य+एव+अभिव्यञ्जकत्वात्, अङ्गसङ्गिसलिल-शैत्याभिव्यञ्जक-व्यजनपवनवत्॥ 43 ॥

	मूले तिर्यक्+ गमनवान्+इति। अदृष्टवत्+आत्मसंयोगनिबन्धनम्+अस्य तिर्यक्+गमनम्। तेन च+अस्य मेघादि-प्रेरण-धारणादि-सामर्थ्यम्। निम्नाभिसर्पणस्वभावानाम्+अपि+अपाम्+ऊर्ध्वगमनवत् संमूर्च्छनात्+च+अस्य+ऊर्ध्वगमनम्+अपि। संमूर्च्छनम्+ नाम तुल्यवेगयोः+विरुद्ध*दिक्क्रिययोः स्पर्शवतोः संयोगविशेषः। सः+ च तृणादीनाम्+ऊर्ध्वगमनेन+अनुमेयः। तेन च+ऊर्ध्वगमनेन पवनस्य+ऊर्ध्वगमनम्+अपि+अनुमेयम्। धृतिः+गुरुणः+ द्रव्यस्य+आपतनम्। किरणावलीम्+अनुस्मरन् वायोः+अनुमेयत्वम्+ साधयितुम्+आह---वायुः+इति। अनुमानात्+इति। अनुमानप्रयोगः+तु----रूपवद्द्रव्यासमवेतस्पर्शः क्वचित्+आदाश्रितः स्पर्शत्वात् पृथिवी-समवेत-स्पर्शवत्। पृथिव्यादिस्पर्शे सिद्धसाधनवारणाय रूपवद्द्रव्यासमवेतः+ इति पक्षविशेषणम्। रूपवद्द्रव्याभिघाताजन्य-पर्णादिसम्बन्धिशब्दसन्तानः स्पर्शवत्+-वेगवत्+-द्रव्यसंयोग-जन्यः अविज्यमानावयव-द्रव्य-सम्बन्धिशब्दसन्तानत्वात्, दण्डाभिहत-भेरी-शब्दसन्तानवत्। पृथिव्याद्यभिघात-जन्मनि शब्दे सिद्धसाधनवारणाय---अजन्यान्तम्+ पक्षविशेषणम्। विभागजन्यशब्दे व्यभिचार-वारणाय---हेतौ+अविभज्यमानेति। नभसि तूल-धृतिः स्पर्शवत्+वेगवत्+द्रव्यसंयोगहेतुका अस्मदाद्यनधिष्ठितः+ द्रव्यधृतित्वात्, जलस्थ-द्रव्यधृतिवत्। जलादिगत-तृणादौ सिद्धसाधन-वारणाय---नभसि+इति। प्रयत्नवदात्म-संयोगहेतुक-धृति+आदौ व्यभिचारवारणाय---अस्मदादि+इति। रूपवत्+-द्रव्याभिघात जन्य-तृणकर्म स्पर्शवत्+-वेगवत्+द्रव्याभिघातजन्यम्+ विजातीयकर्मत्वात्, नदीपूराहत-काशादिकर्मवत्+इति। पार्थिवाभिघातजन्यतृणकर्मणि सिद्धसाधनवारणाय---अजन्यान्तम्। अग्रे रूपमत्र+अपि कारणम्+इत्यत्र। अयोनिजम्+अयोनिजम्+एवेति+अर्थः। पिशाचादीनाम्+इति। मरुताम्+ लोके प्रसिद्धम+इति शेषः। ननु वायोः+ताल्वादि+अभावे वाग्व्यापाराभावात् करचरणाद्यभावे च+अहरण-विहरणाद्यभावात् संस्थानविशेषाभावे च+इन्द्रियाश्रयत्व+अभावात् कथम्+ भोगायतनत्वम्+इति+अतः+ आह---पार्थिवेति। उपलक्षणम्+ च+एतत्+ भूतान्तर+अनुग्रहस्य+अपि सम्भवात्। प्राधान्यात्---समवायि-कारणत्वात्। अत्र---त्वक्+इन्द्रिये। विशेषः+अधिष्ठानादिः। ननु मूले त्वक् इन्द्रियम्+इति+उक्तम्+; तत्+च+अयुक्तम्+, देहसहजावरणस्य त्वक्+इति व्यवहारात्। तत्+च पार्थिवम्+ प्रत्यक्षसिद्धमतोः+ न+इन्द्रियम्+ न च वायवीयम्+अतः+ आह---शरीरव्यापकम्+इति। यावद्देहावयववृत्ति+इति+अर्थः। तेन स्वप्नजनक-मध्यस्थनाडीविशेषे पुरिततित्वगिन्द्रियाभावे+अपि न क्षतिः। त्वक्+इन्द्रियलक्षणम्+आह---स्पर्शेति। कालादौ+अतिव्याप्तिवारणाय----इन्द्रियम्+इति। चक्षुरादौ+अतिव्याप्तिवारणाय स्पर्शग्राहकम्+इति। त्वक्+इति। त्वगिन्द्रियम्+इति+अर्थः। तथा च न त्वक्+एव मुख्यतः+ वायवीयम्+इन्द्रियम्+, किन्तु लक्षणया तत्रस्थ+इन्द्रियस्य त्वक्+इति लोकव्यवहारः+ इति भावः। तत्+चच्च त्वगिन्द्रियम्+च। स्पर्शत्व+अभिव्यञ्जकत्वात्+असिद्धिवारणाय+आह---रूपादिषु+इति। एवकारः+ मनसि तद्वारणाय। इन्द्रियसन्निकर्षे व्यभिचारः+-वारणाय द्रव्यत्वे सति+इति विशेषणम्+ देयम्। अङ्गसङ्गिसलिलम्+---स्वेदः॥ 43 ॥




<1-44>

	प्राणादिः+तु महावायुपर्यन्तः+ विषयः+ मतः। 
	आकाशस्य तु विज्ञेयः शब्दः वैशेषिकः+ गुणः॥ 44 ॥



	विषयम्+ दर्शयति---प्राणादिः+इति। यदि+अपि+अनित्यः+ वायुः+चतुर्विधः। तस्य चतुर्थी विधाः+ प्राणादिः+इति+उक्तम्+आकरे, तथापि संक्षेपात् त्रैविध्यम्+उक्तम्। प्राणः+तु+एकः+ एव हृदादि- नानास्थान-वशात्+मुखनिर्गमनादिनानाक्रिया-भेदात्+च नानासंज्ञाम्+ लभते। 

	आकाशम्+ निरूपयति---आकाशस्य+इति। आकाशः+-काल दिशाम्+एकैकव्यक्तिकत्वात्+आकाशत्वादिकम्+ न जातिः, किन्तु+आकाशत्वम्+ शब्दाश्रयत्वम्। वैशेषिकः+ इति कथनन्तु विशेषगुणान्तर-व्यवच्छेदाय। एतेन प्रमाणम्+अपि दर्शितम्। तथा हि---शब्दः+ गुणः चक्षुः+ग्रहणायोग्य-बहिः+इन्द्रियग्राह्य-जातिमत्त्वात् स्पर्शवत्। शब्दः+ द्रव्यसमवेतः गुणत्वात्। संयोगवत्---इति+अनुमानेन शब्दस्य द्रव्यसमवेतत्वे सिद्धे, शब्दः+ न स्पर्शवत्+-विशेषगुणः, अग्निसंयोग+असमवायिकारणकत्व+अभावे सति अकारणगुणपूर्वक-प्रत्यक्षत्वात्, सुखवत्। पाकजरूपादौ व्यभिचारवारणाय---सति+अन्तम्। पटरूपादौ व्यभिचारवारणाय---अकारणगुणपूर्वकेति। जलपरमाणुरूपादौ व्यभिचारवारणाय---प्रत्यक्षेति। शब्दः+ न दिक्-काल-मनसाम्+ गुणः, विशेषगुणत्वात्, रूपवत्; न+आत्मविशेषगुणः बहिः+इन्द्रियग्राह्यत्वात्, रूपवत्। इत्थञ्च शब्दाधिकरणम्+ नवमम्+ द्रव्यम्+ गगनात्मकम्+ सिध्यति। न च वाय्ववयवेषु सूक्ष्मशब्दक्रमेण वायौ कारणगुणपूर्वकः शब्दः+ उत्पद्यताम्+इति वाच्यम्, अयावद्द्रव्यभावित्वेन वायुविशेषगुणत्वाभावात्॥ 44 ॥***********************************************************************************
	८७-९०।।४४।।missing
*****************************************************************




<1-45>

	इन्द्रियम्+तु भवेत्+शोत्रम्+एकः सन्+अपि+उपाधितः। 
	जन्यानाम्+ जनकः कालः+ जगतामाश्रयः+ मतः॥ 45 ॥



	तत्र च शरीरस्य विषयस्य च+अभावात्+इन्द्रियम्+ दर्शयति---इन्द्रियम्+इति। ननु+आकाशम्+ लाघवात्+एकम्+ सिद्धम्+, श्रोत्रम्+तु पुरुषभेदात्+ भिन्नम्+ कथम्+आकाशम्+ स्यात्+इति चेत् तत्र+आह---एकः+ इति। आकाशः+ एकः सन्+अपि+उपाधेः कर्णशष्कुल्यादेः+भेदात्+ भिन्नम्+ श्रोत्रम्+ भवति+इति+अर्थः। 

	कालम्+ निरूपयति---जन्यानाम्+इति। तत्र प्रमाणम्+ दर्शयितुम्+आह---जगतामाश्रयः+ इति। तथा हि---इदानीम्+ घटः+ इत्यादि-प्रतीतिः सूर्यपरिस्पन्दादिकम्+ यदा विषयीकरोति, तदा सूर्यपरिस्पन्दादिना घटादेः सम्बन्धः+ वाच्यः। सः+ च सम्बन्धः संयोगादिः+न सम्भवति+इति कालः+ एव तत्सम्बन्धः+-घटकः कल्प्यते। इत्थञ्च तस्याश्रयत्वम्+एव सम्यक्॥ 45 ॥

	आकाशीय-शरीर-विषययोः प्रदर्शनम्+अकृत्वा कथम्+इन्द्रियप्रदर्शनम्+ क्रियते+ इति+आशङ्क्य+आह----तत्र च+इति। आकाशे च+इति+अर्थः। अभावात्+इति। आकाशस्य नित्यत्वात्+एकत्वात्+च+इति भावः। न च+आकाशस्य नित्यत्वम्+एव+असिद्धम्+इति वाच्यम्। समानासमानजातीयकारणाभावात्। समानजातीयम्+ समवायिकारणम्+, तत्+च+आकाशस्य+एकत्वात्+असिद्धम्। अतः+ एव+असमानजातीयम्+असमवायिकारणम्+अपि, समानजातीयाभावेन तत्संयोगस्य+अपि+अभावात्। न च समवाय्यसमवायिकारणम्+ विना भावकार्यस्य+उत्पत्तिः+इति सिद्धम्+आकाशस्य नित्यत्वम्+इति। ननु+अस्तु+आकाशम्+ नित्यम्, तथापि तत् कथम्+एकम्+इति चेत्। शब्दलिङ्गाविशेषात्। शब्दः+ हि लिङ्गम्+आकाशस्य। शब्दः+च सर्वत्र+अविशिष्टः+ एकः+ इति+एकरूपम्+एव+आकाशम्+ सिध्यति, भेदप्रतिपादकप्रमाणाभावात्। न च तीव्रादिभेदभिन्नानाम्+ शब्दानाम्+ वैचित्र्यात् तत्कारणस्य+अपि वैचित्र्यम्+इति वाच्यम्। सहकारिवैचित्र्येण+एव शब्दवैचित्र्योपपत्तेः+तदाश्रयस्य वैचित्र्याकल्पनात्। अतः+ एव तीव्रतमात्+अभिघातात् तीव्रतमः शब्दः+ मन्दात्+च मन्दः+ इति+आदिप्रतीतिः। ननु शब्दलिङ्गम्+ तदाश्रयम्+ साधयति, न तु तदेकत्वम्+इति चेत्, तत्र+आह---लाघवात्+इति। यदि+आकाशः किञ्चित्+देशवृत्तिः स्यात्, तदा देशान्तरे शब्दोपलब्ध्यर्थम्+आकाशान्तरम्+ कल्पयेत्, विभुत्वे तु+एकेन+एव सर्वदेशावस्थितशब्दोपलब्‌ध्युपपत्तावाकाशान्तरकल्पने गौरवम्। तथा च वैभवे एकत्व+अनेकत्वयोः+अविशिष्टम्+ शब्दलिङ्गम्+ लाघवात्+एकत्वम्+ साधयति+इति+अर्थः। कर्णशष्कुल्यादेः+भेदात्+इति। चैत्रमैत्रादेः+भेदात् कर्णशष्कुल्यादेः+भेदः, तेन च+आकाशस्य+इति भावः। ननु+एवम्+ सति सर्वेषाम्+ सर्वशब्दोपलब्धिः+आकाशस्य सर्वत्र+अविशेषात्+अतः+ आह---श्रोत्रम्+इति। अयम्+भावः---यदिन्द्रियम्+ बाह्य+एकेन्द्रियग्राह्य-विशेषगुणग्राहकम्+, तत् तद्गुणकम्, यथा रूपग्राहकम्+ चक्षुः रूपगुणकम्। श्रोत्रञ्च तथाभूतस्य शब्दस्य ग्राहकम्+, तस्मात् तदपि शब्दगुणकम्। शब्दः+च+आकाशगुणः+ इति निर्णीतम्। तेनाकाशम्+एव तावत् श्रोत्रम्। तत्+च+आकाशम्+ व्यापकम्+अपि न सर्वशब्दग्राहकम्+, श्रोत्रस्य+एवेन्द्रियस्य शब्दग्राहकत्वात्, प्राणिनाम्+अदृष्टवशेन कर्णशष्कुलीसंयोगोपलक्षितस्य+एव तस्य श्रोत्रेन्द्रियत्वात्, तस्य च+अव्याप्यत्वात्। यः+ हि कर्णशष्कुलीसंयोगस्य सान्निध्यभाक* शब्दः, सः+ एव+उलभ्यते न+अन्यः। वधिराणाम्+ तु कर्णशष्कुलीसंयोगावरुद्ध-नभोदेशसद्भावे+अपि शब्दाग्रहणम्+ सहकार्य्यभावात्। तथा च भाष्यम्---उपनिबन्धक-वैकल्यात्+ बाधिर्यम्+इति। उपलक्षणम्+ च+एतत्, कर्णमलादिना शुषिरव्याघातात्+अपि वाधिर्यम्+ भवति। अन्यथा भेषजादिप्रयोगवैयर्थ्यापत्तेः+इति। पदार्थतत्त्वनिरूपणे दीधितिकृतः+तु दिक्+कालौ न+ईश्वरातिरिच्येते, मानाभावात्। शब्दनिमित्तकारणत्वेन क्लृप्तस्य+ईश्वरस्य+एव शब्दसमवायिकारणत्वम्। श्रोत्रम्+अपि च कर्णशष्कुलीविवरावच्छिन्न ईश्वरः+ एवेति+आहुः। 

	मूले जन्यानाम्+ जनकः+ इति। कार्यमात्रम्+ प्रति निमित्तकारणम्+इति+अर्थः। तेन स्वसमवेतकार्यम्+ प्रति तस्य समवायिकारणत्वे+अपि न क्षतिः। ननु कार्यमात्रम्+ प्रति कालस्य कारणत्वम्+ कुतः+ इति चेत्। अद्य घटः+ भविष्यति, श्वः पटः+ भविता इत्यादि-प्रतीतेः कालविषयकत्वात्, तत्तत्कार्योत्पत्त्यधिकरणत्वेन व्यवहारविषयस्य तस्य कालस्य तत्तदुत्पत्तिहेतुत्वात्, तत्तदुत्पत्तिहेतुत्वस्य तद्धेतुत्वाव्याप्यत्वात्। एवञ्च तत्तत्कार्यविशेषम्+ प्रति तत्तत्कालविशेषस्य हेतुत्वे सिद्धे कार्यमात्रे कालस्य हेतुतासिद्धिः। न च+एवम्+आत्मा+अपि+अधिकरणतया सर्वोत्पत्तिनिमित्तम्+ स्यात्+इति वाच्यम्। अधिकरणतया तस्य+इष्टत्वात्। यथा हि दिक्कालोपाध्यधिकरणा सर्वोत्पत्तिः, नैवम्+आत्मोपाधिः+-शरीराधिकरणे+इति विशेषः। जगताम्+आश्रयः+ इति। कालः सर्ववान्+इति प्रतीत्या सर्वाधिकरणत्वेन जगदाश्रयत्वसिद्धिः+इति भावः। ननु प्रमाणान्तरेण कालस्य सिद्धौ तस्य जगदाश्रयत्वम्+ स्यात्, न च तस्य सिद्धिः, प्रमाणाभावात्+इति+आशङ्कायाम्+ तत्र प्रमाणम्+ दर्शयितुम्+आह---तथा हि+इति। इदानीम्+इति। इदानीम्+इति प्रतीतौ कालविशेषः+ विषयः+ भवति। अतः+ एव+अभिलापः+ इदानीम्+इति। न च+एतस्य कालान्यविषयकत्वम्+इति युक्तम्+, वैयाकरणैः कालवाचकात्+इदम्+आदिशब्दात्+ दा-दानीम्+आदि-प्रत्ययविधानात्। अतः+ एव+उक्तम्+ बालमनोरमायाम्---इदमः सप्तम्यन्तात् कालवाचिनः स्वार्थे* दानीम्+इति च प्रत्ययः स्यात्+इति। अन्यथा "सर्वैकान्य-किं-यत्तदः काले दादानीञ्च+इ"ति सूत्रादिविरोधापत्तेः। तथा च+इदानीम्+इति+आदिप्रतीत्या कालस्य सिद्धौ तस्य जगदाश्रयत्वसिद्धिः+इति भावः। यदि तु नीरूपस्य कालस्य प्रतीतिविषयत्वम्+ न+अङ्गीक्रियते, तदापि कालस्य न+असिद्धिः+इति+आह---सूर्यपरिस्पन्दादिकम्+इति। आदिना चन्द्रपरिस्पन्दादेः परिग्रहः। तथा च+इदानीम्+ घटः+ इत्यादि-प्रतीतिः+यदा सूर्यपरिस्पन्दम्+एव विषयीकरोति, न कालम्। तदापि तत्सम्बन्धघटकतया कालस्य सिद्धिः। तथा हि---इदानीम्+ घटः+ इत्यादि-प्रतीतौ+इदम्-प्रतीतिविषयस्य सूर्यपरिस्पन्दस्य घटादिना सम्बन्धः+ न संयोगः, द्रव्ययोः+एव संयोगः+ इति नियमात्। न+अपि समवायः, सूर्यनिष्ठक्रियाया घटे समवायासम्भवात्। अपि तु स्वाश्रय-संयोगि-संयोगरूपः+ वक्तव्यः। गुणादौ तु स्वसमवायि-संयुक्त-संयोगि-समवेतत्वरूपः। तथा च स्वम्+ सूर्यपरिस्पन्दः, तस्याश्रयः सूर्यः, तत्संयोगी कालः, तत्संयोगः+ घटे इति तत्सम्बन्धघटकतया कालः सिध्यति। न च+आकाशादिकम्+एव तत्सम्बन्धघटकम्+आस्ताम्+इति वाच्यम्। आकाशदिगात्मनाम्+ विनिगमनाविरहेण सम्बन्धघटकत्वायोगात्+अतिरिक्तैककालस्य सम्बन्धघटकत्व-कल्पनात्। इत्थञ्च अतिरिक्त-कालसिद्धौ च। सम्यक्+इति। कालः सर्ववान्+इति प्रतीतेः+अतिरिक्तकालविषयकत्वस्य+उचितत्वात्+इति भावः॥ 45 ॥




<1-46>

	परापरत्वधीहेतुः क्षणादिः स्यात्+उपाधितः। 
	दूरान्तिकादिधीहेतुः+एका नित्या दिगुच्यते॥ 46 ॥



	प्रमाणान्तरम्+ दर्शयति---परापरत्व+इति। परत्व+अपरत्वबुद्धेः+असाधारणम्+ निमित्तम्+ कालः+ एव। परत्व+अपरत्वयोः+असमवायिकारण-संयोगाश्रयः+ लाघवात्+अतिरिक्तः कालः+ एव कल्प्यतः+ इति भावः। ननु+एकस्य कालस्य सिद्धौ क्षण-दिन-मास-वर्षादि-समयभेदः+ न स्यात्+अतः+ आह---क्षणादिः स्यात्+उदुपाधितः+ इति। कालः+तु+एकः+अपि+उपाधिभेदात् क्षणादिव्यवहारविषयः। उपाधिः+तु---स्वजन्यविभागप्रागभाव+अवच्छिन्नम्+ कर्म, पूर्वसंयोगावच्छिन्नविभागः+ वा पूर्वसंयोगनाशावच्छिन्न+उत्तरसंयोगप्रागभावः+ वा उत्तरसंयोगावच्छिन्नम्+ कर्मः+ वा। न च+उत्तरसंयोगानन्तरम्+ क्षणव्यवहारः+ न स्यात्+इति वाच्यम्, कर्मान्तरस्य+अपि सत्त्वात्+इति। महाप्रलये क्षणादिव्यवहारः+ यदि+अस्ति तदा+अनायत्या ध्वंसेन+एव+उपपादनीयः+ इति। दिनादि-व्यवहारः+तु तत्तत्क्षणकूटैः+एवेति॥
	दिशम्+ निरूपयति---दूरान्तिकेति। दूरात्वम्+अन्तिकत्वञ्च दैशिकम्+ परत्वम्+अपरत्वम्+ बोध्यम्। तद्बुद्धेः+असाधारणम्+ बीजम्+ दिक्+एव। दैशिकपरत्वापरत्वयोः+असमवायिकारणसंयोगाश्रयतया  लाघवात्+एका दिक्+सिध्यति+इति भावः।। ४६ ।।

	परत्वापरत्वबुद्धेः+इति। अयम्+अस्मात्+ ज्येष्ठः इति ज्येष्ठे परत्व प्रत्ययः, अयमस्मात् कनिष्ठः+ इति कनिष्ठे+अपरत्व-प्रत्ययः। सः+ च परत्वापरत्व-गुणविशेष-निबन्धनः। तथा च कालिकपरत्वापरत्वे असमवायिकारणजन्ये भावकार्यत्वात्+ घटादिवत्+इति+अनुमानेन तयोः+असमवायिकारणम्+ कालपिण्डसंयोगः सिध्यति। तादृशसंयोगाश्रयः+च कालः+ इति कालसिद्धिः। न च पिण्डगतरूपादयः परत्वापरत्वयोः+असमवायिकारणम्+अस्तु+इति वाच्यम्। कालिकपरत्वापरत्वयोः+वायौ+उत्पत्त्या व्यभिचारात्। अतः+ एव पृथिवीपिण्डसंयोगः+अपि न कारणम्। पृथिव्यसंयुक्तपदार्थे+अपि  परत्वापरत्वयोः+असमवायिकारणम्+अस्तु+इति वाच्यम्। कारणम्। पृथिव्यसंयुक्तपदार्थे+अपि परत्वापरत्वयोः+उत्पादेन व्यभिचारात्। न+अपि+आकाश-दिगात्म-मनोभिः पिण्डसंयोगः+तयोः+असमवायिकारणम्+, गौरवात्। कालस्य निरुक्त+असमवायिकारण-संयोगाश्रयत्वे तु लाघवम्+इति+आह---लाघवात्+इति। तथा च+आकाशपिण्डसंयोगस्य दिक्+पिण्डसंयोगस्य वा न+असमवायिकारणत्वम्, विनिगमनाविरहात्। एवम्+आत्म-मनः पिण्डसंयोगस्य+अपि+अनन्तत्वेन विनिगमनाविरहात्+न+असमवायिकारणत्वम्। न च कालस्य+अपि तथात्वे किम्+ विनिगमकम्+इति वाच्यम्, तदाश्रयतयोपस्थितेः+एव+अत्र विनिगमकत्वात्। तस्मात्+लाघवतर्कात्+निरुक्तासमवायिकारणसंयोगाश्रयः+ हि+अतिरिक्तः कालः+ इति कल्प्यते। एवम्+ यौगपद्यायौगपद्य-चिरक्षिप्र-प्रति+अहेतुतय+अपि कालसिद्धिः+इति बोध्यम्। ननु कालः+ प्रतीतः कालः+ युगपत्+ जातः+अयुगपत्+ जातः+च+इति विशिष्टप्रत्ययम्+ जनयेत्। अप्रतीतेन तु कालेन कथम्+ विशिष्टा प्रतीतिः+इति चेत्। प्रामाणान्तर+उपनीतस्य+अपि विशेषणत्व+अविरोधात्। उक्तम्+च किरणावल्याम्+---"विशेषणसम्बन्धः+ हि विशिष्टप्रतीतौ सत्ताय+एव+उपयुज्यते न तु सज्ञानेन+इ"ति। ननु यदि कालः+ एकः+ एव, तदा तत्र क्षण-लव-काष्ठादि-भेदव्यवहारः+ न स्यात्, एकस्मिन् क्षणत्व-दिनत्वादि-विरुद्ध-व्यवहारायोगादिति+आशङ्कते---ननु+इति। एकस्य कालस्य+इति। परत्वादिविशेषेण हि कालः+अनुमीयते। स च+एकेन+एव विभुनोपपद्यतः+ इति न+अनेकस्य तस्य सिद्धिः+इति भावः। ननु+असिद्धम्+एतत्, परत्वादिप्रत्ययानाम्+ परस्परम्+ वैलक्षण्यात्, कारणवैलक्षण्यम्+ विना कार्यवैलक्षण्यायोगात्+इति चेत्। न। कार्यवैलक्षण्यस्य सामग्रीवैलक्षण्य+उन्नायकत्वात्‌। तत्+च सहकार्यन्तर+अनुप्रवेशेन+अपि घटतः+इति कथम्+ कालस्य नानात्वम्+इति। क्षणात्+इति। उत्पन्नम्+ द्रव्यम्+ यावत्+गुणम्+उत्पद्यते, अन्त्यतन्तुसंयोगे वा यावत्+न पटः, उत्पन्ने वा कर्मणि यावत्+न विभागः, तावान् कालः क्षणः+ इति किरणावलीकाराः। कन्दलीकाराः+तु निमेषस्य चतुर्थः+ भागः क्षणः+इति+आहुः। समयभेदः---समयभेदव्यवहारः। न स्यात्+इति। एकस्मिन् विरुद्धनानाव्यवहारः+-विषयत्व+अभावात्+इति भावः। उपाधिभेदात्---तत्तद्विशिष्टकर्मादिभेदात्। तथा च+एकस्य कालस्य किञ्चित्+धर्मविशिष्टस्य क्षणत्वम्+ किञ्चित्+धर्मविशिष्टस्य दिनत्वम्+इति भावः। किरणावलीम्+अनुस्मरन् प्रथमक्षणोपाधिस्वरूपम्+आह---उपाधिः+इति। परिचायकः+ इति+अर्थः। अयमाशयः---आदौ क्रिया, ततः+ विभागः, ततः पूर्वसंयोगनाशः, ततः+ उत्तरदेशसंयोगः, ततः क्रियानाशः+च+इति नियमात्+ येन कर्मणा स्वद्वितीयक्षणे विभागः, तत्कर्मः+ स्वोत्पत्तिक्षणे स्वजन्यविभागः+-प्रागभावविशिष्टम्+ सत् स्वजन्यविभागप्रागभावावच्छिन्नम्+इति+अभिधीयते। तथा च स्वजन्य-विभागप्रागभावः+-विशिष्टस्य+एव कर्मणः कालोपाधित्व+अङ्गीकारात् तत्कर्मोपलक्षितः+-कालस्य प्रथमक्षणत्वम्। घटगतः+-प्रथमः+-कर्मणः घटगतः+-क्रियान्तरजन्यविभागप्रागभावविशिष्टस्य क्षणत्वापत्तिः+अतः---स्वजन्येति। द्वितीयक्षणोपाधिम्+आह---पूर्वसंयोगेति। स्वजन्य-विभागनाश्य-पूर्वसंयोगः+-विशिष्टः+-स्वजन्यः+-विभागः+ इत्यर्थः। अत्र स्वपदम्+ विभागजनक-क्रियाव्यक्ति-परम्। तथा च विभागजनकक्रियाजन्यः+ यः+ विभागः+तेन विभागेन नाश्यः+ यः पूर्वसंयोगः+तद्विशिष्टः+ यः क्रियाजन्यः+ विभागः+तादृशविभागोपलक्षित-कालस्य द्वितीयक्षणत्वम्। पूर्वसंयोगमात्रस्य कालोपाधित्वे विभागपूर्वकाले+अपि द्वितीयक्षणत्वापत्तिः+अतः---विभागः+ इति। विभागमात्रस्य तथात्वे विभागोत्तरकाले+अपि द्वितीयक्षणत्वापत्तिः+अतः---पूर्वसंयोगेति। उभयोपादाने तु पूर्वसंयोगविशिष्ट-विभागस्यैव द्वितीयक्षणत्वेन व्यवहारः+ इति भावः। तृतीयक्षणोपाधिम्+आह---पूर्वसंयोगेति। पूर्वतत्तत्क्रियाजन्य-विभागजन्य-पूर्वसंयोगनाशावच्छिन्न-स्वजन्योत्तरसंयोगप्रागभावः+ इति+अर्थः। तेन पूर्वसंयोगनाशोत्तरकाले पूर्वसंयोगनाशप्राक्काले वा न तृतीयक्षणत्वापत्तिः+इति भावः। चतुर्थक्षणोपाधिम्+आह---उत्तरेति। स्वनाशकोत्तरसंयोगावच्छिन्नम्+ कर्मा+इति+अर्थः। तथा च+उत्तरसंयोगमात्रस्य कर्ममात्रस्य वा कालोपाधित्व+अनङ्गीकारात्+उत्तरसंयोगानन्तरकाले कर्माधिकरण-क्षणचतुष्टये वा न चतुर्थक्षणव्यवहारः+ इति भावः। पूर्वकर्माभावात् पञ्चमक्षणे कथम्+ क्षणव्यवहारः+ इति+आशङ्कते---न च+इति। कर्मान्तरस्य+इति। घटादिद्रव्ये पूर्वक्रियायाम्+ नष्टायाम्+अपि क्रियान्तरसत्त्वात् तत्+आदाय पूर्ववत् क्षणादिव्यवहारः+ सिद्धिः+इति भावः। 

	ननु+उक्तलक्षणम्+ महाप्रलयक्षणे+अव्याप्तम्+, तत्र विभागप्रागभावादि+अवच्छिन्नकर्माभावादिति+आशङ्क्य+आह---महाप्रलयः+ इति। वस्तुतः+तु सर्वभावकार्यध्वंसात्मके महाप्रलये क्षणव्यवहारः+ न+अस्ति, सर्वेषाम्+ व्यवहारनिमित्तानाम्+ तदा विनष्टत्वात्। न च महाप्रलयोत्पत्तौ क्षणघटितस्य+उत्पत्तिलक्षणस्य+व्याप्तिः+इति वाच्यम्; क्षणाघटितस्य+एव+उत्पत्तिलक्षणस्य तदुत्पत्तौ सम्भवात्+इति+अभिप्रायेण+उक्तम्+---यदि+अस्ति+इति। अनायत्या---अगत्या। ध्वंसेन+एव+इति। महाप्रलये क्षणव्यवहाराङ्गीकारे तु स्ववृत्तिध्वंसप्रतियोगि-प्रतियोगिक-यावत्+ध्वंसविशिष्टसमयेन+एव क्षणव्यवहारः+ उपपादनीयः। स्वम्+ प्रलयः, तद्वृत्तिर्यः+ ध्वंसः, तत्प्रतियोगिनः+ ये घटादयः+तत्प्रतियोगिक-यावत्+सविशिष्ट-समयस्य+एव क्षणव्यवहारविषयत्वम्+इति भावः।

	बीजम्+---प्रयोजकम्। दैशिकेति। समीपस्थ-द्रव्यापेक्षया दूरस्थद्रव्ये इदम्+ विप्रकृष्टम्+इति दैशिकपरत्वबुद्धिः+जायते। एवम्+ दूरस्थ-द्रव्यापेक्षया समीपस्थद्रव्ये इदम्+ सन्निकृष्टम्+इति दैशिकापरत्वबुद्धिः। सा च परत्वापरत्वजन्या। तथा च दैशिकपरत्वापरत्वे असमवायिकारणजन्ये भावकार्यत्वात्+इति+अनुमानेन परत्वापरत्वयोः+असमवायिकारणतया दिगद्रव्यसंयोगसिद्धौ तत्कारणतया दिक्सिद्धिः। ननु कार्यत्वेन हेतुना सकारणत्वमात्रम्+ सिध्यतु, दिक्सिद्धिः+तु न+अन्यनिषेधम्+ विना+इति चेत्। न। अन्येषाम्+ तन्निमित्तत्व+असम्भवात्। तथा हि---यस्मिन् द्रव्ये परत्वबुद्धिः+तत्+ द्रव्यम्+ तद्गुणः+ वा तत्र न कारणम्+, अपरत्वबुद्धिदशायाम्+अपि तद्द्रव्यस्वरूपस्य तद्गुणस्वरूपस्य वा तादवस्थ्येन तत्र परत्वप्रत्ययापातात्। न चाकाशमात्मा वा तथा स्यात्+इति वाच्यम्, आकाशस्यात्मनः+ वा परधर्मोपनायकत्वे सर्वधर्माणाम्+ सर्वत्रोपनयप्रसङ्गात्। न च कालः+तथा स्यात्+इति वाच्यम्। कालस्य क्रियोपनायकत्वेन संयोगोपानायकत्वायोगात्, तस्य च नियत-क्रियोपनायकतया+एव धर्मिग्राहक-मानसिद्धत्वात्। क्रियोपनायकत्वम्+ सूर्यक्रियाल्पीयस्त्वादि-विषयकापेक्षाबुद्धिजन्य-परत्वापरत्वासमवायिकारण-संयोगाधिकरणत्वम्। संयोगोपनायकत्वम्+ तु संयुक्तसंयोगाल्पीय स्त्वादिविषयकापेक्षाबुद्धिजन्य-परत्वापरत्वासमवायिकारण-संयोगाधिकरणत्वम्। तस्मात्+ दूरस्थसमीपस्थयोः+तयोः+द्रव्ययोः+भूयसामल्पीयसाम्+ वा संयुक्तसंयोगानाम्+उपनायकम्+ यत्+ द्रव्यम्+ स्वीकरणीयम्, तदेव दिक्+इति भावः। लाघवात्+इति। दैशिकपरत्वादिप्रत्ययः+ हि दिग्लिङ्गम्। सः+ च+अविशिष्टः+ इति न+अनेकदिक्सिद्धिः+इति भावः। न च परत्वादिप्रत्ययभेदः+ एव तद्भेदप्रतिपादकः+ इति वाच्यम्। दिगभेदे+अपि+उपाधिभेदात् तद्भेदोपपत्तेः॥ 46 ॥




<1-47>

	उपाधिभेदात्+एका+अपि प्राच्यादि-व्यपदेशभाक्। 
	आत्मेन्द्रियाद्यधिष्ठाता करणम्+ हि सकर्त्तृकम्॥ 47 ॥



	ननु यदि+एका+एव दिक्, तदा प्राची-प्रतीच्यादि-व्यवहारः कथम्+उपपद्यत इत्यतः+ आह---उपाधी+इति। यत्पुरुषस्य+उदयगिरि-सन्निहिता या दिक्, सा तत्पुरुषस्य प्राची। एवमुदयगिरि-व्यवहिता या दिक्, सा प्रतीची। एवम्+ यत्पुरुषस्य सुमेरु-सन्निहिता या दिक्, सा तस्य+उदीची। तद्व्यवहिता त्ववाची, "सर्वेषाम्+एव वर्षाणाम्+ मेरुः+उत्तरतः स्थितः" इति नियमात्॥ 

	आत्मानम्+ निरूपयति---आत्मेन्द्रियेति आत्मत्वजातिः+तु सुखदुःखादिसमवायिकारणतावच्छेदकतया सिध्यति। ईश्वरे+अपि सा जातिः+अस्ति+एव, अदृष्टादिरूपकारणाभावात्+न सुखदुःखाद्युत्पत्तिः, नित्यस्य स्वरूपयोग्यस्य फलावश्यम्भावः+-नियमः+ इत्यस्य+अप्रयोजकत्वात्। परे तु+ईश्वरे सा जातिः+न+अस्ति+एव प्रमाणाभावात्। न च दशमद्रव्यत्व+आपत्तिः, ज्ञानवत्त्वेन विभजनात्+इति+आहुः। इन्द्रियाद्यधिष्ठाता----इन्द्रियाणाम्+ शरीरस्य च परम्परया चैतन्यसम्पादकः। यद्यपि+आत्मनि "अहम्+ सुखी दुःखी+" इत्यादि-प्रत्यक्षविषयत्वम्+अस्त्य+एव, तथापि विप्रतिपन्नम्+ प्रति प्रथमतः+ एव शरीरादिभिन्नः+तत्प्रतीतिगोचरः+ इति प्रतिपादयितुम्+ न शक्यते+ इति+अतः प्रमाणान्तरम्+ दर्शयति---करणम्+इति। कुठारादीनाम्+ छिदादिकरणानाम्+ कर्त्तारम्+अन्तरेण फलानुपधानम्+ दृष्टम्, एवम्+ चक्षुरादीनाम्+ ज्ञानकरणानाम्+अपि फलोपधानम्+ कर्त्तारम्+अन्तरेण न+उपपद्यते+ इति+अतिरिक्तः कर्त्ता कल्प्यते॥ 47 ॥
	
	किरणावलीप्रकाशोक्तान् दिगुपाधीन् वक्तुम्+ पूर्वपक्षम्+आरचयति---ननु+इति। प्रतीच्यादिति+आदिपदेन+उदीच्यादि-परिग्रहः। यत्पुरुषस्य+इति। अत्र पुरुषपदम्+ मूर्त्तद्रव्यपरम्। दिक्---मूर्त्तम्। तत्र सूर्योदयाचलसम्मुखावस्थितशरीरदक्षिणभागावच्छिन्नः+ देशः+ दक्षिणा दिक्। तथाविधशरीर-वामभागावच्छिन्नः+ देशः+ उदीची। वामत्व-दक्षिणत्वे शरीरावयववृत्ती जाती इति न+अन्योन्याश्रयः। पतनक्रियाजन्य-संयोगाश्रयः+ देशः+अधः। स्वाभाविकवह्निक्रियाजन्य-संयोगाश्रयः+ दिक्+ऊर्ध्वा। तथा च जन्यमात्रम्+ क्रियामात्रम्+ वा कालोपाधिः, मूर्त्तमात्रम्+ तु दिगुपाधिः+इति फलितम्। ननु+अमी न+उपाधयः, प्रलयकाले+असम्भवात्+इति चेत्। न। तदा तद्व्यवहारस्य+अभावात्, भावे वा+अतीतानाम्+एव+उक्तोपाधीनाम्+उपलक्षणतया तत्तद्दिक्प्रदेशव्यावर्त्तकत्वात्। यद्वा---इन्द्रादि-तत्तद्देवताधिष्ठाननिबन्धनः+ वा प्राच्यादिव्यवहारः+अभि+उपेयः। अन्वर्थेयम्+ दिक्संज्ञा, न तु पारिभाषिकी। तथा च+उक्तम्+ किरणावल्याम्---प्रथमम्+अस्याम्+अञ्चति सविता+इति प्राची, अवागस्यामञ्चतीत्यवाची, प्रतीपम्+अस्याम्+अञ्चति+इति प्रतीची, उदगस्यामञ्चति+इति+उदीची+इति। वर्षाणाम्+---देशानाम्। 

	उद्देशक्रमानुसारेण प्रशस्तपादीयम्+अनुस्मरन्नात्मानम्+ निरूपयितुम्+उपक्रमते----आत्मानम्+इति। यद्यपि शरीरादि+अतिरिक्ततयात्मनः+अप्रत्यक्षत्वात्+आत्मत्वस्य+अपि+अप्रत्यक्षत्वम्+, योग्यवृत्तिजातेः+योग्यत्वात्, अस्य चा*तथात्वात्, तथा+अपि+अनुमानेन तदधिगम इत्यभिप्रायेण+आह---आत्मत्वजातिः+इति। सिध्यति+इति। आत्मनिष्ठा सुखादिसमवायिकारणता किञ्चिद्धर्मावच्छिन्ना कारणतात्वात्, दण्डनिष्ठघटकारणतावदिति+अनुमानात् कारणतावच्छेदकतया यः+ धर्मः+अनुमीयते, सः+ एव+आत्मत्वम्। सेतुकृतः+तु---आत्मशब्दः+-प्रवृत्तिनिमित्ततया+एव+आत्मत्वजातिसिद्धिः+इति+आहुः। ननु तथापि+ईश्वरसाधारण्ये तत्सिद्धेः+न जातेति+अतः+ आह---इश्वरे+अपि+इति। तथा च+ईश्वरे सुखाद्यनुत्पादात् तत्र फलोपधायकत्वाभावे+अपि स्वरूपयोग्यकारणतासत्त्वात् तदवच्छेदकतया तत्र+अपि+आत्मत्वसिद्धिः+इति भावः। अदृष्टादि+इत्यादिना शरीरपरिग्रहः। तथा च+ईश्वरे आत्मत्वजातिसत्त्वे+अपि सुखादिहेतूनाम्+ धर्माधर्मशरीराणाम्+अभावात्+न तत्र सुखाद्युत्पत्तिः+न वा तत्र तत्कारणताबाधः, सति+अपि प्रधाने कारणे सहकार्यन्तराभावात्+एव कार्याभावसिद्धेः+इति भावः। अप्रयोजकत्वात्+इति। अप्रामाणिकत्वात्+इति+अर्थः। तथा च स्वरूपयोग्यकारण-समवधानमात्रात्+न फलोदयः+अपि तु सकलकारण-समवधानात्। न च नित्यस्य स्वरूपयोग्यस्य सत्त्वे सकलकारण-समवधाननियमः, तत्सत्त्वे+अपि फलोदयादर्शनात्, कारणाभावस्य+एव कार्याभावः+-व्याप्तत्वात्। तस्मात्+नियमस्य+अप्रयोजकत्वम्+इति भावः। ननु+एवम्+ सति ग्रन्थकर्त्तुः पूर्वापरग्रन्थविरोधः, जलग्रन्थे नित्यस्य स्वरूपयोग्यस्य फलावश्यम्भावः+ इति+अङ्गीकारात्, अत्र तु तदनङ्गीकारात्+इति चेत्। न। तस्य पूर्वपक्षत्वेन+अविरोधात्। अत्र+एव मतान्तरम्+आह---परे तु+इति। प्रमाणाभावात्+इति। सुखदुःखादिजनकतावच्छेदकतया+एव+आत्मत्वसिद्धिः। न च+ईश्वरे सुखुदुःखाद्युत्पत्तिः, अतः+तज्जनकतायाः+तत्राभावात्+न+आत्मत्वसिद्धिः+इति भावः। दशमद्रव्यत्व+आपत्तिः+इति। द्रव्यविभाजकस्य+आत्मत्वस्य+ईश्वरे+अभावात्+इति भावः। आहुः+इति। वेदस्थात्मपदादेः+ज्ञानादिमति लक्षणापत्तिः+इति+अस्वरसः+ आहुः+इति+अनेन सूचितः। इन्द्रियाद्यधिष्ठातेति मूलम्+आत्मनि प्रमाणपरतया व्याचष्टे----इन्द्रियाणाम्+इति। परम्परया इन्द्रियाणाम्+ जनकतासम्बन्धेन शरीरस्य च+अवच्छेदकतासम्बन्धेन। चैतन्यम्+----ज्ञानवत्त्वम्। तथा च---इन्द्रियाणि शरीरम्+ च ज्ञात्र*धिष्ठितम्+ अचेतनत्वे सति उक्तान्यतरसम्बन्धेन ज्ञानवत्त्वादिति+अनुमानम्+ दर्शितम्। अत्*******र+अधिष्ठितत्त्वम्+ सहकृतत्वम्। तत्+च स्वभिन्नत्वे सति स्वजन्यकार्योपधायकत्वम्, अचेतनम्+ चेतनाधिष्ठितम्+ कार्यम्+ करोति+इति व्याप्तेः। आत्मनि प्रमाणम्+ दर्शयितुम्+आह---यदि+अपि+इति। अहम्+ सुखी दुःखी+इति+इत्यादिना+अहम्+ जानाम्यहम्+ करोमि+इति+आदिपरिग्रहः। प्रत्यक्षविषयत्वम्+ मानसप्रत्यक्षविषयत्वम्। तथा च+उक्तम्+ न्यायवार्त्तिके--तत्+एवम्+अहंप्रत्ययविषयत्वादात्मा तावत् प्रत्यक्षः। अनुमानेन+अपि यथात्मोपलभ्यते इति। किरणावलीकाराः+ न्यायकन्दलीकाराः+च+अपि+एवम्+एव+आहुः। कणभक्षचरणाः+तु+आत्मनः+अप्रत्यक्षत्वम्+एव+आहुः----"तत्र+आत्मा मनः+च+अप्रत्यक्षः+" इति। तद्भाष्यकाराः+ अपि तथैव+आहुः---सुखदुःख+इच्छाद्वेषप्रयत्नैः+च गुणैः+गुण्यनुमीयते इति। विप्रतिपन्नम्+ प्रतीति। अहम्+इति प्रतीतेः शरीराद्यतिरिक्त-विषयकत्वे सन्दिग्धम्+ चार्वाकादिकम्+ प्रतीत्यर्थः। प्रथमतः विचारात् प्राक्। तत्प्रतीतिगोचरः---अहं-प्रतीतिविषयः। न शक्यते+ इति। विप्रतिपन्नानाम्+ शरीरसंघातेषु+आत्मत्वनिश्चयात्+इति भावः। प्रमाणान्तरम्+अनुमानम्। प्रयोगः+तु+एवम्---श्रोत्रादीनि+इन्द्रियाणि कर्त्तृप्रयोज्यानि करणत्वात्+ वास्यादिवत्। उपलक्षणञ्च+एतत्, शब्दज्ञानम्+ क्वच्चि*दाश्रितम्+ कार्यत्वात् गन्धवत्+इति। तत्र दृष्टान्तम्+आह---कुठारादीनाम्+इति। फलान्+उपधानम्+---फलाजननम्। इन्द्रियाणाम्+ करणत्वञ्च धर्मिग्राहकप्रमाणसिद्धम्। धर्मिग्राहकप्रमाणञ्च---शब्दाद्युपलब्धयः करणसाध्या कार्यत्वात् छिदादिक्रियावत्+इति। तथा च+उक्त+अनुमानेन+इन्द्रियाणाम्+ करणत्वे सिद्धे तेन करणत्वेन यः कर्त्ता+अनुमीयते, सः+ एव+आत्मा+इ*******ति॥ 47 ॥




<1-48>

	शरीरस्य न चैतन्यम्+ मृतेषु व्यभिचारतः। 
	तथात्वम्+ चत्+इन्द्रियाणाम्+उपघाते कथम्+ स्मृतिः॥ 48 ॥


	ननु शरीरस्य+एवम्+ कर्त्तृत्वम्+अस्तु, अतः+ आह---शरीरस्य+इति। ननु चैतन्यम्+ ज्ञानादिकम्+एव, मुक्तात्मनाम्+ त्वन्मते इव मृतशरीराणाम्+अपि तदभावे का क्षतिः? प्राणाभावेन ज्ञानाभावस्य सिद्धेः+इति चेत्। न। शरीरस्य चैतन्ये बाल्ये विलोकितस्य स्थाविरे स्मरणानुपपत्तेः, शरीराणाम्+अवयवोपचयापचयैः+उत्पाद-विनाशशालित्वात्। न च पूर्वशरीरोत्पन्नसंस्कारेण द्वितीय-शरीरे संस्कार उत्पाद्यते+ इति वाच्यम्, अनन्तसंस्कार-कल्पने गौरवात्। एवम्+ शरीरस्य चैतन्ये बालकस्य स्तन्यपाने प्रवृत्तिः+न स्यात्, इष्टसाधनता-ज्ञानस्य तद्धेतुत्वात्, तदानीम्+इष्टसाधनता-स्मारकाभावात्। मन्मते तु जन्मान्तरानुभूत+इष्टसाधनत्वस्य तदानीम्+ स्मरणात्+एव प्रवृत्तिः। न च जन्मान्तरानुभूतम्+अन्यत्+अपि स्मर्यताम्+इति वाच्यम्, उद्बोधकाभावात्। अत्र तु+अनायत्या जीवनादृष्टमेव+उद्बोधकम्+ कल्प्यते। इत्थञ्च संस्कारस्य+अनादितया आत्मनः+अनादित्वसिद्धौ+अनादिभावस्य नाशासम्भवात्+नित्यत्वम्+ सम्भवति+इति बोध्यम्॥ 
	
	ननु चक्षुरादीनाम्+एव ज्ञानादिकम्+ प्रति करणत्वम्+ कर्त्तृत्वम्+ च+अस्तु, विरोधे साधकाभावात्+अतः+ आह---तथात्वम्+इति। तथात्वम्+ चैतन्यम्। उपघाते नाशे सति भावात्+अतः+ आह---तथात्वम्+इति। तथात्वम्+ चैतन्यम्। उपघाते नाशे सति अर्थात्+चक्षुरादीनाम्+एव। कथम्+ स्मृतिः? पूर्वम्+ चक्षुषा साक्षात्कृतानाम्+ चक्षुः+अभावे स्मरणम्+ न स्यात्, अनुभवितुः+अभावात्। अन्येन+अनुभूतस्य+अन्येन स्मरणासम्भवात्, अनुभवस्मरणयोः सामानाधिकरण्येन कार्यकारणभावात्+इति भावः॥ 48 ॥

	ननु शरीरेषु+एव चैतन्यम्+आश्रितम्, चेतनः+अहम्+ कृशः+अहम्+ करोमि जानामि+इत्यादि-प्रत्ययात्+इति देहात्मवादी चार्वाकः शङ्कते---ननु+इति। मूले व्यभिचारतः+ इति। चैतन्याभावदर्शनात्+इति+अर्थः। यदि शरीरम्+ चैतन्याश्रयः स्यात्, तर्हि मृतेषु+अपि शरीरेषु चैतन्यम्+उपलभ्येत, पृथिवीविशेषगुणस्य यावत्+द्द्रव्यभावित्वात्। न च+उपलभ्यते, तस्मात्+न शरीरम्+ चैतन्याश्रयः+ इति भावः। नैयायिकमते यथा मुक्तात्मनाम्+ प्राणाभावेन ज्ञानाभावात्+न ज्ञानाधिकरणत्वरूपम्+ चैतन्यम्, एवम्+एव मम+अपि देहात्मवादिनः+ मते मृतशरीरस्य प्राणाभावात्+न चैतन्यम्+इति शरीरस्य+आत्मत्वे न काचित् क्षतिः+इति देहात्मवादी पुनः शङ्कते--ननु+इति। ज्ञानादिकम्+ समवायसम्बन्धावच्छिन्नज्ञानाद्यधिकरणत्वम्। तन्मते---नैयायिकमते। तदभावे---ज्ञानाद्यभावे। मृतशरीराणाम्+ ज्ञानाभावे प्रयोजकम्+आह---प्राणाभावेन+इति। तथा च लाघवात्+उदुभयत्र प्राणाभावः+चैतन्याभावे प्रयोजकः+ इति भावः। चैतन्ये ज्ञानाद्यधिकरणत्वे, आत्मत्वे इति यावत्। स्थाविरे---वार्थक्ये। कौमारादीनाम्+उपलक्षणञ्च+एतत्। स्मरणानुपपत्तेः+इति। यदि शरीरम्+एव+आत्मा स्यात्, तदा बाल्ये+अनुभूतस्य विषयस्य वार्थक्ये स्मरणम्+ न स्यात्, अनुभवाश्रयस्य बाल्यशरीरस्य वार्धक्ये+अभावात्, अनुभव-स्मरणयोः+एककर्त्तृकत्वनियमात्+अन्यथा चैत्रेण+अनुभूतस्य मैत्रस्य+अपि स्मरणप्रसङ्गात्+इति भावः। ननु बाल्यशरीरम्+ तदा+अस्त्य+इव+इति+अतः आह---शरीराणाम्+इति। उपचयः+---वृद्धिः। अपचयः+ ह्रा*सः। पूर्वशरीरम्+ बाल्यादिशरीरम्। द्वितीयशरीरे युवादिशरीरे। संस्कारः+ उत्पाद्यते इति। यद्यपि पूर्वपूर्व-शरीरनिष्ठसंस्कारेण+उत्तरोत्तर-शरीरे संस्कारोत्पत्तौ+अपि न स्मरणोपपत्तिः+बालकशरीरगतस्य+अनुभवस्य स्वजन्यसंस्कारवत्त्वसम्बन्धेन स्थाविरशरीरे+अभावात्, तथापि स्वप्रयोज्यसंस्कारवत्त्वसम्बन्धेन बाल्यशरीरगतस्य+अनुभवस्य स्थविरशरीरसत्त्वात्+न स्मरणानुपपत्तिः+इति भावः। परिहरति---अनन्तेति। प्रतिदिनम्+अवयवोपचयैः+उत्पन्नशरीराणाम्+अनन्त्यात्+इति भावः। अनेकसंस्कारव्यक्ति-कल्पनारूपगौरवज्ञानस्य शरीरात्मत्वनिश्चयोत्तरकालीनत्वेन पूर्वकालीनशरीरात्मत्वनिश्चयाप्रतिबन्धकत्वात्+अदोषत्वम्+इति+अतः+ आह---एवम्+इति। न स्यात्+इत्यत्र हेतुम्+आह---इष्टसाधनता+इति। इदम्+ मम+इष्टसाधनम्+इति+आकारक-ज्ञानस्य+इति+अर्थः। तद्धेतुत्वात् इच्छाद्वारा प्रवृत्तिहेतुत्वात्। तदानीम्+ स्तन्यपानप्रवृत्त्यव्यवहितपूर्वकाले। स्मारकाभावात्+इति। इष्टसाधनताज्ञानम्+ हि प्रवृत्तिकारणम्। तत्+च+अननुभूते पदार्थे न+एव जायते। न च तदानीम्+ तदनुभावकः कः+चित् त्वन्मते सम्भवति। न च+एतेन देहेन कदाचित् पूर्वम्+ स्तन्यपानम्+ कृतम्+अनुभूतम्+ वा। तस्मात् प्रवृत्तेः पूर्वमिष्टसाधनताज्ञानाभावात् त्वन्मते स्तन्यपाने जातमात्रस्य प्रवृत्तिर्न स्यादिति भावः। स्वमते प्रवृत्त्युपपत्तिम्+ समर्थयते---मन्मते तु+इति। जन्मान्तरेति। सिद्धान्ते तु देहातिरिक्तेन+आत्मना पूर्वजन्मनि स्तन्यपाने इष्टसाधनत्वम्+ बहुशः+अनुभूतम्। तस्य च+आस्मिन् जन्मनि स्मरणात् प्रवृत्तिः+इति भावः। तदानीं---स्तन्यपानप्रवृत्त्यव्यवहितपूर्वकाले। अन्यत्+अपि इष्टसाधनत्वातिरिक्तम्+अपि। तथा च सर्वेषाम्+ जातिस्मरत्वापत्तिः+इति भावः। उद्बोधकाभावात्+इति। अनुभवजनिताः संस्काराः+ उद्बुद्धाः सन्तः स्मृतिहेतवः+ भवन्ति। प्रकृते च+अन्यपदार्थ-विषयक-संस्काराणाम्+ किम्+अपि+उद्बोधकम्+ न+अस्ति+इति नान्यत् स्मर्यते इति भावः। अत्र स्तन्यपानप्रवृत्त्यनुकूल+इष्टसाधनतास्मरणे। अनायत्या अगत्या। जीवनादृष्टम्+ प्राणधारकमदृष्टम्; अन्यस्य+असम्भवात्+इति भावः। कल्प्यते अनुमीयते, अन्यथा+इष्टसाधनतास्मरणाभावेन स्तन्यपानादौ प्रवृत्त्यभावात्+ जातमात्रस्य मरणप्रसङ्गः+ इति भावः। ननु+आन्वात्मनः+ नित्यत्वे सर्वम्+इदम्+ स्यात्, तदेवम्+ न+अद्य+अपि सिद्धम्+इति+आत्मनः+ नित्यत्वम्+ साधयति---इत्थम्+ च+इति। स्तन्यपानप्रवृत्त्यनुकूल+इष्टसाधनतास्मरणे च। संस्कारस्य स्तन्यपानप्रवृत्त्यनुकूलेष्टसाधनतास्मृतिजनकसंस्कारस्य। अनादितया+इति। यथा+अस्मिन् जन्मनि जातमात्रस्य प्रवृत्ति+अन्यथ+अनुपपत्त्या पूर्वजन्मानुभूतम्+इष्टसाधनत्वज्ञानम्+ कल्प्यते, तथा पूर्वजन्मनि जातमात्रस्य प्रवृत्तये तत्पूर्वजन्मानुभूतम्+इष्टसाधनत्वज्ञानम्+ कल्प्यताम्। एवम्+ तत्पूर्वपूर्वजन्मन्यपि+इति प्रवाहरूपेण संस्कारस्य+अनादित्वसिद्धिः। तथा च तदाश्रयस्य+अपि+अनादित्वम्+इति भावः। अनादेः प्रागभावस्य नाशदर्शनात्+आह---भावस्य+इति। नाशासम्भवात्+इति। नाशम्+ प्रति जन्यभावत्वेन हेतुत्वात्+अनादेः+आत्मनः+ जन्यभावत्व+अभावात्+न नाशः+ इति भावः। 

	करणत्वम्+इति। अत्र च करणत्वम्+ व्यापारवत्+कारणत्वरूपम्। तथा च चक्षुरादौ चक्षुः संयोगादिरूप-व्यापारवत्त्व-कारणत्वयोः सत्त्वात् करणत्वम्+इति भावः। कर्त्तृत्वम्+इति। पूर्वपक्षिण+अतिरिक्तस्यात्मनः+अनङ्गीकारात् चक्षुरादीनाम्+आत्मत्व+अङ्गीकारेण कृत्याश्रयत्वात्+इति भावः। ननु चक्षुरादिकम्+ यदि करणम्+ कर्त्तृः+ च स्यात्, तर्हि कर्त्तृकरणादीनाम्+ भेदव्यवहारः+ न स्यात्+इति+अतः+ आह---विरोधः+ इति। तयोः+विभिन्नाधिकरणवृत्तित्वे इति+अर्थः। साधकाभावात्---प्रमाणाभावात्। अयम्+आशयः---यत् प्रमाणविपर्ययेण वर्त्तते, तत् विरुद्धम्+ भवतु। यत् तु प्रमाणेन प्रतिपन्नम्+, तत् कथम्+ विरुद्धम्+ स्यात्? तथा च+एकस्य+अपि चक्षुरादेः कर्त्तृत्वकरणत्वलक्षणोपाधेः+भेदात् कर्त्तृकरणादि व्यवहारभेदः+ इति। कथम्+ स्मृतिः+इति। न कथम्+अपि+इति भावः। हेतुम्+आह---अनुभवितुः+इति। अभावात्---भवन्मतसिद्धस्य+आत्मनः+चक्षुषः+ नष्टत्वात्। अयम्+आशयः---अनुभवानुविधायितया तावत्+अनुभवकार्याः+ स्मृतिः। सः+अपि+अनुभवः+ यदि+अन्तरा किञ्चित्+अतिशयम्+ न+अदध्यात्, चिरध्वस्तः+ न स्मृतिम्+ जनयेत्, अनुत्पन्ननिरन्वयध्वस्तयोः+अव्यवहितपूर्वकालासत्त्वाविशेषात्। व्यापाररूपातिशयकल्पनायाम्+च तेन+एव+अतिशयेन+अव्यवहितपूर्वकालसत्त्वनिर्वाहः। अतिशयम्+अपि+आदधानः स्वसमानाश्रयम्+एव+अदधीतः+, अन्यत्राधाने+अन्येन दृष्यस्य+अन्येन स्मरणप्रसङ्गात्। तस्मात् स्मृतिसंस्कारानुभवाः समानाश्रयाः+ इति नियमः। तथा च+इन्द्रियेषु चैतन्याश्रयेषु स्वीक्रियमाणेषु तेषाम्+उपघाते+अन्धादीनाम्+ स्मरणादिः+न स्यात्, स्मरणादिसमवायिकारणस्य+अनुभवितुः+अभावात्+इति। ननु चक्षुः+नाशे+अपि+इन्द्रियान्तराणाम्+ श्रोत्रादीनाम्+ स्मृतिः+भविष्यति+इति+अतः+ आह---अन्येन+अनुभूतस्येति। तत्र हेतुम्+आह---अनुभवेति। सामानाधिकरण्येन+इति। तदधिकरणवृत्तित्वम्+ हि सामानाधिकरण्यम्। तत्+च द्विविधम्+ दैशिकम्+ कालिकञ्च। दैशिकम्+ सामानाधिकरण्यम्+ वह्नि-धूमयोः। कालिकम्+ तु+एककाल+अवच्छेदेन-वर्तमानयोः+भिन्नदेशाधिकरणयोः+अपि घटपटयोः। कार्यकारणभावात्+इति। यत्र विषयतासम्बन्धेन यत्+विषयकोनुभवः+तत्र तद्विषयकः+-स्मरणोत्पत्तिः+इति विषयतयैकः कार्यकारणभावः। एवम्+ समवायेन च+एकः। अत्र तु समवायघटिसामानाधिकरण्येन तयोः+हेतुमत्+भावः+ इति सूचयितुम्+ सामानाधिकरण्येन+इति+उक्तम्। तथा च+आत्मत्व+अभिमते च+इन्द्रियान्तरे+अनुभवात्+न स्मरणम्+इति भावः॥ 48 ॥




<1-49>

	मनः+अपि न तथा ज्ञानाद्यनध्यक्षम्+ तदा भवेत्। 
	धर्माधर्माश्रयः+अध्यक्षः+ विशेषगुण-योगतः॥ 49 ॥

 
	ननु चक्षुरादीनाम्+ चैतन्यम्+ मास्तु, मनसः+तु नित्यस्य चैतन्यम्+ स्यात्, अतः+ आह---मनः+अपि+इति। न तथा---न चेतनम्। ज्ञानात्+इति। मनसः+अणुत्वात् प्रत्यक्षे च महत्त्वस्य हेतुत्वान्मनसि ज्ञानसुखादि-सत्त्वे तत्प्रत्यक्षानुपपत्तिः+इति+अर्थः। यथा च मनसः+अणुत्वम्+ तथाग्रे वक्ष्यते॥ 

	ननु+अस्तु विज्ञानमेव+आत्मा। तस्य स्वतःप्रकाशरूपत्वात्+चेतनत्वम्। ज्ञानसुखादिकन्तु तस्यैव+आकारविशेषः। तस्य+अपि भावत्वात्+एव क्षणिकत्वात्। पूर्वपूर्वविज्ञानस्य+उत्तरोत्तर-विज्ञान-हेतुत्वात् सुषुप्त्यवस्थायाम्+अपि+आलयविज्ञानधाराः+ निराबाधैव, मृगमद-वासना-वासित-वसन इव पूर्वपूर्व-विज्ञानजनित-संस्काराणाम्+उत्तरोत्तरविज्ञाने संक्रान्तत्वात्+न+अनुपपत्तिः स्मरणादेः+इति चेत्+न, तस्य जनगद्विषयकत्वे सर्वज्ञत्व+आपत्तिः, यत्किञ्चित्+विषयकत्वे विनिगमनाविरहः, सुषुप्तौ+अपि विषयौ+अभास-प्रसङ्गात्+च, ज्ञानस्य सविषयत्वात्। तदानीम्+ निराकारा चित्सन्ततिः+अनुवर्त्तते इति चेत्। न तस्याः प्रकाशत्वे प्रमाणाभावात्, अन्यथा घटादीनाम्+अपि ज्ञानत्व+आपत्तिः। न च+इष्टापत्तिः, विज्ञान-व्यतिरिक्त-वस्तुनः+अभावादिति वाच्यम्, घटादेः+अनुभूयमानस्य+अपलपितुम्+आशक्यत्वात्। आकारविशेषः+ एव+अयम्+ विज्ञानस्य+इति चेत्। न। किमयम्+आकारः+अतिरिच्यते विज्ञानात्? तर्हि समायातम्+ विज्ञानः+-व्यतिरिक्तेन। न+अतिरिच्यते चेत्, तर्हि समूहालम्बने नीलाकारः+अपि पीताकारः स्यात्, स्वरूपतः+ विज्ञानस्य+अविशेषात्। अपोहरूपः+ नीलत्वादिः+विज्ञानधर्मः+ इति चेत्। न, नीलत्वादीनाम्+ विरुद्धानाम्+एकस्मिन्+असमावेशात्; इतरथा विरोधावधारणस्य+एव दुरुपपादत्वात्। न वा वासना-संक्रमः सम्भवति, मातृ-पुत्रयोः+अपि वासनासंक्रम-प्रसङ्गात्। न च+उपादान+उपादेयभावः+ नियामकः+ इति वाच्यम्, वासनायाः- संक्रमासम्भवात्। उत्तरस्मिन् उत्पत्तिः+एरेव संक्रमः+ इति चेत्। न। तदुत्पादकाभावात्। चिताम्+एव+उत्पादकत्वे संस्कारानन्त्य-प्रसङ्गः। क्षणिकविज्ञानेषु+अतिशयः+-विशेषः कल्प्यते+ इति चेत्। न, मानाभावात्, कल्पनागौरवात्+च। एतेन क्षणिक-शरीरेषु+एव चैतन्यम्+ प्रत्युक्तम्+, गौरवात्+अतिशये मानाभावात्+च। बीजादौ+अपि सहकारिसमवधानासमवधानाभ्याम्+एव+उपपत्तेः कुर्वत्+रूपत्व+अकल्पनात्॥ 

	अस्तु तर्हि क्षणिकविज्ञाने गौरवात्+नित्यविज्ञानम्+एव+आत्मा, "अविनाशी वा अरे+अयमात्मा"(वः 4-5-14) "सत्यम्+ ज्ञानम्+अनन्तम्+ ब्रह्म" (तैः आः ब्रः 1) इत्यादिश्रुतेः+च+इति चेत्। न, तस्य सविषयत्व+असम्भवस्य दर्शितत्वात्, निर्विषयस्य ज्ञानत्वे मानाभावात्; सविषयकत्वस्य+अपि+अननुभवात्। अतः+ विज्ञानादिभिन्नः+ नित्यः+ आत्मा+इति सिद्धम्। `सत्यम्+ ज्ञान'म्+इति ब्रह्मपरम्+, जीवे तु न+उपयुज्यते। ज्ञानाज्ञानसुखित्वादिभिः+जीवानाम्+ भेदसिद्धौ सुतराम्+ईश्वरभेदः, अन्यथा बन्धमोक्ष-व्यवस्थानुपपत्तेः। यः+अपि+ईश्वराभेदबोधकः+ वेदः, सः+अपि तदभेदेन तदीयत्वम्+ प्रतिपादयन् स्तौति, अभेदभावनया+एव यतितव्यम्+इति वदति। अतः+ एव "सर्वः+ एते आत्मानः समर्पिताः+" (बृः 2।5)इति श्रूयते। मोक्षदशायाम्+अज्ञान-निवृत्तावभेदः+ ज्ञायते+ इति+अपि न, भेदस्य नित्यत्वेन नाशासम्भवात्, भेदनाशे+अपि व्यक्तिद्वयम्+ स्थास्यति+एव। न च द्वित्वम्+अपि नश्यति+इति वाच्यम्, तव निः+धर्मके ब्रह्मणि सत्यत्वाभावे+अपि सत्यस्वरूपम्+ तदितिवत्+ द्वित्वाभावे+अपि व्यक्तिद्वयात्मकौ तौ+इति सुवचत्वात्। मिथ्यात्व+अभावः+अधिकरणात्मकः+तत्र सत्यत्वम्+इति चेत्। एकत्व+अभावः+ व्यक्तिद्वयात्मकः+ द्वित्वम्+इति+अपि+उच्यताम्। प्रत्येकम्+एकत्वे+अपि पृथिवीजलयोः+न गन्धः+ इति इतिवत्+उभयम्+ नैकमित्यस्य सर्वजनसिद्धत्वात्। यः+अपि तदानीम्+अभेदप्रतिपादकः+ वेदः, सः+अपि निर्दुःखत्वादिना साम्यम्+ प्रतिपादयति, सम्पदाधिक्ये `पुरोहितः+अयम्+ राजा संवृत्तः+ इतिवत्। अतः+ एव "निरञ्जनः परमम्+ साम्यम्+उपैति+इ"ति (मुः 3।3) श्रूयते। ईश्वरः+अपि न ज्ञानसुखात्मा, किन्तु ज्ञानाद्याश्रयः; "विज्ञानम्+आनन्दम्+ (वृः 3।9।28) ब्रह्मा+इ"त्यादौ विज्ञानपदेन ज्ञानाश्रय एवोक्तिः, "यः सर्वज्ञः सर्ववित्" (मुः 1।1।9)इत्यादि+अनुरोधात्। आनन्दम्+इति+अस्य+अपि+आनन्दवत्+इति+अर्थः; अ*र्शः+ आदित्वान्मत्वर्थीयः+अच्-प्रत्ययः, अन्यथा पुंलिङ्गत्वापत्तेः। आनन्दः+अपि दुःखाभावे उपचर्यते, भाराद्यपगमे सुखी संवृत्तः+अहम्+इतिवत्। अस्तु वा तस्मिन्+आनन्दः+ न तु+असौ आनन्दः, `असुख'म्+इति श्रुतेः। न विद्यते सुखम्+ यस्य+इति कुतः+ न+अर्थः+ इति चेत्। न। क्लिष्टकल्पनापत्तेः, प्रकरणविरोधात्+आनन्दम्+इत्यत्र मत्वर्थीयाच्-प्रत्ययविरोधात्, "आनन्दम्+ ब्रह्मणः+ विद्यादि"ति+अत्र भेदस्य स्पष्टत्वात्+च+इति संक्षेपः॥ 

	एतेन---प्रकृतिः कर्त्री, पुरुषः+तु पुष्करपलाशवत्+निर्लेपः, किन्तु चेतनः। कार्यकारणयोः+अभेदात् कार्यनाशे सति कार्यरूपतया तन्नाशः+अपि न स्यात्+इति+अकारणत्वम्+ तस्य, बुद्धिगत-चैतन्याभिमानान्यथ+अनुपपत्त्या तत्कल्पनम्। बुद्धिः+च प्रकृतेः परिणामः। स+एव महत्तत्वमन्तःकरणम्+इति+उच्यते। तत्सत्त्वासत्त्वाभ्याम्+ पुरुषस्य संसारापवर्गौ। तस्या एवेन्द्रिय-प्रणालिकया परिणतिः+ज्ञानरूपा घटादिना सम्बन्धः। पुरुषे कर्त्तृत्वाभिमानः+ बुद्धौ चैतन्याभिमानः+च भेदाग्रहात्। मम+इदम्+ कर्तव्यम्+इति मत्+अंशः पुरुषोपरागः+ बुद्धेः स्वच्छतया तत्प्रतिबिम्बात्+अतात्त्विकः+ दर्पणस्य+एव मुखोपरागः। इदम्+इति विषयोपराग इन्द्रियप्रणालिकया परिणति-भेदः+तात्त्विकः+ निश्वासाभिहत-दर्पणस्य+एव मलिनिमा। कर्त्तव्यम्+इति व्यापारांशः  तेना+अंशत्रयवती बुद्धिः। तत्परिणामेन ज्ञानेन पुरुषस्य+अतात्विकः सम्बन्धः+ दर्पणस्य मलिनिम्नेव मुखस्य+उपलब्धिः+उच्यते। ज्ञानवत् सुख-दुःखेच्छा-द्वेष-प्रयत्न-धर्माधर्मा अपि बुद्धेरेव कृतिसामानाधिकरण्येन प्रतीतेः॥  न च बुद्धिश्चेतना परिणामित्वादिति मतमपास्तम्। कृत्यदृष्ट-भोगानामिव चैतन्यस्य+अपि सामानाधिकरण्यप्रतीतेः+तद्भिन्ने मानाभावात्+च। चेतनः+अहम्+ करोमि+इति प्रतीतिः+चैतन्यांशे भ्रमः+ इति चेत्, कृत्यंशे+अपि किम्+ न+इष्यते। अन्यथा बुद्धेः+नित्यत्वे मोक्षाभावः+अनित्यत्वे तत्पूर्वम्+असंसारापत्तिः। ननु+अचेतनायाः प्रकृतेः कार्यत्वात्+ बुद्धेः+अचेतनत्वम्+, कार्यकारणयोः+तादात्म्यात्+इति चेत्। न। असिद्धेः, कर्त्तुर्जन्यत्वे मानाभावात्, वीतरागजन्मात्+अदर्शनात्+अनादित्वम्, अनादेः+नाशासम्भवात्+नित्यत्वम्। तत् किम्+ प्रकृत्यादि-कल्पनेन? न च "प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः। अहङ्कारविमूढात्मा कर्त्ता+अहम्+इति मन्यते॥" इति+अनेन विरोधः+इति वाच्यम्। प्रकृतेः+अदृष्टस्य गुणैः+अदृष्टजन्यैः+इच्छादिभिः कर्त्ता+अहम्+एवेति+अस्य तदर्थत्वात्। `तत्र+एवम्+ सति कर्त्तारम्+आत्मानम्+ केवलम्+तु यः' इत्यादि वदता भगवता प्रकटीकृतः+अयम्+उपरिष्टात्+आशयः+ इति संक्षेपः॥ 

	धर्माधर्माश्रयः+ इति। आत्मेति+अनुषज्यते। शरीरस्य तदाश्रयत्वे देहान्तरकृतकर्मणाम्+ देहान्तरे भोगानुपपत्तेः। विशेषगुणयोगतः+ इति। योग्य-विशेषगुणस्य ज्ञान-सुखादेः सम्बन्धेन+आत्मनः प्रत्यक्षत्वम्+ सम्भवति, न तु+अन्यथा; अहम्+ जाने, अहङ्करोमि+इत्यादि-प्रतीतेः॥ 49 ॥
 
	चैतन्यम्+ ज्ञानवत्त्वम्+ कर्त्तृत्वम्+इति यावत्। नित्यस्य+इति। तथा च स्मृत्यादिसमवायिकारणस्य+अनुभवितुः+मनसः सत्त्वात्+न+अनुपपत्तिः स्मरणादेः+इति भावः। तत्प्रत्यक्षानुपपत्तिः---ज्ञानादिप्रत्यक्षानुपपत्तिः, स्वाश्रयसमवायेन तत्र महत्त्वाभावात्+इति भावः। ननु मनसः+अणुत्वे ज्ञानादीनाम्+ प्रत्यक्षानुपपत्तिः स्यात्। न च मनसः+अणुत्वम्+, मध्यमपरिमाणत्वात्+इति+अतः+ आह---यथा च+इति। अग्रे---मनोवादे। 

	न्यायलीलावतीम्+अनुस्मरन् योगाचाराभिमतम्+ विज्ञानात्मवादम्+ निराकर्त्तुम्+उपक्रमते---ननु+अस्तु+इति। विज्ञानम्+---आलयविज्ञानम्। द्विविधम्+ विज्ञानम्+ प्रवृत्तिविज्ञानम्+आलयविज्ञानम्+ च+इति। तत्र+अयम्+ घटः+ इति+आकारकम्+इन्द्रियादि-जन्यम्+ विज्ञानम्+ प्रवृत्तिविज्ञानम्। अहम्+इति+आकारकम्+आलयविज्ञानम्। तदेव+आत्मा। तथा च+उक्तं---तत् स्यात्+आलयविज्ञानम्+ यत्+ भवेद*+अहम्+आस्पदम्। तत् स्यात् प्रवृत्तिविज्ञानम्+ यन्नीलादिकम्+उल्लिखेत्॥ इति। स्वतःप्रकाशरूपत्वात् स्वपरव्यवहारे स्वातिरिक्तानपेक्षत्वात्। अयम्+ भावः---विज्ञानम्+ चेत्+ विषयप्रकाशकम्, ततः+तत्+अप्रत्यक्षम्+ सन्नार्थम्+ प्रकाशयितुम्+अर्हति। तत्कीर्त्तितम्+ कीर्त्तिना---अप्रत्यक्षोपलम्भस्य न+अर्थदृष्टिः प्रसिध्यतेति। तत्+चेत्+ विज्ञानान्तरेण प्रतीयेत, तदप्रतीतम्+ न+अर्थविषयम्+ ज्ञानम्+अपरोक्षयितुम्+अर्हति। एवम्+ तत्तदिति+अनवस्था। तस्मात्+अनवस्थाभयेन तस्य स्वप्रकाशत्वम्+आस्थेयम्+इति। आकारविशेषः+ इति। विज्ञानवादिनाम्+ नये विज्ञानम्+एव तत्त्वम्, न बाह्यम्, तदसम्भवात्। सः+ हि बाह्यः+अर्थः परमाणुः+तावत्+न भवितुम्+अर्हति, परमाणूनाम्+अतीन्द्रियत्वात्+अप्रत्यक्षप्रसङ्गात्। न+अपि तत्समूहाः, महत्त्वाभावात् तथैव+अप्रत्यक्षापत्तेः। अपि च सह+उपलम्भनियमात्+अपि विषयविज्ञानयोः+अभेदः+ आपतति। यत्+ येन नियतसहोपलम्भनम्+ तत् ततः+ न भिद्यते, यथेकस्मात्+च्चन्द्रमसः+ द्वितीयश्चन्द्रमाः। नियतसहोपलम्भः+च+अर्थः+ विज्ञानेन। तस्मात्+तेन+अपि विज्ञानाभिन्नेन भवितव्यम्। तदुक्तम्----सहोपलम्भनियमात्+अभेदः+ नीलतद्धियः+। भेदः+च भ्रान्तिविज्ञानैः+र्दृश्येते*न्दाविवाद्वये॥ इति। तस्मात् विज्ञानम्+एव+अनादिवासनावैचित्र्यात् स्वप्रत्ययासादितात् कदाचित्+ ज्ञानाकारम्+ जायते, कदाचित्+च सुखाकारम्+इति भावः। न च ज्ञानसुखादीनाम्+ विज्ञानाकारत्वे+अहम्+इति प्रत्ययः स्यात्+न तु+इदम्+इदम्+इति+इति वाच्यम्+, विज्ञानाकारत्वे+अपि भ्रान्त्या बहिः+वत्+अभासात्। तस्य---विज्ञानस्य। भावत्वात्---सत्त्वात्, अर्थक्रियाकारित्वात्+इति यावत्+; यत् सत्, तत् क्षणिकम्+इति व्याप्तेः। तदुक्तम्+ ज्ञानश्रिया---यत् सत् तत् क्षणिकम्+ यथा जलधरः सन्तः+च भावा अमि+इति। तथा हि---स्थिरः+ भावः+ युगपत्सकलकार्यकरण-समर्थः+चेत् युगपत् सर्वम्+ कुर्यात्, समर्थस्य क्षेपायोगात्। क्रमवत् सहकारिलाभात् क्रमेण करोति+इति चेत्, तत्र+इदम्+ वक्तव्यम्। सहकारिणः स्थिरस्य+उपकारम्+ कुर्वन्ति नः+ वा? नोचेत्, न+अपेक्षणीयाः+ते, अकिञ्चित् कुर्वताम्+ तेषाम्+ तादर्थ्यायोगात्। उपकारकत्वपक्षे सः+अयम्+उपकारः+अतिशयात्मा भावात् भिद्यते न वा। आद्ये आगन्तुकस्य+एव तस्य+उपकारस्य क्षणिकस्य कारणत्वम्, न स्थिरस्य भावस्य, उपकारान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वात् कार्यस्य। अथ भावात्+अभिन्नः+अतिशयः+तर्हि प्राचीनः+ भावः+अनतिशयात्मा निवृत्तः+अन्यः+च+अतिशयात्मा कुर्वत्+रूपत्व-पदवाच्यः+ जायते इति सिद्धम्+अर्थक्रियाकारिणः+ भावस्य क्षणिकत्वम्+इति। क्षणिकत्वम्+ द्वितीयक्षणवृत्ति-ध्वंसप्रतियोगित्वम्, एतन्मते वस्तुमात्रस्य+एव क्षणमात्र स्थायित्वात्। ननु क्षणिकः+चेत्+आत्मा, स्मृत्यनुपपत्तिः+तदवस्था+एव, अनुभवितुः+विज्ञानस्य नाशात्, सुषुप्तौ विज्ञानाभावप्रसङ्गः+च, पूर्वविज्ञानस्य क्षणिकत्वेन नाशात्, विज्ञानान्तरस्य+उत्पादकाभावात्+अतः+ आह---पूर्वपूर्वेति। यद्यपि विज्ञानम्+ नश्यति, तथापि तस्मात्+ विनश्यत्+विज्ञानात् तदुत्तरक्षणे विज्ञानानन्तरम्+ समानजातीयम्+उत्पद्यते, पूर्वविज्ञानस्य+उत्तरविज्ञानजनकत्व-स्वाभाव्यात्। तथा च+एतन्मते पूर्वविज्ञानमात्रस्य+एव+उत्तरविज्ञानजनकत्वात् सुषुप्तौ पूर्वविज्ञाननाशे+अपि पूर्वविज्ञानोत्पन्न-विज्ञानान्तरस्य सत्त्वात् स्मरणादेः+न+अनुपपत्तिः+इति भावः। ननु+एवम्+ पूर्वविज्ञानस्य+अनुभवितुः+नाशे तदाश्रित-संस्कारस्य+अपि नाशात् कालान्तरे स्मरणम्+ न स्यात्, अनुभव-संस्कार-स्मृतीनाम्+एकाधिकरणकत्व-नियमात्+अदन्यथा कृतप्रणाशाकृताभ्यागमदोष- प्रसङ्गात्+इति+आशङ्काम्+ परिहरति---मृगमदेति। यथा हि+एकस्मिन् वस्त्रपुटे रक्षिते+अपि मृगमदे सर्वाणि+एव वस्त्राणि मृगमदवासनावासितानि भवन्ति। तत् कस्मात्? मृगमदवासनायाः+तत्र तत्र संक्रान्तत्वात्। तथैव पूर्वपूर्वविज्ञानोत्पन्नाः संस्काराः+ उत्तरोत्तरस्मिन् विज्ञाने संक्रमन्ते इति न स्मृत्यनुपपत्तिः। न च+अन्यानुभूतस्य+अन्येन स्मरणासम्भवः+ इति वाच्यम्। उपादानोपादेयभावरहिते वासनासंक्रमाभावे+अपि+उपादान+उपादेयभावयुक्तस्य तथा दर्शनात्। उक्तम्+ हि---"यस्मिन्+एव हि सन्तानः+ आहिता कर्मवासना। फलम्+ तत्र+एव बध्नाति कार्पासे रक्तता यथे"ति+इति भावः। सर्वविषयकस्य विज्ञानस्य+आत्मत्वम्+अभिप्रेतम्+अनियतैकविषयकस्य वा+इति विकल्प्याद्ये दूषणम्+आह---तस्य+इति। विज्ञानस्य+इति+अर्थः। जगद्विषयकत्वे इति। सर्वविषयकत्वे इति+अर्थः। सर्वविषयकविज्ञानस्य+आत्मत्वे इति यावत्। सर्वज्ञत्व+आपत्तिः+इति। यद्यपि सर्वविषयकज्ञानत्वम्+ न सर्वज्ञत्वम्+, सर्वविषयकज्ञानवत्त्वस्य+एव तत्त्वात्, तथापि सर्वविषयकविज्ञानात्माना स्वस्य सर्वविषयकत्वग्रहणात् सर्वज्ञत्वम्। न च+एषः सर्वज्ञः। तस्मात् सर्वविषयकविज्ञानात्मनः+ आत्मत्वम्+ न युक्तम्+इति भावः। द्वितीये दूषणम्+आह---यत्किञ्चित्+इति। अनियतैकविषयकत्वे इति+अर्थः। विनिगमनाविरहः+ इति। एकतरपक्ष-साधकः-युक्त्यभावः इति+अर्थः। तथा च किंविषयम्+ विज्ञानम्+आत्मा, किम्+विषयम्+ न+इति निर्णयाभावात्+अनियतैकविषयकविज्ञानात्मनः+ न+आत्मत्वसिद्धिः+इति भावः। उभयपक्ष-साधारणम्+ दोषम्+आह---सुषुप्तौ+अपि+इति। सर्वविषयकविज्ञानरूपस्य+अनियतैकविषयकविज्ञानरूपस्य वात्मनः स्वप्रकाशत्व+अभि+उपगमात् सुषुप्तौ+अपि तत्प्रकाशे युक्तः। न हि स्वप्रकाशस्य विज्ञानात्मनः कदाचित् प्रकाशः कदाचित्+च+अप्रकाशः, घटादिवत् परप्रकाश्यत्वापत्तेः। तस्मात् तस्य सदैव प्रकाशमानत्वम्+अभि+उपगमनीयम्। प्रकाशमाने च तस्मिन् तद्विषयस्य+अप्रकाशः+ न+एव युज्यते। न हि प्रकाशसम्बद्धस्य+अप्रकाशः दृश्यते उपपद्यते वा। प्रकाशसम्बद्धस्य+अप्रकाशे कदापि तत्प्रकाशः+ न स्यात्। तस्मात् सुषुप्तौ+अपि विषयप्रकाशः+ दुनिर्वारः+ इति भावः। ननु विज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वात् सुषुप्तौ तत्प्रकाशः स्यात्, अस्वप्रकाशस्य विषयस्य प्रकाशः+तु कथम्+इति चेत्, तत्र+आह---ज्ञानस्य+इति। विज्ञानस्य+आत्मत्व+अभिमतस्य+इति+अर्थः। सविषयत्वात्+इति। तथा च सविषयस्य विज्ञानस्य+आत्मत्वे विषयस्फुरणम्+ न+एव वारणीयम्। न हि विषयस्फुरणम्+ विना सविषयस्य विज्ञानस्य स्फुरणम्+ सम्भवति, सर्वस्य+एव हि ज्ञानस्य प्रत्यात्मम्+ सविषयकत्वेन+एव+अनुभूयमानत्वात्+इति भावः। तदानीम्+ सुषुप्तौ। निराकारा निर्विषया। चित्सन्ततिः विज्ञानसन्ततिः। पूर्वपूर्वक्षणिकविज्ञानात्+उत्तरोत्तरम्+ यत् क्षणिकविज्ञानम्+ जायते, स+एव विज्ञानधारेति चित्सन्ततेः+इति विज्ञानसन्तानः+ इति च बौद्धैः+अभिधीयते। तृतीये दूषणम्+आह---तस्या इति। चित्सन्ततेः+इति+अर्थः। प्रकाशत्वे---ज्ञानत्वे। ज्ञानत्वस्य सविषयकत्व-व्याप्यत्वात्, तथैव प्रत्यात्मम्+अनुभूयमानत्वात्+इति भावः। अन्यथा---निर्विषयस्य+अपि ज्ञानत्वे। ज्ञानत्व+आपत्तिः+इति। घटादीनाम्+ निर्विषयत्वाविशेषात्+इति भावः। ननु+एतन्मते वस्तुमात्रस्य+एव विज्ञानस्वरूपत्वात्+ घटादीनाम्+ विज्ञानस्वरूपत्वम्+इष्टम्+इति+आशङ्क्य समाधत्ते---घटादेः+इति। विज्ञानातिरिक्तत्वेन+इत्यादिः। ननु+इमे घटादयः+ न सन्ति+इति न+इति+उच्यते। अपि तु+अनादिवासनावैचित्र्यात्+ विज्ञानम्+एव बाह्याकारतामापन्नम्+ घटादिबाह्यविषयरूपेण+अनुभूयते, ज्ञानज्ञेययोः सहोपलम्भात्+ वास्तवभेदासम्भवात्। उक्तम्+ हि---"सहोपलम्भनियमात्+अभेदः+ नीलतद्धियः+"इति। तस्मात्+अनुभूयमाना घटादयः+ विज्ञानस्य+एव+आकारविशेषाः स्वीकर्त्तव्याः+ इति+आह---आकारविशेषः+ इति। आकारस्य विज्ञानातिरिक्तत्वम्+अनतिरिक्तत्वम्+ वा+इति विकल्प्याद्ये दूषणम्+आह---तर्हि+इति। समायातम्---सिद्धम्। विज्ञानातिरिक्ताकारस्वीकारे इति+अर्थः। द्वितीये दूषणम्+आह---समूहालम्बनः+ इति। अयम्+ नीलः, अयम्+ पीतः+ इति नीलपीतोभयविषयके एकस्मिन् ज्ञाने इति+अर्थः। नानाप्रकारतानिरूपितम्+ नानामुख्यविशेष्यताशालि ज्ञानम्+ समूहालम्बनम्। विशेषणद्वयदानात् `धवखदिरौ द्वौ' `खड्गी चैत्रः कुण्डली'+इति ज्ञानयोः समूहालम्बनत्वम्+ निराकृतम्। संशये तु नानाप्रकारतानिरूपित+एकविशेष्यतायाः सत्त्वात्+न समूहालम्बनत्वम्। स्यात्+इति। यथा हि नीलाकारः+ विज्ञानात्+अभिन्नः, एवम्+ पीताकारः+अपि। तथा च नीलाकारात्मकविषयज्ञान+अभिन्नस्य पीताकारस्य नीलाभिन्नत्वम्, तदभिन्नाभिन्नस्य तदभिन्नत्वनियमात्। तेन नील-पीतयोः+अभेदः+ इति भावः। उपलक्षणम्+ च+एतत्, विरुद्धविषयकत्वेन विरुद्धधर्माध्यासात्+ ज्ञानस्य+अपि+एकस्य भेदप्रसङ्गः। ननु बाह्यस्य+एवम्+विध-विरुद्ध धर्मसंसर्गात्+ भयम्+, विरुद्धधर्माध्यासे+अपि+अभेदे+अर्थक्रियाचेतनप्रवृत्त्यादीनाम्+ सङ्करप्रसङ्गात् विवेचनानुपपत्तिप्रसङ्गात्+च। न तु विज्ञानस्य+इति चेत्। न। विरुद्धधर्माध्यासे+अपि ज्ञानस्य+अभेदे प्रतिभासनियमाभावप्रसङ्गात्। अविशेषात् नीलपीताकारः+-विज्ञानस्य+एकत्वात्। ननु नीलाकारः पीताकारः+च+अभिन्नः+ एव, भेदप्रतीतिः+तु नीलपीतधर्मयोः+नीलत्वपीतत्वयोः+भेदात्। न च तयोः+अपि नीलत्वपीतत्वयोः+विज्ञानस्वरूपत्वात्+भेदः+ इति वाच्यम्। नीलत्वादेः+अपोहरूपस्य+अपारमार्थिकस्य पारमार्थिकविज्ञानाभेदासम्भवात्+इति+अभिप्रायवान् शङ्कते---अपोहरूपः+ इति। अनीलव्यावृत्तिरूपः+ इति+अर्थः। बौद्धैः+हि नित्यानेकसमवेतरूपा जातिः+न+अङ्गीक्रियते। अपि तु नीलप्रतीतावनीलव्यावृत्तिदर्शनात्+अतद्व्यावृत्तिरूपा सा स्वीक्रियते। एवञ्च+अनीलव्यावृत्तिः+हि नीलत्वम्+अपीतव्यावृत्तिः+च पीतत्वम्+इति फलितम्। तथा च नीलपीताभिन्ने विज्ञाने नीलत्व-पीतत्वयोः+विरुद्धधर्मयोः सत्त्वात् तयोः+अभेदप्रतीतिः+इति भावः। इतरथा विरुद्धनीलत्वादीनाम्+एकत्र समावेशे। यत् पूर्वम्+उक्तम्+---पूर्वपूर्वविज्ञानसंस्काराः+ उत्तरोत्तरविज्ञाने समुत्पद्यन्तः+ इति, तमेव वासनासंक्रमम्+ मुख्यतया दूषयति---न वा+इति। अन्यानुभवस्य+अन्यत्र स्मरणजननासम्भवात्, अनुभवस्मरणयोः सामानाधिकरण्येन+एव कार्यकारणभावात्+इति भावः। वैयधिकरण्ये कार्यकारणभावाङ्गीकारे दोषम्+आह---मातृपुत्रयोः+इति। पूर्वालयविज्ञानस्य+उत्तरालयविज्ञानहेतुत्वात्+ यथा पूर्वालयविज्ञाननिष्ठः संस्कारः+ उत्तरालयविज्ञाने संक्रामति। तथा मातृविज्ञानस्य पुत्रविज्ञानहेतुत्वात्+मातृविज्ञाननिष्ठसंस्कारस्य पुत्रविज्ञाने संक्रमः स्यात्। न च+इयम्+इष्टापत्तिः, मात्रानुभूतस्य गर्भस्थेन तनयेन स्मरणप्रसङ्गात्+इति भावः। ननु यत्र+उपादान+उपादेयभावः+तत्र+उपादाननिष्ठसंस्कारस्य+उपादेये संक्रमः, न+अन्यत्र। मातृविज्ञानम्+ तु पुत्रविज्ञानस्य न+उपादानम्+, कार्याव्यवहितपूर्ववृत्ति-कार्यसजातीयस्य+एव+उपादानत्वात्+ मातृविज्ञानस्य मातृत्वपुत्रत्वरूपविरुद्धधर्माश्रयत्वेन पुत्रसजातीयत्वाभावात्। तत् कथम्+ मातृविज्ञाननिष्ठसंस्कारस्य पुत्रविज्ञाने संक्रमः? कथम्+ वा मात्रानुभूतस्य पुत्रेण स्मरणम्+इति+आशङ्क्य निरस्यति---न च+इति। नियामकः+ इति। वासनासंक्रमप्रयोजकः+ इति+अर्थः। ननु सम्भवति वासनासंक्रमे उपादान+उपादेयभावः+तन्नियामकः+ भवेत्। न च+एषः सम्भवति, स्मृतिहेतुभूतायाः+तस्याः+ गुणत्वात्, गुणस्य च निष्क्रियत्वेन संक्रमायोगात्+इति+आशयेन परिहरति---वासनाया इति। संक्रमासम्भवात्+इति। गुणभूताया वासनाया निष्क्रियत्वात्, गुणिनम्+ विहाय गुणभूतायाः+तस्याः सञ्चारासम्भवात्+इति भावः। गूढाशयमाविष्कुर्वन् वासनासंक्रमम्+उपपादयति---उत्तरस्मिन्+इति। तदुत्पादकेति। वासनोत्पादकेति+अर्थः। न हि+उत्पादकम्+ विना कस्यचित्+उत्पत्तिः। न च पूर्वविज्ञानम्+एव तदुत्पादकम्, तस्य नष्टत्वात्, उत्तरविज्ञानस्य च सहभुवः सव्येतरविषाणयोः+इव हेतुत्वायोगात्। न+अपि पूर्वविज्ञानसंस्कारः, तस्य+अपि पूर्वविज्ञानेन सह नाशात्, अन्यस्य च+अभावात्+इति भवः। ननीत्तरविज्ञानोत्पत्तिकाले पूर्वविज्ञानस्य नाशे+अपि तस्य+एव तत्कारणत्वम्+ युक्तम्, तस्य तदव्यवहितपूर्ववर्त्तित्वात्, अव्यवहितपूर्ववर्तिनः+ एव कारणत्वात्। न च क्षणिकस्य विज्ञानस्य कार्यकालवृत्तित्वात्+न कारणत्वम्+इति वाच्यम्, अकार्यकालवृत्तीनाम्+अपि कारणत्वदर्शनादित्याशयम्+आविष्कुर्वन् परिहरति---चिताम्+एव+इति। विज्ञानानाम्+एवेति+अर्थः। संस्कारानन्त्य+इति। अयम्+ भावः---न हि+अनुभवोत्तरम्+एव स्मरणम्, बहूनाम्+ दिन-मास-वर्षाणाम्+ व्यवधाने+अपि स्मरणदर्शनात्। यदा दिनमासादिव्यवधानेन स्मरणम्, तदानुभवात्+च स्मृतेः प्रतिक्षणम्+ क्षणिकात्पूर्वपूर्वविज्ञानात् तदनन्तरानन्तरक्षणेषु संस्कारोत्पत्तिः कल्पनीयेति संस्कारानन्त्यम्, विज्ञानानाम्+अनन्त्यात् क्षणिकत्वात्+च+इति भावः। ननु प्रतिविज्ञानम्+ संस्कारजनकत्वाभ्युपगमे संस्कारानन्त्य-कल्पनागौरवे+अपि यादृशविज्ञानव्यक्तौ स्मरणम्+अनुभवसिद्धम्+ तत्-स्मरणानुकूलाः+ काचित्+शक्तिः तत्पूर्वविज्ञानव्यक्तौ+एव स्वीकरणीयाः+, तेन न संस्कारानन्त्यप्रसङ्गः+ इति+आह---क्षणिकविज्ञानेषु+इति। अतिशयः शक्तिः। मानाभावात्+इति। स्मरणानुकूला सा शक्तिः स्मरणपूर्वविज्ञानेषु+एव जायते, न+अन्यविज्ञानेषु+इत्यत्र नियामकाभावात्+इति+अर्थः। निरपेक्षात् पूर्वविज्ञानात् स्मरणानुकूला शक्तिः+जायते चेत्, सर्वत्र जायेत, नोचेत्+न जायेत, न तु क्वचित्+*जायेत, निरपेक्षकारणसत्तायाः सर्वत्र+अविशेषात्+इति भावः। कल्पनागौरवात्+इति। बौद्धमते सन्मात्रस्य क्षणिकतया विज्ञानभेदकल्पने स्मरणव्यक्तिभेदेन शक्तिभेदकल्पने तत्प्रागभावध्वंसादिकल्पने च गौरवात्+इति+अर्थः। ननु क्षणिकविज्ञानस्य+आत्मत्व+अभावे+अपि क्षणिकशरीरस्य+एव+आत्मत्वम्+ स्यात्+इति चेत्+तत्र+आह---एतेन+इति। वक्ष्यमाणदोषेण+इति+अर्थः। चैतन्यम्+ ज्ञानवत्त्वम्+आत्मत्वम्+इति यावत्। गौरवात्+इति। सः+ एव+अयम्+इति-प्रत्यभिज्ञानात्+ देहस्थिरत्व-निश्चये+अपि प्रतिक्षणम्+ तद्भेदकल्पने स्मरणजनकानन्तशक्तिः+-तत्प्रागभावः+-ध्वंसकल्पने च गौरवात्+इति+अर्थः। ननु यदा यदा स्मरणम्+, तदैव तत्+शरीरेषु+एक+एव शक्तिः कल्पनीया, न+अतः+अनन्तरशक्तिकल्पनागौरवम्+इति चेत्, तत्र+आह---अतिशयः+ इति। मानाभावात्---प्रमाणाभावात्। ननु न प्रमाणाभावः, क्षेत्रस्थबीजात्+अङ्कुरकार्यान्यथ+अनुपपत्तेः+एव प्रमाणत्वात्, अन्यथा कुसूलस्थबीजात्+अपि+अंकुरोत्पत्तिप्रसङ्गात्, न च+एवम्। अतः+अङ्कुरत्वावच्छिन्नम्+ प्रति फलोपधायके क्षेत्रस्थबीजे एव कारणतावच्छेदकः कः+चित्+अतिशयः कुर्वत्+रूपत्वपदवेदनीयः स्वीकर्त्तव्यः। एवञ्च क्षणिकविज्ञाने क्षणिकशरीरे वा कुर्वत्+रूपत्वेन+एव वासनोत्पादकत्वम्+ वाच्यम्+इति चेत्, तत्र+आह---बीजादौ+अपि+इति। समवधानम्+----सम्बन्धः। उपपत्तेः---क्षेत्रस्थबीजात्+अङ्कुरोत्पत्तिः+न कुसूलस्थबीजात्+इति नियमोपपत्तेः। कुर्वत्+रूपत्वाकल्पनात्+इति। कुसूलस्थबीजादिषु धरणीसलिलसंयोगादिरूप-सहकार्यभावात्+एव+अंकुराभावोपपत्तेः कुर्वत्+रूपत्वम्+ तत्+रूपेण जनकत्वम्+च न कल्पनीयम्, प्रमाणाभावात्+इति भावः॥ 

	वेदन्ती शङ्कते---अस्तु तर्हि+इति। क्षणिकविज्ञाने---क्षणिकविज्ञानस्य+आत्मत्वे। नित्यविज्ञानम्+ त्रिकालाबाध्यस्वप्रकाशचैतन्यम्। न च विज्ञानस्य नित्यत्वे ज्ञानरूपत्वे च मानाभावः, श्रुतेः+तत्र प्रमाणत्वात्+इति+आह---अविनाशि+इति। तत्र प्रथमश्रुत्या विज्ञानस्य नित्यत्वम्+, द्वितीयश्रुत्या नित्यत्वम्+ ज्ञानरूपत्वम्+च दर्शितम्। तस्य---नित्यविज्ञानस्य। दर्शितत्वात्+इति। "तस्य जगत्+विषयकत्व" इत्यादि-ग्रन्थेन दर्शितत्वात्+इति+अर्थः। तथा च सर्वविषयक-नित्यविज्ञानस्य+आत्मत्वे सर्वज्ञत्व+आपत्तिः, यत्+किञ्चित्+विषयक-नित्यविज्ञानस्य+आत्मत्वे विनिगमनाविरहः, तस्मात् सविषयकविज्ञानस्य+आत्मत्वम्+ न+एव युक्तम्+इति भावः। ननु निर्विषयम्+ नित्यविज्ञानमेव+आत्मा+इति चेत्, तत्र+आह---निर्विषयस्य+इति। 
मानाभावात्+इति। अनुभूयते हि ज्ञानम्+ सविषयकम्+ यत्+ यत्+ ज्ञानम्+ तत् सर्वम्+ सविषयकम्+इति। न हि निर्विषयस्य ज्ञानस्य क्वचित्+अनुभवः+अस्ति, येन निर्विषयम्+अपि ज्ञानम्+ स्यात्। तथा च ज्ञानत्वस्य सविषयत्वव्याप्यत्वात्+ व्यापकम्+ सविषयत्वम्+ निर्विषयक-नित्यज्ञानात्+ व्यावर्त्तमानम्+ तस्य ज्ञानत्वम्+अपि व्यावर्त्तयति+इति न निर्विषयक-नित्यविज्ञानस्य+आत्मत्वसिद्धिः+इति भावः। ननु सर्वविषयकविज्ञानम्+ यत्+किञ्चित्+विषयकम्+ वा विज्ञानम्+आत्मा+इति न ब्रूमः, किन्तु सविषयकविज्ञानम्+आत्मा+इति ब्रूमः, अतः+ न+उक्तदोषावकाशः+ इति चेत्+तत्र+आह---सविषयकत्वस्य+अपि+इति। अननुभवात्+इति। सविषयकस्य नित्यविज्ञानस्य+आत्मत्वे सविषयकत्वेन तत्+अनुभवः स्यात्, घटस्य ज्ञानम्+इत्यादि+अनुभववत्। नच तथा। न हि+आत्मा घटादिविषयकः+अपि तु घटादिविषयकज्ञानवान्+इति+एव+अनुभवात्+इति भावः। अतः---सविषयक-नित्यविज्ञानस्य+आत्मत्वासम्भवात्। ननु+एवम्+ जीवस्य विज्ञानादिभिन्नत्वे सत्यादिश्रुतिविरोधः, तत्रात्मनः+ विज्ञानरूपत्वाभिधानात्+इति चेत्, तत्र+आह---सत्यम्+ ज्ञानम्+इति। ब्रह्मपरम्+ ब्रह्मपदसामानाधिकरण्यात् तात्पर्येण ब्रह्मस्वरूपप्रतिपादकम्। तथा च+इयम्+ ब्रह्मपरा श्रुतिः+ब्रह्मणः+ ज्ञानरूपत्वम्+ प्रतिपादयन्ति+अपि जीवस्य ज्ञानरूपत्वम्+ न प्रतिपादयति, तत्र तत्तात्पर्याभावात्। तस्मात्+न श्रुतिविरोधः+इति भावः। ननु जीव-ब्रह्मणः+ऐक्या*ज जीवस्य ज्ञानस्वरूपत्वम्+इति+अतः+ जीव-ब्रह्मणः+भेदम्+ साधयति---ज्ञानाज्ञानेति। सुखित्वात्+इत्यादिना दुःखित्वपरिग्रहः। कस्यचित् जीवस्य ज्ञानम्+  कस्यचित्+च+अज्ञानम्+ कस्यचित् सुखम्+ कस्यचित्+च दुःखम्+इति भावः। भेदसिद्धौ+इति। यत्+ युगपत्+विरुद्धधर्माध्यस्तम्+, *तन्नानेति नियमात्+ ज्ञानाज्ञानादीनाम्+ विरुद्धधर्माणाम्+एकत्र समवायात्+इति भावः। सुतराम्+इति। एकस्य+ईश्वरस्य+अनेकजीवाभेदासम्भवात्, एकत्वानेकत्वयोः+एकत्र विरोधात्+इति भावः। ईश्वरभेदः---ईश्वरजीवात्मनः+भेदः। अन्यथा---ईश्वरस्य जीवात्मकत्वे। बन्धमोक्षेति। कश्चित् संसारी बद्धः कश्चित्+मुक्तः+ इति व्यवस्थानुपपत्तिः स्यात्, बद्धमुक्तात्मनः+एकेश्वराभेदेन+ऐक्यात्+इति भावः। ननु+एवम्+ सति जीव-ब्रह्मणः+अभेदबोधकानाम्+ तत्+त्वम्+असि+आदिवाक्यानाम्+ काम्+ गतिः+इति चेत्, तत्र+आह---यः+अपि+इति। तदभेदेन तदीयत्वम्+इति। तत्सम्बन्धित्वेन तदभेदम्+इति+अर्थः। न+इदम्+ वाक्यम्+ जीवेश्वरयोः+अभेदपरम्+, तयोः+भेदस्य बलवत्तर-प्रत्यक्षादि-प्रमाणसिद्धत्वात्, सति च भेदे वास्तवाभेदासम्भवात्। तथा च मम+आत्मा भद्रसेन इतिवत्+ईश्वरानुरक्तिप्रतिपादकत्वेन+औपचारिकः+अयम्+अभेदः, न वास्तवः+ इति मन्तव्यम्। अभेदभावनयैव---अभेदोपासनयैव। उपासना च चेतसः समानाकारप्रत्ययप्रवाहः, ध्यानम्+इति यावत्। अतः+ एव---अभेदवाक्यानाम्+ईश्वरानुरक्तिप्रतिपादकत्वात्+एव। आत्मानः+ जीवाः। समर्पिताः---ईश्वरोपासनायाम्+ नियुक्ताः। मुक्तावभेदम्+ मन्यमानानाम्+ भेदाभेदवादीनाम्+ भट्टभास्करादीनाम्+ मतम्+ निराकरोति---मोक्षदशायाम्+इति। अभेदः+ जायते+ इति। अभेदविरोधिनः+ भेदस्य+अविद्योपादेयस्य+अज्ञाननिवृत्तौ निवृत्तिः। ततः+च जीवब्रह्मणः+अभेदोपासनया+अभेदोत्पत्तिः। तथा च सिद्धम्+ जीवस्य ब्रह्माभेदात्+ ब्रह्मरूपत्वम्+ ज्ञानरूपत्वम्+च+इति भावः। ननु+एवम्+ स्यात्+, यदि+अभेदविरोधिनः+ भेदस्य नाशः स्यात्। सः+ एव तु न+उपपद्यते, तस्य नित्यत्वात्+इति+आह---भेदस्य+इति। ननु भेदस्य नित्यत्वम्+अयुक्तम्, अविद्यापरतन्त्रस्य+अनुयोगिप्रतियोगिपरतन्त्रस्य वा तस्य तन्निवृत्तौ निवृत्त्यौचित्यात्+इति+आह---भेदनाशे+अपि+इति। भेदसत्त्वे व्यक्तिद्वयसत्त्वम्+ निर्विवादम्+इति+अपिना सूचितम्। व्यक्तिद्वयम्+इति। जीवब्रह्मरूपव्यक्तिद्वयम्+इति+अर्थः। यथापेक्षाबुद्धिनाशात्+ द्वित्वे विनष्टे व्यक्तिद्वयम्+ तिष्ठति, तद्वत्+ जीवब्रह्मरूपव्यक्तिद्वयम्+इति+अर्थः। यथापेक्षाबुद्धिनाशात्+ द्वित्वे विनष्टे व्यक्तिद्वयम्+ तिष्ठति, तद्वत्+ जीवब्रह्मणः+भेदनाशे+अपि तत्+द्वयम्+ तिष्ठत्+एव। तथा च+अन्योन्याभावरूपस्य पृथक्त्वरूपस्य वा भेदस्य नाशे+अपि द्वित्वविशिष्टवस्तुस्वरूपस्य भेदस्य सत्त्वात्+ जीवब्रह्मणोः+न+अभेदः+ इति गूढाशयः। ननु द्वित्वसत्त्वे द्वयम्+ स्यात्। तदेव तु तदानीम्+ न तिष्ठति, अपेक्षाबुद्धेः+नाशेन नाशात्। तथा च+अपेक्षाबुद्धेः+नाशात्+ द्वित्वे नष्टे द्वित्वविशिष्टद्वयस्थितिः+न सम्भवति+इति जीवब्रह्मणोः+न भेदसिद्धिः+इति पूर्वपक्षाशयम्+उद्घाट्य परिहरति---न च द्वित्वम्+अपि+इति। अपिना भेदसमुच्चयः स्वाशयम्+उद्घाट्य परिहाररहस्यम्+आह---तवेति। वेदान्तिनः+ इति+अर्थः। सत्यत्वाभावे+अपि+इति। ब्रह्मणः+ निर्धर्मकत्वात् सत्यत्वस्य च धर्मत्वात्+ ब्रह्मणि सत्यत्वाभावः+ इति भावः। सत्यस्वरूपम्+इति। "सत्यम्+ ज्ञानमनन्तम्+ ब्रह्मा+"ति श्रुतौ ब्रह्मणः सत्यस्वरूपत्व+अभिधानात्+इति भावः। तत्+---ब्रह्म। ननु सत्यत्वाभावे+अपि सत्यम्+ चेत् द्वित्वाभावे+अपि द्वयम्+ स्यात्। न च ब्रह्मणि सत्यत्वाभावः, तत्र सत्यत्वसत्त्वात्, तस्य च मिथ्यात्व+अभावरूपत्वात्, अभावस्य च+अधिकरणान्+अतिरिक्तत्वात्। तथा च मिथ्यात्वाभावरूपस्य सत्यत्वस्य सत्यस्वरूपत्वात् सत्यस्वरूपस्य च सत्यत्वधर्मानपेक्षत्वात् तस्य सत्यस्वरूपत्वम्+ न+अनुपपन्नम्। द्वित्वम्+ तु नैवम्+, तस्य गुणत्वेन धर्मत्वात्, द्वयस्य च  द्वित्वसापेक्षत्वात्। तत् कथम्+ द्वित्वनाशे तत्+अधीनस्थितिकस्य द्वयस्य+अवस्थानम्+इति+आशङ्कते---मिथ्यात्वाभावः+ इति। तत्र ब्रह्मणि। सिद्धान्ती समाधत्ते---एकत्वाभावः+ इति। तथा च द्वित्वाभावस्य द्वयस्थितिविरोधित्वे+अपि+एकत्वाभावरूपस्य द्वयस्वरूपस्य द्वित्वस्य व्यक्तिद्वयाविरोधात्+ द्वित्वसंख्याभावे+अपि व्यक्तिद्वयसत्त्वे बाधकाभावः+ इति भावः। ननु+एकत्वाधिकरणे व्यक्तिद्वये कथम्+ तदभावरूपम्+ द्वित्वम्+अतः+ आह---प्रत्येकम्+इति। एकम्+ खलु+एकत्वाधिकरणम्+ न+उभयम्। तथा च+एकत्वानधिकरणे उभये एकत्वाभावरूप-द्वित्वसत्त्वे बाधकाभावः+ इति भावः। तदानीम्+ मोक्षे। वेदः---ब्रह्म वेदः+ ब्रह्मा+एव भवति+इत्यादिरूपः। साम्यम्+---ब्रह्मसाम्यम्। साम्यबोधतात्पर्येण+अभेदार्थकवाक्यप्रयोगस्य+उदाहरणम्+आह---सम्पदाधिक्यः+ इति। इतिवत्+इति। यथा राजपुरोहितयोः सति+अपि भेदे साम्यात्+अभेदव्यवहारः+ अयम्+ राजा+इति। तथा जीवब्रह्मणोः+भेदे+अपि साम्यात्+अभेदव्यवहारः+ अयम्+आत्मा ब्रह्मेति+इति भावः। अतः+ एव---ब्रह्म वेदः+ ब्रह्मा+एव भवति+इति श्रुतेः साम्यप्रतिपादकत्वात्+एव। निरञ्जनः--- निः+दुखः। परमम्---अपरावृत्तिरूपम्। ईश्वरस्य ज्ञानस्वरूपत्वे बाधकम्+आह---ईश्वरः+अपि+इति। ज्ञानाद्याश्रयः+ इति। विज्ञानम्+अस्मिन्+अस्ति+इति+अधिकरणार्थकः+-ल्युट्-प्रत्ययनिष्पन्नेन विज्ञानपदेन विज्ञानाश्रयत्वबोधनात्+इति भावः। ननु विज्ञानपदस्य भावार्थकत्वम्+ कथम्+ न+इति चेत्, तत्र+आह---यः सर्वज्ञः+ इति। तथा च सर्वज्ञश्रुतिः+ईश्वरस्य ज्ञानवत्ताम्+आह, विज्ञानश्रुतिः+तु विज्ञानरूपताम्+इति परस्पर-विरोधः, अतः सर्वज्ञश्रुत्यनुरोधात्+ विज्ञानश्रुतेः+तथैव+अर्थकल्पनात्+ न+अनयोः+विरोधः+ इति भावः। इत्यादि+इति। आदिना "यस्य ज्ञानमयम्+ तपः+" इत्यादिश्रुतेः परिग्रहः। ननु+एवमानन्दश्रुतिविरोधः+ इति चेत्, तत्र+आह---आनन्दम्+इति। आनन्दश्रुतिः+ईश्वरस्य+आनन्दवत्ताम्+आह-, न+आनन्दरूपताम्, आनन्दम्+इति नपुंसकत्व-श्रवणात्+इति भावः। ननु+आनन्दशब्दस्य+आनन्दवत्+इति+अर्थः+ न युक्तः, आनन्दवाचकात् तस्मात्+आनन्दमात्रस्य+एव बोधनात्+इति+अतः+ आह---मत्वर्थीयः+ इति। तदस्य+अस्ति+इति+अर्थे *मतुबादीनाम्+इव "अर्श आदिभ्यः+अच्+इ"ति सूत्रेण+अ प्रत्ययविधानात् तदन्तस्य+आनन्दशब्दस्य+आनन्दवत्+इति+अर्थः+ लभ्यते इति भावः। अन्यथा आनन्दशब्दात्+अच्+प्रत्ययानङ्गीकारे। पुंलिङ्गत्वापत्तेः+इति। "स्यात्+आनन्द*थुरानन्दः+" इति कोशेन तस्य नित्यपुंलिङ्गत्वावधारणात्+इति भावः। ननु+आनन्दम्+इति+अस्य+आनन्दवत्+इति+अर्थः+अपि न युक्तः+तव मते ईश्वरे आनन्दाभावात्, आनन्दस्य पुण्यफलत्वात्, तस्य च पुण्यस्य तत्र+अभावात्+अतः+ आह----आनन्दः+अपि+इति। उपचर्यते+ इति। लक्षणया प्रयुज्यते इति+अर्थः। तथा च+अयम्+आनन्दशब्दः+ लक्षणया दुःखाभाव-बोधकः+ न तु+आनन्दबोधकः, पुण्यफलस्य+आनन्दस्य तत्र+अभावात्+इति भावः। 

	ननु+आनन्दशब्दस्य दुःखाभावौ+अति लक्षणा न+एव युक्ता, तत्र शक्यसम्बन्धाभावात्, प्रयोगाभावात्+च+इति+अतः+ आह---भाराद्यपगमः+ इति। वहनीयभारादिनिवृत्तौ+इति+अर्थः। आदिना तत्+जन्य-दुःखपरिग्रहः। द्विसहस्रप*लम्+ भारः, "तुला स्त्रियाम्+ प*लशतम्+ भारः स्यात्+ विंशतिः+तुला+इ"ति कोशात्। सम्भवति मुख्येर्थे लक्षणाश्रयणमन्याय्यम्+इति चेत्, तत्र+आह---अस्तु वा+इति। नित्यज्ञानादिवत्+नित्यसुखम्+अपि+अस्तु+इति+अर्थः। आनन्दः---आनन्दस्वरूपः। तत्र प्रमाणम्+आह---असुखम्+इति। असुखम्+इत्यत्र नञा* तत्पुरुषसमासेन ब्रह्मणि सुखभेदबोधनात्+इति भावः। वेदान्ती शङ्कते---न विद्यते+ इति। नैयायिकः समाधत्ते---न+इति। क्लिष्टकल्पनापत्तेः+इति। बहुव्रीहेः+अन्यपदार्थ-प्रधानतया तत्रा+अन्यपदार्थलाभार्थम्+ नञो* लक्षणा स्यात्, मुख्यार्थसम्भवे तस्या अन्याय्यत्वात्। तत्पुरुषे तु न+अयम्+ दोषः+ इति भावः। अत्र हेतुम्+आह---प्रकरणविरोधात्+इति। नञ्-तत्पुरुष-निष्पन्न-पदपरम्परा-पठितत्वम्+एव प्रकरणम्+, तद्विरोधात्+इति+अर्थः। बृहदारण्यके+अस्थूलादिवाक्ये सर्वत्र नञ्+तत्पुरुषदर्शनेन तत्सन्निधौ+एकस्य+असुखम्+इति+अस्य बहुव्रीहिनिष्पन्नत्वे प्रकरणविरोधात्+इति भावः। ननु+असुखम्+इति+अस्य सुखभेदार्थकत्वे वाक्यविरोधः स्यात्, तस्य च प्रकरणविरोधापेक्षया बलवत्त्वात्+अतः+तत्र बहुव्रीहिग्रहणम्+ न्याय्यमिति+अतः+ लक्षणायाम्+ बाधकान्तरम्+आह---आनन्दम्+इति। विरोधात्+इति। मत्वर्थीय+अच्+प्रत्ययनिष्पन्नेन+आनन्दशब्देन+आनन्दवत्+इति+अर्थः+ लभ्यते, असुखम्+इति+अस्य बहुव्रीहिसमासाश्रयणे तु+आनन्दाभावः+ इति द्वयोः+वाक्ययोः+विरोधः स्यात्। तत्पुरुषसमासाश्रयणे तु ब्रह्मणि सुखभेदबोधात्, सुखभेदौ+अति सुखसत्त्वे बाधकाभावात्+न विरोधः+ इति भावः। ननु+अस्ति+एव विरोधः, भूमैव सुखम्+इत्यादि-श्रुतौ तस्य सुखस्वरूपत्वाभिधानात्, सुखस्वरूपस्य सुखभेदायोगात्+इति+अतः+ आह---आनन्दम्+इति। तथा च श्रुतिविरोधात् प्रत्यक्षविरोधात्+च स्वरूपश्रुतेः+अन्यार्थपरत्वम्+ युक्तम्+इति भावः। 

	सांख्यमतम्+ दूषयितुम्+उपन्यस्यति---एतेन+इति। पूर्वोक्तयुक्त्या+आत्मनः+ ज्ञानवत्त्वसाधनेन वक्ष्यमाणयुक्त्या च+इति+अर्थः। प्रकृतिः मूलप्रकृतिः। सा च सत्त्वरजः+तमसाम्+ साम्यावस्था। उक्तम्+ च सांख्यकारिकायाम्---"मूलप्रकृतिः+अविकृतिः+महदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्तः+" इति। कर्त्रीति। कर्त्तृत्वम्+ च+अत्र कर्त्तृभूतान्तःकरणप्रकृतित्वम्। कार्यानुकूलकृतिमत्त्वलक्षणकर्त्तृत्वस्य तन्मते+अन्तःकरणधर्मत्वात्+इति ध्येयम्। पुष्कर*पलाशः पद्मपत्रम्। निर्लेपः+ इति। लेपः संयोगविशेषः। अनुयोगितासम्बन्धेन सम्बन्धाभाववत्त्वम्+ निर्लिप्तत्वम्। यथा पद्मपत्रम्+ सलिल-संश्लिष्टम्+ न भवति, तथा पुरुषः कर्त्तृत्वादिसंश्लिष्टः+ न भवति+इति भावः। किम्+अत्र मानम्+इति चेत्? पुरुषः कर्त्तृत्वाभाववान् अकारणत्वात्+इति+अनुमानम्+ मानम्। अकारणत्वम्+असिद्धम्+इति चेत्, तत्र+आह---कार्यकारणयोः+इति। एतन्मते+ इत्यादिः। अभेदात् तादात्म्यात्। तथा च योगभाष्यम्+---सः+ च संस्थानविशेषः+ भूतसूक्ष्माणाम्+ साधारणः+ धर्मः+ आत्मभूतः फलेन व्यक्तेनानुमितः+ इति। तन्नाशः---पुरुषनाशः। उपलक्षणम्+ च+एतत्, पुरुषस्य जगत्कारणत्वे जगतः+अपि नाशः+ न स्यात्, नित्यपुरुषाभेदात्+इति। न स्यात्---मा भवतु। तस्य---पुरुषस्य। ननु+एवम्+ पुरुषकल्पना न+एव युक्ता निष्प्रयोजनत्वात्+इति+अतः+ आह---बुद्धिगता+इति। चैतन्याभिमानः+चेतनः+अहम्+ करोमि+इति भ्रमः। अन्यथानुपपत्त्या चेतनपुरुषम्+ विना+अनुपपत्तेः। तत्कल्पनम्----चेतनपुरुषकल्पना। 
अयम्+भावः---जडरूपायाः प्रकृतेः परिणामत्वेन बुद्धेः+जडत्वे+अपि इच्छादिवत् चैतन्यम्+अपि तत्र प्रतीयते, चेतनः+अहम्+ करोमि+इति सामानाधिकरण्यात्। तत्+च तस्या न स्वाभाविकम्+, जडत्वात्, जडत्वस्य चैतन्यविरोधित्वात्, अतः कुसुमोपरागकृतम्+ स्फटिकलौहित्यम्+इव चेतनोपरागकृतम्+ तत् स्वीकर्त्तव्यम्+इति चेतनपुरुषसिद्धिः+इति। परिणामः---अवस्थितस्य धर्मिणः पूर्वधर्मनिवृत्तौ धर्मान्तरोत्पत्तिः। ननु+एवम्+ पुरुषस्य कर्त्तृत्वाभावे निर्लिप्तत्वे च बन्धमोक्षौ न स्याताम्+अतः+ आह---तत्सत्त्वेति। बुद्धिसत्त्वाभ्याम्+इति+अर्थः। अयम्+भावः---असङ्गस्य+अपरिणामिनः पुरुषस्य साक्षात्+ विषयसम्बन्धासम्भवात्+ वृत्तिद्वारकः+तत्सम्बन्धः+ वाच्यः। वृत्तिः+च इन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यः+ व्याप्त्यादिज्ञानजन्यः+ वा बुद्धिपरिणामविशेषः। वृत्तिविषययोः सम्बन्धः+तु+आकाराख्यः स्वरूपसम्बन्धविशेषः। तथा च+उक्तम्+ दृश्यत्वनिरुक्तौ लघुचन्द्रिकायाम्+ "वृत्तिव्याप्यत्वम्+ वृत्तेः+आकाराख्यम्+ विषयत्वम्+इ"ति। तेन रूपरसादीनाम्+ गुणक्रियादीनाम्+ वाकाराभावे+अपि न क्षतिः। विषयाकारपरिणामवत्याञ्च बुद्धौ+आत्मनः प्रतिबिम्बोदयः प्रमा फलम्+इति च+आख्यायते। तथा च वृत्त्या बुद्धिसम्बद्धः+अपि विषयः+ वृत्तिमत्+बुद्धिपुरुषयोः+भेदाग्रहात् पुरुषप्रतिबिम्बद्वारा पुरुषसम्बद्धः पुरुषस्य संसारसम्पादकः, बुद्धिनाशे तु वृत्त्यभावात्+ विषयभा*नाभावेन कैवल्येनावस्थानरूपः+ मोक्षः। अतः+ बुद्धिसत्त्वासत्त्वासत्त्वाधीनौ पुरुषस्य संसारापवर्गौ, न साक्षात्+इति। ननु पुरुषे साक्षात्सम्बन्धः+ एव विषयस्य+अस्तु, किम्+उक्तवृत्तिघटित-परम्परासम्बन्धेन+इति+अतः+ आह---तस्या इति। बुद्धेः+इति+अर्थः। परिणतिः+इति+अग्रेतनेन+अन्वयः। तथा च सुखुदुःखादिषु घटपटादिषु वा विषयेषु बुद्धेः+एव सम्बन्धः, पुरुषसम्बन्धः+तु बुद्धिपुरुषयोः+असंसर्गाग्रहात् पारम्पर्येण, न साक्षात्, असङ्गत्वात् तस्येति भावः। इन्द्रियप्रणालिकया----इन्द्रियाणि+एव प्रणालिका---कुल्याः+ इव बुद्धिसञ्चरणमार्गस्तया। परिणतिः+इति। तथा च तैजसस्य बुद्धिरूपस्यन्तःकरणस्य+इन्द्रियाधिष्ठानद्वारा बहिः+निर्गतस्य घटादिविषयेण संयुक्तस्य यः+अयम्+ *मुषानिषिक्तद्रुतताम्रादिवत्+ विषयाकारसदृशाकारः सः+एव वृत्तिः। तया+एव वृत्त्या बुद्धितादात्म्यापन्नस्य पुरुषस्य घटादिविषयेण ज्ञातृज्ञेयत्वलक्षणः सम्बन्धः। सः+ च वृत्तिमन्तरेण न+एव घटते इति वृत्तिः कल्प्यते। वृत्त्या विषयसम्बन्धे सति पुरुषस्य+अभिमानः+चेतनः+अहम्+ पश्यामि+इति+इति भावः। ज्ञानरूपा---वृत्तिरूपा। तयेति शेषः। ननु पुरुषस्य निर्लिप्तत्वे बुद्धेः+च+अचेतनत्वे तयोः कर्त्तृत्वम्+ न स्यात्, प्रमाणेन कर्त्तव्यम्+अर्थम्+अवगम्य चेतनः+अहम्+ चिकीर्षन् करोमि+इति कृतिचैतन्ययोः सामानाधिकरण्यात्। तस्मात् तदतिरिक्तः कश्चित् कर्त्ता स्वीकर्त्तव्यः+ इति+अतः+ आह---पुरुषः+ इति। भेदाग्रहात्---बुद्धिपुरुषयोः+भेदग्रहात्। तथा च यद्यपि पुरुषः पुष्करपलाशवन्निर्लेपः, यद्यपि च+अचेतना बुद्धिः+तथापि तयोः+अनाद्यविवेकात्+ भोक्तृभोग्ययोग्यतालक्षणे+अनादिसम्बन्धे सति पुरुषः कर्त्तेव बुद्धिः+च चेतना+एव+उपलभ्यते। सम्बन्ध्यन्तर-सम्पर्कादनागता कर्त्तृता चेनता च+अन्यत्र+उपलभ्यमाना गौणी मन्तव्या, न परमार्थतः। तथा च+उक्तम्+---तस्मात् तत्संयोगात्+अचेतनम्+ चेतनावत्+इव लिङ्गम्। गुणकर्त्तृत्वे च तथा कर्त्तेव भवत्युदासीनः॥ इति+इति भावः।

	इदानीम्+ बुद्धितः+ उपलब्धेः+भेद-दर्शनार्थम्+ भेदाग्रहफलम्+ बुद्धेः+अंशत्रयम्+ दर्शयति---मम+इदम्+इति+आदिना। मदंशः+ इति। पुरुषांशः+ इति+अर्थः। तथा च+अनाद्यविवेकात् पुरुषतादात्म्यापन्नाया बुद्धेः+इन्द्रियप्रणालिकया विषयसम्बन्धे सति यः+अयमहमिदम्+ करोमि+इति पुरुषविषयव्यापाराणाम्+अवभासः+तत्र मदंशावभासः+ बुद्धेः+वृत्तिद्वारक-पुरुष सम्बन्धनिबन्धनः+ प्रतिबिम्बरूपस्य+अवभासस्य चित्सम्बद्धायाम्+एव असम्बद्धस्य बिम्ब-प्रतिबिम्बभावायोगात्+चित्+प्रतिबिम्बरूपस्य+अवभासस्य चित्+सम्बद्धायाम्+एव वृत्तौ+अभ्युपगमात्+इति भावः। उपरागः---सम्बन्धः। सः+ च मम+इति षष्ठ्या बोध्यते। ननु पुरुषस्य व्यापकत्वात्+अस्ति+एव बुद्धिसम्बन्धः, किम्+अनेन वृत्तिद्वारकसम्बन्धेन+इति+अतः+ आह---बुद्धेः+इति। तथा च विभुत्वप्रयोजक-सम्बन्धस्य विषयावभासहेतुत्वे सर्वदा सर्वस्य सर्वावभासः स्यात्, तत्सम्बन्धस्य सर्वदा सर्वत्र सत्त्वात्। न च तथा। तस्मात् तद्विलक्षणः कश्चित् सम्बन्धः स्वीकर्त्तव्यः+ इति भावः। प्रतिबिम्बोदयहेतुम्+आह---स्वच्छतया+इति---सत्त्वोद्रेकात्+इति+अर्थः। तत्प्रतिबिम्बात्+इति। विषयाकारवृत्त्या सत्त्व-रजस्तमोगुणात्मिकाया बुद्धेः+तमोभिभवे सति सत्त्वसमुद्रेकात्+ वृत्तिरूपेण परिणतायाम्+ बुद्धौ पुरुषप्रतिबिम्बात्+इति+अर्थः। अतात्त्विकः+ इति। कादाचित्क* इति+अर्थः। तथा च+असङ्गस्य पुरुषस्य बुद्धौ वास्तवसम्बन्धाभावे+अपि पुरुषप्रतिबिम्बात्+ बुद्धेः+चेतनायमानाया यः+अयम्+ पुरुषोपरागः, सः+ एव+अतात्त्विकः सम्बन्धः+ इति भावः। तत्र दृष्टान्तम्+आह---दर्पणस्य+एवेति। यथा दर्पणस्य मुखसम्बन्धः प्रतिबिम्बमात्रम्+, न वास्तवः+तद्वत्+ बुद्धि-पुरुषयोः+अपि+इति+अर्थः। बुद्धेः+विषयसम्बन्धम्+ दर्शयति---इदम्+इति। विषयोपरागः+ इति। इदम्+-शब्दस्य विषयार्थकत्वात्+इति भावः। परिणतिभेदः+ इति। "अयम्+ घटः+" इति+आदि वृत्तिरूपः परिणामविशेषः+ एव विषयेण घटादिना बुद्धेः सम्बन्धः+ इति+अर्थः। तात्त्विकः---अनारोपितः। तत्र दृष्टान्तम्+आह---निःश्वासेति। व्यापारांशः+ इति। पूर्वोक्त-पुरुषोपराग-विषयोपरागाभ्याम्+ कर्त्तव्यः+-घटादेः+अवभासः+तेन कर्त्तव्यम्+इति+अध्यवसायः+ व्यापारांशः+ इति+अर्थः। तेन---मम+इदम्+ कर्त्तव्यम्+इति बुद्धेः+त्रितयाकारकत्वेन अंशत्रयवति+इति। मम+इदम्+ कर्त्तव्यम्+इति बुद्धौ मम+इति+अनेन पुरुषसम्बन्धः, इदम्+इति+अनेन विषयसम्बन्धः, कर्त्तव्यम्+इति+अनेन व्यापारसम्बन्धः+ भासते इति सम्बन्धः+-त्रयवती बुद्धिः+इति भावः। तत्परिणामेण---बुद्धिपरिणामेन बुद्धिधर्मेण वृत्तिरूपेण ज्ञानेन। अतात्त्विकः सम्बन्धः+ इति+अर्थः। तत्र दृष्टान्तम्+आह---दर्पणस्य+इति। यथा बिम्बप्रतिबिम्बयोः+अभेदग्रहात्+ दर्पणधर्माणाम्+ मालिन्यादीनाम्+ मुखे+अतात्त्विकः सम्बन्धः+तद्वत्+इति+अर्थः। अयम्+ भावः---इन्द्रियप्रणालिकया+अर्थसन्निकर्षानन्तरम्+ जायमाना यः+अयम्+ घटः+ इति+आकारा चित्तवृत्तिः+तत् मुख्यम्+ प्रमाणम्। तज्जनकतया इन्द्रिये तु गौणः+ प्रमाणव्यवहारः। तस्याम्+ वृत्तौ प्रतिबिम्बितम्+ यत् चैतन्यम्+, तत्तदर्थोपरक्त-चित्तवृत्तिविषयकः+अहम्+ घटम्+ जानामि+इति+आकारकः+ यः+ बोधः+ इति यावत्, तत् प्रमा+इति+उपलब्धिः+इति+अभिधीयते, न तु बुद्धिः+एव+उपलब्धिः+इति भावः। ननु ज्ञानस्य सुख-दुःखादि-समानाधिकरणतया प्रतीयमानत्वात्+आत्मधर्मत्वम्+एव+उचितम्+, न बुद्धिधर्मत्वम्+अतः+ आह---ज्ञानवत्+इति। सुखादीनाम्+ बुद्धिधर्मत्वे हेतुम्+आह---कृति+इति। अहम्+ करोमि+इति यत्र कृतिप्रत्ययः+तत्रैव+अहम्+ सुखी दुःखी+इत्यादिरूपेण सुख-दुःखादिप्रत्ययः+अपि बोध्यः। कृतिः+च बुद्ध्याश्रिता+इति सुखदुःखादयः+अपि बुद्ध्याश्रिताः+ मन्तव्याः। तथा च सुखादीनाम्+ जन्यधर्मत्वात्+आत्मनः+च+अपरिणामि*त्वेन जन्यधर्माश्रयत्व+असम्भवात्+ बुद्धेः+एव तदाश्रयत्वम्+ युक्तम्+इति भावः। ननु ज्ञानस्य बुद्धिधर्मत्वे बुद्ध्यतिरिक्त-पुरुषकल्पनानर्थक्यम्+, ज्ञानवत्याः+तस्य+अबुद्धेः+एव पुरुषत्व+औचित्यात्+अतः+ आह---न च+इति। चेतना---पुरुषः। नैयायिकः सांख्यमतनिराकरणहेतुम्+आह---कृत्यदृष्ट-भोगानाम्+इति। यस्मिन्नधिकरणे कृति+आदयः प्रतीयन्ते, तत्र+एव चैतन्यस्य+अपि प्रतीतिः, चेतनः+अहम्+ सुखी दुःखी करोमि+इति प्रत्ययात्। चैतन्यम्+ तु पुरुषस्य धर्मः+ न बुद्धेः+तस्या जडत्वादतः कृत्यादयः+अपि चैतन्यसमानाधिकरणाः पुरुषस्य+एव धर्माः, न बुद्धेः+इति भावः। तद्भिन्ने---चेतनभिन्ने कृत्याद्याश्रये। मानाभावात्+च+इति। चेतनः+अहम्+ करोमि+इति प्रत्ययात् चैतन्याश्रयस्य+एव कृत्याश्रयत्वम्+ प्रतीयते। बुद्धेः कृत्याद्याश्रयत्वे तु तदभिलापकः कश्चित्+शब्दः स्यात्। न च तथा। तस्मात्+चेतनस्य+एव+आत्मनः कर्त्तृत्वम्+ न बुद्धेः+इति भावः। ननु स्वभावज*ड़ाया बुद्धेः+चैतन्याभावे+अपि पुरुषप्रतिबिम्बवत्याः+तस्याः+चेतनायमानतया चेतनः+अहम्+ करोमि+इति मिथ्या+एव चैतन्याभिमानः, वस्तुः+तु पुरुषः+चेतनः+तदभेदात्+ बुद्धौ कृत्यदृष्टभोगानाम्+ चैतन्येन सामानाधिकरण्यप्रत्ययः+ भ्रमः। न च बाधकाभावात् कथम्+ तस्य भ्रमत्वम्+इति वाच्यम्+, कर्त्तृत्वाश्रयः+ न चेतनः परिणामि*त्वात् घटवत्+इति बाधकसत्त्वात्। तस्मात्+चेतनः+अहम्+ करोमि+इति प्रतीतिः+चैतन्यांशे भ्रमः+ इति सांख्यः शङ्कते----चेतनः+ इति। नैयायिकः समाधत्ते---कृत्यंशे+अपि+इति। यथा चैतन्यमात्मनिष्ठम्, एवम्+ कृत्यादयः+अपि+आत्मनिष्ठा बुद्ध्या भेदाग्रहात् बुद्धौ+आरोपिताः, तथा च+आत्मसम्बन्धिन्याः कृतेः+बुद्धिसम्बन्धः+ भ्रमः+ एवेति कुतः+ न+अङ्गीक्रियते? तस्मात् चेतनः+अहम्+ करोमि+इति कृत्यंशे+अपि+अयम्+ प्रत्ययः+ भ्रमः, बुद्धिः कर्त्तृत्वाभाववती अचेतनत्वात्+इत्यादिना बुद्धौ कर्त्तृत्वाभावस्य प्रमितत्वात्, पुरुषस्य कर्त्तृत्वाश्रयत्वेन च प्रतीतेः। न च श्रुतिविरोधः, तस्या मुक्तात्मपरत्वात्। तस्मात्+आत्मा+एव कर्त्ता+इति भावः। अन्यथा--अतिरिक्तबुद्धि-स्वीकारे इति+अर्थः, चैतन्यस्य पुरुषधर्मत्वेन कर्त्तृत्वस्य बुद्धिधर्मत्वेन च कर्त्तृ-चेतनयोः+भेदाङ्गीकारे इति यावत्। बुद्धेः+नित्यत्व* इति। कर्त्तृभिन्नस्य चेतनस्य स्वीकारे तस्मिन् चेतने शुभाशुभकर्माकर्त्तरि सुखदुःखाभावात् स्वतः संसारापवर्गयोः+अनुत्पत्त्या बुद्धिसत्त्वासत्त्वाभ्याम्+एव संसारापवर्गौ वाच्यौ। तथा च बुद्धेः+नित्यत्वे तत्+सत्त्वनिबन्धनस्य संसारस्य सर्वदा सत्त्वात्+ मोक्षाभावः, अनित्यत्वे तु तदुत्पत्तेः पूर्वम्+ संसाराभावात् तत्सत्त्वनिबन्धनः संसारः+ न स्यात्; असंसारिणः+अपि संसारित्वोपगमे मुक्तस्य+अपि संसारित्वापत्तेः+मोक्षार्थम्+ प्रवृत्त्यभावप्रसङ्गात्+च+इति भावः। ननु बुद्धेः+नित्यत्वे मोक्षाभावः स्यात्। न च बुद्धिः+नित्या प्रकृतिकार्यत्वात्। न+अपि चेतना, उपादानोपदेययोः+तादात्म्यात्। न च+एवम्+ तत्पूर्वम्+असंसारापत्तिः, प्रकृताव*व्यक्तरूपेणामोक्षान्तम्+ तस्या अवस्थानात्+इति+अभिप्रायवान् सांख्यः शङ्कते---ननु+इति। असिद्धेः---बुद्धेः प्रकृतिकार्यत्वासिद्धेः। तत्र हेतुम्+आह---कर्त्तुः+इति। यत्र यत्र कर्त्तृत्वम्+, तत्र जन्यत्वम्+इति कार्त्तृत्वस्य जन्यत्व-व्याप्यत्वे+अनुकूलतर्काभावात् कर्त्तुजन्यत्वे प्रमाणाभावः+ इति भावः। कर्त्तुर्नित्यत्वे+अनुकूलतर्कम्+आह---वीतरागा+इति। "वीतरागजन्मादर्शना"त्+इति न्यायसूत्रम्+, सरागजन्मदर्शनात्+इति तदर्थः। अनादित्वम्+इति। उत्पत्तिशून्यत्वम्+इति+अर्थः। अयम्+भावः---स्तन्यपानादौ जातमात्रस्य बालस्य प्रवृत्तिः+अभिलाषात्मक-रागमन्तरेण न सम्भवति, प्रवृत्तेः+तन्नान्तरीयकत्वात्। रागः+च पूर्वानुभूतविषयानुचिन्तनम्+ विना न+उपपद्यते। पूर्वानुभूतविषयानुचिन्तनम्+च पूर्वानुभवम्+अपेक्षते। सः+ च+अस्मिन् जन्मनि न सम्भवति, प्रवृत्तेः प्राक् तेन बालेन स्तन्यपानाद्यकरणात्। अतः प्रागभावीयः सः+ कल्पनीयः। सः+अयमात्मा पूर्वशरीरानुभूतान् विषयाननुस्मरन् तेषु तेषु रज्यते। एवम्+ तत्पूर्वपूर्वजन्मनि+अपि+इति कर्त्तुः+अनादित्वसिद्धिः+इति भावः। ननु+अनादित्वे+अपि न नित्यत्वम्+, प्रागभाववत्+अनित्यत्वसम्भवात्+इति+अतः+ आह---अनादेः+इति। भावस्य+इति शेषः। जन्यभावत्वेन नाशहेतुत्वात्+इति भावः। तत्---तस्मात् पुरुषेण+एव कर्त्तृत्वादिनिर्वाहात्। किम्+---किंप्रयोजनम्+, न किमपि प्रयोजनम्+इति भावः। स्यात्+एतत्+एवम्+ यदि प्रमाणान्तरविरोधः+ न स्यात्, अस्ति च+अत्र प्रमाणभूतेन भगवद्गीतावचनेन विरोधः, प्रकृतेः सत्त्वरजस्तमोरूपायाः मायायाः गुणैः+*विराकरैः कार्यकरणरूपैः बुद्ध्यादिभिः क्रियमाणानि कर्माणि अहङ्कारविमूढात्मा अनात्मन्यात्माभिमानी सर्वशः सर्वप्रकारैः कर्त्ताहम्+इति करोमि+अहम्+इति मन्यते कर्त्तृत्वाध्यासेन+इति तदर्थतया स्पष्टम्+ बुद्ध्यादीनाम्+ कर्त्तृत्वप्रतिपादनात्, तत् कथम्+ चेतनः+अहम्+ करोमि+इति प्रतीतेः प्रामाण्यम्+, कथम्+ वा तया प्रतीत्या पुरुषकर्त्तृत्वसिद्धिः+इति सांख्यः शङ्कते---न च+इति। न हीदम्+ गीतावचनम्+ त्वदुक्तार्थप्रतिपादनपरम्, किन्तु स्वतन्त्रकर्त्तृत्वाभावप्रतिपादनपरम्, अदृष्टादिसापेक्षतया+एव जीवानाम्+ कर्त्तृत्वात्, तस्मात्+आत्मनः कर्त्तृत्वसामान्यबोधनात्+न विरोधः+ इति सिद्धान्ती समाधत्ते---प्रकृतेः+इति। तदर्थत्वात्---गीतावचनार्थत्वात्। केवलम्+अदृष्टादि-निरपेक्षम्। प्रकटीकृतः+अयम्+इति। तत्र+आत्मनः स्वतन्त्रकर्त्तृत्वस्य+एव निषिद्धत्वात्+इति भावः। उपरिष्टात्---अग्रे+अष्टादशाध्याये "अधिष्ठानम्+ तथा+इ"त्यादौ। ग्रन्थविस्तरभयात्+अन्यत्+न+इह+अभिधीयते+ इति+आशयेन+आह---संक्षेपे+ इति। 

	तदाश्रयत्वे---धर्माधर्माश्रयत्वे। देहान्तरकृतकर्मणाम्+---देहान्तरे कृतानि कर्माणि यैः+तेषाम्। भोगानुपपत्तेः+इति। देहनाशमनु देहाश्रित-धर्माधर्माणाम्+ नाशात् सुखुदुःखानुभवः+ न स्यात्+इति भावः। अन्यथा---विशेषगुणसम्बन्धम्+ विना। प्रतीतेः+इति। अहम्+ ज्ञानवान्+इत्यादिप्रतीत्या ज्ञानादिमत्वेन+एव+आत्मनः प्रत्यक्षस्य+अनुभवसिद्धत्वात्+इति+अर्थः॥ 49 ॥




<1-50>

	प्रवृत्त्याद्यनुमेयः+अयम्+ रथगत्येव सारथिः। 
	अहङ्कारस्य+आश्रयः+अयम्+ मनोमात्रस्य गोचरः॥ 50 ॥



	 ज्ञानेच्छा-प्रयत्नादीनाम्+ देहे+अभावस्योक्तप्रायत्वात्, चेष्टायाः+च प्रयत्नसाध्यत्वात्, चेष्टयाः+ प्रयत्नवान्+आत्मा+अनुमीयते+ इति भावः। अत्र दृष्टान्तम्+आह---रथेति। यदि+अपि रथकर्म चेष्टा न भवति, तथापि तेन कर्मणा सारथिः+यथा+अनुमीयते, तथा चेष्टात्मकेन कर्मणा परात्मा+अनुमीयते इति भावः। अहङ्कारस्य+इति। अहङ्कारः+अहम्+इति प्रत्ययः, तस्या+आश्रयः+ विषयः+ आत्मा, न शरीरादिः+इति। मनः+ इति। मनोभिन्नेन्द्रिय-जन्यप्रत्यक्षाविषयः+ मानसप्रत्यक्षविषयः+च+इति+अर्थः; रूपाद्यभावेन+इन्द्रियान्तरायोग्यत्वात्॥ 50 ॥

	प्रशस्तपादीयभाष्यम्+अनुस्मरन् परात्मप्रसाधनम्+आह मूले---प्रवृत्त्यादि+इति। आदिपदेन स्वरादि-परिग्रहः। देहादौ+इति। आदिपदेन+अङ्गप्रत्यङ्गपरिग्रहः। अनुमीयते इति। अनुमानप्रयोगः+च---विवादाध्यासितम्+ शरीरम्+ प्रयत्नवत्+अधिष्ठितम्+ प्रवृत्तिमत्त्वात् रथवत्+इति। ननु प्रवृत्त्यादेः+आत्मधर्मत्वेन दृष्टान्तादौ+अभावात्+न+अमितिः+इति चेत्, तत्र+आह---प्रवृत्तिः+इति। चेष्टेति। हिताहितप्राप्तिपरिहारयोग्या क्रिया+इति+अर्थः। तथा च चेष्टया प्रयत्नसिद्धौ तदाश्रयतया परात्मा सिध्यति+इति भावः। ननु चेष्टादीनाम्+ देहसमवेतत्वात्+न+आत्मसिद्धिः+इति चेत्, तत्र+आह---ज्ञानेच्छा+इति। उक्तप्रायत्वात्+इति। 'शरीरस्य न चैतन्य'म्+इति+अनेन ज्ञानाभावस्य+उक्तत्वात्, इच्छादीनाम्+अभावस्य कण्ठरवेण+अनुक्तेः प्रायःपदम्। दृष्टान्तासिद्धिम्+ निराकरोति----यद्यपि+इति। तथा च हिताहितप्राप्तिपरिहारयोग्यक्रियावत्त्वस्य हेतुत्वम्+ विवक्षितम्+इति न दृष्टान्तासिद्धिः। न भवति+इति। शरीरक्रियायाम्+एव चेष्टा*त्वाङ्गीकारात्+इति भावः। तेन कर्मणा---रथकर्मणा। अनुमीयते इति। अनुमानप्रयोगः+च---शरीरम्+इदम्+ चेतनाधिष्ठितम्+ क्रियावत्त्वात्+ रथवत्+इति। तत्र चेतनाधिष्ठितत्वम्+च चेतनप्रयुक्तक्रियावत्त्वम्+ बोध्यम्। शरीरादिः+इति। कर्त्तुः+एव+अहम्+इति प्रत्ययविषयत्वात्+शरीरादेः+च+अकर्त्तृ*त्वात्+इति भावः। अन्येन्द्रियाविषयत्वे हेतुम्+आह----रूपादि+इति। आदिपदेन गन्धादिगुणगणपरिग्रहः॥ 50 ॥



<1-51>

	विभुः+बुद्ध्यादि-गुणवान् बुद्धिः+तु द्विविधा मता। 
	अनुभूतिः स्मृतिः+च स्यादनुभूतिः+चतुर्विधा॥ 51 ॥
	प्रत्यक्षम्+अपि+अनुमितिः+तथा+उपमिति-शब्दजे। 
	घ्राणजादिप्रभेदेन प्रत्यक्षम्+ षड्विधम्+ मतम्॥ 52 ॥


	विभुः+इति। विभुत्वम्+ परममहत्परिमाणवत्त्वम्। तत्+च पूर्वम्+उक्तम्+अपि स्पष्टार्थम्+उक्तम्। बुद्ध्यादि+इति। बुद्धि-सुख-दुःखेच्छादयः+चतुर्दश गुणाः पूर्वोक्ताः+ वेदितव्याः। अत्र+एव प्रसङ्गात् कतिपयम्+ बुद्धेः प्रपञ्चम्+ दर्शयति---बुद्धिः+तु+इति। द्वैविध्यम्+ व्युत्पादयति---अनुभूतिः+इति। एतासाम्+ चतसृणाम्+ करणानि चत्वारि "प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाः प्रमाणानि+इ"ति सूत्रोक्तानि वेदितव्यानि। इन्द्रियजन्यम्+ ज्ञानम्+ प्रत्यक्षम्। यद्यपि मनोरूपेन्द्रियजन्यम्+ सर्वमेव ज्ञानम्, तथापीन्द्रियत्वेन रूपेण+इन्द्रियाणाम्+ यत्र ज्ञाने करणत्वम्+, तत् प्रत्यक्षम्+इति विवक्षितम्। ईश्वरप्रत्यक्षम्+तु न लक्ष्यम्; "इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नम्+ ज्ञानमव्यपदेश्यम्+अव्यभिचारि व्यवसायात्मकम्+ प्रत्यक्षम्+इ"ति सूत्रे तथैव+उक्तत्वात्। अथवा ज्ञानाकरणकम्+ ज्ञानम्+ प्रत्यक्षम्। अनुमितौ व्याप्तिज्ञानस्य, उपमितौ सादृश्यज्ञानस्य, शाब्दबोधे पदज्ञानस्य, स्मृतौ+अनुभवस्य च करणत्वात् तत्र तत्र न+अतिव्याप्तिः। इदम्+ लक्षणमीश्वरप्रत्यक्षसाधारणम्। परामर्शजन्यम्+ ज्ञानम्+अनुमितिः। यद्यपि परामर्शप्रत्यक्षादिकम्+ परामर्शजन्यम्+, तथापि परामर्शजन्यम्+ हेत्वविषयकम्+ यत्+ज्ञानं, तदेव+अनुमितिः। न च कादाचित्क*-हेतुविषयकानुमितौ+अव्याप्तिः+इति वाच्यम्+, तादृशज्ञानवृत्त्यनुभवत्वव्याप्य-जातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात्। अथवा व्याप्तिज्ञानकरणकम्+ ज्ञानम्+अनुमितिः। एवम्+ सादृश्यज्ञानकरणकम्+ ज्ञानम्+उपमितिः। पदज्ञानकरणकम्+ ज्ञानम्+ शाब्दबोधः। वस्तुतः+ *याम्+ काञ्चित्+अनुमितिव्यक्तिम्+आदाय तद्व्यक्तिवृत्तिप्रत्यक्षावृत्तिजातिमत्त्वम्+अनुमितित्वम्। एवम्+ यत्किञ्चित् प्रत्यक्षादिकम्+आदाय तद्व्यक्तिवृत्यनुमिति+अवृत्तिजातिमत्त्वम्+ प्रत्यक्षत्वादिकम्+ वाच्यम्+इति। 

	जन्यप्रत्यक्षम्+ विभजते---घ्राणजादि+इति। घ्राणजम्+ रासनम्+ चाक्षुषम्+ स्पार्शनम्+ श्रौत्रम्+ मानसम्+इति षड्विधम्+ प्रत्यक्षम्। न च+ईश्वरप्रत्यक्षस्याविभजनान् न्यूनत्वम्, जन्यप्रत्यक्षस्य+एव निरूपणीयत्वात्, उक्तसूत्रानुसारात्॥ 51-52 ॥

	पूर्वम्+---साधर्म्य प्रकरणे। पूर्वोक्ताः---बुद्ध्यादिषट्कम्+इत्यादौ कथिताः। मूले अनुभूतिः। स्मृतिः+चेति+अनेन बुद्धेः+वैविध्यम्+उक्तम्। तत्र+अनुभूतिः प्रत्यक्षम्+एवेति चार्वाकाः। तत्त्वोपप्लवमते तु तदपि न। अनुमितिः+अपि+इति कणाद-सुगतौ आर्हताः+च। शाब्दः+अपि+इति सांख्या योगिनः+ भासर्वज्ञमतानुसारिणः+ न्यायैकदेशिनः+च। उपमितिरपीति भाष्यानुसारिणो नैयायिकाः। अर्थापत्तिः+अपि+इति प्राभाकराः। अनुपलब्धिः+अपि+इति भाट्टाः+ वेदान्तिनः+च। सम्भवैतिह्यरूपे अपि+इति पौराणिकाः। चेष्टा+अपि+इति तान्त्रिकाः। तत्र स्वमतम्+ दर्शयितुम्+ मूले+अनुभूतेः+चातुर्विध्यम्+आह---चतुर्विधेति। प्रमायाः+चातुर्विध्यात् प्रमाणम्+अपि चतुर्विधम्+एवेति+आह---एतासाम्+इति। एतेन प्रमाणविप्रतिपत्तिः+निराकृता। उक्तम्+च मानसोल्लासे----प्रत्यक्षम्+एकम्+ चार्वाकाः, कणाद-सुगतौ पुनः। अनुमानञ्च तत्+च+अथः+ सांख्याः शब्दम्+च ते अपि। न्यायैकदेशिनः+अपि+एवम्+उपमानम्+च केचन। अर्थापत्त्या सहैतानि चत्वार्याह प्रभाकरः। अभावषष्ठानि+एतानि भाट्टाः+ वेदान्तिनः+तथा। सम्भवैतिह्ययुक्तानि तानि पौराणिकाः+ जगुः+इति। सूत्रोक्तानि---"प्रत्यक्षानुमान+उपमानशब्दाः प्रमाणानि+इ"ति गौतमसूत्रोक्तानि। तत्र प्रत्यक्षलक्षणम्+आह---इन्द्रियेति। इन्द्रिय-रूपादौ+अपि+इन्द्रियजन्यत्व-सत्त्वात्+अतिव्याप्तिः+अतः+---ज्ञानम्+इति। अनुमित्यादौ+अपि ज्ञानत्वस्य सत्त्वात्+अतिव्याप्तिः+अतः+---इन्द्रियजन्यम्+इति। ननु+एवम्+अपि+अनुमित्यादौ+अतिव्याप्तिः+तदवस्थ+एव, सर्वस्य+एव ज्ञानस्य मनोरूपेन्द्रियजन्यत्वात्+इति शङ्कते---यद्यपि+इति। सर्वम्+एव ज्ञानम्---जन्यज्ञानसामान्यम्, ईश्वरज्ञानस्य नित्यत्वात्+इति भावः। समाधत्ते----तथापि+इति। इन्द्रियत्वेन+इति। यद्यपि ज्ञानमात्रम्+ प्रति साधारणम्+ कारणम्+ मनः+तथापि तत्र कारणतावच्छेदकम्+ न+एकम्, अनुमित्यादौ मनस्त्वस्य, प्रत्यक्षे च+इन्द्रियत्वस्य कारणतावच्छेदकत्वाभ्युपगमात्। तथा च+इन्द्रियत्व+अवच्छिन्न+इन्द्रियजन्य-ज्ञानस्य प्रत्यक्षात्+अनुमित्यादौ मनस्त्वावच्छिन्नमनोजन्य-ज्ञानत्वसत्वे+अपि+इन्द्रियत्व+अवच्छिन्न+इन्द्रियजन्य-ज्ञानत्वाभावात्+न+अतिव्याप्तिः+इति भावः। इन्द्रियजन्यत्वाभावात्+नित्य+ईश्वर-प्रत्यक्षे+अव्याप्तिः+अतः+ आह---ईश्वर-प्रत्यक्षम्+इति। तथा च जन्यप्रत्यक्षम्+एव लक्ष्यम्। ईश्वरप्रत्यक्षम्+ तु न, नित्यत्वात्+इति न दोषः। जन्यप्रत्यक्षस्य लक्ष्यत्वे गौतमसूत्र* प्रमाणयति---इन्द्रियार्थेति। सूत्रे प्रत्यक्षम्+इति लक्ष्यम्। इन्द्रियार्थ-सन्निकर्षोत्पन्नम्+अव्यभिचारि ज्ञानम्+इति लक्षणम्। इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्न-सुखादौ व्यभिचारवारणाय ज्ञानम्+इति। प्रमाप्रत्यक्षस्य+एव सूत्रलक्ष्यत्वात्+ भ्रमप्रत्यक्षे+अतिव्याप्तिः+तद्वारणाय+आह---अव्यभिचारि+इति। भ्रमभिन्नम्+इति+अर्थः। ईश्वरप्रत्यक्षे+अनुमित्यादौ च+अतिव्याप्तिवारणाय+आह इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नेति। न्यायवार्त्तिककाराः+तु पञ्चानाम्+एव पदानाम्+ लक्षणघटकत्वम्+आहुः। तथा च+उक्तम्+---"समस्तम्+इति+आह---यस्मात्+एकशः+अनुमान-सुख-शब्द-विपर्यय-संशयज्ञानानि निवर्त्यन्ते+" इति। प्रत्यक्षविभागम्+आह---अव्यपदेश्यम्+इति। निर्विकल्पकम्+इति+अर्थः। व्यवसायात्मकम्+इति। विशिष्टज्ञानम्+इति+अर्थः। तथैव+उक्तत्वात्---ईश्वरप्रत्यक्षालक्ष्यत्वस्य+अभिप्रेतत्वात्। तथा च+उक्तसूत्रे लक्षणघटक-ज्ञानविशेषणत्वेन+इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नत्वस्य निवेशात्+जन्यप्रत्यक्षस्य लक्ष्यत्वम्+ सूच्यते, न+ईश्वरप्रत्यक्षस्य नित्यस्य। तेन+ईश्वरप्रत्यक्षालक्ष्यतायाः कण्ठतः+अनभिधाने+अपि न क्षतिः+इति भावः। तत्त्वचिन्तामणेः सन्निकर्षवादम्+अनुस्मरन् नित्यानित्य-प्रत्यक्षसाधारणम्+ लक्षणम्+आह---अथवा+इति। घटादौ+अतिव्याप्तिवारणाय---ज्ञानम्+इति। अनुमित्यादौ+अतिव्याप्तिवारणाय---ज्ञानाकरणकम्+इति। ज्ञानकरणत्वाव्यभिचारिजातिशून्यम्+इति+अर्थः। तादृशी च जातिः+अनुमितित्वादिः+एव। प्रत्यक्षत्वम्+ तु ज्ञानकरणत्वव्यभिचारि। तेन निदिध्यासनद्वारा मननादिज्ञानकरणके योगिप्रत्यक्षे, यथार्थप्रत्यक्षज्ञानकरणके हानादिप्रत्यक्षे वा न+अव्याप्तिः। ज्ञानाकरणकम्+अपहाय ज्ञानाजन्यम्+इति+उक्तौ विशेषणज्ञानजन्ये जन्यविशिष्टप्रत्यक्षे+अव्याप्तिः+अतः+---ज्ञानाकरणकम्+इति। सादृश्यज्ञानस्य---गवयादिध*र्मिक-सादृश्यप्रकारकज्ञानस्य। तत्र तत्र---अनुमित्यादौ। अनुमितिम्+ लक्षयति---परामर्शेति। परामर्शः+च वह्निव्याप्यधूमवान् पर्वतः+ इत्यादि+आकारकम्+ व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मताज्ञानम्। तथा च व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मताज्ञानजन्यम्+ ज्ञानम्+अनुमितिः+इति लक्षणम्+ फलितम्। पर्वतः+ वह्निमान्+इत्यादि+आकारकानुमितिज्ञानम्+ हि वह्निव्याप्यधूमवान् पर्वतः+ इत्याद्याकारकात् परामर्शाज्जायते+अतः+तत्र परामर्शजन्यज्ञानत्वसत्त्वाल्लक्षणसमन्वयः। परामर्शज्ञानवानहम्+इति परामर्शज्ञानप्रत्यक्षे अनुमितिलक्षणस्य+अतिव्याप्तिम्+आशङ्कते---यद्यपि+इति। परामर्शजन्यम्+इति। प्रत्यक्षमात्रम्+ प्रति विषयस्य कारणत्वात् परामर्शप्रत्यक्षे परामर्शस्य विषयत्वेन कारणत्वात् परामर्शप्रत्यक्षम्+ परामर्शजन्यम्+एव। तथा च तस्मिन् परामर्शप्रत्यक्षे परामर्शजन्यज्ञानत्वसत्त्वात्+अनुमितिलक्षणस्य+अतिव्याप्ति*व्याप्तिः+इति भावः। समाधत्ते---तथा+अपि+इति। हेत्वविषयकम्+इति। तथा च परामर्शजन्यम्+ हेत्वविषयकम्+ ज्ञानम्+अनुमितिः+इति फलितम्। परामर्शप्रत्यक्षे+अनुमितिहेतुः+धूमः+अपि विषयः+तेन परामर्शप्रत्यक्षम्+ परामर्शजन्यम्+अ हेतु-विषयकतया न हेत्वविषयकम्। अतः+तत्रपरामर्शजन्यहेत्वविषयक-ज्ञानत्वाभावात्+न+अतिव्याप्तिः+इति भावः। हेतुविषयका+अनुमितौ---धूमवान् पर्वतः+ वह्निमान्+इत्याद्यनुमितौ। अव्याप्तिः+इति। तदेतत्+ ज्ञानम्+ न हेत्वविषयकम्+, किन्तु धूमात्मकहेतुविषयकम्+, पक्षतावच्छेदकतया धूमस्य+अपि हेतोः+तत्र भा*नात्,उदयनमते तु सर्वदा+एव। तथा च तत्र हेतुविषयकज्ञानत्वसत्त्वेन हेत्वविषयकज्ञानत्व+अभावात्+अव्याप्तिः+इति भावः। समाधानम्+आह-तादृशेति। परामर्शजन्य-हेत्वविषयक+इति+अर्थः। तथा च परामर्शजन्य-हेत्वविषयकज्ञानवृत्त्यनुभवत्व-व्याप्यजातिमत्त्वस्य+अनुमिति-लक्षणत्वात्, तस्य च धूमवान् पर्वतः+ वह्निमाननेति हेतुविषयकानुमितौ+अपि सत्ता*न्नाव्याप्तिः+इति भावः। पटादिज्ञाने+अतिव्याप्तिवारणाय---जन्यान्तम्। परामर्शप्रत्यक्षे+अतिव्याप्तिवारणाय---हेत्वविषयकम्+इति। परामर्शध्वंसे+अतिव्याप्तिवारणाय--ज्ञानपदम्। सत्ताम्+आदाय प्रत्यक्षादौ+अवतिव्याप्तिवारणाय---अनुभवत्वव्याप्येति। अनुभवत्व-न्यूनवृत्तित्वम्+ तदर्थः। तेन+अनुभवत्वस्य+अनुभवत्वव्याप्यत्वे+अपि तदादाय प्रत्यक्षादौ न+अतिव्याप्तिः। जातिमत्त्वम्+च समवायेन, तेन कालादौ कालिकेन जातिमत्त्वसत्त्वे+अपि न+अतिव्याप्तिः। परामर्शजन्यम्+इति+अस्य व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मताज्ञानजन्यम्+इति+अर्थः+तथा च पक्षधर्मतायाः प्रवेशेन गौरवात्+चिन्तामणेः परामर्शवादोक्तम्+अनुस्मरन् लघुलक्षणम्+आह---अथवेति। अनुमितिभेदेन व्याप्तेः+भेदात्+ धूमलिङ्गकवह्न्यनुमितौ धूमनिष्ठव्याप्तेः करणत्वे+अपि भस्मलिङ्गक-वह्न्यनुमितौ धूमनिष्ठ-व्याप्तेः+अकरणत्वात्+अव्याप्तिः+अतः+ याम्+ काञ्चित्+ व्याप्तिम्+उपादाय त*ज्व्याप्तिज्ञान-करणक-ज्ञानवृत्त्यनुभवत्वव्याप्य-जातिमत्त्वम्+ व्याप्तिज्ञानत्वावच्छिन्न-करणकत्वम्+ वा विवक्षणीयम्। तेन न+उक्तः+-दोषः। ननु+अनुमितिम्+ प्रति न व्याप्तिज्ञानत्वेन करणत्वम्+, किन्तु मनस्त्वेन। न च कार्यवैजात्याभावः, सामग्रीवैलक्षण्यात्+एव तदुपपत्तेः। न च प्रमाणविभागानुपपत्तिः, धात्वर्थविशेषात् प्रत्यक्षादि-प्रमारूपविजातीय-प्रमाभेदात् तदुपपत्तेः। तथा च पूर्वोक्तलक्षणानाम्+असम्भवः+ इति दीधितिकृता*म्+ मतम्+आशंक्य समाधत्ते---वस्तुतः+ इति। तद्व्यक्ति+इति। अनुमितिव्यक्ति+इति+अर्थः। घटे+अतिव्याप्तिवारणाय---वृत्त्यन्तम्। वृत्तिमत्त्वम्+ च समवायेन बोध्यम्। ज्ञानत्वादिकम्+आदाय प्रत्यक्षादौ+अतिव्याप्तवारणाय विशेष्यदलम्। ननु मनसः करणत्वपक्षे ज्ञानाकरणकत्वरूप-प्रत्यक्षलक्षणम्+अनुमित्यादौ+अतिव्याप्तमतः प्रत्यक्षस्य लक्षणान्तरम्+आह---एवम्+इति प्रत्यक्षत्वादिकम्+इति। यत्+किञ्चित्+उपमितिव्यक्तिवृत्ति-प्रत्यक्षासमवेतजातिमत्त्वम्+उपमितित्वम्। एवम्+ यत्किञ्चित्+शाब्दबोधः+ व्यक्तिवृत्ति-प्रत्यक्षासमवेत-जातिमत्त्वम्+ शाब्दबोधत्वम्+इति निर्वचनीयम्॥




<1-53>

	घ्राणस्य गोचरः+ गन्धः+ गन्धत्वादिः+अपि स्मृतः। 
	तथा रसः+ रसज्ञायाः+तथा शब्दः+अपि च श्रुतेः॥ 53 ॥


	गोचरः+ इति। ग्राह्यः+ इति+अर्थः। गन्धत्वादिः+इत्यादिपदात् सुरभित्वादिपरिग्रहः। गन्धस्य प्रत्यक्षत्वात् तद्वृत्ति-जातिः+अपि प्रत्यक्षा। गन्धाश्रयग्रहणे तु घ्राणस्य न सामर्थ्यम्+इति बोध्यम्। तथा रसः+ इति। रसत्वादिसहितः+ इति+अर्थः। तथा शब्दः+अपि शब्दत्वादिसहितः॥ गन्धः+ रसः+च+उद्भूतः+ बोध्यः॥ 53 ॥

	षड्विधम्+इति। प्रत्यक्षकारणानाम्+इन्द्रियाणाम्+ षड्विधत्वात्+इति भावः। ननु+इन्द्रियाणाम्+ षड्विधत्वम्+ न युक्तम्+, वागादीनाम्+ पञ्चानाम्+ कर्मेन्द्रियाणाम्+ सत्त्वात्। तथा च+उक्तम्+ प्रत्यभिज्ञाविमर्शिण्याम्+----सर्वदेहव्यापकानि च कर्मेन्द्रियाण्याहङ्कारविशेषात्मकानि। तेन छिन्नहस्तः+ बाहुभ्यामाददानः पाणिनि+एव+आदत्ते। एवम्+अन्यत्। केवलतत्तत्स्फुटपूर्णवृत्तिलाभस्थानत्वात् पञ्चाङ्गुलिः+उपमधिष्ठानमस्योच्यत इति+इति चेत्+न। उपलब्धिसाधनस्य+एव+इन्द्रियत्वात् वागादीनाम्+ तदभावेन+इन्द्रियत्व+अयोगात्। तथा च+उक्तम्+ तात्पर्यटीकायाम्+---स्वस्वविषयोपलब्धिसाधनत्वम्+एव समानासमानजातीय-व्यवच्छेदकतया लक्षणम्+इति। यद्यसाधारणकार्यजनकत्वेन+इन्द्रियत्वम्, तर्हि कण्ठादीनाम्+इन्द्रियत्वप्रसङ्गः। तथा च+उक्तम्+ न्यायमञ्जर्याम्+---कण्ठः+अन्ननिगरणेन, स्तनकलशालिङ्गनादिना वक्षः+, भारवहनेन च+अंसद्वयम्+इन्द्रियम्+उच्यते न कथम्+इति। 
	
	ग्राह्यः---इन्द्रियजन्यज्ञानविषयः। सुरभित्वादि+इत्यादिपदेन+असुरभित्व-तदभावसत्ता-समवाय-भावत्व-गुणत्वादीनाम्+ परिग्रहः। तथा च गुणभाष्यम्---"भावत्व-गुणत्व-कर्मत्वादीनाम्+उपलभ्याधारसमवेतानामाश्रयग्राहकैः+इन्द्रियैः+ग्रहणम्+इ"ति। प्रत्यक्षेति। प्रत्यक्षव्यक्तिवृत्ति-जातेः प्रत्यक्षत्वनियमात्+इति भावः। असामर्थ्यम्+इति। द्रव्यप्रत्यक्षे चक्षुषस्त्वचश्च सामर्थ्यम्, नेतरेषाम्+इन्द्रियाणाम्+इति भावः॥ 53 ॥
*षयम।



<1-54>

	उद्भूतरूपम्+ नयनस्य गोचरः+ द्रव्याणि तद्वन्ति पृथक्त्व-संख्ये। 
	विभाग-संयोग-परापरत्व-स्नेह-द्रवत्वम्+ परिमाण-युक्तम्॥ 54 ॥
	क्रिया जातिः+योग्यवृत्तिः समवायः+च तादृशः। 
	गृह्णाति चक्षु सम्बन्धात्+आलोकोद्भूत-रूपयोः॥ 55 ॥


	उद्भूतरूपम्+इति। ग्रीष्मोष्मादौ+अनुद्भूतरूपम्+इति न तत् प्रत्यक्षम्। तद्वन्ति उद्भूतरूपवन्ति। योग्येति। पृथक्त्वादिकम्+अपि योग्यव्यक्तिवृत्तितया बोध्यम्। तादृशः---योग्यव्यक्ति-वृत्तिः। चक्षुर्योग्यत्वम्+एव कथम्? तदाह---गृह्णाति+इति। आलोक-संयोग उद्भूतरूपञ्च चाक्षुषप्रत्यक्षे कारणम्। तत्र द्रव्यचाक्षुषम्+ प्रति तयोः समवायसम्बन्धेन कारणत्वम्+, द्रव्यसमवेत-रूपादिप्रत्यक्षम्+ प्रति स्वाश्रयसमवायसम्बन्धेन, द्रव्यसमवेत*समवेतस्य रूपत्वादेः प्रत्यक्षे स्वाश्रयसमवेतसमवायसम्बन्धेन+इति॥ 54-55॥

	रूपादौ उद्भूतत्वविशेषणस्य सार्थक्यम्+आह---ग्रीष्मेति। आदिना चूर्णप्रविष्टतेजः-परिग्रहः। तत् प्रत्यक्षम्+ ग्रीष्मादिगत-रूपप्रत्यक्षम्। ग्रीष्मादिगत-रूपस्योद्भूतत्वाभवात्+ग्रीष्मादीनाम्+च+उद्भूतरूपाभावात्+न प्रत्यक्षम्+इति भावः। ग्रीष्मादिगत-रूपस्योद्भूतत्वाभावात्+ ग्रीष्मादीनाम्+च+उद्भूतरूपाभावात्+न प्रत्यक्षम्+इति भावः। योग्यव्यक्तिवृत्तितया---प्रत्यक्षयोग्यव्यक्तिवृत्तितया। तेन परमाण्वाद्ययोग्यव्यक्तिवृत्ति-पृथक्त्वसंख्यादीनाम्+ न प्रत्यक्षम्। अन्धकारे घटादीनाम्+ प्रत्यक्षापत्तिवारणायालोकसंयोगस्य, पिशाचादीनाम्+ प्रत्यक्षवारणाय+उद्भूतरूपस्य च कारणत्वम्+ वाच्यम्+इति+आह---आलोकसंयोगः+ इति। तयोः---उद्भूतरूपालोकसंयोगयोः। स्वाश्रयसमवायसम्बन्धेन+इति। स्वसमुद्भूतरूपम्+आलोकसंयोगः+च, तयोः+आराश्रयः+ द्रव्यम्+, तत्र रूपसमवायः+ इति स्वाश्रयसमवायसम्बन्धेन रूपादौ रूपस्यालोकसंयोगस्य च सत्त्वात्+ विषयतासम्बन्धेन प्रत्यक्षस्य+अपि तत्र सत्त्वात्+ रूपादि-प्रत्यक्षम्+ प्रति तयोः कार्यकारणभावः। अयम्+आशयः---विषयस्थम्+ रूपम्+ बहिर्द्रव्याद्युपलम्भकम्+इति+अन्वयव्यतिरेकाभ्याम्+ सिद्धम्+, रूपवताम्+ घटादीनाम्+उपलम्भान्नीरूपाणाम्+ महताम्+अपि वाय्वाकाशादीनाम्+अनुपलम्भात्। गुणकर्म-सामान्यानाम्+अपि क्रि*यताम्+ रूपादिसम्बन्धेन+एव ग्रहणम्। न च+एवम्+ रूपमहत्त्व-समानाधिकरणम्+ गुरुत्वादिकम्+अपि प्रत्यक्षम्+ स्यात्, तत्र स्वाश्रयसमवायाविशेषात्+इति वाच्यम्। फलबलेन तादृशसम्बन्धस्य तत्सम्बन्धत्वानभ्युपगमात्, उद्भूतत्वस्य तत्र+अभावात्+च। तथा च सूत्रम्+---"तस्याभावात्+अव्यभिचारः+" (वैः सूः 4।1।10) इति+इति। एतेन रसस्पर्शादि चाक्षुषत्वम्+अपि व्याख्यातम्। उपस्कारकाराः+तु---रस-स्पर्शादौ रूपत्वविरहात्+चाक्षुषत्व+अभावः+ इति+आहुः॥54।55॥




<1-56>
	उद्भूतस्पर्शवत्+-द्रव्यम्+ गोचरः सः+अपि च त्वचः। 
	रूपान्यच्चक्षुषः+ योग्यम्+ रूपम्+अत्र+अपि कारणम्॥ 56 ॥


	उद्भूत+इति। उद्भूतस्पर्शवत्+ द्रव्यम्+ त्वचः+ गोचरः। सः+अपि उद्भूतस्पर्शः+अपि स्पर्शत्वादिसहितः। रूपान्यत्+इदिति। रूपभिन्नम्+ रूपत्वादिभिन्नम्+ यत् चक्षुषः+ योग्यम्+, तत् त्वगिन्द्रियस्य+अपि ग्राह्यम्। तथा च पृथक्त्वसंख्यादयः+ ये चक्षुर्ग्राह्याः+ गुणाः+ उक्ताः, एवम्+ क्रियाजातयः+ योग्यवृत्तयः+च, ते त्वचः+ ग्राह्याः+ इति+अर्थः। अत्र+अपि त्वगिन्द्रियजन्यद्रव्यप्रत्यक्षे+अपि रूपम्+ कारणम्। तथा च बहिरिन्द्रियजन्यद्रव्यप्रत्यक्षे रूपम्+ कारणम्। नवीनाःतु+---बहिरिन्द्रियजन्यद्रव्यप्रत्यक्षमात्रे रूपम्+ न कारणम्+, प्रमाणाभावात्। किन्तु चाक्षुषप्रत्यक्षे रूपम्, स्पार्शनप्रत्यक्षे स्पर्शः कारणम्; अन्वयव्यतिरेकात्। बहिरिन्द्रियजन्यद्रव्यप्रत्यक्षमात्रे किम्+ कारणम्+इति चेत्? न किञ्चित्, आत्मावृत्ति-शब्दभिन्न-विशेषगुणवत्त्वम्+ वा प्रयोजकम्+अस्तु। रूपस्य कारणत्वे लाघवम्+इति चेत्। न। वायोः+त्वगिन्द्रियेणा+अग्रहणप्रसङ्गात्। इष्टापत्तिः+इति चेत्, उद्भूतस्पर्शः+ एव लाघवात् कारणम्+अस्तु। प्रभायाः+ अप्रत्यक्षत्वे तु+इष्टापत्तिः+इति+एव किम्+ न स्यात्? तस्मात् प्रभाम्+ पश्यामि+इतिवत्+ वायुम्+ स्पृशामि+इति प्रत्ययस्य सम्भवात्+ वायोः+अपि प्रत्यक्षत्वम्+ सम्भवति+एव। बहिरिन्द्रियजन्यद्रव्यप्रत्यक्षमात्रे न रूपस्य, न वा स्पर्शस्य हेतुत्वम्। वायुप्रभयोः+एकत्वम्+ गृह्यते+ एव, क्वचित्+ द्वित्वादिकम्+अपि, क्वचित् संख्यापरिमाणाद्यग्रहः+ दोषात्+इति+आहुः॥ 56 ॥

	रूपत्वादि+इत्यादिना नीलत्वादिपरिग्रहः। अत्र+अपि+इति। द्रव्याध्यक्षः+ इति+उत्तरेण+अन्वयः। त्वगिन्द्रियजन्य-द्रव्यप्रत्यक्षे+अपि+इति। त्वगिन्द्रियजन्य-द्रव्यप्रत्यक्षे स्पर्शस्य, चाक्षुषद्रव्यप्रत्यक्षे रूपस्य कारणत्वे गौरवात्, लाघवात्+ बहिरिन्द्रियजन्यद्रव्यप्रत्यक्षम्+ प्रति रूपस्य कारणता स्वीकरणीया। वायोः+अप्रत्यक्षम्+ तु+इष्टम्+एव, भाष्यकारादिभिः+वायोः+अनुमेयत्वाभ्युपगमात्+इति भावः। बहिरिन्द्रियेति। चक्षुरिन्द्रियजन्यद्रव्यप्रत्यक्षे त्वगिन्द्रियजन्यद्रव्यप्रत्यक्षे च+इति+अर्थः। रूपम्+ कारणम्+इति। तथा च+अस्मिन् प्राचीननये वायुस्पर्शस्य प्रत्यक्षे+अपि वायुः+न प्रत्यक्षः, रूपाभावात्; किन्तु+अनुमेयः+ एव+इति भावः। चिन्तामाणेः प्रत्यक्षकारणवादम्+अनुस्मरन् वायोः प्रत्यक्षत्ववादिनाम्+ मतम्+आह---नवीनाः+तु+इति। प्रमाणाभावात्+इति। वायौ+उद्भूतरूपाभावे+अपि प्रत्यक्षोत्पत्त्या त्वदुक्तान्वयव्यतिरेकाभावात्+इति+अर्थः। अन्वयव्यतिरेकात्+इति। रूपसत्त्वे चाक्षुषप्रत्यक्षम्+, तदभावे चाक्षुषप्रत्यक्षाभावः, एवम्+ स्पर्शसत्त्वे स्पार्शनप्रत्यक्षम्+, तदभावे स्पार्शनप्रत्यक्षाभावः+ इति+अन्वयव्यतिरेकात्+इति+अर्थः। तथा च+एतन्मते स्पर्शसत्त्वात्+ वायोः+अपि स्पार्शनप्रत्यक्षम्+ भवत्येव+इति न वायुः+अनुमेयः+ इति भावः। प्राचीनः शङ्कते---बहिरिन्द्रियेति। ननु कार्याभावम्+ प्रति कारणाभावः प्रयोजकः। एवञ्च गगनादौ बहिरिन्द्रियजन्यप्रत्यक्षाभावे रूपाभाव-+स्पर्शाभावयोः प्रयोजकत्वे गौरवम्। बहिरिन्द्रियजन्य-प्रत्यक्षे रूपमात्रस्य हेतुत्वे तु तादृशप्रत्यक्षाभावे एकस्य+एव रूपाभावस्य प्रयोजकत्वम्+उचितम्, लाघवात्+अतः+ आह---आत्मावृत्ति+इति। बुद्ध्यादीनाम्+ शब्दभिन्न-विशेषगुणानाम्+ सत्त्वात्+आत्मनः+ बहिरिन्द्रियजन्य-प्रत्यक्षापत्तिः+तत्+ वारणाय---आत्मावृत्ति+इति। आकाशस्य तद्वारणाय---शब्दभिन्नेति। कालादेः+तद्वारणाय---विशेषेति। प्राचीनः शङ्कते---रूपस्य+इति। कारणत्वे---प्रत्यक्षकारणत्वे। लाघवम्+इति। आत्मावृत्तिः+-शब्दभिन्नः+-विशेषगुणापेक्षया रूपस्य लघुत्वात्। किञ्च भवन्मते बहिरिन्द्रियजन्य-द्रव्यप्रत्यक्षाभावे आत्मावृत्तिशब्दभिन्न-विशेषगुणाभावः प्रयोजकः, अस्मन्मते तूद्भूतरूपाभावः+तस्तस्मात्+ रूपस्य कारणत्वे लाघवम्+इति भावः। नव्यानाम्+ समाधानम्+आह---वायोः+इति। अग्रहणप्रसङ्गात्+इति। उद्भूतरूपस्य प्रत्यक्षप्रयोजकस्य+अभावात्+इति भावः। प्राचीनः पुनः शङ्कते---इष्टेति। शब्दादि-लिङ्गैः+वायोः+अनुमेयत्वाभ्युपगमात्+इति भावः। प्रतिवन्द्योत्तरयति---उद्भूतेति। लाघवात्+इति। रूपापेक्षया स्पर्शस्य लाघवाभावे+अपि+आत्मावृत्ति-शब्दभिन्न-विशेषगुणापेक्षया रूपवत्+ लाघवात्+इति भावः। ननु+उद्भूतस्पर्शस्य प्रत्यक्षप्रयोजकत्वे प्रभायाः प्रत्यक्षम्+ न स्यात्, तस्याः+ उद्भूतस्पर्शाभावात्+इति+अतः+ आह---प्रभायाः+ इति। वायोः प्रत्यक्षे च बाधकाभावात्, प्रभायाः+ उद्भूतस्पर्शरहितायाः+ अप्रत्यक्षे तु+इष्टापत्तिसम्भवात् स्पर्शस्य+एव कारणत्वम्+ कथम्+ न स्यात्+इति भावः। किम्+ न स्यात्+इति। वायुम्+ स्पृशामि+इति+अनुभवसत्त्वे+अपि यथा भवता वायोः+अप्रत्यक्षत्वम्+अभ्युपगतम्, तथा+अस्माभिः+अपि प्रभायाः+ अप्रत्यक्षत्वम्+अङ्गीक्रियते+ इति भावः। गुरुभूतस्य+अपि+आत्मावृत्तिशब्दभिन्न-विशेषगुणवत्त्वस्य कारणत्वम्+ व्यवस्थापयति---तस्मात्+इति। रूपमात्रस्य स्पर्शमात्रस्य वा कारणत्वे बाधकसत्त्वात्+इति+अर्थः। प्रभाम्+इति। तथा च यथा प्रभाम्+ पश्यामि+इति+अनुभवानुरोधात् प्रभायाः प्रत्यक्षत्वम्+अभ्युपगमनीयम्, तद्वत्+ वायुम्+ स्पृशामि+इति+अनुभवानुरोधात्+ वायोः प्रत्यक्षत्वम्+अभ्युपगमनीयम्। एवञ्च रूपमात्रस्य स्पर्शमात्रस्य वा न प्रत्यक्षकारणत्वम्, किन्तु+आत्मावृत्तिशब्दभिन्नविशेषगुणवत्त्वस्य। तथा सति वायु-प्रभयोः प्रत्यक्षत्वम्+ सम्भवति+एव+इति भावः। ननु वायोः स्पार्शनप्रत्यक्षाङ्गीकारे तद्गत संख्यादीनाम्+अपि स्पार्शनप्रत्यक्षम्+ स्यात्+इति चेत्, तत्र+आह---वायु-प्रभयोः+इति। गृह्यते+ एव+इति। इयम्+एका दीप-प्रभेति प्रभागतैकत्व-ज्ञानवत्+अयम्+एकः+ वायुः+इति वायुगतैकत्वसंख्याग्रहः+अपि भवति+एव। तथा च वायुगत-संख्यादि-ग्रहे तु+इष्टापत्त्या वायोः स्पार्शनाङ्गीकारे बाधकाभावः+ इति भावः। क्वचित्---सजातीयसंबलनाभावे। द्वित्वादि+इत्यादिपदात् परिमाणपरिग्रहः। तद्ग्रहः+च भूयः+अवयवावच्छेदेन त्वगिन्द्रियसन्निकर्‌षस्थले बोध्यः। दोषात्---सजातीय-संबलनादिरूपदोषात्॥ 56॥




<1-57>
	
	द्रव्यव्याध्यक्षे, त्वचः+ योगः+ मनसा ज्ञानकारणम्। 
	मनोग्राह्यम्+ सुखम्+ दुःखम्+इच्छा द्वेषः+ मतिः कृतिः॥ 57 ॥	



	त्वचः+ योगः+ इति। त्वङ्मनःसंयोगः+ ज्ञानसामान्यकारणम्+इति+अर्थः। किम्+ तत्र प्रमाणम्+? सुषुप्तिकाले त्वचम्+ त्यक्त्वा पुरीतति वर्त्तमानेन मनसा ज्ञानाजननम्+इति। ननु सुषुप्तिकाले किम्+ ज्ञानम्+ भविष्यति---अनुभवरूपम्+ स्मरणरूपम्+ वा? नाद्यः, अनुभवसामग्र्यभावात्। तथा हि---प्रत्यक्षे चक्षुरादिना सह मनःसंयोगस्य हेतुत्वात् तदभावात्+एव न चाक्षुषादि प्रत्यक्षम्। ज्ञानादेः+अभावात्+एव न मानसम्+ प्रत्यक्षम्, ज्ञानाद्यभावे च+आत्मनः+अपि न प्रत्यक्षम्+इति। एवम्+ व्याप्तिज्ञानाभावात्+एव न+अनुमितिः, सादृश्यज्ञानाभावान् न+उपमितिः, पदज्ञानाभावात्+ न शाब्दबोधः+ इति+अनुभवसामग्र्यभावात्+ न+अनुभवः। उद्बोधकाभावात्+च न स्मरणम्। मा+एवम्। सुषुप्तिप्राक्कालोत्पन्न+इच्छादि-व्यक्तेः+तत्सम्बन्धेन+आत्मनः+च प्रत्यक्षत्वप्रसङ्गात्, तदतीन्द्रियत्वे मानाभावात्, सुषुप्तिप्राक्काले निर्विकल्पकम्+एव नियमेन जायते इत्यत्र+अपि प्रमाणाभावात्। अथः+ ज्ञानमात्रे त्वङ्मनःसंयोगस्य यदि कारणत्वम्+, तदा रासन-चाक्षुषादि-प्रत्यक्षकाले त्वाक्+प्रत्यक्षम्+ स्यात्, विषयत्वक्संयोगस्य त्वङ्मनःसंयोगस्य च सत्त्वात्, परस्परप्रतिबन्धात्+एकम्+अपि वा न स्यात्+इति। अत्र केचित्---पूर्वोक्तयुक्त्या त्वङ्मनः-संयोगस्य ज्ञानहेतुत्वे सिद्धे चाक्षुषादिसामग्र्याः स्पार्शनादि-प्रतिबन्धकत्वम्+अनुभवानुरोधात् कल्प्यते+ इति। अन्ये तु सुषुप्त्यनुरोधात् चर्ममनःसंयोगस्य ज्ञानहेतुत्वम्+ कल्प्यम्+, चाक्षुषादिप्रक्यक्षकाले त्वङ्मनःसंयोगाभावात्+न त्वाक्+प्रत्यक्षम्+इति वदन्ति। 
	मनोग्राह्यम्+इति। मनोजन्यप्रत्यक्षविषयः+ इति+अर्थः। मतिर्ज्ञानम्, कृतिर्यत्नः। एवम्+ सुखत्व-दुःखत्वादिकम्+अपि मनोग्राह्यम्। एवम्+आत्म+अपि मनोग्राह्यः, किन्तु "मनोमात्रस्य गोचरः+" इति+अनेन पूर्वम्+उक्तत्वात्+अत्र न+उक्तः॥ 57 ॥

	जन्यज्ञानमात्रस्य साधारणम्+ कारणान्तरम्+आह---त्वङ्मनःसंयोगः+ इति। ज्ञानसामान्ये---जन्यज्ञानसामान्ये। सुषुप्तिकालः+ इति। निद्रानाड्यवच्छिन्नात्ममनःसंयोगः सुषुप्तिः। तत्कारणम्+ भोगजनकादृष्टवृत्तिनिरोधः। तदुक्तम्+आचार्यैः---"वृत्तिरोधः सुषुप्तिवत्+इ"ति। इयम्+एव सुषुप्तिः+निद्रेति+उच्यते। निद्रानाडी च पुरीतत्। प्रदेशविशेषावस्थितमनःसंयोगः स्वप्नः। प्रदेशविशेषः+तु पुरीतत्+-बहिः+देशयोः सन्धिः+इति+अनयोः+भेदः। ज्ञानाजननम्+इत्यत्र तत्र प्रमाणम्+इति+अनुषज्यते। तथा च यदि त्वङ्मनः-संयोगः+ जन्यज्ञानसामान्यम्+ प्रति कारणम्+ न स्यात्, सुषुप्त्यवस्थायाम्+अपि किम्+अपि ज्ञानम्+ स्यात्, विषयादीनाम्+ तत्र+अपि सद्भावात्। न च तथा; तस्मात् तदा ज्ञानरूपकार्याभावप्रयोजकतया कस्य+अपि ज्ञानकारणस्य+अभावः स्वीकर्त्तव्यः। सः+ च+अभावः+त्वङ्मनः संयोगाभावः पर्यवस्यति, अन्येषाम्+ ज्ञानकारणानाम्+ तत्र सद्भावात्+इति ज्ञानानुत्पत्त्या त्वङ्मनः-संयोगः+ ज्ञानसामान्यकारणत्वेन कल्प्यते+ इति भावः। तदभावात्---चक्षुरादिना सह मनः-संयोगाभावात्। न मानसम्+इति+अस्य ज्ञानादेः+इति+अनेन+अन्वयः। न प्रत्यक्षम्+इति। मनोयोग्य-विशेषगुणसम्बन्धेन+एव+आत्मनः+ मानसत्वाङ्गीकारात्+ मनोयोग्य-विशेषगुणस्य ज्ञानादेः+अभावात्+एव नात्मप्रत्यक्षम्+इति भावः। अनुभव-सामग्रि+इति। कार्यायोगव्यवच्छिन्नः कारणसमुदायः सामग्री। उद्बोधकाभावात्+इति। उद्बोधकस्य फलबल-कल्प्यत्वात् सुषुप्तौ स्मरणस्य+अनुभवसिद्धत्वे तदनुरोधेन कश्चित्+उद्बोधकः कल्पनीयः। न च तत्र स्मरणम्+अनुभवसिद्धम्+इति भावः। इच्छादिव्यक्तेः+इति। सुषुप्तिप्राक्कालोत्पन्नयोग्यविशेषगुणव्यक्तेः+इति+अर्थः। ननु ज्ञानादिव्यक्तेः+इति वक्तव्ये इच्छादिव्यक्तेः+इति वचनम्+ किम्+अर्थम्+इति चेत्। उच्यते। ज्ञानादिव्यक्तेः+इति+उक्तौ सुषुप्तिप्राक्कालोत्पन्नस्य निर्विकल्पकस्य+अपि ग्रहणसम्भवात् सुषुप्तिकाले तत्प्रत्यक्षापादानायोगात्, ज्ञानपदस्य निर्विकल्पकान्यज्ञानपरत्वे गौरवात्। ननु सुषुप्तिप्राक्काले आत्मनि यत्+ यदुत्पद्यते, तत् सर्वम्+अतीन्द्रियम्+एव। अतः+तस्य+आत्मनः+च प्रत्यक्षत्वम्+ नैवापादनीयम्+इति+अतः+ आह---तदतीन्द्रियत्वे+ इति। इच्छादिव्यक्तेः+अतीन्द्रियत्वे इति+अर्थः। ननु सुषुप्तिप्राक्काले केवलम्+ निर्विकल्पकम्+ जायते, न+अन्यत्। तत्+च+अतीन्द्रियम्, तथा च ज्ञानस्य+आत्मनः+च न प्रत्यक्षम्+इति चेत्, तत्र+आह---सुषुप्ति-प्राक्कालः+ इति। त्वङ्मनः-संयोगस्य ज्ञानसामान्य-कारणत्वम्+असहमानः शङ्कते---अथा+इति। विषयत्वक्संयोगस्य+इति। त्वगिन्द्रियस्य देहव्यापित्वेन विषयेण भुज्यमान द्रव्येण रसनासंयोगकाले वाय्वादिना चक्षुःसंयोगकाले च त्वक्संयोगस्य+अपि सम्भवात्+इति भावः। त्वङ्मनः--संयोगस्य+इति। त्वङ्मनः-संयोगास्वीकारे रासनादिप्रत्यक्षम्+अपि न स्यात्, ज्ञानसामान्यम्+ प्रति तद्धेतुत्वस्य त्वया+अभ्युपगमात्+इति भावः। परस्परप्रतिबन्धात्---चाक्षुष-स्पार्शन-सामग्रयोः परस्परप्रतिबन्धात्। एकम्+अपि---रासनस्पार्शनादिरूपम्+ किम्+अपि ज्ञानम्। केचित्---त्वङ्मनःसंयोगकारणवादी। पूर्वोक्तयुक्त्या त्वचम्+ त्यक्त्वा पूरीतति वर्त्तमानेन मनसा ज्ञानाजननात्+इत्यादिकया युक्त्या। अनुभवानुरोधात्+इति। द्वयोः सामग्र्योः+उपस्थितौ चाक्षुषस्य+एव+अनुभवसिद्धत्वात्, अन्यथा चाक्षुषादिकाले+अपि स्पार्शनम्+ भवत्येव+इति+इष्टापत्त्या सर्वत्र स्पार्शनसामग्र्याः सत्त्वेन चाक्षुषोच्छेदापत्त्या वा त्वदुक्तापत्तेः+असङ्गतत्वापातात्+इति भावः। अन्ये---जयदेवमिश्राः। सुषुप्त्यनुरोधात्---सुषुप्तौ ज्ञानानुत्पादानुरोधेन। चर्ममनःसंयोगस्य+इति। विजातीयात्ममनः-संयोगस्य त्वङ्मनःसंयोगस्य वा हेतुत्वे विनिगमकाभावात् समवायेन त्वङ्मनःसंयोगस्य हेतुत्वे लाघवात् चाक्षुषादिसामग्र्याः स्पार्शनप्रतिबन्धकत्वकल्पनागौरवात्+च+इति भावः। कल्प्यम्---अनुमेयम्। इत्थञ्च पुरीतति मनःसंयोगरूप-सुषुप्तौ ज्ञानसामान्यकारणस्य चर्ममनः-संयोगस्याभावात्+न ज्ञानोत्पादः। न+अपि चाक्षुषादिकाले पूर्वोक्तस्पा*र्शनापत्तिः, चाक्षुषादिकाले चर्ममनःसंयोगसत्त्वे+अपि तत्र स्थितेन त्वगिन्द्रियेण मनःसंयोगाभावात्+इति+आह---चाक्षुषादि-प्रत्यक्षेति। नव्याः+तु सुषुप्त्यव्यवहितप्राक्काले+असमवायिकारणस्य+आत्ममनः-संयोगस्य+अभावात्+ ज्ञानोत्पत्तेः+असम्भवात् त्वङ्मनःसंयोगस्य चर्ममनःसंयोगस्य वा ज्ञानहेतुत्वम्+ न+अस्ति+इति+आहुः+तत्+चिन्त्यम्। मनोग्राह्यत्वस्य सार्वत्रिकत्वात् सर्वेषाम्+ मनोग्राह्यत्वापत्तिः+अतः+तदर्थम्+आह---मनोजन्येति। मनोमात्रजन्येति+अर्थः। मूलोक्तन्यूनताम्+ परिहरति---एवम्+इति। दुःखत्वात्+इत्यादिना तद्गत-सत्ता-गुणत्वादि-परिग्रहः। सत्ता-गुणत्व-समवायाभावाः+तु सर्वेन्द्रियवेद्याः। तथा च+उक्तम्+ न्यायवार्तिके---"सत्ता-गुणत्वे च सर्वेन्द्रियग्राह्ये, समवायः+अभावः+च तथेति" (1।1।14)॥57॥




<1-58>
	
	ज्ञानम्+ यत्+निर्विकल्पाख्यम्+ तत्+अतीन्द्रियम्+इष्यते। 
	महत्त्वम्+ षड्विधे हेतुः+इन्द्रियम्+ करणम्+ मतम्॥ 58॥



	चक्षुःसंयोगाद्यनन्तरम्+ घटः+ इति+आकारकम्+ घटत्वादिविशिष्टम्+ ज्ञानम्+ न सम्भवति, पूर्वम्+ विशेषणस्य घटत्वादेः+ज्ञानाभावात्+, विशिष्टबुद्धौ विशेषण-ज्ञानस्य कारणत्वात्। तथा च प्रथमतः+ घटः+-घटत्वयोः+वैशिष्ट्यानवगाह्य+एव ज्ञानम्+ जायते, तदेव निर्विकल्पकम्। तत्+च न प्रत्यक्षम्। तथा हि---वैशिष्ट्यानवगाहि ज्ञानस्य प्रत्यक्षम्+ न भवति, घटमहम्+ जानामि+इति प्रत्ययात्। तत्रात्मनि ज्ञानम्+ प्रकारीभूय भासते, ज्ञाने घटः+तत्र घटत्वम्। यः प्रकारः, सः+एव विशेषणम्+इति+उच्यते। विशेषणे यत्+ विशेषणम्+, तत्+ विशेषणतावच्छेदकम्+इति+उच्यते। विशेषणतावच्छेदक-प्रकारकम्+ ज्ञानम्+ विशिष्टवैशिष्ट्यज्ञाने कारणम्। निर्विकल्पके च घटत्वादिकम्+ न प्रकाः+तेन घटत्वादिविशिष्ट-घटादिवैशिष्ट्य-भानम्+ ज्ञाने न सम्भवति। घटत्वाद्यप्रकारकम्+ च घटादिविशिष्ट-ज्ञानम्+ न सम्भवति, जात्यखण्डोपाध्यतिरिक्त-पदार्थ-ज्ञानस्य किञ्चिद्धर्म-प्रकारकत्व-नियमात्। महत्त्वम्+इति। द्रव्यप्रत्यक्षे महत्त्वम्+ समवायसम्बन्धेन कारणम्, द्रव्यसमवेतानाम्+ गुण-कर्म-सामान्यानाम्+ प्रत्यक्षे स्वाश्रय-समवाय-सम्बन्धेन, द्रव्यसमवेतसमवेतानाम्+ गुणत्वकर्मत्वादीनाम्+ प्रत्यक्षे स्वाश्रयसमवेतसमवायसम्बन्धेन कारणम्+इति। इन्द्रियम्+इति। अत्र+अपि षड्विधः+ इति+अनुषज्यते। इन्द्रियत्वम्+ तु न जातिः, पृथिवीत्वादिना साङ्कर्यात्। किन्तु शब्देतरोद्भूतविशेषगुणानाश्रयत्वे सति ज्ञानकारणमनःसंयोगाश्रयत्वम् इन्द्रियत्वम्। आत्मादिवारणाय---सत्यन्तम्। उद्भूत-विशेषगुणस्य श्रोत्रे सत्त्वात्---शब्देतरेति। विशेषगुणस्य रूपादेः+चक्षुरादौ+अपि सत्त्वात्---उद्भूतेति। उद्भूतत्वम्+ न जातिः, शुक्लत्वादिना साङ्कर्यात्। न च शुक्लत्वादिव्याप्यम्+ नानैव+उद्भूतत्वम्+इति वाच्यम्, उद्भूतरूपत्वादिना चाक्षुषादौ जनकतानुपपत्तेः। किन्तु शुक्लत्वादि-वाप्यम्+ नानैव+अनुद्भूतत्वं, तदभावकूटः+च+उद्भूतत्वम्। तत्+च संयोगादौ+अपि+अस्ति। तथा च शब्देतर+उद्भूतगुणः संयोगादिः+चक्षुरादौ+अपि+अस्ति+अतः+---विशेषेति। कालादिवारणाय---विशेष्यदलम्। इन्द्रियावयव-विषयसंयोगस्य+अपि प्राचाम्+ मते प्रत्यक्षजनकत्वात्+इन्द्रियावयव-वारणाय, नवीनमते कालादौ रूपाभावप्रत्यक्षे सन्निकर्षघटकतया, कारणीभूत-चक्षुःसंयोगाद्याश्रयस्य कालादेः+वारणाय मनःपदम्। ज्ञानकारणम्+इति+अपि तद्वारणाय+एव। करणम्+इति। असाधारणम्+ कारणम्+ करणम्। असाधारणत्वम्+ व्यापारवत्त्वम्॥ 58 ॥

	मनोग्राह्यम्+ ज्ञानमुक्त्वा तदग्राह्यम्+ ज्ञानम्+आह मूले---ज्ञानम्+ यत्+इति। निर्विकल्पाख्यम्+इति। द्विविधम्+ हि ज्ञानम्+ सविकल्पकम्+ निर्विकल्पकम्+च। तत्र वैशिष्ट्यविषयकम्+ ज्ञानम्+ सविकल्पकम्। वैशिष्ट्यम्+च विशेष्य-विशेषण-सम्बन्धः। निर्विकल्पकम्+ तु वैशिष्ट्याविषयकम्+ निष्प्रकारकम्+ वा ज्ञानम्। उक्तम्+च तार्किकरक्षायाम्---"नामादिभिः+विशिष्टार्थविषयम्+ सविकल्पकम्। अविशिष्टार्थविषयम्+ प्रत्यक्षम्+ निर्विकल्पकम्॥" इति। तत्र+इन्द्रियसन्निकर्षानन्तरम्+एव द्रव्यादिस्वरूपमात्रावगाहि जात्यादियोजनारहितम्+ वैशिष्ट्यानवगाहि किञ्चिदिदम्+इति यत् संमुग्धज्ञानम्+ जायते, तत्+निर्विकल्पकम्+इति+उच्यते। ननु निर्विकल्पकम्+ न व्यवहारप्रवर्त्तकम्+ न वा व्यवहारविषयः+ इति किम्+ तत्र प्रमाणम्+इति चेत्। विशिष्टज्ञानस्य+एव तत्र प्रमाणत्वात्। न हि विशेषण-ज्ञानमन्तरेण विशिष्टज्ञानम्+उत्पद्यते। विशिष्टज्ञाने हि विशेषणज्ञान-विशेष्य+इन्द्रियसन्निकर्ष-तदुभयासंसर्गाग्रहस्य कारणत्वावधारणात्। तथा च---एतज्जन्मनि प्राथमिकम्+ घटः+ इति प्रत्यक्षम्+ जन्य-विशेषण-ज्ञानजन्यम्+ जन्यविशिष्टज्ञानत्वात्+अनुमितिवत्। तत्+च विशेषणज्ञानम्+ निर्विकल्पकम्+एव वाच्यम्+, तस्य सविकल्पकत्वे+अनवस्थापातात्। विशिष्टज्ञान-कारणत्वेन कल्पनीयस्य विशेषणज्ञानस्य विशिष्टबुद्धित्वे विशेषणज्ञानान्तर-सापेक्षता स्यात्+एवम्+ तस्य तस्य+अपि+इति+अनवस्थाभिया प्रथमम्+ विशेषणज्ञानम्+ वैशिष्ट्यानवगाह्यम्+एव स्वीकार्यम्। न च+एतत्+ विशेषणज्ञानम्+ स्मृतिरूपम्+, एतज्जन्मनि तेन घटत्वस्य प्रागननुभवात्। न+अपि+आद्य-स्तन्यपानादिवत्+ जन्मान्तरानुभूत-स्मरणम्+, तद्वत्+अनन्यगतिकत्व+अभावात्; निर्विकल्पकेन+अपि+उपपत्त्या जन्मान्तरीयसंस्कारोद्बोधकादृष्टकल्पनानुपपत्तेः, अन्यथा सविकल्पक-प्रत्यक्षादेः+अपि+अपलापप्रसङ्गात्+इति+अभिप्रेत्य+आह---चक्षुःसंयोगाद्यनन्तरम्+इति। महत्त्वाद्यवच्छिन्नचक्षुःसंयोगाद्यनन्तरम्+इति+अर्थः। आदिपदेन त्वक्संयोगपरिग्रहः। ननु घटत्वज्ञानाभावे+अपि घटज्ञानम्+ कुतः+ न स्यात्+इति+अतः+ आह---विशिष्टबुद्धौ+इति तथा च---विशिष्टबुद्धौ विशेषणज्ञानस्य कारणत्वे च। वैशिष्ट्यानवगाहि---वैशिष्ट्यनिष्ठ-सांसर्गिकविषयताशून्यम्, वैशिष्ट्याविषयकम्+इति यावत्। ननु त्रिविधा च+इह ज्ञान-विषयता प्रकारता-विशेष्यता-संसर्गताभेदात्। तत्र ज्ञानमात्रस्य सविषयकत्वेन निर्विकल्पकः+अपि काचित् विशेष्यता+अपेक्षितेति चेत्। तुरीय-विषयताया एव तत्र+अभ्युपगमात्। तदेव---वैशिष्ट्यानवगाह्य+एव ज्ञानम्। प्राभाकराः शाब्दिकाः+च निर्विकल्पकम्+ न+अस्ति+इति+आहुः। निर्विकल्पकस्य+अतीन्द्रियत्वम्+ साधयति---तथा हि+इत्यादिना। ज्ञानस्य प्रत्यक्षम्+ वैशिष्ट्यानवगाहि न भवति+इति+अन्वयः। अत्रोपपत्तिम्+आह---घटम्+अहम्+इत्यादिना। प्रत्ययात्---घटत्वप्रकारक-घटविषयक-ज्ञानवान्+अहम्+इति+अनुभावात्। तत्र---तादृशानुभवे। अयम्+भावः---अयम्+ घटः+ इति ज्ञानम्+ व्यवसायः+ इति+उच्यते। घटम्+अहम्+ जानामि+इति ज्ञानप्रत्यक्षम्+ तु+अनुव्यवसायः+ इति। तत्र+अनुव्यवसाये यथा+आत्मा विशेष्यतया भासते, तद्वत्+ ज्ञानम्+आत्मनि विशेषणतया, ज्ञानविषयः+च घटः+ ज्ञानविशेषणतया, घटत्वम्+च घटविशेषणतया भासते, अनुव्यवसायस्य व्यवसायविषय-विषयकत्व-नियमात्। तथा च घटज्ञान-प्रत्यक्षस्य घटत्व-विशिष्ट-घटविषयकत्वेन+एव+अनुभवसिद्धत्वात्+ निर्विकल्पक-प्रत्यक्षस्य+अपि तथैव विशिष्ट-वैशिष्ट्य-विषयकत्व+अभ्युपगमनीयम्। तत्+च न सम्भवति, निर्विकल्पकस्य वैशिष्ट्यानवगाहिज्ञानत्वात्, विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहिज्ञानकारणस्य विशेषणतावच्छेदकप्रकारकज्ञानस्य पूर्वम्+अभावात्+इति। विशेषणतावच्छेदकेति। अयम्+ घटः+ इत्यादि+आकारकम्+ विशेषणतावच्छेदकघटत्वादिप्रकारकम्+ घटादिविशेष्यकम्+ ज्ञानम्+इति+अर्थः। विशिष्टवैशिष्ट्यज्ञाने---अनुव्यवसाये। कारणम्+इति। वाच्यम्+इति शेषः। अन्यथा रक्तत्व-दण्डत्व-दण्डविषयक-निर्विकल्पकोत्तरम्+ रक्तदण्डवान्+इति विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहि-बुद्ध्यापत्तेः+इति भावः। न प्रकारः+ इति। निर्विकल्पकज्ञाने घटत्वादिकम्+ घटाद्यंशे प्रकारतया न भासते इति+अर्थः, निर्विकल्पकस्य निष्प्रकारकज्ञानत्वात्+इति भावः। तेन---निर्विकल्पस्य घटत्वाद्यप्रकारकत्वेन, विशेषणतावच्छेदकप्रकारक-ज्ञानाभावेन+इति यावत्। भानम्+--विषयता। ज्ञाने---विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहिज्ञाने निर्विकल्पकज्ञानप्रत्यक्षे। न सम्भवति+इति। पूर्वम्+ घटत्ववैशिष्ट्यस्य घटे निर्विकल्पकेन+अविषयीकरणेन कारणीभूतस्य विशेषणतावच्छेदकप्रकारक-ज्ञानस्य+अभावात्+इति भावः। न च विशेष्ये विशेषणम्+इति रीत्या+एव निर्विकल्पकप्रत्यक्षम्+अस्तु किम्+ विशेषणतावच्छेदक-प्रकारकज्ञानेन+इति वाच्यम्, रक्तः पटः+ घटः+ द्रव्यम्+इति समूहालम्बनोत्तरम्+ रक्तम्+ घटम्+ जानामि+इति+अनुव्यवसायापत्तेः, रक्तघटत्वयोः पूर्वम्+उपस्थितत्वात्, विशेष्ये विशेषणम्+इति रीत्या+एव+अन्वयसम्भवात्। विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहित्वे तु पूर्वम्+ रक्तः+ घटः+ इति ज्ञानविरहात्+न तथाविधानुव्यवसायापत्तिः+इति बोध्यम्। ननु घटत्वविशिष्ट-घटविषयकज्ञानवान्+अहम्+इति+अनुव्यवसायः+ म+अस्तु, घटज्ञानवान्+अहम्+इति+आकारकः+ निर्विकल्पकानुव्यवसायः स्यात्+इति चेत्, तत्र+आह---घटत्वाद्यप्रकारकम्+इति। घटादिविशिष्टज्ञानम्---घटादिविशिष्टज्ञानवैशिष्ट्यावगाहिप्रत्यक्षम्। तत्र हेतुम्+आह---जात्यखण्डोपाधि+इति। जातेः समवायेन+एव स्वरूपतः+ ज्ञानम्+, न तु सम्बन्धान्तरेण+इति बोध्यम्। द्रव्यप्रत्यक्षे---विषयतासम्बन्धेन द्रव्यप्रत्यक्षे। स्वाश्रय+इति। स्वम्+ महत्त्वम्+, तदाश्रयः+ द्रव्यम्+, तत्र गुणकर्मादयः समवेताः, अतः स्वाश्रयसमवायसम्बन्धेन महत्त्वस्य गुणादिषु सत्त्वात् प्रत्यक्षस्य+अपि विषयतासम्बन्धेन तत्र+उत्पद्यमानत्वात् तयोः कार्यकारणभावः+ इति भावः। एवम्+अग्रे+अपि। साङ्कर्यात्+इति। पृथिवीत्वाभाववति चक्षुरादौ+इन्द्रियत्वम्+इन्द्रियत्वाभाववति घटादौ च पृथिवीत्वम्, पार्थिवे च घ्राणे पृथिवीत्वम्+इन्द्रियत्वम्+ च+इति द्वयोः समावेशात् साङ्कर्यम्+इति भावः। चिन्तामण्युक्तम्+इन्द्रियलक्षणम्+ निर्वक्ति---शब्देतर+इति। शब्दभिन्ना रूपादयः सुखादयः+च ये उद्भूतविशेषगुणाः+तेषाम्+अनधिकरणत्वे सति+इति+अर्थः। आत्मादिवारणाय---आत्मादौ+अतिव्याप्तिवारणाय। ज्ञानकारणीभूतस्य+आत्ममनःसंयोगस्य+आत्मनि+अपि सत्त्वात्+अतिव्याप्तिः, सत्यन्तदाने च शब्दभिन्नोद्भूतविशेषगुणस्य सुखादेः+आश्रयत्वस्य+आत्मनि सत्त्वात्+न+अतिव्याप्तिः+इति भावः। चर्ममनःसंयोगस्य ज्ञानकारणतापक्षे चर्मण्यतिव्याप्तिः+तत्र+अपि ज्ञानकारणीभूतस्य चर्ममनःसंयोगस्य सत्त्वात्+अतः+अत्र+आदिपदेन चर्मपरिग्रहः। अतः+ एव लघुभूतस्य+अपि+आत्मभिन्नत्वस्य परित्यागः+अन्यथा चर्मण्यतिव्याप्तेः। श्रोत्रे सत्त्वात्+इति। तथा च तत्र+अव्याप्तिः+इति भावः। विशेषपदस्य प्रयोजनम्+ वक्तुम्+ चिन्तामणेः प्रत्यक्षकारणवादोक्तम्+अनुस्मरन् उद्भूतत्वम्+ निर्वक्ति---उद्भूतत्वम्+इति। न जातिः+इति। शङ्करमिश्राः+तु+उद्भूतत्वम्+ जातिम्+आहुः। उक्तम्+च रूपप्रत्यक्षसूत्रोपस्कारे---"उद्भवः+ रूपादिविशेषगुण-गतः+ जातिविशेषः+ एव रूपत्वादिव्याप्यः+" इति। साङ्कर्यात्+इति। उद्भूतत्व+अभाववति चक्षुरिन्द्रियरूपे शुक्लत्वम्+ शुक्लत्व+अभाववति रसादौ+उवुद्भूतत्वम्+ शङ्खादिरूपे च+उद्भूतत्व-शुक्लत्वयोः समावेशात् साङ्कर्यम्+इति भावः। नानैव+उद्भूतत्वम्+इति। तथा च शुक्लत्वव्याप्य+उद्भूतत्वस्य शुक्लत्वाभाव+असामानाधिकरण्यात्+न साङ्कर्यम्+इति भावः। जनकत्वानुपपत्तेः+इति। चाक्षुषप्रत्यक्षम्+ प्रति+उद्भूतरूपत्वेन कारणता स्वीकरणीया। सा च न सम्भवति, एकैकस्य तस्य कारणत्वे व्यभिचारात्, एकस्याम्+ व्यक्तौ तत्सत्त्वे+अपि व्यक्त्यन्तरे तदभावात्। समुदायस्य कारणत्वे+अपि तथैव व्यभिचारः, समुदायस्य+एकत्र+असम्भवात्। तथा च सर्वरूपसाधारणोद्भूतत्वस्य+अभावेन+एकरूपेण कारणत्वासम्भवात्+इति भावः। तदभाव+इति। शुक्लत्वादिव्याप्य-नानानुद्भूतत्वजात्यभाव-समुदाय एव+उद्भूतत्वम्+। तथा च+उक्तम्+ मणौ प्रत्यक्षकारणवादे---अनुद्भूतत्वम्+ शुक्लत्वादिव्याप्यम्+ नानाजातिः+तदाभावकूटः+तु प्रत्यक्षत्वे प्रयोजकः+" इति। प्राचाम्+ मतः+ इति। न्यायवार्त्तिकादिकृताम्+ मते इति+अर्थः। रूपाभाव+इति। कालादौ घटाद्यभावसत्त्वे+अपि न तत्प्रत्यक्षम्+, योग्यानुपलब्धेः+अभावात्+अतः+ रूपाभावपर्यन्त+अनुधावनम्। सन्निकर्षघटकतया+इति। चक्षुःसंयुक्तविशेषणतारूप-सन्निकर्षघटकतया। घटकत्वम्+च तद्विषयताव्यापक-विषयतावत्त्वम्। यथा+अत्र+एव सन्निकर्षज्ञानीयविषयताव्यापकत्वस्य चक्षुःसंयोगनिष्ठविषयतायाम्+ सत्त्वेन चक्षुःसंयोगस्य सन्निकर्षघटकत्वम्। कारणीभूत+इति। चाक्षुषप्रत्यक्षकारणीभूत+इति+अर्थः। तथा च चाक्षुषप्रत्यक्ष-कारणस्य चक्षुःसंयुक्तविशेषणतारूपसन्निकर्षस्य घटकीभूतः+चक्षुः-संयोगः+अपि चाक्षुषप्रत्यक्षकारणम्+, तदाश्रयः+च कालादिः+इति तत्र+अतिव्याप्तिवारणाय---मनःपदम्। तद्वारणाय---कालादौ+अतिव्याप्तिवारणाय---॥58॥




<1-59-61>

	विषयेन्द्रियसम्बन्धः+ व्यापारः सः+अपि षड्विधः। 
	द्रव्यग्रहः+तु संयोगात्, संयुक्तसमवायतः॥ 59 ॥
	द्रव्येषु समवेतानाम्+, तथा तत्समवायतः। 
	तत्र+अपि समवेतानाम्+, शब्दस्य समवायतः॥ 60 ॥
	तद्वृत्तीनाम्+ समवेत-समवायेन तु ग्रहः। 
	विशेषणतया तद्वत्+अभावानाम्+ ग्रहः+ भवेत्॥ 61 ॥



	विषयेन्द्रियसम्बन्धः+ इति। व्यापारः---सन्निकर्षः। षड्विधम्+ सन्निकर्षम्+उदाहरणद्वारा प्रदर्शयति---द्रव्यग्रहः+ इति। द्रव्यप्रत्यक्षम्+इन्द्रियसंयोग-जन्यम्+, द्रव्यसमवेत-प्रत्यक्षम्+इन्द्रियसंयुक्त-समवाय-जन्यम्। एवम्+अग्रे+अपि वस्तुतः+तु द्रव्यचाक्षुषम्+ प्रति चक्षुःसंयोगः कारणम्, द्रव्यसमवेत-चाक्षुषम्+ प्रति चक्षुःसंयुक्तसमवायः कारणम्+, द्रव्यसमवेत-समवेत-चाक्षुषम्+ प्रति चक्षुःसंयुक्त-समवेत-समवायः। एवम्+अन्यत्र+अपि विशिष्य+एव कार्यकारणभावः। परन्तु पृथिवीपरमाणु-नीले नीलत्वम्+ पृथिवीत्वम्+च चक्षुषा कथम्+ न गृह्यते? तत्र परम्परयोद्भूतरूप-सम्बन्धस्यमहत्त्वसम्बन्धस्य च सत्त्वात्। तथा हि---नीले नीलत्वजातिः+एक+एव घटनीले परमाणुनीले च वर्त्तते। तथा च महत्त्वसम्बन्धः+ घटनीलम्+आदायः+ वर्त्तते। उद्भूतरूपसम्बन्धः+तु+उभयम्+आदाय+एव वर्त्तते। एवम्+ पृथिवीत्वे+अपि घटादिकम्+आदाय महत्त्वसम्बन्धः+ बोध्यः। एवम्+ वायौ तदीयस्पर्शादौ च सत्तायाः+चाक्षुषप्रत्यक्षम्+ स्यात्। तस्मात्+उद्भूतरूपावच्छिन्न-महत्त्वावच्छिन्न-चक्षुःसंयुक्त-समवायस्य द्रव्यसमवेतचाक्षुषप्रत्यक्षे, तादृश-चक्षुःसंयुक्त-समवेत-समवायस्य द्रव्य-समवेत-समवेत-चाक्षुषे कारणत्वम्+ वाच्यम्। इत्थञ्च परमाणु-नीलादौ न नीलत्वादि-ग्रहः, परमाणौ चक्षुः-संयोगस्य महत्त्वावच्छिन्नत्व+अभावात्। एवम्+ वाय्वादौ न सत्त्वादि-चाक्षुषम्+, तत्र चक्षुःसंयोगस्य रूपावच्छिन्नत्वाभावात्। एवम्+ यत्र घटस्य पृष्ठावच्छेदेनालोकसंयोगः, चक्षुःसंयोगः+तु+अग्रावच्छेदेन, तत्र घटप्रत्यक्षाभावात्+आलोकसंयोगावच्छिन्नत्वम्+ चक्षुःसंयोगे विशेषणम्+ देयम्। एवम्+ द्रव्यस्पार्शन-प्रत्यक्षे-त्वक्संयोगः कारणम्+, द्रव्यसमवेत-स्पार्शन-प्रत्यक्षे त्वक्-संयुक्तसमवायः, द्रव्यसमवेत-समवेत-स्पार्शनप्रत्यक्षे त्वक्संयुक्त-समवेत-समवेतसमवायः कारणम्। 

	अत्रापि महत्त्वावच्छिन्नत्वम्+उद्भूतस्पर्शावच्छिन्नत्वम्+च पूर्ववत्+एव बोध्यम्। एवम्+ गन्धप्रत्यक्षे घ्राणसंयुक्त-समवायः, गन्धसमवेतस्य घ्राणजन्य-प्रत्यक्षे घ्राणसंयुक्त-समवेत-समवायः कारणम्। एवम्+ रासनप्रत्यक्षे रसनासंयुक्त-समवायः, रससमवेतस्य रासनप्रत्यक्षे रसनासंयुक्त-समवेतसमवायः कारणम्। शब्दप्रत्यक्षे श्रोत्रावच्छिन्न-समवायः, शब्दसमवेत-श्रावणप्रत्यक्षे श्रोत्रावच्छिन्न-समवेत-समवायः कारणम्। अत्र सर्वम्+ प्रत्यक्षम्+ लौकिकम्+ बोध्यम्। वक्ष्यमाणम्+अलौकिकम्+ प्रत्यक्षम्+इन्द्रियसंयोगादिकम्+ विना+अपि भवति। एवम्+आत्मनः प्रत्यक्षे मनःसंयोगः, आत्मसमवेत-मानसप्रत्यक्षे मनःसंयुक्त-समवायः, आत्म-समवेत-समवेत-मानसप्रत्यक्षे मनःसंयुक्त-समवेत-समवायः कारणम्। अभावप्रत्यक्षे समवायप्रत्यक्षे च+इन्द्रियसम्बद्ध-विशेषणता हेतुः। वैशेषिकमते तु समवायः+ न प्रत्यक्षः। अत्र यद्यपि विशेषणता नानाविधा, तथा हि---भूतलादौ घटाद्यभावः स्वसंयुक्त-विशेषणतया गृह्यते, संख्यादौ रूपाद्यभावः स्वसंयुक्त-समवेतविशेषणतया; संख्यात्वादौ रूपाद्यभावः स्वसंयुक्त-समवेत-समवेत-विशेषणतया; शब्दाभावः केवलश्रोत्रावच्छिन्न-विशेषणतया; कादौ खत्वाद्यभावः श्रोत्रावच्छिन्नसमवेत-विशेषणतया। एवम्+ कत्वाद्यवच्छिन्नाभावे गत्वाभावादिकम्+ श्रोत्रावच्छिन्नविशेषण-विशेषणतया; घटाभावादौ पटाद्यभावः चक्षुःसंयुक्तविशेषण-विशेषणतया। एवम्+अन्यत्+अपि+ऊह्यम्। तथापि विशेषणतात्वेन+एक+एव सा गण्यते, अन्यथा षोढाः सन्निकर्षः+ इति प्राचाम्+ प्रवादः+ व्याहन्येतेति॥ 61 ॥

	तज्जन्यत्वे सति तज्जन्यजनकत्वरूपस्य व्यापारत्वस्य नित्ये श्रोत्रसम्बन्धः-समवाये+असम्भवात्+ व्यापारपदस्य+अर्थान्तरम्+आह---व्यापारः सन्निकर्षः+ इति। वस्तुतः+तु व्यापारलक्षणप्रविष्टम्+ तज्जन्यत्वम्+ तदधीनसत्त्वाकत्वम्+ बोध्यम्। तेन शब्दप्रतियोगिकश्रोत्रानुयोगिक-समवायस्य+एव प्रत्यक्षजनकतया तादृशस्य+आकाशात्मक-श्रोत्रसत्त्वाधीनसत्ताकत्वात्+न व्यापारत्वविरोधः+ इति मन्तव्यम्। द्रव्य-प्रत्यक्षम्+---द्रव्यवृत्तिलौकिकविषयतासम्बन्धेन प्रत्यक्षम्। एवम्+अग्रे+अपि। ननु द्रव्यप्रत्यक्षे इन्द्रियसन्निकर्षस्य कारणत्वे त्वक्प्रभासंयोगात् प्रभाचाक्षुषापत्तिः। प्रत्यक्षहेतोः+इन्द्रिय-सन्निकर्षस्य तत्र सत्त्वात्+अतः+ विशिष्य कार्यकारणभावम्+आह---वस्तुतः+तु+इति। न च+आत्मप्रत्यक्षानुरोधेन मनःसंयोगस्य ज्ञानादि-प्रत्यक्षानुरोधेन मनःसंयुक्तसमवायस्य सन्निकर्षत्वे+अपि चक्षुःसंयोगस्य चक्षुःसंयुक्त-समवायस्य वा सन्निकर्षत्वे प्रमाणाभावः, परमाणुम्+आदाय चक्षुःसंयुक्त-समवेत-समवायेन+एव त्र्यणुकादेः+चाक्षुषोपपत्तेः+इति वाच्यम्+, एकत्र+इन्द्रियसंयोगस्य प्रत्यक्षहेतुत्वे+अन्यत्र+अपि तत्संयोगस्य हेतुत्वावश्यकत्वात्; अन्यथा चक्षुःसंयुक्त-समवेत-समवायस्य+एकस्य सन्निकर्षत्वे नानाद्रव्यसंयोगस्य सन्निकर्षघटकतया हेतुत्वकल्पनायाम्+ गौरवप्रसङ्गात्, चक्षुःसंयुक्तसमवेतसमवायघटकतया चक्षुःसंयोगस्य+आवश्यकत्वे तस्य+एव द्रव्यचाक्षुषम्+ प्रति हेतुत्वौचित्यात्। ननु चक्षुःसंयुक्त-समवेतसमवायस्य द्रव्यसमवेत-समवेतचाक्षुषम्+ प्रति हेतुत्वे परमाणुनीले नीलत्वस्य प्रत्यक्षम्+ स्यात्, घटनीलम्+आदाय तत्र तादृशसन्निकर्षसत्त्वात्+अतः+ विशिष्टस्य+एव तस्य प्रत्यक्षहेतुत्वम्+ व्यवस्थापयितुम्+आह---परम्+ तु+इति। तत्र---पृथिवीपरमाणुनीलवृत्ति-नीलत्वे पृथिवीपरमाणुवृत्तिपृथिवीत्वे च। परम्परया+इति। स्वाश्रय-समवेत-समवाय-सम्बन्धेन+इति+अर्थः। स्वम्+ महत्त्वम्+उद्भूतरूपम्+च, तदाश्रयः+ घटः+तत्समवेतम्+ नीलरूपम्+, तत्र समवेतम्+ नीलत्वम्, तत्+च घटः+-नील परमाणुनीलसाधारणम्+एकम्+एव। तथा च स्वाश्रय-समवेत-समवाय सम्बन्धेन+उद्भूतभूतरूपस्य महत्त्वस्य च घटनीलवृत्तिनीलत्वे सत्त्वात् परमाणुनीलवृत्ति-नीलत्वे+अपि तत्सम्बन्धेन+एव तयोः सत्त्वेन परमाणुनीले नीलत्वस्य+अपि प्रत्यक्षम्+ स्यात्+इति भावः। इदम्+च स्वयमेव विवृणोति---तथा हि+इति। उभयम्+---घटनीलम्+ परमाणुनीलम्+च। महत्त्वसम्बन्धः+ इति। सः+ च सम्बन्धः स्वाश्रय-समवायः। स्वम्+ महत्त्वम्+, तदाश्रयः+ घटः+तत्र पृथिवीत्व-समवायः। तत्+च पृथिवीत्वम्+एकम्। अतः+तत् पृथिवीत्वम्+ पृथिवी-परमाणौ+अपि वर्त्तते। तत्र स्वाश्रयसमवायेन महत्त्वम्+अपि वर्त्तते। एवम्+उद्भूतरूपः+अपि+इति पृथिवीपरमाणौ पृथिवीत्वप्रत्यक्षम्+ स्यात्+इति भावः। सत्तायाः+चाक्षुषेति। घटगतसत्तायाः+ वायुवृत्तिसत्तायाः+च+ऐक्यात्+ घटादिकम्+आदाय स्वाश्रयसमवायेन वायुवृत्तिसत्तायाम्+उद्भूतरूपस्य महत्त्वस्य च सत्त्वात्+इति भावः। 

	संयुक्तसमवेतसमवायेन संयोगस्य+अन्यथासिद्धिम्+ परमाणुपृथिवीत्वादीनाम्+ प्रत्यक्षम्+च परिहरति---तस्मात्+इति। उक्तापत्तिपरिहारायेति+अर्थः। उद्भूतेति। उद्भूतरूपावच्छिन्नेति महत्त्वावच्छिन्नेति च चक्षुःसंयुक्तपदार्थैकदेशस्य चक्षुःसंयोगस्य विशेषणम्। यत्र चक्षुःसंयोगः+ वर्त्तते महत्त्वम्+उद्भूतरूपम्+च, तत्र+एव सः+ संयोगः+ महत्त्वोद्भूतरूपावच्छिन्नः सन् प्रत्यक्ष-हेतुः+भवति। एवञ्च पृथिवीपरमाणौ चक्षुःसंयोगोद्भूतरूपयोः सत्त्वे+अपि महत्त्वाभावात् पृथिवीत्वादिकम्+ न प्रत्यक्षम्। न वा वायौ सत्तायाः+चाक्षुषम्+ प्रत्यक्षम्+, तत्र महत्त्वसत्त्वे+अपि+उद्भूतरूपाभावात्। तथा च परमाणोः+महत्त्वाभावेन महत्त्वावच्छिन्न चक्षुःसंयुक्तसमवेतसमवायस्य त्र्यसरेणावभावात् तत्प्रत्यक्षानुपपत्तिः+अतः संयोगः+अपि सन्निकर्षः स्वीकार्यः। एवम्+ महत्त्वावच्छिन्न-चक्षुःसंयुक्त-समवेत-समवायस्य त्रसरेणुरूपे+अभावात् तत्+चाक्षुषानुपपत्त्या संयुक्तसमवायः+अपि सन्निकर्षः स्वीकार्यम्+ इति भावः। तादृश+इति। महत्त्वोद्भूतरूपावच्छिन्न+इति+अर्थः। इत्थम्+च---महत्त्वोद्भूतरूपावच्छिन्न-चक्षुःसंयोगस्य कारणत्वे च। महत्त्वावच्छिन्नत्व+आभावात्+इति। परमाणोः+महत्त्वाभावात्+इति भावः। वाय्वादौ+इति। आदिना भर्जनकपालस्थवह्न्यादेः परिग्रहः। रूपावच्छिन्नत्व+अभावात्---उद्भूतरूपानवच्छिन्नत्वात्, तत्र तत्र+उद्भूतरूपाभावात्+इति भावः। अत्र+अपि---स्पार्शनप्रत्यक्षकारणीभूत-त्वक्सन्निकर्षे+अपि। पूर्ववत्---चक्षुःसंयोगवत्। अन्यथा घटस्पर्शम्+आदाय परमाणुस्पर्शे प्रभास्पर्शे वा त्वक्संयुक्त-समवेत-समवायस्य सत्त्वात् स्पर्शत्वस्पार्शनापत्तिः+दुर्वारा स्यात्। तस्मात् परमाणुघटित-त्वक्सन्निकर्षेण परमाणु-स्पर्शे स्पर्शत्व-स्पार्शनवारणाय त्वक्संयोगे महत्त्वावच्छिन्नत्वम्+, प्रभाघटितसन्निकर्षेण प्रभास्पर्शे स्पर्शत्व-स्पार्शन-वारणाय चोद्भूतस्पर्शावच्छिन्नत्वादि विशेषणम्+ बोध्यम्। प्रभायाम्+ सत्तास्पार्शन-वारणम्+ त्वक्संयोगे उद्भूतरूपावच्छिन्नत्वनिवेशात्+न भवति+इति स्पर्शानुधावनम्। श्रोत्र-घ्राण-रसनानाम्+ द्रव्याग्राहकत्वात्+ रसनादिसंयोगस्य न प्रत्यक्षहेतुता। अतः घ्राणसंयोगम्+ विहायान्यत्+आह---गन्धप्रत्यक्षः+ इति। श्रोत्रावच्छिन्नेति। आकाशात्मक-श्रोत्राणाम्+ सर्वशब्दसम्बन्धात् सकलपुरुषाणाम्+ सर्वशब्दप्रत्यक्षापत्तिः+अतः श्रोत्रावच्छिन्नेति समवायविशेषणम्। ननु+एवम्+ संयोगस्य प्रत्यक्षकारणत्वे शुक्तिरजतादि-प्रत्यक्षम्+ न स्यात्, तत्र+इन्द्रियसंयोगाभावात्+अतः+ आह---अत्रेति। इन्द्रियसम्बद्धेति। यदा घटाभाववत्+ भूतलम्+इत्यादि+आकारकः+ भूतलादिविशेष्यकः+ घटाद्यभावप्रत्ययः+तदेन्द्रियसम्बद्धविशेषणता सन्निकर्षः+चक्षुरादि+इन्द्रियसम्बद्धे भूतलादौ घटाद्यभावानाम्+ विशेषणत्वात्। उपलक्षणम्+च+एतत्+इन्द्रियसम्बद्धविशेष्यत्वस्य+अपि। तेन भूतले घटाभाव इत्याद्यभाववेष्यक-प्रत्यक्षस्य नानुपपत्तिः+तत्र+अपि घटाद्यभावानाम्+इन्द्रियसम्बद्धभूतलादौ विशेष्यत्वात्+इति भावः। न प्रत्यक्षः+ इति। सम्बन्धप्रत्यक्षे यावत्+आश्रयप्रत्यक्षस्य हेतुत्वात् समवायस्य+एकतया युगपत्+ भावि-भूत-सकल-तदाश्रयव्यक्तीनाम्+ ज्ञानासम्भवात्+इति भावः। न्यायमते तु यावत्+आश्रयप्रत्यक्षस्य कार्यम्+ न सम्बन्धप्रत्यक्षम्, अनुगत-सम्बन्धस्य+अभावात्। किन्तु संयोगप्रत्यक्षम्। समवायः+च न संयोगः+तस्मात्+असौ प्रत्यक्षः+ इति। स्वसंयुक्तविशेषणतयः+इति। स्वम्+ चक्षुः+तत्संयुक्तम्+ भूतलम्+, तत्र विशेषणम्+ घटाभावः+तस्मात् स्वसंयुक्तविशेषणतारूपात्+चक्षुःसन्निकर्षात्+ घटाभावग्रहः+ इति भावः। एवम्+अग्रे+अपि योजनीयम्। प्राचाम्+ प्रवादः---न्यायवार्त्तिकादिकृताम्+उद्द्योतकरादीनाम्+उक्तिः। तथाच+उक्तम्+ प्रत्यक्ष-सूत्रीय-न्यायवार्त्तिके---"सन्निकर्षः पुनः षोढा भिद्यते---संयोगः संयुक्तसमवायः संयुक्तसमवेतसमवायः समवायः समवेतसमवायः विशेषण-विशेष्यभावः+च+इ"ति॥61॥ 




<1-62>

	यदि स्यात्+उपलभ्येत+इति+एवम्+ यत्र प्रसज्यते। 
	प्रत्यक्षम्+ समवायस्य विशेषणतया भवेत्॥ 62॥


	यदि स्यात्+उपलभ्येत+इति। अत्र+अभावप्रत्यक्षे योग्यानुपलब्धिः कारणम्। तथाहि---भूतलादौ घटादिज्ञाने जाते घटाभावादिकम्+ न ज्ञायते। तेना+अभावोपलम्भे प्रतियोग्युपलम्भाभावः कारणम्। तत्र योग्यता+अपि+अपेक्षिता। सा च प्रतियोगिसत्त्व-प्रसञ्जन-प्रसञ्जित-प्रतियोगिकत्वरूपा। तदर्थम्+च---प्रतियोगिनः+ घटादेः सत्त्वप्रसक्त्या प्रसञ्जित उपलम्भरूपः प्रतियोगी यस्य सः+अभावप्रत्यक्षे हेतुः। तथा हि---यत्रालोकसंयोगादिकम्+ वर्त्तते, तत्र---यद्यत्र घटः स्यात्, तर्हि उपलभ्येत इति+आपादयितुम्+ शक्यते, तत्र घटाभावादेः प्रत्यक्षम्+ भवति। अन्धकारे तु न+आपादयितुम्+ शक्यते, तेन घटाभावादेः+अन्धकारे न चाक्षुष-प्रत्यक्षम्+, स्पार्शनप्रत्यक्षम्+ तु भवत्येव, आलोकसंयोगम्+ विना+अपि स्पार्शनप्रत्यक्षस्य+आपादयितुम्+ शक्यत्वात्। गुरुत्वादिकम्+ यदयोग्यम्+, तदभावः+तु+ न योग्यः, तत्र गुरुत्वादिप्रत्यक्षस्य+आपादयितुम्+अशक्यत्वात्। वायौ+उद्भूतरूपाभावः, पाषाणे सौरभाभावः+, गुडे तिक्ताभावः+, वह्नौ+अनुष्णत्वाभावः, श्रोत्रे शब्दाभावः, आत्मनि सुखाद्यभावः---एवम्+आदयः+तत्तदिन्द्रियैः+गृह्यन्ते, तत्+तत्प्रत्यक्षस्य+आपादयितुम्+ शक्यत्वात्। संसर्गाभाव-प्रत्यक्षे प्रतियोगिनः+ योग्यता। अन्योन्याभावः+-प्रत्यक्षे तु+अधिकरणयोग्यता+अपेक्षिता। अतः स्तम्भादौ पिशाचादिभेदः+अपि चक्षुषा गृह्यते एव॥59-62॥

	अभावप्रत्यक्षः+ इति। अनुपलब्धिसहकृतेन+इन्द्रियेण+एव+अभाव-प्रत्ययसम्भवे+अनुपलब्धेः प्रमाणान्तरत्वम्+ नैव+अङ्गीकरणीयम्+ गौरवात्+इति सूचितम्। योग्यानुपलब्धिः+इत्यत्र कर्मधारयः। तत्र योग्यानुपलब्धेः+अभावप्रत्यक्षहेतुत्वे युक्तिम्+आह---तथा हि+इति। घटादिज्ञाने---घटादिभ्रमे। घटस्य प्रमाज्ञानदशायाम्+अभावे विशेषणतासन्निकर्षस्य+एव+अभावात्+अभावप्रत्यक्षासम्भवात्+ भ्रमानुधावनम्। तेन---प्रतियोगिसत्त्वकाले+अभावज्ञानानुदयेन। उपलम्भे---प्रत्यक्षे। उपलम्भाभावः---अनुपलब्धिः। तत्र---प्रतियोग्यनुपलब्धौ। अपेक्षित+इति। तथा च+अभावप्रत्यक्षे प्रतियोगिनः+ योग्यानुपलब्धिः+हेतुः+तेन जलपरमाण्वादौ पृथिवीत्वाभावादेः+न प्रत्यक्षम्+इति भावः। तत्त्वचिन्तामणिकृताम्+ मतम्+अनुस्मरन् योग्यताम्+ निर्वक्ति---सा च+इति। प्रतियोगि+इति। प्रतियोगिनः---अभावप्रतियोगिनः सत्त्वप्रसञ्जनेन सत्त्वापादनेन प्रसञ्जितः---आपादितः प्रतियोगी अनुपलम्भप्रतियोगी उपलम्भः+ यस्य---उपलम्भाभावस्य, अनुपलब्धेः+इति यावत्। तद्भावरूप+इति+अर्थः। सः---उपलम्भाभावः, अनुपलब्धिः। न चाक्षुषेति। अनुपलब्धिसत्त्वे+अपि योग्यानुपलब्धेः+अभावात्+इति भावः। गुरुत्वात्+इत्यादिपदेन धर्माधर्मादि-परिग्रहः। न योग्यः---न प्रत्यक्षविषयः। आपादयितुम्+इति। यद्यत्र घटे गुरुत्वम्+ स्यात् तर्हि+उपलभ्येत+इति+अपादनासम्भवात्+ गुरुत्वस्य स्वभावतः+अयोग्यत्वात्+इति भावः। एवम्+आदाय इत्यादिना प्रभाया उद्भूतस्पर्शाभावपरिग्रहः। संसर्गाभावप्रत्यक्षे+अन्योन्याभावप्रत्यक्षे च योग्यताभेदम्+ निरूपयति---संसर्गाभाव+इति। प्रतियोगिनः+ योग्यत+इति। योग्यमात्रप्रतियोगिकत्वे सति योग्यधर्ममात्रावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वम्+इति+अर्थः। तेन द्रव्यम्+ न+अस्ति+इति द्रव्यसामान्याभावस्य न प्रत्यक्षापत्तिः+तदभावस्य वाय्वाद्ययोग्यप्रतियोगिकत्वेन योग्यमात्रप्रतियोगिकत्व+अभावात्। न+अपि गुरुत्ववत्+घटात्यन्ताभावस्य प्रत्यक्षापत्तिः+तदभावस्य गुरुत्वाद्यतीन्द्रियधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वेन योग्यधर्ममात्रावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्व+अभावात्। रूपगुरुत्वान्यतरावच्छिन्न+अभावप्रत्यक्षवारणाय विशेष्यदले मात्र+इति। अधिकरणयोग्यत+इति। योग्याधिकरणवृत्तित्वम्+इति+अर्थः। 

	वस्तुतः+तु योग्यानुपलब्धिः+एव+उभयाभावप्रत्यक्षे प्रयोजिका। अतः+ एव वायौ रूपवत्+अन्योन्याभावः+ घटे मनस्त्वात्यन्ताभावः+च प्रत्यक्षः। न हि वायुः+अधिकरणम्+ मनस्त्वम्+ वा प्रतियोगि तत्र योग्यम्। योग्यानुपलब्धिः+तु सम्भवति। वायोः+उद्भूतरूपवत्+भिन्नत्वे महत्त्वोद्भूतरूपवत्त्वेन मनस्त्वस्य च घटवृत्तित्वे योग्यव्यक्तिवृत्तित्वेन प्रत्यक्षत्वौचित्यात्। एवञ्च यत्र प्रतियोगितावच्छेदकसत्त्वेन तत्प्रत्यक्षम्+आपादयितुम्+ शक्यते, तत्र+अन्योन्याभावः प्रत्यक्षः। यत्र तु प्रतियोगिसत्त्वेन तत्प्रत्यक्षम्+, तत्र+अत्यन्ताभावादिः प्रत्यक्षः। अतः+ एव योग्यस्य+अपि पृथिवीत्वस्य जलपरमाणौ+अभावः+ न+अध्यक्षः, योग्यानुपलब्धेः+अभावात्। विस्तरः+तु सेतौ द्रष्टव्यः॥ 62 ॥



<1-63>
	अलौकिकः सन्निकर्षः+त्रिविधः परिकीर्त्तितः। 
	सामान्यलक्षणः+ ज्ञानलक्षणः+ योगजः+तथा॥ 63 ॥


	एवम्+ प्रत्यक्षम्+ लौकिकालौकिकभेदेन द्विविधम्। तत्र लौकिकप्रत्यक्षे षोढाः+ सन्निकर्षः+ वर्णितः। अलौकिक-सन्निकर्षानिदानीम्+ वदति---अलौकिकः+ इति। व्यापारः---सन्निकर्षः। सामान्यलक्षणः+ इति। सामान्यम्+ लक्षणम्+ यस्य इति+अर्थः। तत्र लक्षणपदेन यदि स्वरूपम्+उच्यते, तदा सामान्यस्वरूपा प्रत्यासत्तिः+इति+अर्थः+ लभ्यते। तत्+च+इन्द्रियसम्बद्धविशेष्यक-ज्ञान-प्रकारीभूतम्+ बोध्यम्। तथा हि---यत्र+इन्द्रियसंयुक्तः+ धूमादिः+तद्विशेष्यकम्+ धूमः+ इति ज्ञानम्+ जातम्+, तत्र ज्ञाने धूमत्वम्+ प्रकारः। तत्र धूमत्वेन सन्निकर्षेण धूमा इत्येवंरूपम्+ सकलधूम-विषयकम्+ ज्ञानम्+ जायते। अत्र यदि+इन्द्रियसम्बद्ध-प्रकारीभूतम्+इति+एव+उच्यते, तदा धूलीपटले धूमत्वभ्रमानन्तरम्+ सकलधूम-विषयकम्+ ज्ञानम्+ न स्यात्, तत्र धूमत्वेन सह+इन्द्रियसम्बन्धाभावात्। मन्मते तु+इन्द्रियसम्बद्धम्+ धूलीपटलम्+, तत्+-विशेष्यकम्+ धूमः+ इति ज्ञानम्, तत्र प्रकारीभूतम्+ धूमत्वम्+ प्रत्यासत्तिः। इन्द्रियसम्बन्धश्च लौकिको ग्राह्यः। इदञ्च बहिरिन्द्रियस्थले, मानसस्थले तु ज्ञानप्रकारी-भूतम्+ सामान्यम्+ प्रत्यासत्तिः॥ 63 ॥

	धूमत्वादि-सामान्यरूपे सन्निकर्षः+ तज्जन्यत्वघटित-व्यापारत्व+अभावात्+आह---व्यापारः सन्निकर्षः+ इति। यद्यपि सन्निकर्षस्य+इन्द्रियसम्बन्धरूपत्वात्+इन्द्रिय-प्रतियोगिकत्वम्+ युक्तम्। धूमत्वादेः+तु+इन्द्रिय-प्रतियोगिकत्व+अभावात्+ न+एव सन्निकर्षत्वम्, तथापि संयोगस्य+इन्द्रियप्रतियोगिकत्वात् तद्घटितस्य+इन्द्रियसंयुक्तविशेष्यक-ज्ञानप्रकारीभूत-धूमत्वादेः सन्निकर्षत्वनिर्वाहः+ इति भावः। प्रत्यासत्तिः---सन्निकर्षः। ननु धूमत्वरूपायाः सामान्यलक्षणायाः सन्निकर्षत्वे तस्याः+ नित्यत्वेन सर्वदा विद्यमानत्वात् सर्वदा सकलधूमविषयकप्रत्यक्षापत्तिः+अतः+ आह---तत्+च+इति। सामान्यस्वरूपञ्च+इति+अर्थः। तथा च केवलसामान्यम्+ न प्रत्यासत्तिः, किन्तु वक्ष्यमाणलक्षणम्+ विशिष्टम्+ सामान्यम्+, तत्+च न नित्यम्+इति न+उक्तदोषापत्तिः+इति भावः। तदेव विवृणोति---तथाहि+इति। यत्र यदा। तत्र तदा। धूमत्वेन सन्निकर्षेण+इति। इन्द्रियसंयुक्तविशेष्यक-तदिन्द्रियजन्य-ज्ञानप्रकारीभूत-धूमत्वेन+इति+अर्थः। तथा हि धूमादौ चक्षुःसंयोगानन्तरम्+ धूमादिविशेष्यकम्+ धूमत्वादिप्रकारकम्+ धूम इत्याद्याकारकम्+ ज्ञानम्+ जायते। तादृशज्ञानोत्तरम्+ देशान्तरीय-कालान्तरीय-धूमादौ+इन्द्रियसंयुक्त-विशेष्यक-ज्ञानप्रकारीभूत-धूमत्वरूपेन्द्रियसन्निकर्षत्वात् तेन सन्निकर्षेण सकलधूमविषयकम्+ धूमा इत्येवम्+ यत्+ ज्ञानम्+ जायते, तदेव सामान्यलक्षण-सन्निकर्षजन्यम्+अलौकिकम्+ प्रत्यक्षम्+इति भावः। ज्ञानप्रकारीभूतेति+अस्य सार्थक्यम्+ दर्शयितुम्+आह---अत्र यदि+इति। इन्द्रियसम्बद्ध+इति। धूलिपटलस्य+एव+इन्द्रियसंयुक्तत्वात् तत्र धूमत्व+अभावात्, देशान्तरीयधूमे च चक्षुःसंयोगाभावेन तद्वृत्तिधूमत्वे चक्षुःसंयुक्तसमवायाभावात्+इति+अर्थः। प्रत्यासत्तिः+इति। इन्द्रियसम्बद्ध धूलि-पटलविशेष्यक-ज्ञानप्रकारीभूतधूमत्वस्य देशान्तरीयधूमे सत्त्वात् तत्र+अपि सकलधूमविषयकम्+ ज्ञानम्+ भवत्येव+इति भावः। ननु यत्र चक्षुःसंयोगात्+ धूमः+ इति ज्ञानम्+ जातम्+, तत्र चक्षुःसंयोगम्+ विन+अपि प्रत्यक्षभूत-धूमभिन्नधूमस्य सामान्यलक्षणया ज्ञानापत्तिः, इन्द्रियसम्बद्धविशेष्यक-तदिन्द्रियजन्य-ज्ञानप्रकारीभूतधूमत्वस्य तत्र+अपि सत्त्वात्। न च तदा तादृशधूमे चक्षुःसंयोगाभावात् सन्निकर्षघटकज्ञानस्य+इन्द्रियसम्बद्धविशेष्यकत्व+अभावेन+इन्द्रियसम्बद्धविशेष्यकज्ञानप्रकारीभूतधूमत्वस्य तादृशधूमे+असत्त्वात्+न तदापत्तिः+इति वाच्यम्, ज्ञानलक्षण-सन्निकर्षस्य तत्र सत्त्वात्। तथा च+इन्द्रियसम्बद्धविशेष्यक-ज्ञानप्रकारीभूत-धूमत्वस्य धूमान्तरे सत्त्वात् सामान्यलक्षणया तज्ज्ञानापत्तिः+दुर्वारा। न चेष्टापत्तिः, पूर्वपूर्वज्ञानघटितसन्निकर्षेण ज्ञानधार+आपत्तेः+अतः+ आह---लौकिकः+ इति। संयोगादिलक्षणः+ इति+अर्थः। इदम्+ तदिन्द्रियजन्यत्वस्य+अपि+उपलक्षणम्। अन्यथा चक्षुःसंयोगे विद्यमाने+अपि यत्र दोषवशात्+न धूमादिचाक्षुषम्+ किन्तु धूमत्वादिप्रकारकम्+ स्मरणम्+, तत्र धूमत्वसामान्य-लक्षणाजन्यज्ञानापत्तिः+दुर्वारा स्यात्। तथा च+इन्द्रियलौकिकसम्बद्धविशेष्यक-तदिन्द्रियजन्य-ज्ञानप्रकारीभूतसामान्यस्य प्रत्यासत्तित्वम्+ फलितम्। इदम्+---तादृशज्ञानप्रकारीभूतस्य प्रत्यासत्तित्वम्। बहिरिन्द्रियस्थले---बहिरिन्द्रियेण सामान्यलक्षणया ज्ञानजननस्थले न तु मानससामान्यलक्षणाजन्य-ज्ञानस्थले। अन्यथा+अणुत्वेन यत्किञ्चित्+अणूपस्थितौ+अणुत्वसामान्यलक्षणया सकलाणुगोचरः+ मानसबोधः+ न स्यात्, अणौ मनसः+ लौकिकसम्बन्धाभावात्, ज्ञाने मनोजन्यत्वस्य+अभावात्+इति भावः। ज्ञानप्रकारीभूतम्+इति। तथा च शब्दादिना यत्+किञ्चित्+पिशाचाद्युपस्थितौ सकलपिशाचगोचरः+ मानस-बोधः+ उपपद्यते इति॥ 63 ॥




<1-64>

	आसत्तिराश्रयाणाम्+तु सामान्यज्ञानम्+इष्यते। 
	तदिन्द्रियज-तद्धर्मबोधसामग्र्यपेक्ष्यते॥ 64 ॥



	परन्तु समानानाम्+ भावः सामान्यम्। तत्+च क्वचित्+नित्यम्+ धूमत्वादि, क्वचित्+निनित्यम्+ घटादि। यत्र+एकः+ घटः संयोगेन भूतले समवायेन कपाले ज्ञातः+तदनन्तरम्+ सर्वेषाम्+एव तद्घटवताम्+ भूतलादीनाम्+ कपालादीनाम्+ वा ज्ञानम्+ भवति, तत्र+इदम्+ बोध्यम्। परन्तु सामान्यम्+ येन सम्बन्धेन ज्ञायते, तेन सम्बन्धेन+अधिकरणानाम्+ प्रत्यासत्तिः। किन्तु यत्र तद्घट-नाशानन्तरम्+ तद्घटवतः स्मरणम्+ जातम्, तत्र सामान्यलक्षणया सर्वेषाम्+ तद्घटवताम्+ भानम्+ न स्यात्, सामान्यस्य तदानीम्+अभावात्। किञ्च, इन्द्रियसम्बद्ध-विशेष्यकम्+ घटः+ इति ज्ञानम्+ यत्र जातम्, तत्र परदिने इन्द्रियसम्बन्धम्+ विन+अपि तादृशज्ञानप्रकारीभूत-सामान्यस्य सत्त्वात् तादृशज्ञानम्+ कुतः+ न जायते? तस्मात् सामान्य-विषयकम्+ ज्ञानम्+ प्रत्यासत्तिः+न तु सामान्यम्+इति+आह---आसत्तिः+इति। आसत्तिः प्रत्यासत्तिः+इति+अर्थः। तथा च सामान्यलक्षणम्+इत्यत्र लक्षण-शब्दस्य विषयः+अर्थः। तेन सामान्य-विषयकम्+ ज्ञानम्+ प्रत्यासत्तिः+इति+अर्थः+ लभ्यते। ननु चक्षुःसंयोगादिकम्+ विनापि सामान्यज्ञानम्+ यत्र वर्त्तते, तत्र सकल-घटादीनाम्+ चाक्षुषप्रत्यक्षम्+ स्यात्+अतः+ आह---तदिन्द्रियज+इति। अस्य+अर्थः---यदा बहिरिन्द्रियेण सामान्यलक्षणया ज्ञानम्+ जननीयम्, तदा यत्किञ्चित्+धर्मिणि तत्सामान्यस्य-तदिन्द्रियजन्य-ज्ञानस्य सामग्र्यपेक्षिता। सा च सामग्री चक्षुःसंयोगालोकसंयोगादिकम्। तेन+अन्धकारादौ चक्षुरादिना तादृशम्+ ज्ञानम्+ न जायते॥ 64 ॥

	आसत्तिराश्रयाणाम्+इत्यादि मूलमवतारयितुम्+ भूमिकाम्+आह---परम्+ तु+इति। समानानाम्+इति। तथा च+अत्र सामान्यपदम्+ यौगिकम्+एव, न तु पारिभाषिकम्+इति भावः। भूतले इत्यस्य ज्ञान इति+अनेना+अन्वयः। भूतलादीनाम्+इत्यादिना संयोगेन तद्घटाधिकरणपीठादि-द्रव्यान्तर-परिग्रहः। ज्ञानम्+ भवति+इति। संयोगेन घटवत्+ भूतलम्+इति+आकारकज्ञानानन्तरम्+ चक्षुःसंयुक्त-भूतलविशेष्यक-ज्ञानप्रकारीभूत-घटवता-सन्निकर्षेण 'संयोगेन घटवन्ति भूतलानि+'इति+आकारकम्+ चाक्षुषम्+अलौकिकप्रत्यक्षम्+ जायते+ इति+अर्थः। इदम्+ बोध्यम्+इति। एतादृशस्थले ज्ञायमानम्+अनित्यम्+ सामान्यम्+ प्रत्यासत्तिः+इति बोध्यम्। ननु परम्परया प्रत्यासन्नस्य घटत्वादेः प्रत्यासत्तित्वम्+अस्तु, किम्+अनित्यसामान्येन+इति+अतः+ आह---परन्तु+इति। तेन सम्बन्धेन+इति। घटत्वादि-सामान्यम्+ समवायादिसम्बन्धेन घटाद्यधिकरणे ज्ञातम्+अतः+तेन+एव समवायादिसम्बन्धेन तदधिकरणानाम्+एव+अलौकिकप्रत्यक्षजनकम्+ नान्यस्य। अन्यथा समवायेन ज्ञानप्रकारीभूत-घटत्वादि-सामान्यप्रत्यासत्त्या कालादिज्ञानापत्तेः+इति भावः। प्राचीनसम्मतम्+ सामान्यलक्षण-सन्निकर्षम्+ निरूप्य नव्यरीत्या तन्निरूपयितुम्+ भूमिकाम्+आह---किन्तु+इति। एवञ्च+इति+अर्थः। तद्घटनाशानन्तरम्+---भूतलाद्यधिकरणक-तद्घटनाशानन्तरम्। तद्घटवतः स्मरणम्+--तद्घटवत् तत्+ भूतलम्+इति+आकारकम्+ तद्घटवतः+ भूतलादेः स्मरणम्। सामान्य-लक्षणया---इन्द्रियसम्बद्ध-विशेष्यक-ज्ञानप्रकारीभूत-तद्घटरूप-सामान्यलक्षणसन्निकर्षेण। सामान्यस्य तादृशतद्घटरूप-सामान्यस्य। ज्ञायमान-सामान्यस्य प्रत्यासत्तित्वे दोषान्तरम्+आह---किञ्च+इति। एवम्+ ज्ञायमान-सामान्यस्य प्रत्यासत्तित्वे चैत्रीयज्ञानप्रकारीभूत-सामान्यरूप-प्रत्यासत्त्या मैत्रस्य सामान्याश्रयप्रत्यक्षापत्तिः+तद्वारणाय तत्पुरुषीयत्वनिवेशे गौरवम्। ज्ञानस्य प्रत्यासत्तित्वे तु तस्य समवायेन हेतुत्वात्+न तत्-पुरुषीयत्वनिवेशः+ इति लाघवम्। एवम्+ प्राचीनमते घटः+ इति चाक्षुषोत्तरक्षणे सकल-घटविषयकम्+अलौकिकम्+ ज्ञानम्+ जायते इति क्षणैकविलम्बः। नव्यमते तु यदैव घटचाक्षुषम्+, तदैव सन्निकृष्टघटांशे लौकिकमन्यघटांशे+अलौकिकम्+इति+अपि बोध्यम्। तादृश+इति। इन्द्रिय-सम्बद्धविशेष्यक+इति+अर्थः। तादृशज्ञानम्+----सर्वे घटाः+ इत्याद्याकारकम्+ ज्ञानम्। तस्मात्---प्रागुक्तदोषद्वयसत्त्वात्। तेन---लक्षणशब्दस्य विषयार्थकत्वेन। ज्ञानम्+ प्रत्यासत्तिः+इति। तथा च तद्घटवति तद्घटसामान्याभावसत्त्वे+अपि सामान्य-ज्ञानरूप-सन्निकर्ष-सत्त्वात्+न+ दोषः+ इति भावः। अणुत्वज्ञानमात्रेण+एव सकलाणुगोचर-मानसालौकिक-बोधोदयात्+आह---बहिः+इति। संयोगादिकम्+इति। महत्त्वोद्भूतरूपावच्छिन्नालोकसंयोगावच्छिन्न-चक्षुःसंयोगादिकम्+इति+अर्थः। आदिना महत्त्वोद्भूतस्पर्शावच्छिन्न-त्वक्संयोगस्य दोषाभावस्य च परिग्रहः। तेन---तादृशचक्षुःसंयोगादेः+अपेक्षणीयत्वेन। न जायते+ इति। तत्रालोकसंयोगावच्छिन्नचक्षुःसंयोगाभावात्+इति भावः॥ 64 ॥




<1-65>

	विषयी यस्य तस्य+एव व्यापारः+ ज्ञानलक्षणः। 
	योगजः+ द्विविधः प्रोक्तः+ युक्तयुञ्जान-भेदतः॥ 65 ॥


	ननु ज्ञानलक्षणा प्रत्यासत्तिः+यदि ज्ञानरूपा, सामान्य-लक्षण+अपि ज्ञानरूपा, तदा तयोः+भेदः+ न स्यात्+अतः+ आह---विषयी इति। सामान्यलक्षणा प्रत्यासत्तिः+हि तदाश्रयस्य ज्ञानम्+ जनयति। ज्ञानलक्षणा प्रत्यासत्तिः+तु यद्विषयकम्+ ज्ञानम्+, तस्य+एव प्रत्यासत्तिः+इति। अत्र+अयम्+अर्थः---प्रत्यक्षे सन्निकर्षम्+ विना भानम्+ न सम्भवति। तथा च सामान्यलक्षणाम्+ विना धूमत्वेन सकल-धूमानाम्+ वह्नित्वेन सकल-वह्नीनाञ्च भानम्+ कथम्+ भवेत्? तदर्थम्+ सामान्यलक्षणा स्वीक्रियते। न च सकल-वह्नि-धूम-भानाभावे का क्षतिः+इति वाच्यम्+; प्रत्यक्षधूमे वह्निसम्बन्धस्य गृहीतत्वात्, अन्यधूमस्य च+अनुपस्थितत्वात्+ धूमः+ वह्निव्याप्यः+ न वा+इति संशयानुपपत्तेः। मन्मते तु सामान्यलक्षणया सकल-धूमोपस्थितौ कालान्तरीय-देशान्तरीय-धूमे वह्निव्याप्यत्व-सन्देहः सम्भवति। न च सामान्यलक्षणा-स्वीकारे प्रमेयत्वेन सकलप्रमेय-ज्ञाने जाते सर्वज्ञ्यापत्तिः+इति वाच्यम्। प्रमेयत्वेन सकलप्रमेयज्ञाने जाते+अपि विशिष्य सकलपदार्थानाम्+ज्ञातत्वेन सार्वज्ञ्याभावात्। एवम्+ ज्ञान-लक्षणाया अस्वीकारे सुरभिः+ चन्दनम्+इति ज्ञाने सौरभस्य भानम्+ कथम्+ स्यात्? यद्यपि सामान्यलक्षणया+अपि सौरभस्य भानम्+ सम्भवति, तथापि सौरभत्वस्य भानम्+ ज्ञानलक्षणया। एवम्+ यत्र धूमत्वेन धूलीपटलम्+ ज्ञातम्+, तत्र धूलीपटलस्य+अनुव्यवसाये भानम्+ ज्ञान-लक्षणया॥ योगजः+ द्विविधः+ इति। योगाभ्यासजनितः+ धर्मः+-विशेषः श्रुतिपुराणादिप्रमाणकः+ इति+अर्थः। युक्तयुञ्जानभेदतः+ इति। युक्तयुञ्जानरूप-योगिद्वैविध्यात्+ धर्मस्य+अपि द्वैविध्यम्+इति भावः। युक्तस्येति। युक्तस्य तावत्+ योगजधर्मसहायेन मनसाकाशपरमाण्वादि-निखिलपदार्थ-गोचरम्+ ज्ञानम्+ सर्वदैव भवितुम्+अर्हति। द्वितीयस्य चिन्ताविशेषः+अपि सहकारि+इति। 
	
		इति श्रीविश्वनाथ न्यायपञ्चानन भट्टाचार्य-विरचितायाम्+ 
		         सिद्धान्त-मुक्तावल्याम्+ प्रत्यक्षपरिच्छेदः॥ 

	मूले विषयी---ज्ञानम्। यस्य---सौरभादेः। तस्य+एव---सौरभादेः। व्यापारः---सन्निकर्षः। यदि+इति। यदिशब्दः+अयम्+ सामान्यलक्षणा+अपि+इति+उत्तरम्+ योजनीयः। तदाश्रयस्य---सामान्याश्रयस्य। सामान्यलक्षणास्वीकारे युक्तिम्+आह---अत्रेति। अयम्+अर्थः---अयम्+अभिप्रायः। तथा च---सन्निकर्षस्य प्रत्यक्षहेतुत्वे च। कथम्+ भवेत्+इति। न+एव भवेत्+इति+अर्थः। देशान्तरीय-कालान्तरीय-धूमादौ लौकिकसन्निकर्षाभावात्+इति भावः। तदर्थम्+---सकलवह्निधूमभानार्थम्। उपलक्षणम्+ च+एतत् पर्वतीयधूमादौ व्याप्तिज्ञानार्थम्+अभावस्य प्रतियोगिज्ञानार्थम्+अपि सामान्यलक्षणा स्वीकरणीयेति। प्रत्यक्षधूमे---सन्निकृष्टधूमे। वह्निसम्बन्धस्य वह्निसामानाधिकरण्यस्य। गृहीतत्वात्+इति। चक्षुरादिना निर्णीतत्वात्+इति+अर्थः। तथा च महानसवृत्ति-प्रत्यक्षधूमे वह्नेर्व्याप्तिनिर्णयात्+न तद्विशेष्यकः+ व्याप्यत्वसंशयः+ इति भावः। अन्यधूमस्य---असन्निकृष्टधूमस्य। अनुपस्थितत्वात्---असन्निकृष्टत्वेना+अज्ञातत्वात्। तथा च संशयकारणस्य धर्मिज्ञानस्य+अभावात्+न तद्विशेष्यकः+अपि व्याप्यत्वसन्देहः+ इति भावः। ज्ञानलक्षणास्वीकारे युक्तिम्+आह---एवम्+इत्यादिना। कथम्+ स्यात्+इति। चन्दनखण्डस्य चाक्षुष-प्रत्यक्षे जायमाने+अपि सौरभांशे चक्षुःसन्निकर्षाभावात् चक्षुः-संयुक्तसमवायस्य सौरभे सन्निकर्षत्वासम्भवात् तत्र सौरभभानम्+ न स्यात्+इति+अर्थः। न च सुरभिः+ चन्दनम्+इत्यादौ सामान्यलक्षणया सौरभस्य भानम्+इति वाच्यम्। सौरभत्वधर्मिणि सौरभे चक्षुरिन्द्रियजन्य-सौरभत्वज्ञानसामग्र्याः अभावात्। तस्मात् सामान्यलक्षणया सौरभस्य भानम्+ न सम्भवति+इति ज्ञानलक्षणा स्वीकार्येति भावः। ननु सुरभिः+ चन्दनम्+इत्यादौ सौरभत्वादिसामान्यलक्षणया+एव सौरभादेः+भानम्+ सम्भवति, सामान्यलक्षणाजन्य-चाक्षुषादिबोधम्+ प्रति तद्धर्मिणि तदिन्द्रियजन्यतद्धर्मबोधसामग्र्याः+तद्धर्माश्रयधर्मिकबोधसामग्र्याः+ वा सहकारित्व+अभ्युपगमात्+अत्र प्रथमसामग्र्याः+ अभावे+अपि द्वितीयसामग्र्याः सत्त्वात्। तस्मात्+ ज्ञानलक्षणा न स्वीकार्येति+आक्षिपति--यद्यपि+इति। ज्ञानलक्षणया+इति। ज्ञानलक्षणया+एव+इति+अर्थः। तदानीम्+ सौरभत्वांशे धर्मान्तरस्य+अगृहीततया सामान्यलक्षणया सौरभत्वप्रत्यक्षायोगात्+इति भावः। ज्ञानलक्षणसन्निकर्षः+च स्वसंयुक्तमनःसंयुक्तात्मसमवेत-ज्ञानरूपः। स्वमिन्द्रियम्। इदम्+ बहिः+इन्द्रियस्थले। मानसस्थले तु मनःसंयुक्तात्मसमवेतज्ञानरूपः+ बोध्यः। ज्ञानलक्षणाङ्गीकारे युक्त्यन्तरम्+आह---एवम्+इति। ज्ञानलक्षणया+इति। ज्ञानलक्षणया+एव+इति+अर्थः। तथा च सुरभिः+ चन्दनम्+इत्यादौ सौरभस्य, भ्रमे विशेषणस्य+अनुव्यवसाये व्यवसायविषयस्य सः+अयम्+इत्यादिप्रत्यभिज्ञायाम्+ स्मरणाद्युपनीत-तत्ताया अभावप्रत्यक्षादौ प्रतियोग्यादीनाम्+ च भानार्थम्+ ज्ञानलक्षणा स्वीकरणीयेति भावः। 
	प्रशस्तपादीय-भाष्यम्+अनुस्मरन् तृतीयम्+अलौकिक-सन्निकर्षम्+आह मूले---योगजः+ इति। योगाभ्यासेति। योगः समाधिः। सः च द्विविधः सम्प्रज्ञातः+असम्प्रज्ञातः+च। तत्र+अयम्+उत्तरः+ मुमुक्षूणाम्+अविद्यासंस्कार-विलयनार्थमन्त्ये जन्मनि परिपच्यते, न धर्मम्+उपचिनोति। पूर्वः+तु योगः+अभिसन्धिसहायः प्रतनोति धर्ममचिन्त्यप्रभावम्। तद्बलाच्चान्तः करणम्+ शरीरात्+ बहिः+निर्गत्य परात्माकाशकालादिभिः संयुज्यते। तेषु संयोगात् तद्गुणादिषु संयुक्तसमवायात् तद्गुणत्वादिषु संयुक्तसमवेतसमवायात् सम्बद्धविशेषणभावेन च समवायाभावयोः+ज्ञानम्+ जनयति। दृष्टम्+ तावत् समाहितेन मनसा+अभ्यस्यमानस्य विद्याशिल्पादेः+अज्ञातस्य+अपि ज्ञानम्+इति। श्रुतिपुराणादि+इति। "युञ्जते मनः+ उत युञ्जते धियः (श्वे 1।4) इताद्या श्रुतिः, "योगयुक् प्रथमम्+ योगी युञ्जानः सः+अभिधीयते" (विष्णु पुः 6।7) इत्यादिपुराणञ्च+अत्र प्रमाणम्। सर्वदैवेति। ध्यानाद्यभावे+अपि+इति+अर्थः। चिन्ताविशेषः+अपि+इति। तथा च चिन्ताविशेषसहकृतयोगजधर्मविशेषात्+ युञ्जानस्य योगिनः+ आकाशादिनिखिलपदार्थज्ञानम्+ भवति+इति+अर्थः। 

	इति श्रीमन्महामहोपाध्याय-फणिभूषण-तर्कवागीश-श्रीचरणान्तेवासि-
		श्रीपञ्चानन भट्टाचार्य-विरचिते मुक्तावलीसंग्रहे
			प्रत्यक्षपरिच्छेदः    

			भाषापरिच्छेदः 
			अनुमानखण्डम् 
	
	युक्तस्य सर्वदा भानम्+ चिन्तासहकृतः+अपरः॥ 
	व्यापारः+तु परामर्शः करणम्+ व्याप्तिधीः+भवेत्॥ 66 ॥
	अनुमायाम्+, ज्ञायमानम्+ लिङ्गन्तु करणम्+ न हि। 
	अनागतादि-लिंगेन न स्यात्+अनुमितिः+तदा॥ 67 ॥

	

			सिद्धान्त-मुक्तावली
	अनुमितिम्+ व्युत्पादयति---व्यापारः+तु+इति। अनुमायाम्+अनुमितौ व्याप्तिज्ञानम्+ करणम्+, परामर्शः+ व्यापारः। तथा हि येन पुरुषेण महानसादौ धूमे वह्नेर्व्याप्तिः+गृहीता, पश्चात् सः+ एव पुरुषः क्वचित् पर्वतादौ+अविच्छिन्नमूलाम्+ धूमरेखाम्+ पश्यति। तदनन्तरम्+ धूमः+ वह्निव्याप्यः+ इति+एवम्+ व्याप्तिस्मरणम्+ तस्य भवति, पश्चात्+च वह्निव्याप्यधूमवान्+अयम्+इति ज्ञानम्+ भवति, सः+ एव परामर्शः+ इति+उच्यते; तदनन्तरम्+ पर्वतः+ वह्ननिमानित्यनुमितिः+जायते। 
	
	अत्र प्राचीनाः+तु---व्याप्यत्वेन ज्ञायमानम्+ लिङ्गम्+अनुमितिकरणम्+इति वदन्ति, तत्+ दूषयति---ज्ञायमानम्+इति। लिङ्गस्य+अनुमिति+अकरणत्वे युक्तिम्+आह---अनागतादि+इति। यद्यनुमितौ लिङ्गम्+ करणम्+ स्यात्, तदा+अनागतेन लिङ्गेन विनष्टेन च+अनुमितिः+न स्यात्, अनुमिति-करणस्य लिङ्गस्य तदानीम्+अभावात्॥ 66।।67॥

	अनुमानस्य व्याप्तिज्ञानस्य चक्षुरादिना जननात्+अनुमाने प्रत्यक्षप्रमाणकार्यत्वरूपोपजीवकत्वम्+ प्रत्यक्षे च+उपजीव्यत्वम्+इति+उपजीव्योपजीवकभाव-सङ्गत्या चिन्तामणेः परामर्शग्रन्थम्+अनुस्मरन् मूले प्रत्यक्षानन्तरम्+अनुमानम्+ निरूपयितुम्+आह----व्यापारः+तु+इति। व्याप्तिज्ञानम्+ करणम्+इति। व्यापारवत्-कारणत्वम्+ करणत्वम्। व्यापारवत्कारणम्+ करणम्+इति मणिकृन्मते परामर्शद्वारा व्याप्तिज्ञानम्+ करणम्। तदेव+अनुमानम्+ प्रमाणम्। फलायोगव्यवच्छिन्नम्+ कारणम्+ करणम्+इति+उद्द्योतकरादिमते तु परामर्श एव+अनुमितिकरणम्+अनुमानम्+इति*त ध्येयम्। परामर्शः+ व्यापारः+ इति। तज्जन्यत्वे सति तज्जन्यजनकत्वम्+ व्यापारत्वम्। परामर्शः+ हि व्याप्तिज्ञानजन्यः+ व्याप्तिज्ञान-जन्यानुमिति-जनकः+च+इति युक्तम्+ परामर्शस्य व्याप्तिज्ञानव्यापारत्वम्। परामर्शस्य व्यापारत्वम्+उपपादयति---तथा हि+इत्यादिना। धूमे---अविच्छिन्नमूल-धूमे। अविच्छिन्नमूलम्+इति। धूमदर्शनम्+ व्याप्तिस्मरणे व्याप्तिसंस्कारोद्बोधकतया कारणम्। यादृशविशेषण-विशिष्टस्य धूमादिहेतोः+व्याप्तिसम्बन्धितया ज्ञानम्+, तादृशविशेषण-विशिष्टस्य+एव हि तस्य व्याप्तिस्मृतावुद्बोधकत्वम्+इति+अभिप्रायेण+अविच्छिन्नमूलत्वम्+ धूमविशेषणम्+उक्तम्। व्याप्तिस्मरणम्+इति। अविच्छिन्नमूल-धूमदर्शनजन्य-व्याप्तिसंस्कारोद्बोधस्य पूर्वम्+ सत्त्वात्+इति भावः। सः+ एव परामर्शः+ इति। तथा च स्मरणात्मकव्याप्तिज्ञानस्य नियतपूर्ववर्त्तित्वात्+ युक्तम्+ तस्य परामर्शहेतुत्वम्। तस्मात्+ जायमानः परामर्शः पश्चात्+अनुमितम्+ जनयति+इति सिद्धम्+ परामर्शस्य व्यापारत्वम्+इति भावः। उदयनोक्तम्+अनुमानम्+ दर्शयितुम्+आह---अत्र+इति। प्राचीनाः---उदयनाचार्याः। तन्मते ज्ञायमानम्+ लिङ्गम्+अनुमितिकरणम्। तथा च+उक्तम्+ गुणकिरणावल्याम्+अनुमाननिरूपणे---"एतेन परामृश्यमानम्+ लिङ्गम्+अनुमानम्+इ"ति। ज्ञायमानम्+ लिङ्गम्+इति। परामृश्यमानलिङ्गम्+इति+अर्थः। असति बाधके विशिष्टस्य कारणताग्राहकप्रमाणेन विशेषणस्य+अपि कारणताग्रहनियमात् लिङ्गपरामर्शस्य+एव परामृश्यमानलिङ्गस्य+अपि हेतुता, एकतरस्य हेतुत्वे विनिगमनाभावात्। तत्र च व्यापाराभावात्+लिङ्गपरामर्शस्य न करणता, किन्तु ज्ञायमानलिङ्गस्य+एव। तथा च+उक्तम्+ किरणावल्याम्+---"लिङ्गस्य+अवान्तरव्यापारवत्त्वेन करणत्वम्+इति+इ"ति प्राचामाशयः। अनुमितिः+न स्यात्+इति। ज्ञायमानलिङ्गस्य+अनुमितिकरणत्वे तु---इयम्+ यज्ञभूमिः+भाविवह्निमती भाविधूमात्, इयम्+ यज्ञभूमिः+अतीतवह्निमती अतीतधूमात्+इति भाविविनष्टाभ्याम्+ हेतुभ्याम्+अनुमितिः+न स्यात्, ज्ञायमानलिङ्गस्य तदानीम्+अभावात्। लिङ्गपरामर्शस्य हेतुत्वे तु लिङ्गाभावे+अपि लिङ्गपरामर्शस्य सत्त्वात्+न+अनुमिति+अनुपपत्तिः+इति भावः। इदम्+उपलक्षणम्---लिङ्गस्य हेतुत्वे चैत्रस्य परामृश्यमानलिङ्गात्+ मैत्रस्य+अनुमितिप्रसङ्गः। लिङ्गपरामर्शस्य हेतुत्वे तु यत्र समवायेन लिङ्गपरामर्शः+तत्रैव+अनुमितिः+न+अन्यत्र+इति न+अतिप्रसङ्गः॥66।।67॥




<1-68>
	व्याप्यस्य पक्षवृत्तित्व-धीः परामर्शः+ उच्यते॥
	[व्याप्तिः+तु साध्याभाववत्+वृत्तित्वम्+ प्रकीर्त्तितम्।]
	व्याप्तिः साध्यवत्+अन्यस्मिन्नसम्बन्ध उदाहृतः॥68॥
 
	व्याप्यस्य+इति। व्याप्तिविशिष्टस्य पक्षेन सह वैशिष्ट्यावगाहि ज्ञानम्+अनुमितौ जनकम्। तत्+च पक्षे व्याप्यः+ इति ज्ञानम्+ पक्षः+ व्याप्यवान्+इति ज्ञानम्+ वा। अनुमितिः+तु पक्षे व्याप्यः+ इति ज्ञानात् पक्षे साध्यम्+इति+आकारिका, पक्षः+ व्याप्यवान्+इति ज्ञानात् पक्षः साध्यवान्+इति+आकारिका। द्विविधात्+अपि परामर्शात् पक्षः साध्यवान्+इत्येव+अनुमितिः+इति+अन्ये। ननु--वह्निव्याप्य-धूमवान् पर्वतः+ इति ज्ञानम्+ विना+अपि यत्र पर्वतः+ धूमवान्+इति प्रत्यक्षम्, ततः+ वह्निव्याप्यः+ धूमः+ इति व्याप्तिस्मरणम्+, तत्र ज्ञानद्वयात्+एव+अनुमितेः+दर्शनात्+ व्याप्तिविशिष्ट-वैशिष्ट्यावगाहि ज्ञानम्+ सर्वत्र न कारणम्, किन्तु व्याप्यतावच्छेदकप्रकारक-पक्षधर्मताज्ञानत्वेन कारणत्वस्य+आवश्यकत्वात्, तत्र विशिष्टवैशिष्ट्यज्ञानकल्पने गौरवात्+च+इति चेत्। न। व्याप्यतावच्छेदकाज्ञाने+अपि वह्निव्याप्यवान्+इति ज्ञानात्+अनुमित्युत्पत्तेः+लाघवात्+च व्याप्तिप्रकारक-पक्षधर्मताज्ञानत्वेन+एव कारणत्वम्। किञ्च धूमवान् पर्वतः+ इति ज्ञानात्+अनुमित्यापत्तिः, व्याप्यतावच्छेदकीभूत-धूमत्वप्रकारकस्य पक्षधर्मताज्ञानस्य सत्त्वात्। न च गृह्यमाणव्याप्यतावच्छेदकप्रकारक-पक्षधर्मताज्ञानस्य हेतुत्वम्+इति वाच्यम्। चैत्रस्य व्याप्तिग्रहे मैत्रस्य पक्षधर्मताज्ञानात्+अनुमित्यापत्तेः। यदि तु तत्पुरुषीय-गृह्यमाण-व्याप्यतावच्छेदकप्रकारकम्+ तत्पुरुषीय-पक्षधर्मताज्ञानम्+ तत्पुरुषीयानुमितौ हेतुः+उच्यते, तदा+अनन्तकार्यकारणभावः। मन्मते तु समवायसम्बन्धेन व्याप्तिप्रकारक-पक्षधर्मताज्ञानम्+ समवायसम्बन्धेन+अनुमितम्+ जनयति+इति न+अनन्तकार्यकारणभावः। यदि तु व्याप्तिप्रकारकज्ञानम्+ पक्षधर्मताज्ञानम्+च स्वतन्त्रम्+ कारणम्+इति+उच्यते, तदा कार्यकारणभावद्वयम्, वह्निव्याप्यः+ धूमः, आलोकवान् पर्वतः+ इति ज्ञानात्+अपि+अनुमितिः स्यात्+इति। इत्थम्+च यत्र ज्ञानद्वयम्+, तत्र+अपि विशिष्टज्ञानम्+ कल्पनीयम्+, फलमुखगौरवस्य+अदोषत्वात्+इति॥
	व्याप्यः+ नाम व्याप्त्याश्रयः। तत्र व्याप्तिः का+इति+अतः+ आह---व्याप्तिः+इति। साध्यवत्+अन्यस्मिन्+इति। वह्निमान् धूमादित्यादौ साध्यः+ वह्निः, साध्यवान् महानसादिः, तदन्यः+ जल-ह्रदादिः, तदवृत्तित्वम्+ धूमस्य+इति लक्षण-समन्वयः। धूमवान् वह्नेः+इत्यादौ साध्यवत्+अन्यस्मिं*स्तप्तायःपिण्डादौ वह्नेः सत्त्वात्+न+अतिव्याप्तिः। अत्र येन सम्बन्धेन साध्यम्+, तेन+एव सम्बन्धेन साध्यवान् बोध्यः। अन्यथा समवायसम्बन्धेन वह्निमान् वह्नेः+अवयवः+तदन्यः+ महानसादिः, तत्र धूमस्य विद्यमानत्वात्+अव्याप्तिप्रसङ्गात्। साध्यवदन्यः+च साध्यवत्त्वावच्छिन्न-प्रतियोगिताक-भेदवान् बोध्यः। तेन यत् किञ्चित्+वह्निमतः+ महानसादेः+भिन्ने पर्वतादौ धूमस्य सत्त्वे+अपि न क्षतिः। येन सम्बन्धेन हेतुता, तेन+एव सम्बन्धेन साध्यवत्+अन्यावृत्तित्वम्+ बोध्यम्, तेन साध्यवत्+अन्यस्मिन् धूमावयवे धूमस्य समवायसम्बन्धेन सत्त्वे+अपि न क्षतिः। साध्यवत्+अन्यावृत्तित्वम्+च साध्यवदन्यवृत्तित्वत्वावच्छिन्न-प्रतियोगिताकाभावः। तेन धूमवान् वह्नेः+इत्यत्र साध्यवत्+अन्य-जलह्रदादि-वृत्तित्व+अभावे+अपि न+अतिव्याप्तिः। अत्र यद्यपि द्रव्यम्+ गुणकर्मान्यत्वविशिष्ट-सत्त्वात्+इत्यादौ विशिष्टसत्तायाः शुद्धसत्ताया*श्तैक्यात् साध्यवत्+अन्यस्मिन् गुणादौ+अवृत्तित्वम्+ न+अस्ति, तथापि हेतुतावच्छेदकरूपेण+अवृत्तित्वम्+ वाच्यम्; हेतुतावच्छेदकम्+ तादृशवृत्तितानवच्छेदकम्+इति फलितः+अर्थः॥ 68 ॥

	मूले परामर्शलक्षणम्+आह---व्याप्यस्य+इति। पक्षवृत्तित्वधीः---पक्षसम्बन्धज्ञानम्। व्याप्यशब्दार्थम्+आह----व्याप्तिविशिष्टस्य+इति। पक्षवृत्तित्वधीशब्दार्थम्+आह----पक्षेण+इति। वैशिष्ट्यावगाहि--वैशिष्ट्यविषयकम्। ज्ञानम्+इति। परामर्शः, तत्+च+इति शेषः। वह्निमान् धूमात्+इत्यादौ साध्यवत्+अन्यावृत्तित्वम्+ साध्यसामानाधिकरण्यादिकम्+ वा व्याप्तिः, तद्विशिष्टः+ धूमादिः, तस्य व्याप्तिविशिष्टस्य धूमादेः+वैशिष्ट्यविषयकम्+ वह्निव्याप्यधूमवान् पर्वतः+ इत्याद्याकारकम्+ यत्+ ज्ञानम्, तदेव परामर्शज्ञानम्+इति भावः। तत्+च---व्याप्तिविशिष्टस्य वैशिष्ट्यावगाहिज्ञानम्+ च, परामर्शज्ञानम्+इति यावत्। तत्राद्यम्+ पक्षप्रकारकम्+ व्याप्यविशेष्यकम्+ पर्वते वह्निव्याप्य-धूमः+ इत्यादि+आकारकम्। द्वितीयम्+तु व्याप्यप्रकारकम्+ पक्षविशेष्यकम्+ वह्निव्याप्यधूमवान् पर्वतः+ इत्यादि+आकारकम्। एतत्+ द्विविधपरामर्शज्ञानम्+अमितेः+जनकम्+इति भावः। ननु द्विविधपरामर्शस्य+अनुमितिकारणत्वे व्याप्यप्रकारक-पक्षविशेष्यकपरामर्शजन्य+अनुमितिकाले पक्षप्रकारक-व्याप्यविशेष्यक-परामर्शाभावात् पक्षप्रकारक-व्याप्यविशेष्यक-परामर्शजन्य+अनुमितिकाले व्याप्यप्रकारक-पक्षविशेष्यक-परामर्शाभावात् परस्परव्यभिचारेण कस्य+अपि परामर्शस्य कारणत्वम्+ न स्यात्+अतः+ आह----अनुमितिः+तु+इति। पक्षे व्याप्यः+ इति ज्ञानात्---पक्षप्रकारक-व्याप्यविशेष्यकात् पर्वते वह्निव्याप्यः+ धूमः+ इत्यादि+आकारक-परामर्शात्। पक्षे साध्यम्+इति। पक्षप्रकारका साध्यविशेष्यका पर्वते वह्निः+इत्याद्याकारक+अनुमितिः+न तु पर्वतः+ वह्निमान्+इत्यादि+आकारका। तथा च+एकधर्मावच्छिन्नकार्यम्+ प्रति+अनेकस्य कारणत्वे व्यतिरेकव्यभिचारः। प्रकृते च+अनुमितेः कार्यस्य तत्कारणस्य च परामर्शस्य भेदात्+न व्यभिचारः+ इति भावः। अत्र+एव नव्यमतम्+आह---द्विविधात्+अपि+इति। पक्षविशेष्यकव्याप्यविशेष्यकोभयपरामर्शात्+अपि+इति+अर्थः। पक्षः साध्यवान्+इति+आकारकानुमितिम्+ प्रति कारणतावच्छेदकम्+च परामर्श-द्वयसाधारणम्+ व्याप्यपक्षोभयवैशिष्ट्यावगाहि-निश्चयत्वमतः+ न व्यभिचारः+ इति भावः। मीमांसकः शङ्कते---ननु+इति। ज्ञानम्+ विना+अपि+इति+अस्य+अनुमितेः+दर्शनात्+इति+अनेन+अन्वयः। ज्ञानद्वयात्+एव+इति। धूमवान् पर्वतः+ इत्यादि+आकारकात्+ व्याप्यतावच्छेदक-धूमत्वादि-प्रकारक-पक्षधर्मताज्ञानात्, धूमः+ वह्निव्याप्य इत्यादि+आकारक-व्याप्तिस्मरणात्+अपि+इति+अर्थः। न कारणम्+इति। तथा च परामर्शाभावात्+अपि+अनुमित्य, दयात् परामर्शस्य न कारणता, व्यभिचारात्+इति भावः। व्याप्तिविशिष्ट-वैशिष्ट्यावगाहिज्ञानम्+---वह्निव्याप्यधूमवान् पर्वत इत्यादि+आकारकम्+ परामर्शज्ञानम्। सर्वत्र---अनुमितित्व+अवच्छिन्नम्+ प्रति। न कारणम्+इति। काञ्चित्+अनुमितिम्+ प्रति परामर्शस्य पूर्ववृत्तित्व-सत्त्वे+अपि+अनुमितित्व+अवच्छिन्नम्+ प्रति पूर्ववृत्तित्व+अभावात्+न कारणत्वम्+इति भावः। मीमांसकः स्वमतम्+ दर्शयति---किन्तु+इति। व्याप्यतावच्छेदकम्+ यत्+ धूमत्वादि, तत्प्रकारकम्+ पर्वतः+ धूमवान् इत्यादि+आकारकम्+ यत् पक्षधर्मताज्ञानम्+, तादृशज्ञानत्वेन तादृशज्ञानस्य+अनुमितिकारणता+इति+अर्थः। आवश्यकत्वात्+इति। व्याप्यतावच्छेदक-प्रकारक-पक्षधर्मताज्ञानस्य+उभयमते+अपि नियतपूर्ववृत्तित्वात्+इति+अर्थः। तत्र---ज्ञानद्वयजन्यानुमितिस्थले। ननु ज्ञानद्वयस्थले+अपि परामर्शरूपम्+ व्याप्तिविशिष्टवैशिष्ट्यावगाहि ज्ञानम्+ कल्पनीयम्+अतः+ न व्यभिचारः+ इति+अतः+ आह---विशिष्टवैशिष्ट्यज्ञान+इति। परामर्शकल्पने इति+अर्थः। नैयायिकः शङ्काम्+ परिहरति---न+इति। व्याप्यतावच्छेदक+इति। पर्वतीयधूमादौ+अयमालोकः+ धूमः+ वा+इति सन्देहदशायाम्+ व्याप्यतावच्छेदक-धूमत्वादि-प्रकारक-निश्चयाभावे+अपि+इति+अर्थः। वह्निव्याप्यवान्+इति ज्ञनात्+इति। वह्न्यभाववत्+वृत्तिमान्+इति ज्ञानात्+इति+अर्थः। अनुमित्युत्पत्तेः+इति। तथा च व्याप्यतावच्छेदक-धूमत्वादि-प्रकारक-पक्षधर्मताज्ञानाभावे+अपि+अनुमित्युत्पत्तेः+न तेन रूपेण तस्य+अऽनुमितिहेतुत्वम्+इति भावः। ननु तत्रानुमितिरूपकार्येण तत्कारणत्वेन व्याप्यतावच्छेदकधूमत्वादि-प्रकारकम्+ पर्वतः+ धूमवान्+इत्यादि-ज्ञानम्+ कल्पनीयमतः+ न व्यभिचारः+ इति+अतः+ आह---लाघवात्+च+इति। व्याप्यतावच्छेदकप्रकारकत्वस्य व्याप्तिघटिततया व्याप्यतावच्छेदकप्रकारकत्वापेक्षया व्याप्तिप्रकारकत्वस्य लघुत्वात्, उभयत्र+अपि व्यभिचारस्या+अविशिष्टतया लघुरूपेण+एव कारणतायाः कल्पयितुम्+उचितत्वात्+इति भावः। ननु+अन्ववच्छेदकलाघवे+अपि कारणतागौरवम्+, धूमप्रत्यक्ष-व्याप्तिस्मरण-परामर्शानाम्+ त्रयाणाम्+ कारणताभ्युपगमात्। अस्मन्मते तु ज्ञानद्वयस्य कारणता+इति लाघवम्+अतः आह---किञ्च+इति। अनुमित्यापत्तौ हेतुम्+आह---व्याप्यतावच्छेदक+इति। तथा च पर्वतः+ धूमवान्+इति ज्ञाने धूमत्वम्+ प्रकारतया भासते। तत्+च धूमत्वम्+ वस्तुतः+ व्याप्यतावच्छेदकम्। एवञ्च+अत्र पर्वतः+ धूमवान्+इति ज्ञानस्य व्याप्यतावच्छेदकप्रकारकपक्षधर्मताज्ञानत्वात्+अनुमितिहेतुभूतस्य च तस्य सत्त्वात्+अनुमित्यापत्तिः+इति भावः। ननु व्याप्यतावच्छेदकप्रकारक-पक्षधर्मताज्ञानम्+अनुमितिकारणम्+इति न ब्रूमः, किन्तु गृह्यमाणव्याप्यतावच्छेदकप्रकारकम्+ पक्षधर्मताज्ञानम्। पर्वतः+ धूमवान्+इति ज्ञानम्+ तु नैवम्+, तज्ज्ञानप्रकारीभूतस्य धूमत्वस्य व्याप्यतावच्छेदकत्वेन+अगृह्यमाणत्वात्। तत् कथम्+एकस्मात् तस्मात्+अनुमित्यापत्तिः+इति+आशङ्क्य परिहरति---न च+इति। गृह्यमाण+इति। वर्त्तमान-ज्ञानविषयीभूत+इति+अर्थः। तेन कालान्तरीय-तादृश-पक्षधर्मता ज्ञानम्+आदाय न+अनुमित्यापत्तिः+इति भावः। अनुमित्यापत्तेः+इति। चैत्रस्य वह्निव्याप्यः+ धूमः+ इति व्याप्तिज्ञाने व्याप्यतावच्छेदकरूपेण धूमत्वस्य भासमानत्वात्, मैत्रस्य धूमवान् पर्वतः+ इति पक्षधर्मताज्ञाने व्याप्यतावच्छेदकरूपेण चैत्रगृहीतस्य धूमत्वस्य प्रकारात्+  गृह्यमाणव्याप्यतावच्छेदकप्रकारक-पक्षधर्मताज्ञान-सत्त्वेन मैत्रस्य+अनुमिति*र्दुर्वारेति भावः। अनन्तकार्यकारणभाव+इति। चैत्र-मैत्रादि-पुरुषाणाम्+अनन्त्यात्+अनन्त-कार्यकारणभावः+ इति भावः। ननु तत्पुरुषीयगृह्यमाणव्याप्यतावच्छेदकप्रकारक-पक्षधर्मताज्ञानम्+अनुमितिकारणम्+ न ब्रूमः, किन्तु व्याप्तिज्ञानम्+ पक्षधर्मताज्ञानञ्च स्वतन्त्रम्+ कारणम्+ ब्रूमः। अतः+ न तत्पुरुषीयत्वनिवेशप्रयुक्तगौरवम्+, न वा चैत्रस्य व्याप्तिग्रहे मैत्रस्य पक्षधर्मताज्ञानात्+अनुमित्यापत्तिः, मैत्रस्य पक्षधर्मताज्ञानसत्त्वे+अपि स्वतन्त्रकारणस्य व्याप्तिज्ञानस्य+अभावात्+इति चेत्, तत्र+आह---तदेति। कार्यकारणभावद्वयम+इति। अनुमितम्+ प्रति व्याप्तिप्रकारकज्ञानस्य पक्षधर्मताज्ञानस्य च स्वतन्त्रस्य हेतुताभ्युपगमात्+इति भावः। ननु नैयायिकमते+अपि व्याप्तिप्रकारकपक्षधर्मताज्ञानत्वेन पक्षधर्मताविषयकव्याप्तिप्रकारकज्ञानत्वेन वा हेतुत+इति विनिगमनाविरहात्+ हेतुताद्वयम्+अतः+ दोषान्तरम्+आह---वह्निव्याप्यः+ इति। अनुमितिः स्यात्+इति। व्याप्तिज्ञान-पक्षधर्मताज्ञानयोः सत्त्वात्+इति भावः। नैयायिकमते तु व्याप्तिप्रकारता-निरूपित-हेतुप्रकारतानिरूपित-पक्षविशेष्यताशालि-ज्ञानत्वेन हेतुत्वस्य विवक्षणात्+ "वह्निव्याप्यः+ धूमः", "आलोकवान् पर्वतः+" इति ज्ञानात्+ "धूमः+ वह्निव्याप्यः," "धूमवान् पर्वतः+" इति ज्ञानात्+वा न+अनुमित्यापत्तिः+तत्र व्याप्तिप्रकारतानिरूपित-धूमविशेष्यतायाः पर्वतविशेष्यतानिरूपितप्रकारतानात्मकत्वात्+इति ध्येयम्। ननु ज्ञानद्वयात्+अनुमितिस्थले परामर्शरूप-विशिष्टवैशिष्ट्यज्ञान-कल्पने न्यायमते कल्पनागौरवमतः+ आह---इत्थम्+ च+इति। विशिष्टज्ञानकारणताया आवश्यकत्वे च+इति+अर्थः। ज्ञानद्वयम्---धूमवान् पर्वतः+ इति+आकारकम्+ पक्षधर्मताज्ञानम्+, धूमः+ वह्निव्याप्यः+ इति+आकारकम्+ व्याप्तिज्ञानम्+च। विशिष्टज्ञानम्+---वह्निव्याप्यधूमवान् पर्वतः+ इत्याद्याकारकम्+ परामर्शरूप-विशिष्टज्ञानम्। फलमुखगौरवस्य+इति। फलम्+ कार्यकारणभावनिश्चयः, तन्मुखम्+ तदधीनम्+, गौरवम्+ गौरवज्ञानम्+इति+अर्थः। अनुमितिमात्रम्+ प्रति व्याप्तिविशिष्टवैशिष्ट्यावगाहिज्ञानम्+ कारणम्+इत्येवंरूपेण परामर्शात्मक-विशिष्टज्ञानस्य कारणत्वनिश्चये सत्येव कार्यलिङ्गेन तत्+तदनुमित्यव्यवहितपूर्ववर्त्ति-गौरवाश्रय-विशिष्टज्ञानरूप-परामर्शनिश्चयः+ततः+ विशिष्टज्ञाननिष्ठगौरवनिश्चयः+ततः कारणताविरोधः+ इति+एवंक्रमेण प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावः+ भवेत्। न च तथा, कार्यकारणभावनिश्चयात् पूर्वम्+ गौरवज्ञानाभावात्, कार्यकारणभावनिश्चयोत्तरम्+उत्पन्नस्य गौरवज्ञानस्य पूर्वोत्पन्नकारणताग्रहप्रतिबन्धकत्वायोगात्+इति भावः। अदोषत्वात्---अप्रतिबन्धकत्वात्। 

	व्याप्तिनिरूपणे सङ्गतिम्+आह---व्याप्यः+ इति। तत्र+इति। घटकत्वम्+ सप्तम्यर्थः। तथा च व्याप्यघटकीभूता व्याप्तिः का+इति+अर्थः। मूले साध्यवत्+अन्यस्मिन्+इति। साध्यवदन्यः+ नाम साध्यवत्प्रतियोगिकभेदवान्। निरूपितत्वम्+ सप्तम्यर्थः। असम्बन्धः+च+अवृत्तित्वम्+, वृत्तित्वाभावः+ इति यावत्। एवम्+ च साध्यवत् प्रतियोगिकभेदवत्+निरूपित-वृत्तित्वाभावः+ व्याप्तिः+इति लक्षणम्+ फलितम्। निरुक्तव्याप्तिलक्षणस्य समन्वयम्+ दर्शयितुम्+उदाहरणम्+आह---वह्निमान्+इति। अतिव्याप्तिम्+ परिहरति---धूमवान् वह्नेः+इति। अत्र साध्यः+ धूमः, साध्यवान् महानसादिः+तदन्यः+अयोगोलकादिः+तत्र वह्नेः सत्त्वात् तन्निरूपितवृत्तित्वम्+एव वह्नौ वर्त्तते, न+अवृत्तित्वम्+इति न+अतिव्याप्तिः+इति भावः। ननु+एवम्+अपि वह्निमान् धूमादित्यादौ+अव्याप्तिः, समवायसम्बन्धेन वह्निमान् वह्नेः+अवयवः+तद्भिन्नः+ महानसादिः+तत्र धूमहेतोः+वृत्तित्वेन+अवृत्तित्वाभावात्+अतः+ आह---अत्र+इति। येन सम्बन्धेन साध्यम्+इति। यत्सम्बन्धावच्छिन्नः+-साध्यतेत्यर्थः। तेनैव सम्बन्धेन---साध्यतावच्छेदकसम्बन्धेन+एव। तथा च साध्यतावच्छेदकसम्बन्धेन साध्यवत्त्वविवक्षायाम्+तु न+अव्याप्तिः, न हि+अत्र साध्यतावच्छेदकसंयोगसम्बन्धेन साध्यवान् वह्नेः+अवयवः, किन्तु महानसादिः+एव। तथा च साध्यतावच्छेदकसंयोगसम्बन्धेन साध्यवतः+ महानसादेः+अन्यस्मिन् ह्रदादौ धूमादेः+अवृत्तित्वात्+न+अव्याप्तिः+इति भावः। येन केनचित् सम्बन्धेन साध्यवत्त्वविवक्षायाः फलम्+आह---अन्यथा+इति। येन केनचित् सम्बन्धेन साध्यवत्त्व-विवक्षायाम्+इति+अर्थः। एवञ्च+अत्र---साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न साध्यवत्-प्रतियोगिक-भेदवत्+निरूपितः+-वृत्तित्वाभावः+ व्याप्तिः+इति लक्षणम्+ फलितम्। ननु+एवम्+अपि+अव्याप्तिः, साध्यतावच्छेदक-संयोगसम्बन्धेन साध्यवतः+ महानसादेः+भिन्ने पर्वतादौ धूमहेतोः+वृत्तित्वेनावृत्तित्वाभावात्+अतः+ आह---साध्यवत्+अन्यः+च+इति। साध्यवत्+अन्यपदस्य साध्यवत्त्वावच्छिन्न-प्रतियोगिताक-भेदवत्+अर्थकत्वे तु न+अव्याप्तिः, न हि पर्वतः+चत्वरम्+ वा तत्तद्वह्निमत्+-महानसाद्यन्यः+अपि साध्यवत्त्वावच्छिन्न-प्रतियोगिताक-भेदवान्, भेदविरोधिनः प्रतियोगितावच्छेदकस्य साध्यवत्त्वस्य तत्र तत्र सत्त्वात्, जलह्रदादिःतु+ तादृशभेदवान्, तत्र च हेतोः+अवृत्तित्वात्+न+अव्याप्तिः+इति भावः। एवञ्च+अत्र---साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न-साध्यवत्त्वावच्छिन्नप्रतियोगिताक-भेदवत्+निरूपितः+-वृत्तित्वाभावः+ व्याप्तिः+इति लक्षणम्+ फलितम्। ननु+एवम्+अपि+अव्याप्तिः, साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न-साध्यवत्त्वावच्छिन्न-प्रतियोगिताक-भेदवति धूमावयवे धूमहेतोः समवायेन वृत्तित्वात्+अतः+ आह---येन सम्बन्धेन+इति। यत्सम्बन्धावच्छिन्न+इति+अर्थः। तेन+एव  सम्बन्धेन---हेतुतावच्छेदकसम्बन्धेन। तथा च हेतुतावच्छेदकसम्बन्धेन तादृशवृत्तित्व-विवक्षणे तु न+अव्याप्तिः, तादृशभेदवति धूमावयवे जलह्रदादौ+इव हेतुतावच्छेदक-संयोगेन धूमहेतोः+अवृत्तित्वात्+इति भावः। न क्षतिः---वह्निमान् धूमादित्यादिसत्+हेतौ न+अव्याप्तिः। एवञ्च+अत्र---साध्यतावच्छेदक-सम्बन्धावच्छिन्न-साध्यवत्त्व+अवच्छिन्न-प्रतियोगिताक-भेदवत्+निरूपित-हेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न-वृत्तित्वाभावः+ व्याप्तिः+इति लक्षणम्+ फलितम्। ननु+एवम्+अपि धूमवान् वह्नेः+इत्यत्र+अतिव्याप्तिः, साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नसाध्यवत्त्वावच्छिन्न-प्रतियोगिताकभेदवत्+जलह्रदादि-निरूपित-वृत्तित्वस्य मीनादौ सत्त्वे+अपि वह्ना*वसत्त्वात्, जलह्रदादौ वह्नेः+अभावात्+अतः+ आह---साध्यवत्+अन्येति। अवृत्तित्वपदेन वृत्तित्वत्व+अवच्छिन्न-प्रतियोगिताकाभावविवक्षणे तु न+अतिव्याप्तिः, साध्यवत्+अन्यस्मिंस्त*प्तायःपिण्डादौ वह्नेः सत्त्वेन तत्र साध्यवत्+अन्यनिरूपित-वृत्तित्वस्य+एव सत्त्वात्। एवञ्च+अत्र---साध्यतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न-साध्यवत्त्व+अवच्छिन्न-प्रतियोगिताक-भेदवन्निरूपित-हेतुतावच्छेदक-सम्बन्धावच्छिन्न-वृत्तितात्वावच्छिन्न-प्रतियोगिताक-वृत्तित्वाभावः+ व्याप्तिः+इति लक्षणम्+ फलितम्। अव्याप्तिप्रदर्शनपरम्+ ग्रन्थान्तरम्+ दर्शयति---अत्र+इति। एवम्+विध-व्याप्तिलक्षणे इत्यर्थः। अस्य च हेतुतावच्छेदकरूपेणेत्यग्रेतनेन+अन्वयः। गुणकर्मान्यत्व+इति। द्रव्ये यथा सत्ता वर्त्तते, तथा गुणकर्मान्यत्वम्+अपि+इति द्रव्यवृत्ति-सत्ता गुणकर्मान्यत्वसमानाधिकरणा समानाधिकरण्यसम्बन्धेन गुणकर्मान्यत्वविशिष्टा भवति। गुणकर्मवृत्ति-सत्ता तु न तथा, गुण-कर्मसु गुणकर्मान्यत्वाभावेन गुणकर्मवृत्तिसत्तायाम्+ सामानाधिकरण्येन गुणकर्मान्यत्वाभावात्। तस्मात्+ गुणकर्मान्यत्वविशिष्टसत्ता द्रव्यमात्राधिकरण+इति भवति+अयम्+ सत्+हेतुः। तत्र व्याप्तिलक्षणाभावात्+अव्याप्तिः+इति भावः। विशिष्टसत्तायाः---गुणकर्मान्यत्व-विशिष्टसत्तायाः। ऐक्यात्+इति। "विशिष्टम्+ शुद्धात्+न+अतिरिच्यते" इति नियमात्+ विशिष्ट-सत्तायाः शुद्धसत्तातः+अनतिरेकात्+इति+अर्थः। अवृत्तित्वम्+ न+अस्ति+इति। तथा च द्रव्यत्वरूप-साध्यवतः+ द्रव्यादन्यस्मिन् गुणादौ शुद्धसत्त+अभिन्नायाः+ विशिष्टसत्तायाः+ अपि सत्त्वात् साध्यवत्+अन्यगुणादि-निरूपित-वृत्तित्वम्+एव हेतौ विशिष्ट-सत्तायाम्+ वर्त्तते न+अवृत्तित्वम्+इति+अव्याप्तिः+इति भावः। अव्याप्तिपरिहाराय+आह---तथापि+इति। हेतुतावच्छेदकावच्छिन्न-वृत्तित्वाभावविवक्षणे तु न+अत्र+अव्याप्तिः, साध्यवत्+अन्य-गुणकर्मादि-निरूपित-वृत्तितायाम्+ हेतुतावच्छेदकविशिष्टसत्तात्वावच्छिन्नत्वाभावात्, न हि विशिष्टसत्ता विशिष्टसत्तात्वेन रूपेण गुणादौ वर्त्तते, किन्तु सत्तात्वेन। तथा च विशिष्ट-सत्तारूप-हेतौ साध्यवदन्यः+-गुणादिनिरूपितहेतुतावच्छेदकविशिष्ट-सत्तात्वधर्मावच्छिन्न-वृत्तिताया अभावसत्त्वात्+न+अव्याप्तिः+इति भावः। एवञ्च+अत्र---साध्यतावच्छेदक-सम्बन्धावच्छिन्न-साध्यवत्त्व+अवच्छिन्न-प्रतियोगिताकभेदवत्+निरूपित-हेतुतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्न-हेतुतावच्छेदकावच्छिन्न-वृत्तितात्वावच्छिन्न-प्रतियोगिताक वृत्तित्वाभावः+ व्याप्तिः+इति लक्षणम्+ फलितम्॥ 68 ॥




<1-69>
	अथवा हेतुमन्-निष्ठ-विरहा+अप्रतियोगिना। 
	साध्येन हेतोः+एकाधिकरण्यम्+ व्याप्तिः+उच्यते॥69॥

	ननु केवलान्वयिनि ज्ञेयत्वादौ साध्ये साध्यवत्+अन्यस्य+अप्रसिद्धत्वात्+अव्याप्तिः। किञ्च सत्तावान् जातेः+इत्यादौ साध्यवत्+अन्यस्मिन् सामान्यादौ हेतुतावच्छेदकसम्बन्धेन समवायेन वृत्तेः+प्रसिद्धत्वात्+अव्याप्तिः+च+अतः+ आह---अथवा हेतुम्+अन्निष्ठ+इति। हेतुम्+अति निष्ठा वृत्तिः+यस्य सः+ तथा, विरहः+अभावः। तथा च हेत्वधिकरणवृत्तिः+यः+अभावः, तदप्रतियोगिना साध्येन सह हेतोः सामानाधिकरण्यम्+ व्याप्तिः+उच्यते। अत्र यद्यपि वह्निमान् धूमात्+इत्यादौ हेत्वधिकरण-पर्वतादिवृत्त्यभाव-प्रतियोगित्वम्+ तत्+तद्वह्न्यादेः+अस्तीति+अव्याप्तिः। न च समानाधिकरण-वह्नि-धूमयोः+एव व्याप्तिः+इति वाच्यम्। तत्+तद्वह्न्यादेः+अपि+उभयाभावसत्त्वात्, एक-सत्त्व+अपि द्वयम्+ न+अस्ति+इति प्रतीतेः, गुणवान् द्रव्यत्वादित्यादौ+अव्याप्तेः+च। तथापि प्रतियोगितानवच्छेदकम्+ यत् साध्यतावच्छेदकम्+, तदवच्छिन्नसामानाधिकरण्यम्+ व्याप्तिः+इति वाच्यम्। ननु रूपत्व-व्याप्य-जातिमत्त्वान् पृथिवीत्वादित्यादौ साध्यतावच्छेदका रूपत्वव्याप्यजातयः+तासाञ्च शुक्लत्वादि-जातीनाम्+ नीलघटादिवृत्त्यभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वम्+अस्ति+इति+अव्याप्तिः+इति चेत्। न। तत्र परम्परया रूपत्वव्याप्य-जातित्वस्य+एव साध्यतावच्छेदकत्वात्। न हि तादृशधर्मावच्छिन्न+अभावः क्वापि पृथिव्याम्+अस्ति, रूपत्वव्याप्यजातिमान् न+अस्ति+इति बुद्‌ध्यापत्तेः। एवम्+ दण्ड्यादौ साध्ये परम्परा-सम्बद्धम्+ दण्डत्वादिकम्+एव साध्यतावच्छेदकम्, तत्+च प्रतियोगितानवच्छेदकम्+इति। साध्यादि-भेदेन व्याप्तेः+भेदात् तादृशस्थले साध्यतावच्छेदकता*वच्छेदकम्+ प्रतियोगितावच्छेदकतानवच्छेदकम्+इत्येव लक्षणः+-घटकम्+इत्यपि वदन्ति। हेत्वधिकरणम्+च हेतुतावच्छेदक-विशिष्टाधिकरणम्+ वाच्यम्। तेन द्रव्यम्+ गुणकर्मान्यत्वविशिष्ट-सत्त्वात्+इत्यादौ शुद्ध-सत्त्वाधिकरण-गुणादिनिष्ठाभाव-प्रतियोगित्वे+अपि द्रव्यत्वस्य न+अव्याप्तिः। हेतुतावच्छेदक-सम्बन्धेन हेत्वधिकरणम्+ बोध्यम्। तेन समवायेन धूमाधिकरण-तदवयवनिष्ठाभाव-प्रतियोगित्वे+अपि वह्नेः+न+अव्याप्तिः। अभावः+च प्रतियोगि-व्यधिकरणः+ बोध्यः। तेन कपिसंयोगी एतद्वृक्षत्वात्+इत्यत्र मूलावच्छेदेन+एतत्+वृक्षवृत्ति-कपिसंयोगाभाव-प्रतियोगित्वे+अपि कपिसंयोगस्य न+अव्याप्तिः। न च प्रतियोगि-व्यधिकरणत्वम्+ यदि प्रतियोग्यनधिकरणवृत्तित्वम्, तदा तथैवा+अव्याप्तिः, प्रतियोगिनः कपिसंयोगस्या+अनधिकरणे गुणादौ वर्त्तमानः+ यः+अभावः+तस्य+एव वृक्षे मूलावच्छेदेन सत्त्वात्। यदि तु प्रतियोग्यधिकरणावृत्तित्वम्+, तदा संयोगी सत्त्वात्+इत्यादौ+अतिव्याप्तिः, सत्त्वाधिकरणे गुणादौ यः संयोगाभावः+तस्य प्रतियोग्यधिकरणद्रव्यवृत्तित्वात्+इति वाच्यम्। हेत्वधिकरणे प्रतियोग्यनधिकरणवृत्तित्वविशिष्टस्य विवक्षितत्वात्। स्वप्रतियोग्यनधिकरणीभूत-हेत्वधिकरणवृत्त्यभावः++ इति निष्कर्षः। प्रतियोग्यनधिकरणत्वम्+ प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्न+अधिकरणत्वम्+ वाच्यम्। तेन विशिष्ट-सत्तावान् जातेः+इत्यादौ जात्यधिकरण-गुणादौ विशिष्टसत्ताभाव-प्रतियोगिसत्ताधिकरणत्वे+अपि न क्षतिः। अत्र साध्यतावच्छेदक-सम्बन्धेन प्रतियोग्यनधिकरणत्वम्+ बोध्यम्। तेन ज्ञानवान् सत्त्वात्+इत्यादौ सत्ताधिकरणघटादेः+विषयतासम्बन्धेन ज्ञानाधिकरणत्वे+अपि न क्षतिः। इत्थञ्च वह्निमान् धूमादित्यादौ धूमाधिकरणे समवायेन वह्निविरहसत्त्वे+अपि न क्षतिः। ननु प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नस्य यस्य कस्यचित् प्रतियोगिनः+अनधिकरणत्वम्+, तत्सामान्यस्य वा, यत्+किञ्चित्+प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्न+अनधिकरणत्वम्+ वा विवक्षितम्? आद्ये कपिसंयोगी एतत्+वृक्षत्वादित्यत्र तथैवा+अव्याप्तिः, कपिसंयोगाभावः+-प्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नः+ वृक्षावृत्ति-कपिसंयोगः+अपि भवति, तदनधिकरणम्+च वृक्षः+ इति। द्वितीये तु प्रतियोगि-व्यधिकरणाभावाप्रसिद्धिः, सर्वस्यैव+अभावस्य पूर्वक्षणवृत्तित्वविशिष्टे-स्वाभावात्मक-प्रतियोगि-समानाधिकरणत्वात्। न च वह्निमान् धूमादित्यादौ घटाभावादेः पूर्वक्षणवृत्तित्वविशिष्ट-स्वाभावात्मक-प्रतियोग्यधिकरणत्वम्+ यद्यपि पर्वतादेः+तथापि साध्यतावच्छेदकसम्बन्धेन तत्प्रतियोग्यनधिकरणत्वम्+अस्त्येव+इति कथम्+ प्रतियोगि-व्यधिकरणाभावाप्रसिद्धिः+इति वाच्यम्। घटाभावे यः+ वह्न्यभावः+तस्य घटाभावात्मकतया घटाभावस्य वह्निः+अपि प्रतियोगी, तदधिकरणम्+च पर्वतादिः+इत्येवंक्रमेण प्रतियोगि-व्यधिकरणस्य+अप्रसिद्धत्वात्। यदि च घटाभावादौ वह्न्यभावादिः+भिन्नः+ इति+उच्यते, तथापि धूमाभाववान् वह्न्यभावादित्यादौ+अव्याप्तिः, तत्र साध्यतावच्छेदकसम्बन्धः स्वरूपसम्बन्धः, तेन सम्बन्धेन सर्वस्यैव+अभावस्य पूर्वक्षणवृत्तित्वविशिष्ट-स्वाभावात्मक-प्रतियोग्यधिकरणत्वम्+ हेत्वधिकरणस्य+इति। तृतीये तु कपिसंयोगाभाववान्+आत्मत्वादित्यादौ+अव्याप्तिः, तत्रात्मवृत्तिः कपिसंयोगाभावभावः कपिसंयोगः+तस्य च गुणत्वात् तत्प्रतियोगितावच्छेदकम्+ गुणसामान्याभावत्वम्+अपि, तदवच्छिन्न+अधिकरणत्वम्+ हेत्वधिकरणस्य+आत्मनः+ इति। मैवम्। यादृशप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्न+अधिकरणत्वम्+ हेतुमतः+तादृशप्रतियोगितानवच्छेदकत्वस्य विवक्षितत्वात्। ननु कालः+ घटवान् कालपरिमाणात्+इत्यत्र प्रतियोगिव्यधिकरण+अभावाप्रसिद्धिः+हेत्वधिकरणस्य महाकालस्य जगदाधारतया सर्वेषाम्+एवाभावानाम्+ साध्यतावच्छेदक-सम्बन्धेन कालिकविशेषणतया प्रतियोग्यधिकरणत्वात्। अत्र केचित्---महाकालभेदविशिष्ट-घटाभावः+तत्र प्रतियोगि व्यधिकरणः, महाकालस्य घटाधारत्वे+अपि महाकालभेदविशिष्ट-घटानाधारत्वात्, महाकाले महाकालभेदाभावात्। वस्तुतः+तु प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धेन प्रतियोग्यनधिकरणीभूत-हेत्वधिकरणवृत्त्यभावप्रतियोगितासामान्ये यत्सम्बन्धावच्छिन्नत्व-यद्धर्मावच्छिन्नत्व+उभयाभावः+तेन सम्बन्धेन तद्धर्मावच्छिन्नस्य तद्धेतुव्यापकत्वम्+ बोध्यम्। इत्थञ्च कालः+ घटवान् कालपरिमाणात्+इत्यादौ संयोगसम्बन्धेन घटाभावप्रतियोगिनः+अपि घटस्य+अनधिकरणे हेत्वधिकरणे महाकाले वर्त्तमानः सः+ एव संयोगेन घटाभावः+तस्य प्रतियोगितायाम्+ कालिकसम्बन्धावच्छिन्नत्व-घटत्व+अवच्छिन्नत्व+उभयाभावः+-सत्त्वात्+न+अव्याप्तिः। ननु प्रमेयवह्निमान् धूमादित्यादौ प्रमेयवह्नित्वावच्छिन्नत्वम्+अप्रसिद्धम्+, गुरुधर्मस्य+अनवच्छेदकत्वात्+इति चेत्। न। कम्बुग्रीवादिमान् न+अस्ति+इति प्रतीत्या कम्बुग्रीवादिमत्त्वावच्छिन्न-प्रतियोगिता-विषयीकरणेन गुरुधर्मस्य+अपि+अवच्छेदकत्व-स्वीकारात्+इति संक्षेपः॥69 ॥
	
ननु+एवम्+अपि प्रमेयवह्निमान् धूमादित्यादौ+अव्याप्तिः, कस्याञ्चित्+अपि हेत्वधिकरणवृत्त्यभाव-प्रतियोगितायाम्+ प्रमेयवह्नित्वावच्छिन्नत्वस्य+प्रसिद्धत्वात्, गुरुधर्मस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वानभ्युपगमात्। तथा च+उक्तम्+अवच्छेदकत्वनिरुक्तिदीधित्याम्+---"सम्भवति लघौ धर्मे गुरौ तदभावात्+इ"ति। तथा च धूमरूपहेत्वधिकरणवृत्ति-घटाभावीय-प्रतियोगितायाम्+उभयाभावाप्रसिद्ध्या+अव्याप्तिः+इति+आह----ननु+इति। दीधितिम्+अनुस्मरन् समाधानम्+आह----कम्बुग्रीवात्+इति। अयम्भावः---कम्बुग्रीवादिमान् न+अस्ति+इति प्रतीतौ कम्बुग्रीवादिमत्त्वावच्छिन्न-प्रतियोगिताकाभावः+ एव विषयः, न तु कम्बुग्रीवादिमत्-प्रतियोगिताकाभावः, यत्किञ्चित्+घटवत्यपि भूतले कम्बुग्रीवादिमतः+ कस्यचित्+ घटस्या+असत्त्वे कम्बुग्रीवादिमान् न+अस्ति+इति प्रतीतेः प्रमात्वप्रसङ्गात्। कम्बुग्रीवादिमत्त्वावच्छिन्न-प्रतियोगिताकाभाव-विषयकत्वे तु न तथा। तस्मात्+ गुरुधर्मस्य+अपि प्रतियोगितावच्छेदकत्वम्+ स्वीकार्यम्। तथा च+उक्तम्+अवच्छेदकत्वनिरुक्तिदीधितौ---"गौरवप्रतिसन्धानदशायाम्+अपि कम्बुग्रीवादिमान् न+अस्ति+इति प्रतीतिबलात्+ गुरुः+अपि धर्मः+अवच्छेदकः प्रतियोगितायाः" इति। एवञ्च हेत्वधिकरणनिष्ठाभावप्रतियोगितायाम्+ प्रमेयवह्नित्वावच्छिन्नत्वम्+ न+अप्रसिद्धम्+इति न+अव्याप्तिः+इति। ननु सन्ति च बहूनि व्याप्तिलक्षणानि। तथा हि---यः+अर्थः+ धूमः+ अयमर्थम्+ वह्निमन्तरेण न भवति, सः+ धूमः+ वह्नेः+न+अन्तरीयकस्तत्त्वम्+ न+अन्तरीयकत्वम्+ व्याप्तिः+इति दिङ्नागाचार्याः। तेन विना यः+ भावः सत्त्वम्+ तदभावः+अविनाभावः+ अव्याप्तिः+इति कीर्त्तिपादाः। स्वाभाविकः सम्बन्धः+ व्याप्तिः+इति वाचस्पतिमिश्राः। स्वाभाविकत्वमौत्सर्गिकत्वम्+अनौपाधिकत्वम्+इति यावत्। अनौपाधिकः सम्बन्धः+ व्याप्तिः+इत्युदयनाचार्याः। तच्चानौपाधिकत्वम्+ यावत्स्वसमानाधिकरणात्यन्ताभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्न-प्रतियोगि-प्रतियोगिकात्यन्ताभावसमानाधिकरण-साध्यसामानाधिकरण्यम्। तत् कथम्+एकमेव व्याप्तिलक्षणम्+ परिष्कृतम्+अतः+ आह---संक्षेपे+ इति।।69।।  
  <भाषापरिच्छेदः>
**************************************
<1-70>
	सिषाधयिषया शून्या सिद्धिर्यत्र न विद्यते। 
	स पक्षः+तत्र वृत्तित्वज्ञानात्+अनुमितिः+भवेत्॥ 70 ॥

	
	पक्षवृत्तित्वम्+इति+अत्र पक्षत्वम्+ किम्+ तदाह---सिषाधयिषयेति। सिषाधयिषाविरह-विशिष्ट-सिद्ध्यभावः पक्षता, तद्वान् पक्षः+ इति+अर्थः। सिषाधयिषामात्रम्+ न पक्षता, विना+अपि सिषाधयिषाम्+ घनघर्जितेन मेघानुमानात्। अतः+ एव साध्यसन्देहः+अपि न पक्षता, विना+अपि साध्यसन्देहम्+ तदनुमानात्। सिद्धौ सत्याम्+अपि सिषाधयिषासत्त्वे+अनुमितिः+भवत्येव। अतः सिषाधयिषाविरहविशिष्टत्वम्+ सिद्धौ विशेषणम्। तथा च---यत्र सिद्धिः+न+अस्ति, तत्र सिषाधयिषायाम्+ सत्याम्+असत्याम्+अपि पक्षता। यत्र सिषाधयिषा+अस्ति, तत्र सिद्धौ सत्याम्+असत्याम्+अपि पक्षता। यत्र तु सिद्धिः+अस्ति, सिषाधयिषा च न+अस्ति, तत्र न पक्षता, सिषाधयिषाविरहविशिष्टसिद्धेः सत्त्वात्। ननु यत्र परामर्शानन्तरं सिद्धिः+ततः सिषाधयिषा, तत्र सिषाधयिषाकाले परामर्शनाशात्+न+अनुमितिः। यत्र सिद्धिः+-परामर्शः+-सिषाधयिषाः क्रमेण भवन्ति, तत्र सिषाधयिषाकाले सिद्धेः+नाशात् प्रतिबन्धकाभावात्+एव+अनुमितिः। यत्र सिषाधयिषासिद्धि-परामर्शाः+तत्र परामर्शकाले सिषाधयिष+एव न+अस्ति। एवम्+अन्यत्र+अपि। सिद्धिकाले परामर्शकाले च न सिषाधयिषा, योग्यविभुविशेषगुणानाम्+ यौगपद्यनिषेधात्। तत् कथम्+ सिषाधयिषाविरहविशिष्‍टत्वम्+ सिद्धेः+विशेषणम्+इति चेत्+न। यत्र वह्निव्याप्य धूमवान् पर्वतः+ वह्निमान्+इति प्रत्यक्षम्+ स्मरणम्+ वा, ततः सिषाधयिषा, तत्र पक्षता सम्पत्तये तद्विशेषणस्य+आवश्यकत्वात्+इति। इदन्तु बोध्यम्+---यादृश-यादृश सिषाधयिषा-सत्त्वे सिद्धिसत्त्वे यल्लिङ्गकानुमितिः+तादृश-तादृश-सिषाधयिषाविरहविशिष्टसिद्ध्यभावः+तल्लिङ्गकानुमितौ पक्षता। तेन सिद्धिः+-परामर्शसत्त्वे यत्किञ्चित्+ ज्ञानम्+ जायतामितीच्छायाम्+अपि न+अनुमितिः। वह्निव्याप्य-धूमवान् पर्वतः+ वह्निमान्+इति प्रत्यक्षसत्त्वे प्रत्यक्षातिरिक्तम्+ ज्ञानम्+ जायतामिति+इच्छायान्तु भवत्येव। एवम्+ धूमपरामर्शसत्त्वे आलोकेन वह्निमनुमिनुयामिति+इच्छायाम्+अपि न+अनुमितिः। सिषाधयिषाविरहकाले यादृशसिद्धिसत्त्वे न+अनुमितिः+तादृशी सिद्धिः+विशिष्य+एव तत्+तदनुमिति-प्रतिबन्धिका वक्तव्या। तेन पर्वतः+तेजस्वी, पाषाणमयः+ वह्निमानन+इति ज्ञानसत्त्वे+अपि+अनुमितेः+न विरोधः। परन्तु पक्षतावच्छेदक-सामानाधिकरण्येन साध्यसिद्धौ+अपि तदवच्छेदेन+अनुमितिदर्शनात् पक्षतावच्छेदकावच्छेदेन+अनुमितिम्+ प्रति पक्षतावच्छेदकावच्छेदेन साध्यसिद्धिः+एव प्रतिबन्धिका। पक्षतावच्छेदक-सामानाधिकरण्येन+अनुमितिम्+ प्रति तु सिद्धिमात्रम्+ विरोधि। इदन्तु बोध्यम्---यत्र+अयम्+ पुरुषः+ न वा+इति संशयानन्तरम्+ पुरुषत्वव्याप्य-करादिमानयम्+इति ज्ञानम्, तत्र+असत्याम्+अनुमित्सायाम्+ पुरुषस्य प्रत्यक्षम्+ भवति, न त्वनुमितिः, अतः+अनुमित्साविरहविशिष्ट-समान-विषयकप्रत्यक्षसामग्री कामिनीजिज्ञासादिवत् स्वातन्त्र्येण प्रतिबन्धिका। एवम्+ परामर्शानन्तरम्+ विना प्रत्यक्षेच्छाम्+ पक्षादेः प्रत्यक्षानुत्पत्तेः प्रत्यक्षेच्छाविरहविशिष्टानुमितिसामग्री भिन्नविषयक-प्रत्यक्षे प्रतिबन्धिकेति संक्षेपः॥70॥

	परामर्शनिरूपणानन्तरम्+ पक्षतानिरूपणे सङ्गतिम्+आह---पक्षवृत्तित्वम्+इति। पक्षधर्मत्वम्+इति+अर्थः। प्रकृतस्य परामर्शस्य घटकतया पक्षवृत्तित्वम्+अपि प्रकृतम्। तदुपपादकम्+ पक्षतानिरूपणम्। तथा च परामर्शनिरूपणानन्तरम्+ पक्षतानिरूपणे उपोद्घातः सङ्गतिः। प्रकृतोपपादकत्वम्+उपोद्घातः। व्याप्तिनिरूपणानन्तरम्+ पक्षतानिरूपणे तु+एककार्यकारित्वम्+एव सङ्गतिः+इति बोध्यम्। सिषाधयिषामात्रम्++ पक्षतेति प्रशस्तपादाचार्याः। सिषाधयिषाविरहसहकृतसाधकमानाभावः पक्षतेति चिन्तामणिकृतः। सिषाधयिषाविरोधिप्रमाणाभावः पक्षतेत्युपस्कारे शङ्करमिश्राः। सिषाधयिषाविरहविशिष्टसिद्धि-साधकमानयोः+अन्यतरस्य+अभावः पक्षता। साधकमानञ्च+अनुमित्यन्यसिद्धेः सामग्री। तेन सिद्धिकाले समानविषयकप्रत्यक्षसामग्रीकाले+अपि च न+अनुमित्यापत्तिः+इति यज्ञपत्युपाध्यायाः। तेषाम्+ मतम्+ दूषयितुम्+ दीधितिम्+अनुस्मरन् स्वसिद्धान्तम्+आह---सिषाधयिषाविरहेति। सिषाधयिषायाः अनुमित्सायाः यः+ विरहः+अभावः+तद्विशिष्टायाः सिद्धेः+निश्चयस्य यः+अभावः+ इत्यर्थः। सिद्धौ विरहवैशिष्ट्यम्+ च+एकशरीरावच्छेदेन+एकक्षणावच्छिन्न+आत्मसमवेतत्वरूप-सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन। अयम्भावः---पर्वतः+ वह्निमान्+इति सिद्धिसत्त्वे पर्वतः+ वह्निमान्+इति+अनुमितेः-+अनुत्पादात् सिद्धिः+अनुमिति-प्रतिबन्धिका वाच्या। तदभावः+च+अनुमितिकारणम्। एवञ्च सिद्धिसत्त्वे+अपि वह्निम्+अनुमित्याकारिकायाम्+अनुमित्सायाम्+ सत्याम्+अनुमितेः+उत्पत्तेः सिषाधयिषोत्तेजिकावाच्या। तथाच सिद्धिसत्त्वे सिषाधयिषाकाले+अनुमितिनिर्वाहार्थम्+ सिषाधयिषाविरहविशिष्टसिद्ध्यभावरूपायाः पक्षतायाः+ अनुमितिकारणत्वम्+ कल्प्यम्+इति बोध्यम्।  सिषाधयिषामात्रस्य पक्षतात्ववादिनाम्+ मतम्+उपन्यस्य दूषयति---सिषाधयिषामात्रम्+इति। घनगर्जितेन---मेघादीनाम्+ विजातीयशब्देन। मेघानुमानात्+इति। गगनम्+ मेघवत्+ विजातीयशब्दवत्वात्+इति+अनुमानात् सिषाधयिषाम्+ विना+अपि+अनुमितेः+उत्पत्तेः सिषाधयिषामात्रम्+ न पक्षतेति भावः। अतः+ एव---वक्ष्यमाणदूषणात्+एव। यद्विशेष्यकः-यत्सम्बन्धावच्छिन्नः+-यत्प्रकारक-निश्चयः+ यत्संशयः+-निवर्त्तकः, सः+ सन्देहः+तत्पक्षक-तत्साध्यकानुमितौ हेतुभूता पक्षता, समानविषयकत्वेन निश्चयस्य प्रतिबन्धकत्वात्+इति प्राञ्चः+ वदन्ति, तद् दूषयति---विना+अपि साध्यसन्देहम्+इति। तदनुमानात्---साध्यानुमितेः। सिषाधयिषाविरहरूपस्य सिद्धेः+विशेषणस्य प्रयोजनम्+आह---सिद्धौ सत्याम्+इति। अतः---अनुमिति-निर्वाहक-पक्षतासिद्ध्यर्थम्। सिषाधयिषाविरह-विशिष्टसिद्ध्यभावरूपा पक्षता क्वचित्+ विशेषणाभावप्रयुक्ता, क्वचित्+ विशेष्याभावप्रयुक्ता, क्वचित्+उभयाभावप्रयुक्ता चेति+उपपादयति---तथा च+इत्यादिना। यत्र सिषाधयिषा सिद्धिः+च, तत्र सिषाधयिषाविरह-रूप-विशेषणाभावात्+ विशिष्टाभावरूपा पक्षता। यत्र सिद्धिः+-सिषाधयिषे नस्तः+तत्र सिषाधयिषा-विरहरूप-विशेषणसत्त्वे+अपि सिद्धिरूपविशेष्याभावाद्विशिष्टाभावरूपा पक्षता। एवम्+ यत्र सिषाधयिषा+अस्ति सिद्धिः+च न+अस्ति, तत्र विशेष्यविशेषणयोः+उभयोः+अभावात्+ विशिष्टाभावरूपा पक्षतेति त्रिषु स्थानेषु पक्षतासत्त्वात्+अनुमितिः+न+अन्यत्र+इति भावः। सत्याम्+असत्याम्+अपि+इति। सत्याम्+उभयाभाव-प्रयुक्तस्या+असत्याम्+ विशेष्याभावमात्रप्रयुक्तस्य+उक्तविशिष्टाभावस्य सत्त्वात्+इति भावः। सत्याम्+अत्याम्+अपि+इति। सत्याम्+ विशेषणाभावमात्र-प्रयुक्तस्या+असत्याम्+ तु+उभयाभावप्रयुक्तस्य विशिष्टाभावस्य सत्त्वात्+इति भावः। पक्षता-विरहस्थलम्+ दर्शयति---यत्र तु+इत्यादिना। सिद्धेः सत्त्वात्+इति। सिषाधयिषाविरहविशिष्ट-सिद्धेः सत्त्वेन तदभावरूप-पक्षताया अभावात्+न+अनुमितिः+इति भावः। ननु परामर्शरूपानुमितिकारणसत्त्वे सिद्धिरूपानुमितिविरोधिसत्त्वे यद्यनुमित्सा वर्त्तेत, तदा तस्याः+ उत्तेजकत्वम्+ स्यात्, प्रतिबन्धक-समानकालीन-कार्यजनकस्य+उत्तेजकत्वात्। न च+एतत् सम्भवति, सिषाधयिषाकाले+अनुमितिकारणस्य परामर्शस्य क्षणिकत्वेन नाशात्। तथा च परामर्शाभावादेवानुमितेः+अनुत्पत्त्या सिषाधयिषा न+उत्तेजिका, प्रतिबन्धकसत्त्वे कार्योत्पादार्थम्+एव+उत्तेजकस्य कल्पनीयत्वात्+इति+आत्याशङ्कते---ननु यत्रेति। परमार्शानन्तरम्+---परामर्शद्वितीयक्षणे। ततः---सिद्ध्युत्पत्ति-द्वितीयक्षणे। क्रमेण---अव्यवधानेन। सिषाधयिषैव न+अस्ति+इति। धर्मिणः+असत्त्वेन कस्य+उत्तेजकत्वम्+ कल्पनीयमम्+इति भावः। एवम्+अन्यत्र+अपि+इति। यत्र क्रमेण सिषाधयिषा-परामर्श-सिद्धयः सिद्धि-सिषाधयिषा-परामर्शाः परामर्श-सिषाधयिषा-सिद्धयः+ वा, तत्र+अपि+इति+अर्थः। तथा च यत्र सिषाधयिषापरामर्श-सिद्धयः क्रमेण भवन्ति, तत्र सिद्धिकाले सिषाधयिषा-नाशात् सिषाधयिषाविरहविशिष्टसिद्धिरूपस्य प्रतिबन्धकस्य सद्भावात्+न+अनुमितिः। यत्र च सिद्धि-सिषाधयिषापरामर्शाः+तत्र परामर्शकाले सिद्धिनाशात् प्रतिबन्धकाभावात्+एव+अनुमितिः। यत्र च परामर्शसिषाधयिषा-सिद्धयः+तत्र सिद्धिकाले परामर्शनाशात् कारणाभावादेव न+अनुमितिः+इति सिषाधयिषा न+उत्तेजिका। अतः सिषाधयिषाविरहविशिष्टत्वम्+ सिद्धेः+विशेषणम्+ व्यर्थम्+इति भावः। ननु सिद्धिमात्रकाले परामर्शमात्रकाले वा सिषाधयिषा-सम्भवात् तत्र+अनुमितिः+न स्यात्, सिद्धिरूप-प्रतिबन्धकसद्भावात्+इति+अतः+ आह---सिद्धिकालः+ इति। यौगपद्यनिषेधात्---युगपदुत्पत्तिनिषेधात्। तथा च सिद्धि-परामर्शोभयक्षणे सिषाधयिषाया उत्पत्त्यभावात् सिद्ध्युत्तरक्षणे परामर्शोत्तरक्षणे वा तदुत्पत्तिः+वाच्या। तथा च पूर्वोक्तम्+ दूषणम्+इति भावः। कथम्---किमर्थम्, सिषाधयिषाकालीन+अनुमितिनिर्वाहरूप-प्रयोजनासम्भवेन व्यर्थत्वात्+इति भावः। प्रत्यक्षम्+---अनुमितीष्टसाधनताविषयकम्+ वह्निव्याप्यधूमवान् पर्वतः+ वह्निमान्, अनुमितिः+इष्टसाधनम्+इत्याकारकम्+ समूहालम्बनात्मकम्+ प्रत्यक्षम्। तथा च तादृश-प्रत्यक्षोत्पत्तेः स्मरणोत्पत्तेः+वा पूर्वमिष्टसाधनताधीस्वीकारे सर्वतः+ बलवत्या इच्छासामग्र्या प्रतिबन्धात् प्रत्यक्षम्+एव न स्यात्+अतः समूहालम्बनसिद्ध्यात्मकः+-परामर्शः+ एकक्षणे स्वीकृतः+ इति भावः। स्मरणम्+ वा+इति। सम्भवस्थलाभिप्रायकः+अयम् विकल्पः। अयम्भावः---यत्र प्रथमक्षणे वह्निव्याप्यधूमवान् पर्वतः+ वह्निमान्, अनुमितिः+इष्टसाधनम्+इति+आकारकः+अनुमिति+इष्टसाधनताविषयकः सिद्ध्यात्मकः परामर्शः+ततः+तदुत्तरक्षणे वह्न्यनुमितिः+जायताम्+इत्याकारिका सिषाधयिषा, तत्र पक्षतासम्पत्तये सिषाधयिषाविरहविशिष्टत्वम्+ सिद्धौ विशेषणम्+ देयम्+एव। अन्यथा सिद्धिरूप-प्रतिबन्धकसत्त्वेन तत्र+अनुमितिः+न स्यात्+इति। कीदृश्याः सिषाधयिषायाः+ उत्तेजकत्वम्+, तदवधारयति---इदम्+ तु+इति। यादृशः+-यादृशेति। वह्न्यनुमित्सासत्त्वे वह्निनिश्चयसत्त्वे+अपि धूमादिलिङ्गक-वह्न्यनुमिति-दर्शनात्+ धूमादिलिङ्गकवह्न्यनुमितौ वह्न्यनुमित्सैव+उत्तेजिका वाच्या, न तु घटाद्यनुमित्सेति वह्न्यनुमित्साविरहविशिष्ट-सिद्ध्यभावः+ एव धूमादिलिङ्गक-वह्न्यनुमितौ पक्षता। तथा च तत्+तदनुमितौ तत्+तद्व्यक्तित्वेन+एव+इच्छाया उत्तेजकत्वम्+ बोध्यम्। तेन---तत्+तदिच्छाया उत्तेजकत्वेन। न+अनुमितिः---न+अनुमित्यापत्तिः, उत्तेजकाभावात्, यत्किञ्चित्+ज्ञानेच्छाया उत्तेजकत्वानभ्युपगमात्+इति भावः। ननु+अनुमितित्वप्रकारकेच्छात्वेन+एव+उत्तेजकत्वम्+ वाच्यम्, तेन+एव यत्किञ्चित्+ज्ञानत्वप्रकारकेच्छाया वारणसम्भवात्+अतः+ आह---वह्निव्याप्येत्यादि। प्रत्यक्षातिरिक्तम्+ ज्ञानम्+इत्यस्य शाब्दसामग्र्यसत्त्वे इत्यादिः। शाब्दसामग्रीसत्त्वे शाब्दबोधेन+एव+इच्छाविषयसिद्धिसम्भवात्+अनुमित्सा न स्यात्। तदभावे च+उत्तेजकाभावेन तत्र+अनुमितेः+अपि+अभावः, सिद्धिरूपप्रतिबन्धक-सत्त्वात्। शाब्दसामग्र्यसत्त्वे तु तदानीम्+ वह्नेः शाब्दबोधासम्भवेन+अनुमित्यैवेच्छाविषयसिद्धिः+इरिति शाब्दसामग्र्यसत्त्वे प्रत्यक्षातिरिक्तज्ञानस्य+अपि+उत्तेजकतेति भावः। भवति+एव+इति+अनुमितिः+इति+अनेन सम्बध्यते। तथा च+अत्र+अनुमितेः+आनुभविकतया+अनुमितित्वाप्रकारकेच्छा+अपि क्वचित्+उत्तेजिका वाच्या, अनुमितित्वप्रकारकेच्छात्वेन+उत्तेजकत्वे तत्र+अनुमितिः+न स्यात्, तदिच्छाया अभावात्+इति भावः। तल्लिङ्गकानुमिताविति तल्लिङ्गकत्वप्रवेशस्य फलम्+आह---एवम्+इत्यादिना। न+अनुमितिः+इति। पर्वतपक्षक-धूमलिङ्गक-वह्न्यनुमितौ सिद्धिसत्त्वे धूमेन वह्निम्+अनुमिनुयाम्+इति+इच्छाव्यक्तिः+एव+उत्तेजिका, आलोकेन वह्निमनुमिनुयाम्+इति+इच्छाव्यक्तिः+तु न तथा। तथा च+अत्र तत्+तद्व्यक्तित्वेन+इच्छाया उत्तेजकत्वात् सिद्धिसत्त्वे तदुत्तेजक-व्यक्तेः+अभावात्+न+अनुमितिः+इति भावः। सिद्ध्यनुमित्योः प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावस्वरूपम्+ निरूपयति---सिषाधयिषेति। सिषाधयिषाकाले पर्वतः+ वह्निमान्+इति सिद्धिसत्त्वे+अपि पर्वतः+ वह्निमान्+इति+अनुमित्युत्पत्तेः+तादृशसिद्धिः+तादृशानुमितौ प्रतिबन्धिका न स्यात्+अतः+ उक्तम्+---सिषाधयिषाविरहकालः+ इति। विशिष्येति। सिषाधयिषाविरहकाले पर्वतः+ वह्निमान्+इति पर्वतविशेष्यक-वह्निप्रकारक-निश्चयसत्त्वे पर्वतः+ वह्निमान्+इति+अनुमित्यनुत्पादात् पर्वतविशेष्यक-वह्निप्रकारकानुमितिम्+ प्रति पर्वतविशेष्यक-वह्निप्रकारकनिश्चयः+ एव प्रतिबन्धकः+ न+अन्यः+ इत्यर्थः। विशेषतः प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावनिरूपणप्रयोजनम्+आह---तेनेति। विशिष्य प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावनिरूपणेन+इत्यर्थः। न विरोधः+ इति। तथा च पर्वतः+तेजस्वी+इति ज्ञानस्य वह्नित्वावच्छिन्न प्रकारकत्व+अभावात्, पाषाणमयः+ वह्निमान्+इति ज्ञानस्य पर्वतत्वावच्छिन्नविशेष्यकत्व+अभावात्+इति भावः। पक्षतादीधितिम्+अनुस्मरन् सिद्ध्यनुमित्योः प्रतिबध्य-प्रतिबन्धकभावे विशेषान्तरम्+आह---परन्तु+इति। पक्षतावच्छेदकेति। पक्षतावच्छेदक-पर्वतत्वादि-धर्मेणा+अवच्छिन्नम्+ पर्वतादिमात्रम्+अविषयीकृत्य पक्षतावच्छेदकधर्मविशिष्टे च+एकस्मिन्+एव पर्वतादौ साध्यसिद्धौ+अपि+इत्यर्थः। तदवच्छेदेन---पक्षतावच्छेदकावच्छेदेन। पक्षतावच्छेदक-पर्वतत्वादिधर्मावच्छिन्न-पर्वतमात्रे इत्यर्थः। यत्र हि सिद्धिः पक्षतावच्छेदक-धर्मविशिष्टाम्+ काञ्चित्+एकाम्+एव व्यक्तिम्+ विषयीकरोति, तत्र सा सामानाधिकरण्येन सिद्धिः। यत्र तु पक्षतावच्छेदकधर्मविशिष्टा यावती व्यक्तिः सिद्धेः+विषयः, तत्र सा+अवच्छेदकावच्छेदेन+इति बोध्यम्। पक्षतावच्छेदकावच्छेदेन+अनुमितिम्+इति। यत्र+अनुमितौ साध्ये पक्षतावच्छेदकव्यापकत्वम्+ भासते, तत्र+अवच्छेदकावच्छेदेन+अनुमितिः। यत्र तु न व्यापकत्वभानम्+, तत्र सामानाधिकरण्येन+इति व्यापकत्वभानाभानाभ्याम्+अनयोः+भेदः+ मन्तव्यः। साध्यसिद्धिः+एव+इति। एवकारेण सामानाधिकरण्येन सिद्धेः+व्यवच्छेदः। सिद्धिमात्रम्+इति। नव्यमते यद्धर्मविशिष्टे क्वचित् साध्यम्+ सिद्धम्, तद्धर्मविशिष्टे व्यक्त्यन्तरे+अपि न+अनुमितिः। प्राचाम्+ मते तु यद्व्यक्तौ साध्यम् सिद्धम्+, तत्र न+अनुमितिः+भवति, व्यक्त्यन्तरे तु भवत्येव, समानविशेष्यत्वसम्बन्धेन बाध-विशिष्टबुद्ध्योः+इव सिद्ध्यनुमित्योः प्रतिबध्य-प्रतिबन्धकत्वौचित्यात्। तथा च प्राचाम्+ मते सामानाधिकरण्येन+अनुमितिम्+ प्रति सामानाधिकरण्येन सिद्धिः+न प्रतिबन्धका, किन्त्ववच्छेदावच्छेदेन समानविशेष्यव्यक्तिकत्वेन वा+इति भावः। ननु संशयोत्तरम्+ परामर्शात्मके विशेषदर्शने जाते+अनुमितिः कथम्+ न जायते, प्रत्यक्षसामग्र्या इव+अनुमिति-सामग्र्या अपिसत्त्वात्+इति+आशङ्कायाम्+ यज्ञपतिमतम्+ दूषयितुम्+ प्रत्यक्षानुमितिसामग्र्योः प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावे स्वसिद्धान्तम्+आह---इदन्तु+इत्यादिना। ज्ञानम्+---परामर्शरूपम्+ विशेषदर्शनम्। असत्याम्+अनुमित्सायाम्+इति। अनुमित्सासत्त्वे तु+अनुमितिः+एव भवति; इच्छासामग्र्याः+ सर्वतः+ बलवत्त्वात्+इति भावः। प्रत्यक्षम्+ भवति+इति। संशयोत्तरम्+ प्रत्यक्षम्+ प्रति हेतुभूतस्य विशेषदर्शनस्य सत्त्वात्। एतादृश विशेषदर्शनरूप-प्रत्यक्षसामग्रीविशेषानुधावनञ्च प्रत्यक्षविषये+अनुमतिसामग्री-प्रदर्शनार्थम्। पृथक् पृथक् सामग्रीप्रदर्शनस्य+अनुचितत्वात्+इति भावः। कामिनी--जिज्ञासावत्+इति। यथा कामिनीजिज्ञासा ग्राह्याभावाद्यनवगाहिनि+अपि कामिनी-जिज्ञासात्वेन सकलकार्यप्रतिबन्धिका, तथा तादृशप्रत्यक्षसामग्र्यपि ग्राह्याभावाद्यनवगाहिनि+अपि तादृशसामग्रीत्वेन प्रतिबन्धकेत्यर्थः। स्वातन्त्र्येण---पक्षताकुक्ष्यप्रविष्टत्वेन। प्रतिबन्धिकेति। तथा च समानविषये+अनुमिति-सामग्र्यपेक्षया प्रत्यक्षसामग्र्या बलवत्त्वम्+ बोध्यम्। अन्यथा+अनुमितिसामग्र्याः प्रत्यक्षसामग्र्यपेक्षया बलवत्त्वे संशयोत्तरम्+ प्रत्यक्षोच्छेदप्रसङ्गः। नचैवम्+अनुमित्युच्छेदप्रसङ्गः, अनुमेयोपनीतभानसामग्र्याः+तत्र+अपि सम्भवात्, तस्याः+च प्रत्यक्षसामग्रीत्वेन बलवत्त्वात्+इति वाच्यम्, उपनीतभानसामग्र्याः+ इतरज्ञानसामग्र्यपेक्षयाः+ दुर्बलत्वात्। न च+एवम्+ संशयानन्तरम्+ भ्रमरूपविशेषदर्शने सत्युपनीतभानसामग्रीजन्यम्+ भ्रमप्रत्यक्षम्+ न स्यात्, अनुमितिसामग्रीसत्त्वात्, तस्याः+चउपनीतभानसामग्र्यपेक्षया प्रबलत्वात्। न च दोषाघटितोपनीतप्रत्यक्षसामग्र्यपेक्षया+अनुमित्यादि-सामग्री बलवती+इति वाच्यम्। भ्रमानुमित्युच्छेदापत्तेः+इति चेत्। मैवम्, प्रत्यक्षमात्रप्रयोजकदोषाघटितोपनीतभानसामग्र्याः+ अनुमित्यादिसामग्र्यपेक्षया दुर्बलत्वात्+इति। संशयोत्तरभ्रमे च प्रत्यक्षस्य+अनुभूयमानतया तन्मात्रघटित+एव सामग्री+इति न+अनुपपत्तिः। अतः+ एव न भ्रमानुमित्युच्छेदः+अपि तत्र+अनुमितेः+अनुभूयमानतया तादृशोपनीतभानसामग्र्या दुर्बलत्वात्, दोषस्य फलबलकल्प्यत्वात्। वर्द्धमान+उपाध्यायाः+तु सर्वत्र+अनुमितिसामग्र्याः प्रत्यक्षसामग्रीतः+ बलवत्त्वम्+आहुः। तथा च+उक्तम्+ परिशुद्धि-प्रकाशे-(115 पृः) "व्याप्यत्वेन भाने तु परामर्शसद्भावात्+अनुमितिः+एव तत्र जायते, प्रत्यक्ष-सामग्रीतः+अनुमितिसामग्र्या बलवत्त्वात्, अन्यथा परामर्शानन्तरम्+ धारावाहिकम्+ परामर्शान्तरम्+एव स्यात्+इ"ति। ननु समानविषये+अनुमितिसामग्र्यपेक्षया प्रत्यक्षसामग्र्या बलवत्त्वे भिन्नविषये+अपि प्रत्यक्षसामग्री बलवती स्यात्। तथा च घटादिप्रत्यक्षसामग्रीकाले वह्न्याद्यनुमितिः+न स्यात्+अतः+ आह--एवम्+इति। तथा च भिन्नविषये प्रत्यक्ष-सामग्र्यपेक्षयानुमितिसामग्र्या बलवत्त्वम्+ बोध्यम्। अन्यथा भिन्नविषये+अपि प्रत्यक्षसामग्र्या बलवत्त्वे परामर्शोत्तरम्+ परामर्शप्रत्यक्षप्रसङ्गः। इष्टापत्तिः+इति चेत्। न । परामर्शप्रत्यक्षकाले व्याप्तिज्ञान-नाशात् तदुत्तरमनमित्युच्छेदापत्तेः+इति भावः॥ 70॥



*********************************************************************************
				भाषापरिच्छेदः 
१६-०५-२००९

	अनैकान्तो विरुद्धः+च+अपि+असिद्धः प्रतिपक्षितः।
	कालात्ययापदिष्टः+च हेत्वाभासाः+च पञ्चधा।।७१।।
		
	हेतुप्रसङ्गात्+ हेत्वाभासान् विभजते -- अनैकान्तः+ इत्यादि। तल्लक्षणम्+तु यद्विषयकत्वेन ज्ञानस्य+अनुमिति-विरोधित्वम्+ तत्त्वम्। तथा हि - व्यभिचारादि-विषयकत्वेन ज्ञानस्या+अनुमितिविरोधित्वात् ते दोषाः। यद्विषयकत्वम्+च यादृशविशिष्ट-विषयकत्वम्+ बोध्यम्, तेन बाधभ्रमस्या+अनुमितिविरोधित्वे+अपि न क्षतिः। तत्र पर्वतो वह्न्यभाववान्+इति विशिष्टस्य+अप्रसिद्धत्वात्+न हेतुदोषः। न च वह्न्यभावव्याप्य-पाषाणमयत्ववान् पर्वतः+ इति परामर्शकाले वह्निव्याप्यधूमस्य+अभासत्वम्+ न स्यात्, तत्र वह्न्यभावव्याप्यवान् पक्षः+ इति विशिष्टस्य+अप्रसिद्धत्वात्+इति वाच्यम्। इष्टापत्तेः। अन्यथा बाधस्य+अनित्यदोषत्वापत्तेः। तस्मात् तत्र वह्न्यभावव्याप्य-पाषाणमयत्ववान्+इति परामर्शकाले वह्निव्याप्यधूमस्य न+अभासत्वम्+, भ्रमात्+अनुमितिप्रतिबन्धमात्रम्, हेतुः+तु न दुष्टः+ इति। इत्थञ्च साध्याभाववत्+वृत्ति-हेत्वादिकम्+ दोषः, तद्वत्त्वञ्च हेतौ येन केन+अपि सम्बन्धेन+इति नव्याः। परे तु यद्विषयकत्वेन ज्ञानस्य+अनुमितिविरोधित्वम्+, तद्वत्त्वम्+ हेत्वाभासत्वम्। न च+एवम्+ वह्निमान् धूमादित्यादौ पक्षे बाधभ्रमस्य साध्याभावविषयकत्वेन+अनुमितिविरोधित्वात्+ ज्ञानरूपसम्बन्धेन तद्वत्त्वस्य+अपिसत्त्वात् सत्+हेतोः+अपि बाधितत्वापत्तिः+इति वाच्यम्। तत्र ज्ञानस्य सम्बन्धत्व+अकल्पनात्। अत्र सत्प्रतिपक्षितः+ इति व्यवहारेण तत्कल्पनात्, तत्र बाधितः+ इति व्यवहाराभावादिति+आहुः। अनुमितिविरोधित्वम्+च+अनुमिति-तत्करणान्यतर-विरोधित्वम्, तेन व्यभिचारिणि न+अव्याप्तिः। दोषज्ञानम्+च यद्धेतुविषयकम्+ तद्धेतुकानुमितौ प्रतिबन्धकम् , तेन+एकहेतौ व्यभिचारज्ञाने हेत्वन्तरेण+अनुमित्युत्पत्तेः+तदभावाद्यनवगाहित्वम्+च व्यभिचारज्ञानस्य+अनुमितिविरोधित्वाभावे+अपि न क्षतिः+इति संक्षेपः। यादृश- साध्य-पक्षहेतौ यावन्तो दोषाः, तावत्+अन्यान्यत्वम्+ तत्र हेत्वाभासत्वम्। पञ्चत्वकथनम्+तु तत्सम्भवस्थलाभिप्रायेण। एवम्+ च साधारणाद्यन्यतमत्वम्+अनैकान्तिकत्वम्।। ७१।।
		हेतुप्रसङ्गात्+इति। स्मृतस्य+उपेक्षानर्हत्वम्+ प्रसङ्गः। लक्षणस्य लक्ष्यासाधारण-धर्मात्मकस्य ज्ञानम्+ विना विशेषे शिष्यजिज्ञासानुदयात्+ विभागः+ निष्प्रयोजनकः+ इत्यतः+ मणिकारोक्त-हेत्वाभाससामान्य- लक्षणम्+आह- तल्लक्षणम्+इति। हेतुदोषलक्षणम्+इति+अर्थः। हेतुवत्+आभासन्तः+ इति व्युत्पत्त्या हेत्वाभासपदम्+ दुष्टहेतुपरम्। हेतोः+आभासाः+ दोषाः+ इति व्युत्पत्त्या च हेतुदोषपरम्। यद्यपि परममूले दुष्टहेतूनाम्+ विभागात्+ दुष्टहेतोः+र्लक्षणम्+ वक्तव्यम्, तथापि दोषज्ञाने जाते दुष्टलक्षणस्य ज्ञानसम्भवात्+ दोषाणाम्+एव लक्षणम्+ कृतम्+इति मन्तव्यम्। यद्विषयकत्वेन+इति। तृतीयार्थः+अवच्छिन्नत्वम्- तस्य+अनुमितिविरेधित्वे+अन्वयः  ज्ञानस्य+इत्यत्र षष्ठ्यर्थः+ निष्ठत्वम्। अनुमितिविरोधित्वम् - अनुमिति-तत्करणान्यतर-प्रतिबन्धकत्वम्। तथा च ज्ञाननिष्ठ-यद्विषयकत्वावच्छिन्नानुमिति-तत्करणान्यतर-प्रतिबन्धकता, तद्विषयत्वम्+ हेत्वाभासत्वम्+इति+अर्थः। लक्ष्ये लक्षणम्+उपपादयति- तथा हि+इति। व्यभिचारादिविषयकत्वेन ज्ञानस्य -ज्ञाननिष्ठ-व्यभिचारादि-विषयकत्वेन। आदिना विरोधासिद्ध्यादिपरिग्रहः। ते - व्यभिचारादयः। दोषाः+ इति। तथा च पर्वतः+ धूमवान् वह्निमत्त्वात्+इति+अनुमितौ करणस्य धूमाभाववत्+अवृत्तिर्वह्निः+इति व्याप्तिज्ञानस्य प्रतिबन्धकः+ धूमाभाववत्+वृत्तिः+वह्निः+इति निश्चयः। तादृशनिश्चयनिष्ठा प्रतिबन्धकता धूमाभाववत्+वृत्ति-वह्निविषयकत्वावच्छिन्न+इति धूमाभाववत्+वृत्तिवह्निर्व्यभिचरः। एवम्+ ह्रदः+ वह्निमान्+इति+अनुमितौ वह्न्यभाववान् ह्रदः+ इति बाधनिश्चयः प्रतिबन्धकः। तादृशनिश्चयनिष्ठा प्रतिबन्धकता वह्न्यभाववत्+ह्रदविषयकत्वावच्छिन्न+इति वह्न्यभाववत्+ह्रदः+ बाध इति बाध-व्यभिचारयोः+लक्षण समन्वयः। ननु+एवम्+ पर्वतः+ वह्निमान्+इति+अनुमितौ  वह्न्यभाववान् पर्वतः+ इति बाध-भ्रमः प्रतिबन्धकः। तादृशभ्रमनिष्ठा प्रतिबन्धकता वह्न्यभाववत+पर्वतविषयकत्व+अवच्छिन्न+इति वह्न्यभाववत्+पर्वतस्य दोषत्वे सत्+हेतोः+धूमस्य दुष्टत्वप्रसङ्गः, अतः आह - यद्विषयकत्वञ्च+इति। यद्रूपावच्छिन्नविषयकत्वञ्चेति+अर्थः। तेन - यद्विषयकत्वस्य+एतादृशार्थविवक्षणेन। न क्षतिः - वह्न्यभाववत्+पर्वतादौ न+अतिव्याप्तिः। पर्वतः+ वह्निमान्+इति+अनुमितौ वह्न्यभाववान् पर्वतः+ इति बाधभ्रमस्य+अनुमितिप्रतिबन्धकत्वे+अपि तादृशप्रतिबन्धकता न वह्न्यभाववत्+पर्वतत्व+अवच्छिन्नविषयकत्वावच्छिन्ना, वह्न्यभाववत्+पर्वतस्य+अप्रसिद्धत्वात्+इति सत्+हेतुमात्रे वह्न्यभाववत्+पर्वतादेः+दोषत्वम्+ हेतोः+दुष्टत्वम्+च न+अस्ति+इति भावः। एवञ्च - ज्ञाननिष्ठ यद्रूपावच्छिन्नविषयकत्वावच्छिन्नानुमिति-तत्करणान्यतरप्रतिबन्धकत्वम्+, तद्रूपावच्छिन्नविषयत्वम्+ हेत्वाभासत्वम्+इति लक्षणम्+ फलितम्। सत्प्रतिपक्षस्य+अनित्यदोषत्ववादी शङ्कते - न च+इति। वह्निव्याप्यधूमवान् पर्वतः+ इति परामर्शकाले वह्न्यभावव्याप्य-पाषाणमयत्ववान् पर्वतः+ इति परामर्शे सति धूमहेतुः+न सत्+प्रतिपक्षत्वम्, पाषाणमयत्वे वह्न्यभावव्याप्यत्वाभावेन विशिष्टस्य वह्न्यभावव्याप्य-पाषाणमयत्ववत्-पर्वतस्य+अप्रसिद्धत्वात्+इति भावः। इष्टापत्तेः+इति। सद्धेतूनाम्+ प्रतिपरामर्शे+अपि न दुष्टत्वम्+इति भावः। अन्यथा - प्रतिबन्धकीभूत-भ्रमविषयस्य+अपि दोषत्वे। अनित्यदोषत्वापत्तेः-पक्षे साध्याभाव-भ्रमदशायाम्+ सद्धेतौ+अपि दोषवत्त्वापत्तेः। इत्थञ्च- यादृश-विशिष्टविषयकत्वेन ज्ञानस्य+अनुमिति-प्रतिबन्धकत्वम्+, तादृश-विशिष्टस्य दोषत्वे च। हेत्वादिकम्+इति। आदिना साध्याभावविशिष्ट-पक्षपरिग्रहः। ननु साध्याभाववत्+वृत्तिहेतोः+व्यभिचारत्वे तद्वत्त्वस्य हेतावभावात्+ हेतौ दुष्टत्वव्यवहारः+ न स्यात्+अतः+ आह - तद्वत्त्वम्+इति। हेतौ तादृशदोषवत्त्वम्+इति+अर्थः। तत्+च व्यभिचारादिस्थले तादात्म्यसम्बन्धेन। बाधादिस्थले तु वह्न्यभाववान् ह्रदः+ धूमः+च+इत्यादि+आकारकैकज्ञानविषयत्वेन सम्बन्धेन+इति+आह- येन केन+अपि+इति। नव्याः -दीधितिकृतः। प्राञ्चः+तु दुष्टानाम्+एव हेतूनाम्+ विभजनात् तेषामेव लक्षणम्+ वक्तव्यम्, तदुपयोगितया+एव दोषस्वरूपनिर्वचनम्+इति वदन्ति, तन्मतम्+उपन्यस्यति - परे तु+इति। व्याप्त्यादिकमेव+इति। आदिना विरोधिपरामर्शपरिग्रहः। एवकारेण तादृशव्याप्तिविशिष्ट-हेतुविशिष्ट-पक्षस्य+अप्रसिद्धत्वे+अपि न क्षतिः। एकदेशस्य+अपि दोषत्वे बाधाकाभावात्+इति+अर्थः+ लभ्यते। तथा- दोषः। तद्वत्त्वम् -विरोधिव्याप्त्यादिमत्त्वम्। ज्ञानेति। वह्न्यभावव्याप्तिमत्-पाषाणमयत्वम्+ धूमः+च+इत्यादि+आकारकैकज्ञानविषयत्वसम्बन्धेन+इति+अर्थः। बाधभ्रमस्य- वह्न्यभाववान् पर्वतः+ इत्यादि+आकारकस्य निश्चयस्य। ज्ञानरूपसम्बन्धेन-वह्न्यभाववान् पर्वतः+ धूमः+च+इत्याद्याकारकैकज्ञानविषयत्वसम्बन्धेन। तद्वत्त्वस्य - साध्याभाववत्त्वस्य। तत्र -बाधभ्रमकालीन-धूमादि-सद्धेतौ। ज्ञानस्य- एकज्ञानविषयत्वस्य। सम्बन्धत्वेति। अयम्+ हेतुः+बाधितः+ इति व्यवहाराभावात्, तादृशव्यवहारस्य+एव तादृशसम्बन्धकल्पनाबीजत्वात्+इति भावः। अत्र - प्रतिपरामर्शकालीन-धूमादि-सद्धेतौ। तत्कल्पनात् -ज्ञानस्य सम्बन्धत्वकल्पनात्। तत्र-बाधभ्रमकालीनसद्धेतौ। व्यवहाराभावात्+इति। प्रत्युतायम्+ हेतुः+न बाधितः पुरुषः+तु भ्रान्तः+ इति+एवम्+ व्यवहारात्+इतिभावः। यत्र सत्प्रतिपक्षः+तत्र बाधः+ इति सत्प्रतिपक्षस्य बाधव्याप्यतया व्यप्यसत्प्रतिपक्षसत्त्वे व्यापकस्य बाधस्य सत्त्वावश्यम्भावात् सद्धेतोः+बाधितत्वम्+आवश्यकम्+। यदि तथा व्यवहाराभावात् तस्याबाधितत्वमुच्यते, तदा व्यापकस्य बाधस्य+अभावात् व्याप्यस्य+अपि सत्प्रतिपक्षस्य+अभावः+ इति हेतोः सत्प्रतिपक्षितत्वम्+अपि न+अङ्गीकर्त्तव्यम्। भ्रमात्+एव तादृशव्यवहारोपपत्तेः+इत्यस्यस्वरसः+ आहुः+इति+अनेन सूचितः। ननु वह्निमान्+इति+अनुमितिम्+ प्रति वह्न्यभाववान्+इति बाधबुद्धिः+एव प्रतिबन्धिका, न तु व्यभिचारबुद्धिः+इति व्यभिचारे हेत्वाभासलक्षणाव्याप्तिः+अतः+ आह - अनुमितितत्करणे+इति।  तथा च व्यभिचार-बुद्धेः+अनुमितिकरण-व्याप्तिज्ञानविरोधित्वात् तत्र लक्षणसमन्वयः+ इति भावः। ननु पर्वतः+ वह्निमान् द्रव्यत्वात्+इति+अनुमितौ वह्न्यभाववत्+वृत्तिद्रव्यत्वरूप-व्यभिचारस्य दोषत्वे तेन दोषेण धूमः+अदुष्टः स्यात्+अतः+ आह - दोषज्ञानम्+इति। अनुमित्युत्पत्तेः+इत्यस्य व्यभिचारज्ञानस्य+अनुमिति-विरोधित्वाभावे+अपि न क्षतिः+इति द्वितीयः+अन्वयः। तत्र प्रथमान्वये+अनुमितिविरोधित्वाभावे+अपि+इत्यस्य धूमादिहेतुकानुमितितत्करणान्यतर-विरोधित्वाभावे+अपि+इति+अर्थः। न क्षतिः - न व्यभिचारे+अव्याप्तिः। द्रव्यत्वहेतुकानुमितिकरण-व्याप्तिज्ञान-विरोधित्वेन लक्षणसमन्वयात्+इति भावः। ननु व्यभिचारज्ञानस्य साक्षात्+अनुमितिप्रतिबन्धकत्वम्+अस्तु , अनुमितिपदस्य लक्षणाकल्पनाभावेन लाघवात्+अतः+ आह - तदभावेति। साध्याभावाद्यनवगाहित्वात्+इति+अर्थः। आदिनासाध्याभावव्याप्यपरिग्रहः। तथा च व्यभिचारबुद्धेः साध्याभावावगाहित्वाभावात्+न साध्यानुमिति-प्रतिबन्धकत्वमतः+अनुमिति-पदस्य+अनुमिति-तत्करणान्यतर-परत्वम्+ बोध्यम्। तस्मिन् द्वितीयान्वये+अनुमितिविरोधित्वाभावे+अपि+इत्यस्य साक्षात्+अनुमितिविरोधित्वाभावे+अपि+इति+अर्थः। न क्षतिः+इति। अनुमितिपदस्य न+अनुमिति-तत्करणान्यतर-परत्वानुपपत्तिः+इति+अर्थः। ननु निर्वह्निः पर्वतः+ वह्निमान् धूमादित्यादौ न कः+अपि हेत्वाभासः स्यात्, वह्न्यभावविशिष्ट-पर्वतविशेष्यक-वह्निप्रकारक-ज्ञानस्य+आहार्यत्वेन तन्निष्ठप्रतिबध्यतानिरूपित-प्रतिबन्धकत्वस्य कुत्रापि+अयसत्त्वादिति+आशङ्कायाम्+ दीधितिकाराभिमतम्+अनुमित्यघटितम्+ हेत्वाभास-सामान्यलक्षणम्+आह- यादृश+इति। तद्धर्मावच्छिन्ने दोषव्यवहारः सम्प्रदायसिद्धः+तावत्+अन्यान्यत्वम्+ तत्रत्यदोषसामान्यलक्षणम्+इति+अर्थः। ननु+एतादृशदोषसामान्यलक्षणस्य पञ्चधा विभागः+असङ्गतः , धूमवान् वह्निमत्त्वात्+इत्यादौ दोषपञ्चकाभावात्+इति+अतः+ आह - तत्सम्भवेति। वायुः+गन्धवान् स्नेहात्+इत्यत्र पञ्चहेत्वाभास-सम्भवः। तथा हि - गन्धाभाववति जले स्नेहः+ हेतोः सत्त्वात्+ व्यभिचारः, गन्धवत्याम्+ पृथिव्याम्+असत्त्वात्+ विरोधः , वायौ पक्षीभूते+असत्त्वादिसिद्धिः , वायुः+गन्धाभाववान्  अपृथिवीत्वात्+इति सत्प्रतिपक्षः , पक्षे साध्याभावसत्त्वात्+ बाधः+च। एवम्+ वायुः रूपवान् स्पर्शवत्+अन्यत्वादित्यादौ+अपि पञ्चैव हेत्वाभासाः+ बोद्धव्याः। ते च हेत्वाभासाः पञ्चानाम्+ हेतुरूपाणाम्+ केनचित्+ रूपेण रहिताः कैश्चित्+ रूपैः+अन्विताः+च+इति प्राञ्चः। तथा च+उक्तम्+ तार्किकरक्षायाम् - "हेतोः केन+अपि रूपेण रहिताः कैः+चित्+अन्विताः। हेत्वाभासाः पञ्चधा ते गौतमेन प्रपञ्चिताः"।। इति। तानि च हेतुरूपाणि पक्षसत्त्वम्+ सपक्षसत्त्वम्+ विवक्षासत्त्वम्+अबाधितविषयत्वम्+असत्प्रतिपक्षत्वञ्च+इति। तत्र विपक्षासत्त्वाभावात्+अनैकान्तिकः सपक्षसत्त्वाभावात्+ विरुद्धः पक्षसत्त्वाभावादिसिद्धः+असत्प्रतिपक्षत्वाभावात् सत्प्रतिपक्षः+अबाधितविषयत्वाभावात्  कालात्ययापदिष्टः+च+इति पञ्च हेत्वाभासाः। काश्यपमते तु हेत्वाभासाः+त्रिधा- असिद्धः+ विरुद्धः सन्दिग्धः+च+इति। तथा च+उक्तम्+ भाष्ये- विरुद्धासिद्धसन्दिग्धमलिङ्गम्+ काश्यपः+अब्रवीत्+इति। अनध्यवसितः+ नामातिरिक्तः+चतुर्थः+ हेत्वाभासः+ इति प्रशस्तपादाचार्याः। तथा च+उक्तम् - एतेन+असिद्धविरुद्धसन्दिग्धानध्यवसितवचनानाम्+अनपदेशत्वम्+उक्तम्+ भवति+इति। लीलावतीकारः+ अपि+एवमेव+आहुः+तदाभासाः+चत्वारः+ इति। शिवादित्यमिश्राः+तु+आहुः - तदभासा असिद्धविरुद्ध+अनैकान्तिक+अनध्यवसित कालात्ययापदिष्ट-प्रकरणसमा इति। हेत्वाभासाः+त्रिधा+इति दिङ्नागाचार्याः कीर्तिपादाः+च। तथा च+उक्तम्+ न्यायविदौ- असिद्धविरुद्ध+अनैकान्तिकाः+त्रयः+ हेत्वाभासाः+ इति। गौतमीयाः+तु पञ्चधा। तत्र मूले वक्ष्यमाणेषु+अनैकान्तिकादिलक्षणेषु क्वचित्+ दोषमावधार्य नव्यमतम्+अनुसरन् स्वयम्+अनैकान्तिकादीनाम्+ लक्षणानि+आह - एवम्+इति। साधारणादीत्यादिना+असाधारणानुपसंहारिणोः परिग्रहः।।७१।।

		आद्यः साधारणः+तु स्यात् स्यात्+असाधारणः+अपरः।
		तथैव+अनुपसंहारी त्रिधा+अनैकान्तिकः+ भवेत्।। ७२।।
	साधारणः साध्यवत्+अन्यवृत्तिः। तेन च व्याप्तिज्ञान-प्रतिबन्धः क्रियते। असाधारणः साध्यासामानाधिकरणः+ हेतुः। तेन साध्यसामानाधिकरण्यग्रहः प्रतिबध्यते। अन्ये तु सपक्षावृत्तिः+असाधारणः। सपक्षः+च निश्चितसाध्यवान्। इत्थञ्च शब्दः+अनित्यः। शब्दत्वादित्यादौ यदा पक्षे साध्यनिश्चयः+तदा न+असाधारण्यम्+, तत्र हेतोः+निश्चयात्+इति वदन्ति। अनुपसंहारी च+अत्यन्ताभावाप्रतियोगिसाध्यकादिः। अनेन व्यतिरेक-व्याप्तिज्ञान-प्रतिबन्धः क्रियते। विरुद्धः+तु साध्यव्यापकीभूताभावप्रतियोगी। अयम्+ साध्याभावग्रह-सामाग्रीत्वेन प्रतिबन्धकः सत्प्रतिपक्षे तु प्रतिहेतुः साध्याभावसाधकः, अत्र तु हेतुः+एकः+ एव+इति विशेषः। साध्याभावसाधकः+ एव हेतुः साध्यसाधकत्वेन+उपन्यस्तः+ इति+अशक्तिविशेषोपस्थापकत्वात्+च विशेषः। सत्प्रतिपक्षः साध्याभावव्याप्यवान् पक्षः। अगृहीताप्रामाण्यकसाध्यव्याप्यवत्त्वोपस्थितिकालीना+अगृहीताप्रामाण्यकतदभावव्याप्यवचत्त्वोपस्थितिविषयः+तथा+इति+अन्ये। अत्र च परस्पराभावव्याप्यवत्ताज्ञानात् परस्परानुमितिप्रतिबन्धः फलम्। 
	अत्र केचित्- यथा घटाभाव-व्याप्यवत्ता-ज्ञाने+अपि घटचक्षुः-संयोगे सति घटवत्ताज्ञानम्+ जायते। यथा च शंखे सति+अपि पीतत्वाभावः+-व्याप्यः+-शङ्खत्ववत्ताज्ञाने सति पित्तादिदोषः+ पीतः शङ्खः+ इति धीर्जायते। एवम्+ कोटिद्वय-व्याप्य-दर्शने+अपि  कोटिद्वयस्य प्रत्यक्षरूपः संशयः+ भवति। तथा सत्प्रतिपक्षस्थले संशयरूपानुमितिः+भवति+एव। यत्र च+एककोटि-व्याप्यदर्शनम्+, तत्र+अधिकबलतया द्वितीयकोटि -भानप्रतिबन्धात्+न संशयः। फलबलेन च+अधिकबल-समबलभावः कल्प्यते+ इति वदन्ति। तत्+न। तदभाव-व्याप्यवत्ता-ज्ञाने सति तदुपनीतभानविशेष-शाब्दबोधादेः+अनुदयात्+ लौकिकसन्निकर्षाजन्य-दोषविशेषाजन्य-ज्ञानमात्रे तस्य प्रतिबन्धकता, लाघवात्; न तु+उपनीतभानविशेषे शाब्दबोधे च पृथक्प्रतिबन्धकता, गौरवात्। तथा च प्रतिबन्धकसत्त्वात् कथम्+अनुमितिः? न हि लौकिकसन्निकर्षस्थले प्रत्यक्षमिव सत्प्रतिपक्ष-स्थले संशयकारानुमितिः प्रामाणिकी, येन+अनुमिति-भिन्नत्वेन+अपि विशेषणीयम्। यत्र च कोटिद्वय-व्याप्यवत्ता-ज्ञानम्+, तत्र+उभयत्र+अप्रामाण्यज्ञानात् संशयः+ न+अन्यथा, अगृहीताप्रमाण्यकस्य+एव विरोधिज्ञानस्य प्रतिबन्धकत्वात्+इति। असिद्धस्त्वाश्रयासिद्ध्याद्यन्यतमत्वम्। आश्रयासिद्धिः पक्षे पक्षतावच्छेदकस्य+अभावः। यत्र च काञ्चनमयः पर्वतः+ वह्निमान्+इति साध्यते, तत्र पर्वतः+ न काञ्चनमयः+ इति ज्ञाने विद्यमाने काञ्चनमये पर्वतः+ परामर्श-प्रतिबन्धः फलम्। स्वरूपासिद्धिः+तु पक्षे व्याप्यत्वाभिमतस्य+अभावः। तत्र च ह्रदः+ द्रव्यम्+ धूमात्+इत्यादौ पक्षे व्याप्यत्वाभिमतस्य हेतोः+अभावे ज्ञाते पक्षे साध्यव्याप्यहेतुमत्ताज्ञान-रूपस्य परामर्शस्य प्रतिबन्धः फलम्। साध्याप्रसिद्ध्यादयः+तु व्याप्यत्वासिद्धिमध्ये+अन्तर्भूताः। साध्ये साध्यतावच्छेदकस्या+अभावः साध्याप्रसिद्धिः।  एतज्ज्ञाने जाते काञ्चनमयवह्निमान्+इत्यादौ साध्यतावच्छेदकविशिष्ट-साध्यपरामर्श-प्रतिबन्धः फलम्। एवम्+ हेतौ हेतुतावच्छेकाभावः साधनाप्रसिद्धिः। यथा काञ्चनमयधूमात्+इत्यादौ। अत्र हेतुतावच्छेदकविशिष्ट-हेतुज्ञानाभावात् तत्+हेतुकव्याप्तिज्ञानादेः+अभावः फलम्। एवम्+ वह्निमान् नीलधूमादित्यादौ गुरुतया नीलधूमत्वस्य हेतुतानवच्छेदकत्वम्+अपि व्याप्यत्वासिद्धिः+इति+अपि वदन्ति। बाधः+तु पक्षे साध्यभावादिः। एतस्य तु+अनुमितिप्रतिबन्धः फलम्। तद्धर्मिक-तदभावनिश्चयः+ लौकिकसन्निकर्षजन्य-दोषविशेषाजन्य-तद्धर्मिक-तज्ज्ञानमात्रे विरोधी+इति। न तु संशयसाधारणम्+ पक्षे साध्यसंसृष्टत्वज्ञानम्+अनुमितिकारणम्+, तद्विरोधितया च बाध-सत्प्रतिपक्षयोः+हेत्वाभासत्वम्+इति युक्तम्; अप्रसिद्धसाध्यकानुमित्यनापत्तेः, साध्यसंशयादिकम्+ विना+अपि+अनुमित्युत्पत्तेः+च। एवम्+ साध्याभावज्ञाने प्रमात्वज्ञानम्+अपि न प्रतिबन्धकम्, मानाभावात्+ गौरवात्+च। अन्यथा सत्प्रतिपक्षादौ+अपि तदभावव्याप्यवत्ता-ज्ञाने प्रमात्वविषयकत्वेन प्रतिबन्धकतापत्तेः। किन्तु भ्रमत्वज्ञानानास्कन्दित- बाधादिबुद्धेः प्रतिबन्धकता। तत्र भ्रमत्वशङ्काविघटनेन प्रामाण्यज्ञानम्+ क्वचित्+उपयुज्यते। न च बाधस्थले पक्षे हेतुसत्त्वे व्यभिचारः, पक्षे हेत्वभावे स्वरूपसिद्धिः+एव दोषः+ इति वाच्यम्। बाधज्ञानस्य व्यभिचारज्ञानदेः+भेदात्। किञ्च यत्र परामर्शानन्तरम्+ बाधबुद्धिः+तत्र व्यभिचारज्ञानादेः+अकिञ्चित्करत्वात्+ बाधस्य+अनुमितिप्रतिबन्धकत्वम्+ वाच्यम्। एवम्+ यत्र+उत्पत्तिक्षणावच्छिन्ने घटादौ गन्धव्याप्य-पृथिवीत्ववत्ता-ज्ञानम्, तत्र बाधस्य+एव प्रतिबन्धकत्वम्+ वाच्यम्। न च पक्षे घटे गन्धसत्त्वात् कथम्+ बाधः+ इति वाच्यम्। पक्षतावच्छेदक-देशकालावच्छेदेन+अनुमितेः+अनुभवसिद्धत्वात्+इति। बाध-तद्व्याप्यभिन्ना ये हेत्वाभासाः+तद्व्याप्या अपि तन्मध्ये+ एव+अन्तर्भवन्ति, अन्यथा हेत्वाभासाधिक्य-प्रसङ्गात्। बाधव्याप्य-सत्प्रतिपक्षः+ भिन्नः+ एव, स्वतन्त्रेच्छेन मुनिना पृथगुपदेशात्। सत्प्रतिपक्ष-व्याप्यः+तु न प्रतिबन्धकः+ इति प्रघट्टकार्थः।।७२।।
		व्याप्तिज्ञान- प्रतिबन्धः+ इति। साध्यवदन्यावृत्तित्वरूप-व्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धः इति+अर्थः। एतद्व्याप्तिज्ञानम्+ प्रति+एव तादृशसाधारणज्ञानस्य ग्राह्याभावविषयकत्वेन प्रतिबन्धकत्वात्+इति भावः। प्रतिबध्यते+ इति।  व्याप्तिघटकीभूत-साध्यसामानाधिकरण्यग्रहः प्रतिबध्यते+ इति+अर्थः। असाधारणस्य+अनित्यदोषत्ववादिनाम्+ प्राचीनानाम्+ मतम्+आह- अन्ये तु+इति। पक्षे साध्यसन्देहदशायामेव+असाधारणस्य हेत्वाभासता, न तु निश्चयदशायाम्, तदा पक्षस्य+एव सपक्षत्वेन हेतोः सपक्षव्यावृत्तत्व+अभावात्+इति+अनित्यदोषत्वम्+ तस्येति+आह -इत्थम्+इति। असाधाराण्य-घटक-सपक्षत्वस्य निश्चयघटित्वे इत्+अर्थः। तत्र-निश्चितसाध्यवति धर्मिणि। हेतोः सपक्षावृत्तित्वज्ञानस्य व्याप्ति-पक्षधर्मताज्ञानानुमिति-प्रतिबन्धकत्वाभावात्+ हेतुनिष्ठ-सपक्षावृत्तित्वस्य न हेत्वाभासत्वम्, परन्तु हेतोः सपक्षवृत्तित्वज्ञानविघटकतयोपाधिवत्+ दूषकत्वम्+इति+अस्वरसः+ वदन्ति+इति+अयेन सूचितः। साध्यकादिः+इत्यादिना+अत्यन्ताभावाप्रतियोगि-साधनपरिग्रहः। व्यतिरेकव्याप्ति+इति। साध्याभावव्यापकीभूताभावप्रतियोगित्वरूपा व्यतिरेकव्याप्तिः। साध्यव्यापकीभूतेति। साध्यस्य व्यापकीभूतः+ यः+अभावः+तस्य प्रतियोगि+इति+अर्थः। साध्याभावव्याप्तः+ हेतुः+विरुद्धः+ इति भावः। प्रतिबन्धक- अनुमितिप्रतिबन्धकः। ननु+एवम्+ साध्याभावसाधकात् सत्प्रतिपक्षात्+ विरुद्धस्य भेदः+ न स्यात्+अतः+- आह - सत्प्रतिपक्षे तु+इति। प्रतिहेतुः - प्रतिकूलः+ द्वितीयः+ हेतुः। अत्र - विरुद्धे। विशेषः - सत्प्रतिपक्षात्+ विरुद्धस्य भेदः। ननु यदि दूषकताबीजैक्ये+अपि हेतुभेदे सत्प्रतिपक्षे हेत्वैक्ये तु विरुद्धरूपम्+ हेत्वाभासान्तरम्+इति+उच्यते, तदा  यत्र+अन्वयिना हेत्वन्तरेण प्रतिबन्धः+तत्र सत्प्रतिपक्षः+ यत्र तु व्यतिरेकिणा तत्र हेत्वाभासान्तरम्+ स्यात्+अतः+ भेदकान्तरम्+अपि+आह - साध्याभावेति।  तथा च विरुद्धस्थले पुरुषनिष्ठाशक्तिविशेषदोषज्ञापकत्वम्+, सत्प्रतिपक्षे न तथा+इति दोषविशेषज्ञापकत्वाज्ञापकत्वरूप-फल-भेदात् तयोः+भेदः+ इति भावः। सत्प्रतिपक्षस्य साध्य-सदभावोभयानुमिति-प्रतिबन्धकत्वम्, विरुद्धस्य तु+एकानुमितिप्रतिबन्धकत्वम्+इतिफलभेदात् तयोः+भेदः+ इति+अनुक्तसमुच्चायकेन येन सूचितः। आचार्यान्तरमतेन सत्प्रतिपक्षस्य लक्षणम्+आह- अगृहीत+इति। अगृहीतम्+ न निश्चितम् अप्रामाण्यम्+ यस्य, तादृशम्+ यत् साध्यव्याप्यवत्त्वम्+, तस्य+इति+अर्थः। साध्यव्याप्यवत्तापरामर्श-शून्यकाले+अपरपरामर्शसत्त्वे+अपि सत्प्रतिपक्षव्यवहाराभावात् कालीनान्तम्+उपस्थितिविशेषणम्। परामर्शद्वयसत्त्वे+अपि+अन्यतरस्मिन्+अप्रामाण्ययग्रहकाले सत्प्रतिपक्षव्यवहाराभावात्+उभयत्र+अप्रामाण्यज्ञानानास्कन्दितत्व-विशेषणम्। पुरुषान्तरीय-तादृश-परामर्शकाले पुरुषान्तरस्य+अपरपरामर्श-सत्त्वे+अपि तथा व्यवहाराभावात्+उपस्थितौ+एकात्मवृत्तित्वम्+अपि निवेशनीयम्। तथा च+एककालावच्छिन्न+एकात्मवृत्तित्वसम्बन्धेन तादृशोपस्थितिविशिष्टविषयः सत्प्रतिपक्षः+ इति पर्यवसितः+अर्थः। तथा- सत्प्रतिपक्षः। अन्ये - न*न्व्याः। सत्प्रतिपक्षस्य दूषकताबीजम्+ दर्शयति - अत्र च+इति। सत्प्रतिपक्षस्थले च+इति+अर्थः। 		
	सत्प्रतिपक्षस्य संशयजनकत्वम्+ दूषकताबीजम्, न तु+अनुमितिप्रतिबन्धकत्वम्+ साध्याभाव-व्याप्यवत्ता-ज्ञानस्य+अनुमिति-प्रतिबन्धकत्वे मानाभावात्+इति *सोन्दङोपाध्यायमतम्+ दूषयितुम्+उपन्यस्यति - अत्र केचित्+इत्यादिना। तदभावव्याप्यवत्ता-निश्चयस्य तत्प्रतिबन्धकत्वे व्यभिचारम्+आह- यथा+इत्यादिना। तथा च स्थलद्वये तदभाव-व्याप्यवत्ता-ज्ञानेसति+अपि तद्वत्ताज्ञानोदयात् तदभाव-व्याप्यवत्ता-ज्ञानस्य तत्प्रतिबन्धकत्वे मानाभावः+ इति भावः। ननु तथापि विशेषदर्शनस्थले संशयः+अप्रमाणिकः, तस्य  तत्प्रतिबन्धकत्वादिति+आशङ्कायाम्+ विशेषदर्शनदशायाम्+ तत्प्रसिद्धिम्+आह- एवम्+ कोटिद्वयेति। स्थाणौ पुरुषे वा धर्मिण्येकस्मिन् स्थाणुत्वव्याप्य-दर्शने इति+अर्थः। अनुमितिः+भवति+एव+इति। अनुमितिम्+ प्रति तदभाव-व्याप्यवत्ता-ज्ञानस्य प्रतिबन्धकत्वे प्रमाणाभावात् , विरुद्धोभयकोट्योः समबलत्वात्+अर्थात् संशयाकारानुमितिः+इति भावः। ननु संशयम्+ प्रति तदभावव्याप्यवत्ता-निश्चयस्य+अप्रतिबन्धकत्वे यत्र+एककोटिव्याप्यवत्तानिश्चयः+तत्र कोटिद्वयोपस्थितिमहिम्ना संशयापत्तिः+अतः+ आह - यत्र च+इति। ननु+उभयभासकसामग्र्याः संशयोत्पादकत्वे पित्तादिदोषकालीन-कोटिद्वयोपस्थितिवशात् पीतः+ न वा+इति संशयापत्तिः+अतः+ आह - फलबलेन+इति। कार्यबलेन+इति+अर्थः। तथा च पीतः शङ्खः+ इति+अत्र पीतत्वप्रकारक-निश्चयस्य+एव+उत्पत्त्या शुक्लत्वग्रहे पित्तादि-दोषस्य प्रतिबन्धकत्वात् पीतत्वसाक्षत्कार-सामग्र्या अधिकबलत्वम्। दूरत्वादिदोषे सति+अपि कोटिद्वयव्याप्यवत्ता-ज्ञानस्थले संशयस्य+एव+उत्पत्त्या तत्सामग्र्याः समबलत्वम्+एव कल्प्यते+ इति भावः। तदेतन्मतम्+ निराकरोति - तत्+न+इति। तदभावः+इति। साध्याभावः+इति+अर्थः। तदुपनीतभानम्+ - साध्यविषयकः+अलौकिक-साक्षात्कारः। शाब्दबोधादेः+इत्यादिना+अनुमिति-परिग्रहः। तस्य - तदभावव्याप्यवत्ता-निश्चयस्य। ननु तदभावव्याप्यवत्तानिश्चयः+ दोषविशेषाप्रयोज्यालौकिक-साक्षात्कारम्+ शाब्दबोधम्+ प्रति च पृथक् प्रतिबन्धकः+अस्तु। तथा च सत्प्रतिपक्षस्थले न संशयाकारानुमिति+अनुपत्तिः+अतः+ आह - गौरवात्+इति।  कार्यकारणभाव-बाहुल्य-कल्पनेन गौरवात्+इति+अर्थः। प्रतिबन्धकसत्त्वात्+इति। अयम्+भावः - न हि तदभावव्याप्यवत्तानिश्चयः+तज्ज्ञानमात्रम्+ प्रति प्रतिबन्धकः+अपि तु लौकिकसन्निकर्षाजन्य-दोषविशेषाजन्यतज्ज्ञानमात्रम्+ प्रति। तेन पीतः शङ्खः+ इत्यादिज्ञानस्य पित्तादिदोषजन्यस्य पीतत्वाभावव्याप्यवत्ताज्ञानात्+न प्रतिबन्धः। सत्प्रतिपक्षस्थले+अपि तदभावव्याप्यवत्तानिश्चयरूप-प्रतिबन्धकेन लौकिकसन्निकर्षाद्यजन्य+एककोटिभानप्रतिबन्धात्+न संशयाकारानुमितिः+इति। ननु तदभावव्याप्यवत्तानिश्चयोत्तरम्+ लौकिकसन्निकर्षादिजन्य-विशिष्टबुद्धेः+आनुभविकतया तदनुरोधेन यथा प्रतिबध्यांशे लौकिकसन्निकर्षाद्यजन्यत्वनिवेशः, एवम्+ संशयाकारानुमितेः+अपि+अनुभविकतया तदनुरोधेन+अनुमित्यन्यत्वम्+अपि तत्र निवेशनीयमते+ आह- मही+इत्यादि। प्रामाणिकीति । उभयमतसिद्धेति+अर्थः। ननु+एवम्+ कोटिद्वयव्याप्यवत्तानिश्चयोत्तरम्+ कोटिद्वयस्य  प्रात्यक्षिकः संशयः कथ्+ स्यात्+इति+अतः+ आह - यत्र+इति। अत्र हेतुम्+उपन्यस्यति - अगृहीत+इति। तथा च+अगृहीताप्रामाण्यक-तदभावव्याप्यवत्तानिश्चयः प्रतिबन्धकः। प्रतिबध्यन्तु गृहीताप्रामाण्यकम्+ तज्ज्ञानम्। तेन सत्प्रतिपक्षस्थले च+एककोटेरपि+अप्रामाण्ये गमकाभावात् परस्पराभावव्याप्यवत्ताज्ञानेन परस्परानुमितिप्रतिबन्धात्+न संशयाकारानुमितिः+इति भावः। आश्रयासिद्ध्यादि+इति। आदिना स्वरूपासिद्धि-व्याप्यत्वासिद्ध्योः परिग्रहः। साध्याप्रसिद्ध्यादि+इति। आदिना साधनाप्रसिद्धपरिग्रहः। ज्ञानादेः+इति। आदिना पक्षधर्मताज्ञानपरिग्रहः। एकदेशिमतम्+आह - एवम्+इति। हेतुतानवच्छेदकत्वम्+अपि+इति। अपिना साध्याप्रसिद्धि-साधनाप्रसिद्ध्योः परिग्रहः। वदन्ति+इति+अनेन+अस्वरसः सूचितः। तद्बीजन्यु नीलधूमस्य धूमानतिरिक्ततया तत्र व्याप्तिसत्त्वात्+न व्याप्त्यभावरूप-व्याप्यत्वासिद्धिः+न वा नीलधूमत्वादेः+हेत्वाभासता, अनुमिति-तत्करणान्यतर-विरोधित्वाभावात्। तस्मात्+ व्यर्थविशेषणस्थले न हेत्वाभासः, पुरुषः+तु+अधिकेन निगृहीतः+ इति। साध्याभावादिः+इति। आदिना साध्यवत्+अन्यत्वस्य पक्षावृत्तिसाध्यादेः+च परिग्रहः। बाधस्य साक्षात्+अनुमिति-प्रतिबन्धकत्वे हेतुम्+आह - तद्धर्मिक+इति। अनाहार्याप्रामाण्यज्ञानानास्कन्दित-तद्धर्मिक-तदभावनिश्चयः+ इति+अर्थः। बाधबुद्धेः+अनन्तरम्+ लौकिकसन्निकर्षजन्य-विशिष्टबुद्धेः+उदयात्+आह - लौकिकसन्निकर्षाजन्य+इति। तदिन्द्रियजन्योपनीतभानात्मक-बाधनिश्चयोत्तरम्+ तदिन्द्रियजन्य-लौकिक-तद्विशिष्टबुद्धेः+उदयात्+आह - लौकिक+इति। शङ्कः+ न पीतः+ इति निश्चयः+अपि पित्तादिदोषवशात् शङ्खः पीतः+ इति+आरोपोदयात् तत्र व्यभिचारवारणाय+आह- दोषविशेष+इति। दोषसामान्याजन्याजन्यत्व-निवेशे भ्रममात्रस्य+एव बाधाप्रतिबध्यत्वापत्तिः+अतः+ विशेष+इति। प्राचीनैकदेशिमतम्+उपन्यस्य दूषयति - न तु+इति। इति। युक्तम्+इति+अनेन+अन्वयः। साध्यसंसृष्टत्वज्ञानम् - साध्यसंसर्गज्ञानम्। कारणम्+इति। पक्षताविधय+इत्यादिः। तथा च श्रुत्यात्मनिश्चयवतः+अपि सिषाधयिषा+अनुमित्युपपत्तये संशयः-निश्चय-साधारणम्+ साध्यसंसर्ग-ज्ञानत्वेन साध्यसंसर्गज्ञानम्+ पक्षताविधय+अनुमितिकरणम्। तन्मते साध्याभावप्रकारकत्व-सिषाधयिषाकालीनत्वान्यतरविशिष्ट-पक्षविशेष्यक-साध्यप्रकारक-ज्ञानत्वावच्छिन्नस्य+एव पक्षतात्वात्+इति भावः। ननु+एवम्+ सति बाधादिनिश्चयकाले साध्यसंसृष्टत्वज्ञानाभावादेव+अनुमित्यभावोपपत्तौ बाधनिश्चयस्य+अनुमितिविरोधित्वाभावेन हेत्वाभासत्वम्+ न स्यात्+अतः+ आह - तद्विरोधितया+इति। अनुमितिकारणीभूत-साध्यसंसृष्टत्वज्ञान-विरोधितया-, न तु+अनुमितिविरोधितया+इति+अर्थः। अप्रसिद्धसाध्यकेति। न प्रसिद्धम्+ साध्यम्+ यस्याः+ अनुमितेः+तस्याः+ अनापत्तेः+असिद्धेः+इति+अर्थः। साध्यसंसृष्टत्व-ज्ञानस्य+अनुमिति-कारणत्वे पृथिवी तदीतरभिन्नेत्याकारानुमितिः+न स्यात् , एतादृशानुमितेः पूर्वम्+ पृथिव्यात्मके पक्षे साध्यसंसृष्टत्व-ज्ञानासम्भवात्, पक्षातिरिक्ते च साध्याभावेन तदसम्भवात्+इति भावः। ननु+अप्रसिद्धसाध्यकानुमितिः कुत्र+अपि न भवति+अतः+ आह - साध्यसंशयेति। आदिना सिषाधयिषाकालीन-सिद्धिपरिग्रहः। तथा च घनगर्जितेनमेघानुमितेः पूर्वम्+ साध्यसंशय-सिषाधयिषाकालीनसिद्ध्योः+अभावसत्त्वे+अपि+अनुमित्युदयात् साध्यसंसृष्टत्व-ज्ञानम्+ न+अनुमिति-कारणम्+इति भावः। पक्षविशेष्यक-साध्याभाव-प्रकारकज्ञानधर्मिक-प्रमात्वनिश्चयः+अनुमितिप्रतिबन्धकः+तदभावः कारणम्+अतः+तादृशप्रमात्वम्+एव बाधः। सत्+हेतुस्थले बाधनिश्चयस्य भ्रमत्वनियमेन तत्र प्रमात्वरूपदोषाप्रसिद्ध्या न हेतुः+बाधितत्वम्+इति  प्राचीनैकदेशिमतम्+ दूषयति - एवम्+इत्यादिना। प्रमात्वमज्ञानम्+अपि -प्रामात्वनिश्चयः+अपि। मानाभावात्+इति। साध्यभावनावगाहिनः+तादृशपरमात्वनिश्चयस्य विरोधित्वे प्रमाणाभावात्+इति+अर्थः। ननु ह्रदः+ वह्निमान्+इति+आकारानुमितम+ प्रति ह्रदः+ वह्न्याभाववान्, इदम्+ ज्ञानम्+ प्रमेत्याकारक-ह्रदविशेष्यक-वह्न्यभावप्रकारक-ज्ञानव्यक्तिधर्मिक-प्रमात्वप्रकारक-निश्चयत्वस्य गुरुधर्मतया न तेन रूपेण प्रतिबन्धकत्वम्+इति भावः। ननु निरुक्त-प्रमात्व-प्रकारक-निश्चयत्वस्य गुरुत्वे+अपि लघुधर्मसमनियतत्वाभावात् तेन रूपेण प्रतिबन्धकत्वम्+अक्षतम्+इति+आशङ्काम्+ प्रतिवन्द्या परिहरति - अन्यथा+इति। गुरुधर्मस्य लघुधर्मसमनियतत्वाभावे+अपि+अवच्छेदकत्वस्वीकारे इति+अर्थः। सत्प्रतिपक्षादौ+इति। आदिना विरोधादिपरिग्रहः। प्रतिबन्धकतापत्तेः- अनुमित्यादि-विरोधित्वापत्तेः। तथा च सत्+हेतौ साध्याभावव्याप्यवत्तानिश्चयस्य भ्रमत्वनियमेन प्रमात्वरूपदोषाप्रसिद्ध्या न सत्प्रतिपक्षादिरूप-दोषवत्त्वम्। असत्+हेतुस्थले सत्प्रतिपक्षादिनिष्ठ-प्रमात्वानां भिन्नतया स्वरूप-भेदान्नैकहेत्वाभासत्वापत्तिः+च+इति भावः। ननु साध्याभावज्ञाननिष्ठप्रमात्वज्ञाने सति+अनुमिति-प्रतिबन्धः+तदभावे न+इति+अन्वयव्यतिरेकाभ्याम्+ प्रमात्वज्ञानस्य+अनुमितिप्रतिबन्धकत्वमत आह - किन्तु+इति। ननु साध्याभावज्ञाननिष्ठ-प्रमात्वज्ञानस्य क्व+उपयोगः+ इति चेत्, तत्र+आह- तत्र+इति। बाधादिस्थले इति+अर्थः। तथा च+अनुमिति-तत्करणान्यतरम्+ प्रति साध्याभावज्ञाननिष्ठप्रमात्वस्य साक्षात् प्रतिबन्धकत्वभावात्+न हेत्वाभासतेति भावः। स्वरूपासिद्धिः+एव+इति। तथा च बाधस्थले व्यभिचार-स्वरूपासिद्ध्यान्यतरसत्त्वनियमेन तज्ज्ञानादेव+अनुमित्यनुत्पत्तौ बाधस्य न हेत्वाभासत्वम्+इति भावः। व्यभिचारज्ञानादेः+इति। आदिना+असिद्धिज्ञानपरिग्रहः। भेदात्+इति। तथा च बाधज्ञानस्य+अनुमितिप्रतिबन्धकत्वात् त्रयाणाम्+ फलभेदात्+ बाधस्य हेत्वाभासान्तरत्वम्+अ