मणिका 
भाग -२
संस्कृत-अभ्यास-पुस्तकम्
(दशमश्रेण्यै)

 Page No : 21

मम एकं मित्रं जगन्नाथः प्रत्यहं पुस्तकालयं गच्छति | सः तत्र संस्कृत-हिन्दी-आंग्ल-भाषाणां वाङ्मयं पठति | सः भारतीयसंस्कृतिमाधिकृत्य शोधकार्यं करोति | तन्मतेन एतत् कार्यं समाजाय अतीव उपयोगि वर्तते |


 Page No : 30

रमेशः - एतत् उपवनम् | उपवनं परितः वृक्षाः शोभन्ते |
तरुणः - पश्य, अत्र बालकाः पादकन्दुकेन क्रीडन्ति |
मेधावी - आम्, तत्र एका कन्या अपि सखीभिः सह क्रीडति |
कर्णः - अत्र केचन जनाः तु शनैः भ्रमन्ति केचित् च शीघ्रं शीघ्रं चलन्ति |
भास्करः - पश्य, एकतः मालाकारः खनित्रेण भूमिं खनति बीजं च वपति |
मोहनः - सर्वत्र केदारेषु अनेकवर्णानि पुष्पाणि विकसन्ति |
मनीषा - पुष्पैः सह कण्टकानि अपि भवन्ति तथापि तानि सदा प्रसन्नचित्तानि एव |
रमेशः - वयम् अपि पुष्पाणि इव सदा प्रसन्नाः भवेम |
                                                                                                   
 Page No : 32

अस्मिन् कालचक्रे स्थितानि अव्ययपदानि अधोलिखितस्य संवादस्य सहायतया अवगच्छत

अध्यापिका - नमिते ! किं जानासि कालिदासस्य कालम् ?
नमिता - महाकविः कालिदासः पुरा अभवत्, परं तस्य निश्चितकालं न जाने |
अध्यापिका - राधे ! त्वया तेन लिखितम् अभिज्ञानशाकुन्तलं नाटकं दृष्टम् ?
राधा - आम् ! महोदये ! अहं तत् नाटकं द्रष्टुं ह्यः रवीन्द्ररङ्गशालाम् अगच्छम् |
अध्यापिका - नमिते ! त्वम् इदं नाटकं द्रष्टुं कदा गमिर्यसि ?
नमिता - अहं तु एतत् द्रष्टुं श्वः गमिष्यामि |
अध्यापिका - लतिके ! किं त्वं नाटकं द्रष्टुं न इच्छसि ?
लतिका - इच्छामि | यदा मम माता अनुमतिं दास्यति तदा अहं द्रक्ष्यामि |




 Page No : 41

   कश्चित् वनवासी एकदा ग्रामम् अगच्छत् | ग्रामगतः सः तत्र यन्त्रचालितम् अरघट्टम् दृष्टवान् | अरघट्टस्य घटिकापतत् जलं क्षेत्राणि सिञ्चति स्म | यन्त्रदर्शनेन चकितः सः नगरं प्रति प्रस्थितः | तत्र आपणगतानि वस्तूनि दृष्ट्वा अचिन्तयत् - अरे | किमेतत् सर्वं मानवनिर्मितम् | अनुपमा मानवशक्तिः | विविधा भोजनसामग्री, यन्त्रनिर्मितानि परिधानवस्त्राणि, आत्मरक्षायै शस्त्राणि, शरीरशोभायै प्रसाधनद्रव्याणि, विस्तृताः सञ्चारमार्गाः, विद्युद्व्यजनानि ग्रीष्मतापहरणाय वातानुकूलनयन्त्राणि शीतनिवारणाय उष्णकाणि
            एतत् सर्वं दृष्व्टा सः आश्चर्यविमूढः जातः | वृक्षमूले उपविश्य सः अवदत् - अहो कथं विज्षानाधीनः जातः अद्यतनः मानवः |

 Page No :48

आचार्या - 
       इदानीं वयं क्रीडिष्यामः | वर्गत्रये कार्यं भविष्यति | भासवर्गः, कालिदासवर्गः, व्यासवर्गः | भासवर्गः एकं शब्दं वदिष्यति, कालिदासवर्गः तस्मात् पूर्वं विशेषणं योजयिष्यति, व्यासवर्गः समस्तपदनिर्माणं करिष्यति |

सर्वे छात्राः - आचार्ये ! वयं सज्जाः |

आचार्या - शुद्धम् | किं भवन्तः जानन्ति यत् एते सर्वं कर्मधारयसमासस्य उदाहरणानि | समस्तपदप्रक्रियायां पूर्वपदं विभक्तिरहितं करणीयम् विग्रहे च पुनः विभक्तियुक्तम् |


 Page No : 53

२. अधोलिखितकथायां स्थूलाक्षरपदानि चित्वा मङ्जूषायां तेषां विग्रहान् लिखत
       एकः अति दुष्टह वानरः आसीत् | प्रतिदिनं सः यथाशक्ति वृक्षे स्थितान् पक्षिणः तुदति स्म | उपनीडं गत्वा तेषां श्रमस्य उपहासं करोति स्म | एकः पक्षी अवदत्-भोः किमर्थम् उपहससि ? अनुवृष्टिं नीडम् एव अस्मान् रक्षति | वयं परिश्रमं कुर्मः, निर्विघ्नं च जीवामः | वानरः साट्टहासम् अवदत् 'मूर्खाः यूयम् ! अरे योगिनां कुतः गृहम् |' एवं कथयित्वा तेन दुष्टेन पक्षिणां नीडानि भग्नानि | एकः पक्षी अवदत्-योगिनः प्रतिजीवम् उपकारमेव कुर्वन्ति | किम् इदम् अनुरूपं साधुजनस्य ?


 Page No :65

४. अधोलिखितं गद्यांशं पठत
             पुरा मेवाडराज्ये शक्तिमान् नृपः प्रतापः आसीत् | तस्य नीतिमान् पूर्वमन्त्री भामाशाहः आसीत् | राज्ञः श्रद्धावन्तः सैनिकाः तेन सह वने आवसन् | बुद्धिमान् प्रतापः राज्यस्य रक्षायै पुनः पुनः प्रयत्नम् अकरोत् परं धनाभावे सेनाभावे च असफलः जातः | तदा धनवान् मन्त्री राजस्य रक्षायै विपुलं धनम् अयच्छत् | धन्याः एतादृशाः गुणवन्तः जनाः ये देशहिताय सर्वम् अर्पयन्ति |

 Page No :85

  एकः पथिकः नगरं गच्छति | सः हस्तेन पुस्तकं गृह्णाति | तेन एकः स्यूतः अपि धार्यते | मार्गे आम्र – वृक्षाः दृश्यन्ते | तत्र स खगानां कलरवं शृणोति | वृक्षच्छायायां तेन सुखम् अनुभूयते | सः आम्रफलानि खादति | तेन वृक्षाः प्रशस्यन्ते | अहो | धन्याः एते वृक्षाः ये फलानि छायामपि च यच्छन्ति | एतैः तु सदा परोपकारः एव आचर्यते | पथिकेन सङ्कल्पः क्रियते - “ अहमपि स्वगृहे वृक्षान् आरोपयिष्यामि | “


 Page No : 110

१. लघुकथा
          पुरा गुजरातप्रदेशे एकस्मिन् ग्रामे एकं गुरुकुलम् आसीत् | तत्र द्विशतं छात्राः गुरुभ्यः अनेकान् विषयान् पठन्ति स्म | तेषां भोजनादिव्यवस्थाम् एका नगरस्थिता संस्था अकरोत् | एकदा संस्थाधिकारिणः छात्रेभ्यः एकं वैद्यं प्रेषितवन्तः | सः त्रीन् मासान् तत्र अवसत् | किन्तु कोऽपि रुग्णः तस्य समीपे चिकित्सायै न आगच्छत् | वैद्यराजः प्रधानाचार्यम् अपृच्छत्-किम् अत्र कोऽपि रोगी न भवति ? प्रधानाचार्यः विहस्य अवदत्-वैद्यराज! अस्य एकं रहस्यम् अस्ति | अत्र सर्वे तदा भोजनं कुर्वन्ति, यदा ते तीव्रक्षुधाम् अनुभवन्ति | यदा तेषां भोजनेन तृप्तिः भवति, ततः पूर्वम् एव ते भोजनं त्यजन्ति | एतत् एव एतेषां स्वास्थ्यस्य रहस्यम् | भवान् जानाति एव यत् स्वस्थाः नराः औषधं न सेवन्ते | तद्वचनं श्रुत्वा वैद्यः हसित्वा अवदत्-अत्र मम उपयोगः न अस्ति | अहं गच्छामि | नमस्कारः | यत्र रोगः तत्र वैद्यः |



 Page No : 112

२. लघुकथा
           एकदा कश्चित् नरः आखेटाय अगच्छत् | सः सर्वं दिनं वने अभ्रमत्, किन्तु कम् अपि पशुं न अपश्यत् | सायंकाले यदा स्वगृहं प्रति आगच्छति स्म, तदा सः एकां पुत्रसहितां हरिणीम् अपश्यत् | सः नरः अश्वेन तस्याः अनुसरणम् अकरोत् किन्तु सा मृगी कुत्रचित् अदृश्या  अभवत् | ततः सः तस्याः शावकं गृहीत्वा अश्वस्य पृष्ठे बद्धवान् | अश्वम् आरुह्य सः नरः किञ्चिद् दूरं गत्वा अपश्यत् यत् पुत्रस्नेहव्याकुला सा मृगी अपि पुत्रम् अनुसरति स्म | सः अचिन्तयत्-एषा हरिणी स्वप्राणमोहं त्यक्त्वा पुत्रं रक्षितुम् इच्छति अहो! एतां निराशां न करिष्यामि इति विचार्य सः मृगीशावकं अमुञ्चत् | हरिणी प्रसन्ना अभवत् | तस्याः नयनयोः कृतज्ञताभावः आसीत् | एतद् विलोक्य सः परमम् आनन्दं प्राप्तवान् |


 Page No : 118

           प्रकृतिः मनुष्यस्य उपकारिणी | मनुष्यैः सह तस्याः शाश्वतः सम्बन्धः | सा विविधरूपेषु अस्मिन् जगति आत्मानं प्रकटयति | पशवः, पक्षिणः, वनस्पतयः च तस्याः एव अङ्गानि | निराशाः असहायाः जनाः तस्याः एव आश्रयं प्राप्नुवन्ति | सा स्वमनोहरेण सौन्दर्येण नीरसम् हृदयम् अपि सरसं करोति | सूर्यः चन्द्रः च तस्याः नेत्रे | शस्य-श्यामला एषा भूमिः | विविधाः ओषधयः सकलानि खनिजानि च प्रकृतेः एव शोभा | सा तु नित्यम् एव एतैः साधनैः सर्वेषाम् उपकारं करोति, परम् अधन्यः अयं जनः कृतज्ञतां विहाय असाधुसेवितं पथं गच्छति, विविधानि कष्टानि च अनुभवति | नरः शाश्वतं सुखं वाञ्छति चेत् तर्हि प्रकृतेः प्रतिकूलं कदापि न आचरेत् इति |



 Page No : 119

अहम् एकः छिन्नः द्रुमः अस्मि | ह्यः वने एकः नरः आगच्छत् | सः काष्ठाय मम शरीरम् अच्छिनत् | छेदनेन मे शरीरे अनेके व्रणाः जाताः | छुरिकायाः प्रहारेण शरीरात् अश्रुरूपाः जलबिन्दवः अपतन् | अकथनीया मम पीडा | हृदयं विदीर्णं जातम् | अश्रुभिः कण्ठः अवरुद्धः | मम अन्तकालः समीपे एव तिष्ठति | काष्ठानि एकत्रीकृत्य सः तु अगच्छत् |परं कोऽस्ति ऽत्र व्यथाकथाश्रवणाय? वृक्षान् छित्त्वा नरः प्रकृतिमातुः अङ्गानि नाशयति | इन्धनाय, कर्गदपत्राय, भवननिर्माणाय मम काष्ठस्य प्रयोगः भवति | किन्तु कुतः मे पत्राणि, पुष्पाणि कुतः च रोगनिवारणाय औषधयः? निराश्रिताः भविष्यन्ति आश्रिताः खगाः कीटपतङ्गाश्च | पन्थानः अपि छायाहीनाः भविष्यन्ति | आतपेन तप्तः श्रान्तः पथिकः अधुना कुत्र गमिष्यति? मम जीवने पुनः वसन्तर्तुः न आगमिष्यति |


 Page No :121

अहं पाटलपुष्पम् अस्मि | वृन्ते वसामि | पवनः मां मन्दं मन्दम् आन्दोलयति | दिने रविकिरणाः मां विकासयन्ति, रात्रौ ज्योत्स्ना मां लालयति | मम अनेके वर्णाः-श्वेतः, पीतः, नारङ्गः, अरुणः, पाटलश्च | एतेषु रक्तिमः वर्णः जनेभ्यः सर्वाधिकं रोचते | यत्र सौन्दर्यं कमनीयतां च कवयः वर्णयितुम् इच्छन्ति, मम उपयोगं कुर्वन्ति | अहं विवाहादिसमारोहेषु मण्डपानां शोभाम् आतनोमि | वर-वध्वोः जयमालयोः अहं विलसामि | अहं मृदुना सुगन्धेन वातावरणं सुरभितं करोमि | मम स्वल्पकालजीवनमपि लोकहितम् आतनोति अतः पूर्ण विकसितं मे रूपम् अभिनन्दन्ति जनाः | विकसितरूपे स्थितम् अहं मानवस्य निराशामयं जीवनम् अपि आशामयं करोमि | स्वगन्धं विकीर्य अन्ते प्रकृतिमातुः अङ्के स्वपिमि |



 Page No :122

दक्षिणभारते सागर-मध्ये एकं लघुद्वीपं वर्तते | तस्मिन् द्वीपे सागरतरङ्गैः क्षाल्यमानं प्राचीनं नगरं कन्याकुमारी इति अस्ति | एषा कन्याकुमारी त्रयाणां सागराणां सङ्गमस्थली | समुद्रजले प्रतिबिम्बितं सूर्योदयस्य दृश्यम् अद्भुतम् एव | सूर्यस्य क्रमशः अरुणा पीता  धवला च शोभा दर्शकान् मन्त्रमुग्धान् करोति | सागरस्य लहरीभिः क्षिप्तानां चित्र-विचित्रवर्णानां शुक्तीनाम वृष्टिः इव भवति | जलधितटे स्थितैः नारिकेल-कदली पादपैः परिवृता इव एषा नगरी | एकदा स्वामिविवेकानन्दः समुद्रजले स्थितायाम् एकस्यां बृहत्-शिलायाम् उपविष्टः त्रीणि दिनानि ध्यानमग्नः जातः | एतस्यां शिलायाम् एव अधुना विवेकानन्दकेन्द्रं विकसितम् अस्ति | अत्र आगत्य साधकाः ध्यानं साधनां च कृत्वा जीवनं सफलं कुर्वन्ति |


            ६. परीक्षा

नागार्जुनः कश्चित् रसायनशास्त्रज्ञः, प्रसिद्धः चिकित्सकः चापि |
देशविदेशेषु तस्य कीर्तिः प्रसृता आसीत् |
सः प्रयोगशालायाम् अहोरात्रं कार्यं करोति स्म |
सः बहूनां रोगाणाम् औषधम् अन्विष्टवान् |
एकदा नागार्जुनः महाराजम् उक्तवान् -" महाराज ! कार्यं बहु अस्ति |
सर्वं कर्तुम् अहम् असमर्थः | 
मम एकः सहायकः आवश्यकः" इति |
राजा अङ्गीकृतवान् |
“भवतु, अहं व्यवस्थां करिष्यामि | 
श्वः योग्याः युवकाः आगमिष्यन्ति |
परीक्षां कृत्वा योग्यम् एकं स्वीकरोतु" इति उक्तवान् च |
अपरस्मिन् दिने द्वौ युवकौ आगतौ |
नागार्जुनः तयोः विद्याभ्यासविषये पृष्टवान् |
विद्याभ्यासः उभयोः अपि समानः | 
नागार्जुनः उभाभ्याम् अपि एकैकं वस्तु दत्त्वा प्रत्येकम् उक्तवान् - “इदं वस्तु गृहं नयतु |
अनेन एकं रसायनं निर्माय आनयतु |
श्वः पुनः मां पश्यतु |
गमनसमये राजमार्गेण एव गच्छतु" इति |
'श्वः नागार्जुनः माम् एव स्वीकरिष्यति' इति उभयोः अपि विश्वासः |
अपरस्मिन् दिने उभौ अपि आगतवन्तौ | 
एकः सन्तोषेण अस्ति |
सः वदति- “अहं रसायनं सज्जीकृत्य आनीतवान्, पश्यतु" इति |
द्वितीयस्य मुखं म्लानम् |
नागार्जुनः द्वितीयं पृष्टवान् - “भवतः मुखं किमर्थं म्लानम् ?” इति |
“न" इति उत्तरं दत्तवान् द्वितीयः |
“किमर्थम् ?” इति तं पृष्टवान् नागार्जुनः |
“राजमार्गेण अहं गच्छन् आसम् |
तत्र एकं वृद्धः रोगी दृष्टः |
तस्य परिस्थितिः शोचनीया आसीत् |
अहं तं चिकित्सालयं नीतवान् |
तस्य सेवां कृतवान् |
अतः रसायननिर्माणार्थं समयः एव न लब्धः" इति  उक्तवान् द्वितीयः |
नागार्जुनः द्वितीयम् एव सहायकत्वेन स्वीकृतवान् |
राजा एतं वृत्तंन्तं ज्ञातवान् |
तस्य आश्चर्यं जातम् |
राजा नागार्जुनं पृष्टवान् - “प्रथमः रसायनं कृत्वा आनीतवान् |
द्वितीयः तथा न कृतवान् |
तथापि भवान् द्वितीयम् एव स्वीकृतवान् |
किमर्थम् ?” इति |
तदा नागार्जुनः उक्तवान्- “द्वितीयः अपि रसायनं कर्तुं सम्यक् जानाति |
किन्तु तेन समयावकाशः न लब्धः | 
सः सेवायां निरतः आसीत् |
तं रोगिणम् अहं पूर्वमेव तत्र दृष्टवान् |
अतः राजमार्गेण गन्तव्यम् इति उक्तवान् |
प्रथमः रोगिणं दृष्टवान् |
तथापि गतवान् |
सः यन्त्रवत् कार्यं करोति |
तस्य सेवाभावना नास्ति |
सेवाभावनां विना चिकित्सकः कथं भवेत् ? कथं मम सहायकः भवेत् ? अतः अहं द्वितीयम् एव स्वीकृतवान्" इति |

७. मैत्री

पाटलीपुत्रं नाम नगरम् |
तत्र नन्दः नाम राजा आसीत् |
नन्दराजस्य मन्त्री अमात्यराक्षसः |
कदाचित् नन्दस्य चन्द्रगुप्तमौर्यस्य च युद्धं जातम् |
युद्धे नन्दः मृतः |
पाटलीपुत्रे चन्द्रगुप्तः राजा सञ्जातः |
अमात्यराक्षसः नन्दस्य पक्षपाती |
अतः अमात्यराक्षसः - 'पाटलीपुत्रं त्वक्त्वा देशान्तरं गन्तव्यम' इति चिन्तितवान् |
चन्दनदासः अमात्यराक्षसस्य मित्रम् |
चन्दनदासगृहे स्वपत्नीं पुत्रं च स्थापयित्वा अमात्यराक्षसः देशान्तरं गतवान् |
चाणक्यः चन्द्रगुप्तस्य गुरुः |
चाणक्यः चिन्तितवान् - 'देशभक्तः अमात्यराक्षसः चन्द्रगुप्तस्य मन्त्री भविष्यति चेत् देशस्य हितं भविष्यति' इति |
अतः सः अमात्यराक्षसस्य सङ्ग्रहाय प्रयत्नं कृतवान् |
एकस्मिन् दिने चाणक्यः चन्दनदासम् आहूतवान् |
चन्दनदासः चाणक्यसमीपम् आगतवान् |
चाणक्यः पृष्टवान् - “चन्दनदास ! भवतः गृहे अमात्यराक्षसस्य पत्नी पुत्रः च अस्ति किल ?” इति |
चन्दनदासः - “मम गृहे अमात्यराक्षसस्य पुत्रः पत्नी वा नास्ति |”
चाणक्यः - “चन्दनदास ! भवते बहु धनं ददामि |
रत्नानि ददामि |
अधिकारम् अपि ददामि |
सत्यं वदतु |
अमात्यराक्षसस्य पत्नीं पुत्रं च समर्पयतु |”
चन्दनदासः - “मम गृहे अमात्यराक्षसस्य पत्नी पुत्रः वा नास्ति, नास्ति, नास्ति |”
चाणक्यः - “चन्दनदास ! भवान् सत्यं न अङ्गीकरोति चेत् भवन्तं कारागृहे स्थापयामि |”
चन्दनदासः - “अस्तु नाम | मम दुःखं नास्ति |”
चाणक्यः चन्दनदाशं कारागृहे स्थापितवान् |
एवम् अनेकानि दिनानि गतानि |
चाणक्यः आज्ञां कृतवान् - “चन्दनदासं शूलम् आरोपयन्तु” इति |
चन्दनदासः चाणक्यस्य आज्ञां श्रुत्वा उक्तवान् - “मित्रनिमित्तं प्राणत्यागं करोमि |
अतः मम महान् सन्तोषः” इति |
अमात्यराक्षसः एतत् सर्वं वृत्तान्तं श्रुतवान् |
सः परममित्रस्य जीवरक्षणार्थं चाणक्यं शरणं गतः |
चाणक्यः अमात्यराक्षसं मिन्त्रस्थाने नियोजितवान् |
चन्दनदासम् उक्तवान् च - “चन्नदास ! भवतः मैत्री असाधारणी |
अहम् अनया अतीव सन्तुष्टः अस्मि | 
अतः भवान् वणिजां प्रमुखः भवतु” इति |

८. विवेकः

पूर्वं कलिङ्गराज्ये सत्यगुप्तः नाम राजा आसीत् | 
तस्य पुत्रः कमलापीडः |
राजपुत्रः एषः बहु अध्ययनं कृतवान् आसीत् |
यद्यपि एषः अतीव बुद्धिमान्, किन्तु अहङ्कारी |
सः सर्वदा महाराजम् एव उपहसति स्म |
महाराजः विवेकी |
स्वपुत्रस्य दोषं ज्ञात्वा सः बहुधा खेदम् अनुभवति स्म |
महाराजस्य समीपे विशालं सैन्यम् आसीत् | 
कदाचित् राजकुमारः सेनाविषये उक्तवान् - “पितः ! एतत् सैन्यं व्यर्थम् |
अस्य सैन्यस्य वर्धने वृथा धनव्ययः |
किम् एतेन प्रयोजनम् ?” इति |
“पुत्र ! भवान् न जानाति |
युद्धकाले सैन्यम् अत्यावश्यकम् |
तदर्थं सर्वदा सैनिकानां रक्षणं पोषणं च करणीयम् |
तथा कृतं चेदेव सैनिकाः युद्धकाले प्राणापायम् अविगणस्य युद्धं कुर्वन्ति |
राज्यस्य रक्षणं कुर्वन्ति” इति उक्तवान् राजा |
“युद्धसमये एव धनं दत्तं चेत् यथेष्टं जनाः लभ्यन्ते |
अन्नक्षेपणेन यथा काकाः आगच्छन्ति तथा धनदानेन जनाः अहमहमिकया आगच्छन्ति” इति सगर्वम् उक्तवान् राजकुमारः |
राजा तदा तूष्णीं स्थितवान् |
राजा तद्दिने रात्रौ पुत्रम् एकत्र नीतवान् |
तत्र अन्नं स्थापयित्वा पुत्रम् उक्तवान् - “पुत्र ! इदानीं काकान् आह्वयतु” इति |
“रात्रौ कथं वा काकाः आगच्छन्ति ? किं भवान् मूर्खः ?” इति पृष्टवान् राजकुमारः |
“पुत्र ! न अहं मूर्खः |
भवतः अविवेकस्य निवारणार्थम् अहम् एवं कृतवान् |
यथा रात्रौ अन्नदाने कृते अपि काकाः न आगच्छन्ति, तथैव युद्धकाले धने दत्ते अपि जनाः न लभ्यन्ते |
अतः देशरक्षणार्थं सर्वदा सैन्यं रक्षणीयम्” इति पुत्रम् उपदिष्टवान् राजा |
पुत्रः स्वकीयम् अविवेकं ज्ञातवान् |
महाराजस्य पादयोः नमस्कारं कुर्वन् क्षमां याचितवान् सः |

९. सहवासः

कश्चित् चोरः आसीत् |
एकस्मिन् दिने सः चौर्यार्थं राजभवनं प्रविष्टवान् |
तत्र महाराज्ञी शयितवती अस्ति |
पार्श्वमञ्चे राजा अपि अस्ति |
तयोः परस्परं सम्भाषणं प्रचलयति |
राज्ञी - “महाराजा ! पुत्री विवाहवयस्का इति स्मरति किल भवान् ?”
राजा - “प्रिये ! स्मरामि तत् |
सर्वम् अपि काले सम्भविष्यति |
किमर्थम् इदानीं त्वरा ?”
राज्ञी - “विवाहः युक्ते काले एव भवेत् किल ? 
तदर्थं शीघ्रं वरान्वेष्णं करणीयम् |”
राजा - “भद्रे ! चिन्ता मास्तु ! अस्माकं पुत्री सुन्दरी अस्ति | 
अतः तस्याः कृते वरान्वेषणं न कष्टकरम् |”
राज्ञी - “किम् अतीव सुलभम् ? तादृशाः वराः कुत्र सन्ति ?”
राजा - “नगरस्य समीपे ऋष्याश्रमः अस्ति किल ?
तत्र योग्याः ऋषिकुमाराः निवसन्ति |
ते विद्यावन्तः, धीमन्तः, सभ्याः च |
तेषु कञ्चित् योग्यम् ऋषिकुमारम् अन्विष्यामः |
पुत्र्याः विवाहं करिष्यामः |”
राज्ञी - “तत्र सुन्दराः वराः सन्ति वा ?
अहम् अपि द्रष्टुम् इच्छामि |
कदा गच्छाम ?”
राजा - “त्वरा मास्तु, मम इदानीं राजकार्याणि सन्ति |
तथापि सद्यः एव गमिष्यामः |”
चोरः एतत् सर्वं श्रुतवान् |
सः चिन्तितवान् - 'अहम् इदानीं चौर्यं न करोमि |
ऋष्याश्रमं गच्छामि |
ऋषिकुमारः इव आचरामि |
राजा आगमिष्यति |
मां द्रक्ष्यति |
'मम पुत्र्याः एषः एव वरः भवतु' इति अङ्गीकरिष्यति |
भविष्यं कः वा जानाति ?
इदानीं चौर्येण किञ्चित् एव धनं लभ्यते |
यदि यथाकथञ्चित् राजपुत्र्याः पतिः भविष्यामि, तर्हि समग्रं र्ज्यम् एव लप्स्यते किल ?' इति |
चोरः ऋष्याश्रमं गतवान् |
तत्र ऋषिकुमारः इव व्यवहारं कृतवान् |
आचरणे सहजता भवेत् किल ?
तदर्थं चोरः प्रातःकाले उत्तिष्ठति स्म |
नदीजले स्नानं करोति स्म |
सर्वदा देवध्यानं करोति स्म |
पूजनम्, अध्ययनम् इत्यादिकम् अपि करोति स्म |
एवम् एव सप्ताहद्वयम् अतीतम् |
चोरस्य मनः इदानीम् ऋषिजीवने आसक्तम् |
एकपक्षानन्तरं राजा आगतवान् |
सर्वान् अपि ऋषिकुमारान् परिशीलितवान् |
चोरं दृष्ट्वा - 'एषः एव वरः भवतु' इति मनसि निर्णीतवान् |
चोरसमीपम् आगत्य प्रार्थितवान् - “आर्य ! कृपया भवान् मम पुत्र्याः पाणिग्रहणं करोतु” इति |
तदानीं चोरः उक्तवान् - “पूर्वम् अहम् एतदर्थम् एव प्रयत्नं कृतवान् |
ऋषिजीवनस्य अनुकरणं कृतवान् |
पञ्चदश दिनानि अत्र वासं कृतवान् |
इदानीं तु एतेषां सहवासेन सारासारविवेकं प्राप्तवान् |
अतः इदानीम् अहं भोगं न इच्छामि” इति |
एवम् ऋषिजनानां सहवासेन चोरः अपि ऋषिकुमारः इव निःस्पृहः सञ्जातः |

१०. संस्कारः

कश्चन नृपः |
चित्रकलायाम् अतीव प्रीतिः तस्य |
सः कलाकारान् सम्मानयति स्म |
एकदा कलाकारद्वयम् आगतम् |
उभयोः अपि राजभवने चित्रं लेखितुम् इच्छा |
एकः उक्तवान् - “राजन् ! अहं कलाकारः |
महाभारतं चित्रेषु निरूपयितुम् इच्छामि |
तदर्थं दश वर्षाणि अपेक्षितानि |
कृपया अवकाशं कल्पयतु” इति |
अपरः उक्तवान् - “अहं सामान्यः कलाकारः |
चित्रे किमपि निरूपयितुम् इच्छामि |
चित्रस्य विषयः न निश्चितः |
समाप्तेः अवधिः अपि न निश्चितः |
भवान् अवकाशं कल्पयति चेत् चित्रं लिखामि” इति |
राजा उभयोः अपि अनुमतिं दत्तवान् |
द्वितीयः पुनः उक्तवान् - “चित्रलेखनसमये कोऽपि न पश्येत् |
एषः मम नियमः” इति |
राजा तदपि अङ्गीकृतवान् |
एकः प्रकोष्टः |
परस्परम् अभिमुखं भित्तिद्वयम् अस्ति |
एकस्याः भित्तौ महाभारतचित्रकारः चित्रं लिखति |
अपरत्र अन्यः चित्रं लिखति |
मध्ये जवनिका अस्ति |
महाभारतस्य चित्रं सर्वे पश्यन्ति, प्रशंसा कुर्वन्ति |
अपरस्य चित्रस्य दर्शनं निषिद्धम् |
सः किं करोति इति कोऽपि न जानाति |
एवं दश वर्षाणि अतीतानि |
उद्धाटनस्य दिनम् आगतम् |
राजा चित्रदर्शनार्थम् आगतः |
प्रथमं सः महाभारतस्य चित्रं दृष्टवान् |
अद्भुता कला |
राजा अतीव सन्तुष्टः |
द्वितीयः चित्रकारः राजसमीपम् आगतवान् |
उक्तवान् च - “महाराज ! मम चित्रं सिद्धम् |
इमां जवनिकाम् अपसारयतु |
चित्रं पश्यतु” इति |
नृपः तथा कारितवान् |
अत्यश्चर्यम् ! द्वितीयः अपि महाभारतस्य चित्रम् एव लिखितवान् अस्ति |
उभयोः अपि चित्रयोः भेदः एव न दृश्यते |
किन्तु द्वितीयस्य चित्रम् अधिकं शोभते |
जीवकला अधिकतया दृश्यते |
राजा आश्चर्यचकितः |
सः चित्रकारं पृष्टवान् - “अत्र किं कारणम् ?
चित्रलेखनसमये भवान् किं कृतवान् ?” इति |
“राजन् ! अहं चित्रम् एव न लिखितवान्” इति उक्तवान् चित्रकारः |
“तर्हि किम् एतत् ?” इति आश्चर्येण पृष्टवान् राजा |
“्न्यचित्रकारस्य चित्रस्य प्रतिबिम्बम् |
अहं दश वर्षाणि निरन्तरं भित्तेः संस्कारं कृतवान् |
तेन भित्तिः दर्पणः इव जाता |
तत्र चित्रं प्रतिफलितम् अस्ति, तावदेव” इति उक्तवान् चित्रकारः |
राजा तुष्टः अभवत् |
उभाभ्याम् अपि पारितोषिकं दत्तवान् |
अस्माकं मनः अपि भित्तिः इव |
तस्य संस्कारः आवश्यकः |
तदा तत्र महात्मनाम् आदर्शाः प्रतिफलिताः भवन्ति |

११. परहितचिन्तनम्

कश्चित् वैश्यः आसीत् |
सः वाणिज्यार्थं दूरदेशं गन्तुम् इच्छति स्म |
सः स्वकीयवस्तूनि उष्ट्रस्य उपरि आरोपितवान्, प्रयाणाय उद्युक्तः च |
मार्गमध्ये मरुभूमिः सम्प्राप्ता |
वैश्यस्य समीपे आहारः स्वल्पः एव आसीत् |
पञ्च दिनानि गतानि |
आहारः सर्वः समाप्तः |
वैश्यः देवं प्रार्थितवान् - “भगवान् ! आहारेण अनुगृह्णातु |”
दश दिनानि अतीतानि |
वैश्यः आहारं न प्राप्तवान् |
जलम् अपि समाप्तम् |
कुत्रापि जलं नास्ति |
सर्वत्र अपि सिकताः दृश्यन्ते |
उग्रः सूर्यतापः पीडयति |
पुनः वैश्यः दीनः भुत्वा प्रार्थितवान् - “भगवन् ! अन्नं नास्ति, जलम् अपि नास्ति |
कृपया अन्नं जलं च प्रयच्छतु |”
पुनः दिनत्रयं समाप्तम् |
अन्नं नास्ति |
जलं नास्ति |
वैश्यः एकं पदम् अपि चलितुं न शक्तवान् |
वैश्यः भगवन्तं दूषितवान् - “भवान् भक्तप्रियः न |
भवतः हृदयं कठिनम् |
पातुं जलम् अपि न प्रयच्छति भवान्” इति |
पुनः दिनत्रयम् अतीतम् |
वैश्यस्य हस्तयोः पादयोश्च शक्तिः एव नास्ति |
वैश्यः पार्श्वे पतति |
मन्दं परितः पश्यति |
वैश्यस्य वाहनम् उष्ट्रः भूमौ पतितः अस्ति |
दीनतया उष्ट्रः परितः पश्यन् अस्ति |
उष्ट्रस्य अपि जलापेक्षा !
वैश्यस्य हृदये करुणा उत्पन्ना |
वैश्यः चिन्तितवान् - 'एतावत्पर्यन्तम् अहं मम विषये एव चिन्तितवान् |
एषः उष्ट्रः मम भारं वहति |
मम उपकारं करोति |
इदानीम् उष्ट्रः मरणावस्थायाम् अस्ति |
उष्ट्रस्य विषये अपि मया चिन्तनीयम्' इति |
अनन्तरं वैश्यः देवं प्रार्थितवान् - “भगवन्, मम अवस्था अतीव दीना |
अहं मरणावस्थायाम् अस्मि |
मम उष्ट्रः अपि मरणावस्थायाम् अस्ति |
कृपया प्रसीदतु |
भवतः अनुग्रहः न भविष्यति चेत् उभयोः मरणं भविष्यति” इति |
तस्मिन् समये दूरे जलस्य शब्दः श्रुतः |
वैश्यः कष्टेन उत्थितवान् |
शब्दम् अनुसृत्य गतवान् |
उष्ट्रम् अपि नीतवान् |
उष्ट्राय जलं दत्तवान् |
स्वयं जलं पीतवान् |
समीपे फलानि आसन् |
तानि सः भक्षितवान् |
उष्ट्राय अपि आहारं दत्तवान् |
केवलं स्वार्थं चिन्तयन्तं पुरुषं भगवान् न अनुगृह्णाति |
यः परहितम् अपि चिन्तयति तद्विषये भगवान् शीघ्रं प्रसीदति |

१२. धर्मदृष्टिः

श्रीरामचन्द्रस्य रावणस्य च युद्धं जातम् |
रावणः भयङ्करः युद्धं कृतवान् |
तदा श्रीरामः ब्रह्मास्त्रं प्रयुक्तवान् |
ब्रह्मास्त्रेण रावणः मृतः |
अनन्तरं विभीषणः अतीव रोदनं कृतवान् |
मन्दोदरी अपि रोदनं कृतवती |
श्रीरामः विभीषणम् उक्तवान् -”विभीषण ! रोदनं मास्तु |
रावणः वीरस्वर्गं प्राप्तवान् अस्ति |
इदानीं शवसंस्कारस्य समयः |
तदर्थं सिद्धतां करोतु” इति |
“भगवन् ! रावणः मम अग्रजः |
इदानीं सः मृतः |
अतः अहं रोदनं कृतवान् |
किन्तु रावणः पापी, अधर्मिकः, परस्त्रीकामुकः, दुष्टः च |
अतः रावणस्य शवसंस्कारं न करोमि |
रावणस्य शवस्पर्शम् अपि न करोमि” इति उक्तवान् विभीषणः |
“विभीषण ! मरणान्तानि वैराणि |
अर्थात् मरणपर्यन्तम् एव वैरं तिष्ठति |
मरणानन्तरं वैरम् अनुचितं धर्मविरुद्धः च |
इदानीं रावणः मृतः |
तस्य सर्वे पुत्राः अपि मृताः |
कुम्भकर्णः अपि मृतः |
अतः रावणस्य शवसंस्कारः भवता एव करणीयः” इति उक्तवान् रामः |
विभीषणः - “भगवन् ! तथापि रावणः पापी .........”
“विभीषण ! मरणान्तानि वैराणी | 
अतः मम अपि रावणस्य विषये वैरं नास्ति |
रावणः भवतः यथा सहोदरः तथा मम अपि |
यदि शवसंस्कारं भवान् न करोति तर्हि अहम् एव करोमि” इति गम्भीरस्वरेण उक्तवान् रामः |
“क्षम्यताम् | 
अहं शवसंस्कारं करोमि |
भगवन् ! भवतः धर्मदृष्टिः असाधारणी” इति वदन् शर्ीरामं नमस्कृतवान् विभीषणः |
धर्ममूर्तये श्रीरामाय नमः |

१३. कोण्डदेवस्य नियमपालनम् 

दादाजी कोण्डदेवः शिवराजस्य मन्त्री गुरुश्च |
एषः अतीव न्यायनिष्ठः पुरुषः |
स्वविषये अतीव कठोरः |
किन्तु अन्येषां विषये अतीव मृदुः |
एकदा कोण्डदेवः राजोद्यानं प्रति गच्छति स्म |
तत्र सर्वे वृक्षाः अपि फलभरिताः आसन् |
स्वराज्यविषये चिन्तयन् कोण्डदेवः अजानन् एव एकं फलं स्वीकृतवान् |
खादितुम् उद्युक्तः च |
तत्क्षणे एव तस्य विवेकः जागरितः |
सः चिन्तितवान् - 'किम् अहं कृतवान् ? राजोद्याने स्थितं फलम् अनुमतिं विना अहं खादितवान् |
अतः अहं दण्डार्हः' इति |
ततः सः राजसभां गतवान् |
राजसभायां राजा सर्वे मन्त्रिणश्च आसन् |
तत्र कोण्डदेवः पृष्टवान् - “राजन्, कश्चित् अनुमतिं विना राजसम्पदः उपयोगं करोति चेत् तस्य किं दण्डनम् ?” इति |
तदा तत्र उपस्थितेषु एकः उक्तवान् - “तस्य हस्तच्छेदनं करणीयम्” इति |
अन्यः उक्तवान् - “तस्य शिरशच्छेदं करणीयम्” इति |
अन्ते राजा उक्तवान् - “हस्तच्छेदः एव उचितः दण्डः” इति |
“तर्हि मम दक्षोणहस्तं छेदयन्तु” इति गम्भीर्येण उक्तवान् कोण्डदेवः |
“किमर्थम् ?” इति आश्चर्येण पृष्टवान् राजा |
“अनुमतिं विना भवतः उद्याने स्थितं फलम् अहं खादितवान् |
अतः” इति उक्तवान् कोण्डदेवः |
ततः राजा वृत्तान्तं श्रुत्वा उक्तवान् - “भवान् अजानन् एव अपराधं कृतवान् किल ? तदर्थं दण्डः मास्तु” इति |
कोण्डदेवः न अङ्गीकृतवान् |
सः उक्तवान् - “अपराधः अपराधः एव |
दण्डः अवश्यं दातव्यः” इति |
राजा - “दण्डः मास्तु” इत्येव पुनः उक्तवान् |
अन्ते कोण्डदेवः - “तर्हि अहम् एव आत्मानं दण्डयामि |
अद्य आरभ्य अहं दक्षिणहस्तस्य उपयोगं न करोमि” इति प्रतिज्ञां कृतवान् |
आजीवनं सः तथैव आचरितवान् |

१४. श्रद्धा एव गरीयसी

कश्चित् ऋषिः तपः कर्तुं वनं गच्छति |
वने एकः व्याधः ऋषिं पश्यति |
व्याधः पृच्छति - “किमर्थं भवान् अत्र आगतवान् ?” इति |
ऋषिः - “अहम् मृगम् अन्वेष्टुम् अत्र आगतवान् |”
व्याधः - “सः कीदृशः मृगः इति वदतु | 
अहम् अन्विष्य आनयामि |”
ऋषिः - “सः मृगः सुलभतया न लभ्यते |
तम् अन्वेष्टुं भवान् न शक्नोति |”
व्याधः - “न श्रीमन्, अहं तम् अवश्यम् आनेष्यामि |
तस्य स्वरूपं किम् इति वदतु |”
ऋषिः - “तस्य मृगस्य स्वरूपं विचित्रम् अस्ति |
पादतः कण्ठपर्यन्तं तस्य मनुष्याकृतिः, ततः उपरि सिंहाकृतिः, अङ्गुलीषु दीर्घाः नखाः |
किन्तु भवान् व्यर्थं प्रयत्नं मा करोतु |
भवान् मृगं प्राप्तुं न शक्नोति |”
व्याधः - “अहं निश्चयेन वदामि |
तं मृगम् अन्विष्य पाशेन बद्धवा श्वः प्रातःकाले अत्र आनेष्यामि |”
व्याधः मृगम् अन्वेष्टुं वने सर्वत्र अटति |
सर्वत्र अन्विष्यति |
प्रातःकालपर्यन्तं प्रयत्नं करोति |
तथापि मृगः न लभ्यते |
तदा सः निराशः चिन्तयति - 'प्रातःकाले मृगं बद्धा आनयामि इति उक्तवान् आसम् |
किन्तु मृगः न लब्धः |
इदानीं कथं वा मुखं प्रदर्शयामि ? अतः अत्रैव प्राणान् त्यजामि' इति |
एवं चिन्तयित्वा सः आत्महत्यार्थम् उद्युक्तः भवति |
तदा पृष्ठतः कश्चन शब्दः श्रुतः |
व्याधः तत्र पश्यति |
अपेक्षितः सः मृगः पृष्ठतः एव अस्ति |
व्याधः पाशं क्षिपति |
मृगं पाशेन बध्नाति |
ऋषिसमीपं नयति |
सः ऋषिं वदति - “आर्य ! अहं मृगम् आनीतवान्एव” इति |
ऋषिः पश्यति |
मृगः एव न दृश्यते |
केवलं पाशः दृश्यते |
ऋषिः विस्मितः पृच्छति - “कुत्र अस्ति मृगः ?” इति |
“भवतः पुरतः एव अस्ति |
किं न पश्यति भवान् ?” इति पृच्छति व्याधः |
तदानीं मृगः एव वदति - “ऋषे ! भवता च मां द्रष्टुं प्रयत्नः कृतः |
किन्तु व्याधस्य मनसि - 'मृगम् अन्विष्यामि एव' इति विश्वासः आसीत् |
तस्य श्रद्धा अधिका आसीत् |
किन्तु भवतः मनसि - 'अहम् एव भगवन्तं द्रष्टुम् असमर्थः |
एवं स्थिते एषः सामान्यः व्याधः कथं वा तं द्रष्टुं शक्नुयात्' इति भावः आसीत् |
अतः भवान् मां द्रष्टुम् असमर्थः जातः |
तथापि भवान् मयि भक्तिं प्रदर्शितवान् |
भवान् अपि इतः परं श्रद्धया तपः आचरतु |
तदा मां द्रष्टुम् अर्हति भवान्” इति |
एवम् उक्त्वा मृगवेषधारी नृसिंहरूपी श्रीहरिः अन्तर्हितः |
ऋषिः व्याधस्य पादयोः नमस्कारं करोति |
भगवतः दर्शनार्थं श्रद्धया प्रयत्नं कर्तुम् अन्यत्र गच्छति च |

१५. बुद्धिपरीक्षा

कुसुमपुरं नाम नगरम् |
तत्र 'नन्दः' नाम राजा आसीत् |
सः नृपः नन्दः अतीव बुद्धिमान् |
'नन्दस्य बुद्धिपरीक्षा करणीया' इति एकदा तदाश्रितानां राज्ञाम् इच्छा जाता |
तदर्थं ते मुद्राङ्किताम् एकां सुवर्णपेटिकां तस्मै प्रेषितवन्तः |
पेटिकायाः अन्तः एकः दारुखण्डः आसीत् |
एकं पत्रम् अपि तत्र आसीत् |
पत्रे एवं लिखितम् आसीत् |
“अस्य दारुखण्डस्य मूलभागः कः, अग्रभागश्च कः इति सूचनीयम्” इति |
अनेके बुद्धिमन्तः आगताः |
पत्रे स्थितः प्रश्नं पठितवन्तः |
किन्तु उत्तरं न ज्ञातवन्तः |
चन्दनदासः कश्चन श्रेष्ठः वणिक् |
तस्य गृहे 'सुबुद्धिः' इति कश्चित् आसीत् |
सः पत्रवृत्तान्तः श्रुतवान्, राजसमीपम् आगतवान् च |
सुबुद्धिः नन्दम् उक्तवान् - “महाराज ! अत्र विचारणीयं किम् अस्ति ?
तं दारुखण्डं जले निक्षिपतु |
यः भागः जले निमज्जति सः मूलभागः, यतः मूले एव भारः भवति |
यः भागः जलस्य उपरि प्लवते सः अग्रभागः' इति |
अनेन राजा सन्तुष्टः |
सः दुबुद्धिम् एव मन्त्रिपदे नियोजितवान् |
सः एव सुबुद्धिः एकस्मिन् युद्धे भयं विना घोरं युद्धं कृतवान् |
ततः आरभ्यः सः अमात्यराक्षसः इति प्रसिद्धः अभवत् |

१६.ज्ञातव्यः आत्मदोषः

कश्चित् मुनिः गङ्गातीरे तपः आचरति स्म | 
तस्य मनसि एकः विचारः आसीत् -'वेदध्ययनं नाम अतीव कष्टकरम् |
अध्ययनं विना एव वेदज्ञानं सिध्येत् |
तदर्थं तपः करोमि |
यथा अध्ययनं विना वेदज्ञानं प्राप्तुं शक्यते तथा करोमि' इति |
अतः सः तपः कर्तुं प्रवृत्तः |
इन्द्रः मुनेः विचारं ज्ञातवान् |
मुनेः मनः परिवर्तनीयम् इति निश्चित्यः सः वृद्धब्राह्मणरूपेण गङ्गातीरम् आगतवान् |
तत्र सः मुष्टौ पुलिनं गृहीत्वा गङ्गाजले प्रक्षेप्तुम् उद्युक्तः अभवत् |
मुनिः एतत् दृष्टवान् |
आश्चर्यचकितः मुनिः पृष्टवान् - “भोः वृद्ध ! किमर्थं भवान् एवं गङ्गायां पुलिनं प्रक्षपति ?” इति |
वृद्धः - “भवान् किमर्थं तपः करोति ?”
मुनिः - “मम उद्देशः महान् अस्ति |
प्रपञ्चे इदानीं बहवः जनाः सन्ति |
इतः परम् अपि बहवः जनिष्यन्ते च |
तैः सवैः अध्ययनं विना सर्वे वेदाः ज्ञातव्याः |
एतदर्थम् एकः उपायः साधनीयः इति मम आशा |”
वृद्धः - “मम आशा एवम् अस्ति - 'एतस्यां गङ्गायाम् एकः गर्तः अस्ति |
सः गर्तः पुलिनेन पूरणीयः' इति |”
मुनिः -”अयि भोः ! भवतः कार्यं निरर्थकम् |
पुलिनेन गङ्गायाः गर्तः पूरयितुं कथं शक्यते ?”
“न शक्यते वा ! मम कार्यं निरर्थकं वा ? तर्हि भवतः कार्यम् अपि निरर्थकम् |
यतः अध्ययनं विना काऽपि विद्या न सिध्यति |
प्रथमतः अस्मासु विद्यमानः दोषः ज्ञातव्यः |
अहम् इन्द्रः अस्मि |
भवतः कार्यं व्यर्थम् इति दर्शयितुम् एव आगतवान्” इति उक्त्वा इन्द्रः गतवान् |
मुनिः स्वकीयं दोषं ज्ञातवान् |
'अध्ययनपूर्वकं वेदज्ञानं सम्पादयामि' इति चिन्तयित्वा सः वेदाध्ययनम् आरब्धवान् |

१७. देशभक्तिः

१९६५ क्रिस्ताब्दः |
रघुबीरसिङ्गः कश्चित् सैनिकः |
रघुबीरसिङ्गाय एकं पत्रम् आगतम् |
सिङ्गः पत्रं पठितवान् |
अनन्तरं रघुबीरसिङ्गः सेनाधिकारिणः समीपं गतवान् |
सिङ्गः - “आर्य ! नमस्काराः |”
अधिकारी - “भोः सिङ्ग ! आगच्छतु, उपविशतु |
भवान् किमर्थम् आगतवान् ?”
सिङ्गः - “मम विवाहः निश्चितः अस्ति |
अतः एकमासपर्यन्तं विरामम् इच्छामि |”
अधिकारी - “महान् सन्तोषः |
भवतः विवाहः निर्विघ्नं सम्पन्नः भवतु |
एकमासपर्यन्तं विरामस्य अनुमतिं ददामि |
शुभं भवतु |”
सिङ्गः - “अनुगृहीतोऽस्मि |”
रघुबीरसिङ्गः स्वगृहम् आगतवान् |
सिङ्गस्य आगमनेन सर्वेषां सन्तोषः जातः |
विवाहार्थं नूतनवस्त्राणि क्रीतानि |
विवाहमुहूर्तः अपि निश्चितः |
विवाहपत्रिका अपि मुद्रिता |
इतः सप्तदिनानन्तरं विवाहः |
प्रातःकालः |
दिनपत्रिका आगता |
“कच्छप्रदेशे पाकिस्थानस्य आक्रमणम्” इति, “कार्गिल्प्रदेशे अपि पाकिस्थानस्य आक्रमणम्” इति च पत्रिकायां वार्ता मुद्रिता अस्ति |
रघुबीरसिङ्गः पत्रिकां पठितवान्, तत्क्षणे एव पेटिकायां वस्त्राणि वस्तूनि च स्थापितवान् |
अनन्तरं मातापितृसमीपं गतवान् |
सिङ्गः - “अम्ब ! भारतस्य उपरि पाकिस्थानस्य आक्रमणं जातम् |
अहं युद्धार्थं गच्छामि |”
अम्बा - “वत्स ! भवतः विवाहार्थं सर्वं सिद्धम् अस्ति |
मुहूर्तः अपि निश्चितः |
सप्तदिनानाम् अनन्तरं विवाहः भविष्यति |
विवाहानन्तरं गच्छतु |
इदानीम प्रयाणं मास्तु |”
सिङ्गः - “अम्ब ! देशरक्षणम् आद्यं कर्तव्यम् |
विलम्बः मास्तु |
कृपया आशीर्वादेन अनुगृह्णातु |”
अम्बा - “पुत्र ! चिरं जीवतु, विजयी भवतु |”
रघुबीरः मातापितरौ नमस्कृतवान् |
शीघ्रातिशीघ्रं युद्धार्थं प्रयाणं कृतवान् च |
'स्वदेशरक्षणं प्रधानम् |
स्वमुखं गौणम्' इति यः चिन्तयति सः एव देशभक्तः |

१८. वृद्धायाः देशप्रेम

कस्मिश्चित् ग्रामे काचित् वृद्धा आसीत् |
तस्याः चत्वारः पुत्राः आसन् |
ते सर्वे श्रमजीवनः शूराः च |
एकदा तस्य देशस्य उपरि शत्रूणाम् आक्रमणं भवति |
तदा देशे सर्वत्र युवकान् सैन्ये प्रवेशयन्ति |
वृद्धा ज्येष्ठपुत्रम् आहूय वदति - “पुत्र ! देशरक्षणम् अस्माकं कर्तव्यम् |
अस्माकम देशः इदानीं विपत्काले अस्ति |
अतः भवान् अपि सैनिकः भवतु |
मातृभूमिरक्षणं करोतु” इति |
ज्येष्ठपुत्रः सन्तोषेण मातृवचनम् अङ्गीकरोति |
रणाङ्गणं गच्छति |
शौर्येण युद्धं करोति |
वीरस्वर्गं प्राप्नोति |
वृद्धा पुत्रस्य मरणं शृणोति |
किन्तु किञ्चिदपि विचलिता न भवति |
द्वितीयं पुत्रं युद्धार्थं प्रेषयति |
द्वितीयः अपि युद्धे वीरमरणं प्राप्नोति |
वृद्धा इदानीम् अपि न खिन्ना |
तृतीयं पुत्रम् अपि रणरङ्गं प्रेषयति |
तृतीयः अपि रणरङ्गे मृतः भवति |
इदानीं वृद्धा चिन्तयति - 'चतुर्थं पुत्रम् अपि रणरङ्गं प्रेषयामि' इति |
तदानीं तद्ग्रामीणाः आगत्य वदन्ति - “मातः ! भवती वृद्धा |
अन्तिमकाले भवत्याः सेवार्थं कोऽपि नास्ति |
अपि च भवत्याः वंशोद्धारार्थम् एषः एकः एव पुत्रः अवशिष्टः |
एतम् अपि मृत्युकुखं प्रति मा प्रेषयतु” इति |
तदा माता वदति - “मदीयानां पुत्राणाम् अपेक्षया मम जन्मभूमिः एव श्रेष्ठा |
जन्मभूमिरक्षापेक्षया अन्यत् महाकार्यं नास्ति एव” इत |
 एवं सा चतुर्थं पुत्रम् अपि रणरङ्गं प्रेषयति |
रणरङ्गे घोरं युद्धं प्रवर्तते |
अत्र वृद्धायाः तु रात्रौ निद्रा अपि नास्ति |
तस्याः एका एव चिन्ता- 'स्वदेशस्य गतिः का भवेत् ?' इति |
एकस्मिन् दिने प्रातः एकः ग्रामीणः आगत्य दुःखेन वदति - “मातः  ! भवत्याः चतुर्थः पुत्रः अपि मृतः” इति |
तदा मातुः नयने अश्रुपूर्णे |
तदा ग्रामीणः वदति - “मातः, वयं तु प्रथमम् एव विज्ञापितवन्तः - 'भवती अवशिष्टम् एकमेव पुत्रं मा प्रेषयतु' इति |
किन्तु भवती अस्माकं वचनं न श्रुतवती |
अधुना च रोदिति” इति |
“भोः, मम पुत्रः मृतः इति न रोदिमि |
किन्तु अधुना युद्धार्थं प्रेषयितुं मम पञ्चमः पुत्रः नास्ति किल इति रोदिमि |
अस्माकं देशस्य का स्थितिः स्यात् इत्येव मम चिन्ता” इति उक्तवती वृद्धा |
“तद्विषये चिन्ता मास्तु |
भवत्याः पुत्रः पञ्चत्वं गतः |
किन्तु देशः रक्षितः |
विजयलक्ष्मीः अस्माकं पक्षम् आलिङ्गितवती |
वयम् इदानीं विजयशालिनः” इति उक्तवान् ग्रामीणः |
एतत् श्रुत्वा वृद्धा अतीव सन्तुष्टा अभवत् |
“जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसि |”

१९. प्राणादपि संस्कृतिः श्रेष्ठा

पूर्वं चक्रवर्ती हर्षः भारते राज्यभारं निर्वहति स्म |
तस्मिन् काले 'ह्यूयन्त्सांग' इति एकः चीनदेशीयः वीक्षणार्थं भारतम् आगतवान् |
सः भारते अनेकेषु स्थलेषु अटितवान् |
 अत्रत्यजनानां विषये ज्ञातवान् |
भारतीयसंस्कृतिम् अधीतवान् |
विविधान् धर्मग्रन्थान्, विविधानि ऐतहासिकवस्तूनि च सङ्गृहीतवान् |
सः स्वदेशगमनतः पूर्वं हर्षचक्रवर्तिनं दृष्टवान् |
तं स्वानुभवं निवेदितवान् |
महाराजाय कृतज्ञतां च समर्पितवान् |
हर्षः अपि तस्य प्रयाणसौकर्यार्थं विंशतियोधान् प्रेषितवान् |
प्रयाणारम्भसमये हर्षः योधान् उद्दिश्य एवम् उक्तवान् - “भोः भटाः ! अस्यां नौकायां विविधाः भारतीयधर्मग्रन्थाः सन्ति |
अनेकानि ऐतिहासिकवस्तूनि च सन्ति |
एतानि भारतीयसंस्कृतेः प्रतीकानि, अमूल्यानि च |
अतः एतेषां ग्रन्थानां यात्रिकाणां च रक्षणं भवतां कर्तव्यम्” इति |
प्रयाणम् आरब्धम् |
अनेकदिनपर्यन्तं प्रयाणे कोऽपि विघ्नः न समुत्पन्नः |
एकस्मिन् दिने समुद्रे अकस्मात् चण्डमारुतः समुत्पन्नः |
तेन नौका डोलायमाना सञ्जाता |
'नौका जले मज्जति वा ?' इति शङ्का समुत्पन्ना |
भीतः प्रधाननाविकः उक्तवान् - “भोः, नौकायाः भारः अधिकः जातः |
झटिति एतानि पुस्तकानि, ऐतिहासिकवस्तूनि च समुद्रे क्षिपन्तु |
प्राणान् रक्षन्तु” इति |
तदा योधनायकः उक्तवान् - “योधाः ! एषः अस्माकम् अग्निपरीक्षाकालः |
धर्मग्रन्थानाम्, ऐतिहासिकवस्तूनां, तद्द्वारा भारतीयसंस्कृतेः च रक्षणं अस्माकम् आद्यं कर्तव्यम् |
तदर्थं सर्वे सिद्धाः भवन्तु |
प्राणान् समर्प्य अपि कर्तव्यं परिपालनीयम्” इति |
नायकस्य वचनं श्रुत्वा योधाः झटिति एकैकशः तृणम् इव स्वशरीरम् एव समुद्रे क्षिप्तवन्तः |
संस्कृतेः रक्षणार्थं स्वप्राणान् एव समर्पितवन्तः |
अत्याश्चर्यकरम् एतत् दृश्यं दृर्टवतः ह्यूयन्त्सांगत्य नेत्रयोः अश्रुबिन्दवः उदिताः |

२० इदं न मम

कश्चित् राजा असीत् |
सः परिश्रमेण राज्यं पालयति स्म |
प्रजानां हितार्थं शतधा प्रयत्नं करोति स्म |
तथापि नवीनाः समस्याः उत्पद्यन्ते स्म |
अतः राजा श्रान्तः |
अन्ते च राजा स्वगुरोः समीपं गतवान् |
गुरुः अरण्ये निवसति स्म |
गुरोः आश्रमं गत्वा राजा स्वकीयसमस्याः निवेदितवान् |
राज्ञः कथनं समग्रं श्रुत्वा गुरुः उक्तवान् - “एवं चेत् राज्यं परित्यजतु” इति |
राजा - “राज्यपरित्यागेन समस्यायाः परिहायः न भविष्यति |
सर्वं विपर्यस्तं भवेत् |
अराजकता अपि उत्पन्ना भवेत् |”
गुरुः - “अथव स्वपुत्राय राज्यं समर्पयतु |
भवान् अरण्यम् आगच्छतु |
मया सह निवसतु |
भगवतः ध्यानं करोतु |”
राजा -”किन्तु मम पुत्रः बालः |
सः राज्यभारस्य निर्वहणे असमर्थः |”
गुरुः - “तर्हि राज्यं मह्यम् एव ददातु |
अहं राज्यपरिपालनव्यवस्थां करोमि |”
राजा - “अवश्यं ददामि |”
गुरुः - “तर्हि हस्तेन जलम् आनयतु |
समग्रं राज्यं मह्यं दानरूपेण ददातु |”
राजा - “तथैव आचरामि |” (तथैव करोति) “भवते राज्यं दत्तम् |”
गुरुः - “इदानीं भवान् कुत्र गच्छति ?”
राजा - “धनकोषतः किञ्चित् धनं स्वीकरोमि |
अन्यदेशं गच्छामि |
तत्र वाणिज्यं करिष्यामि |”
गुरुः - “भवान् राज्यं मह्यं दत्तवान् किल ? तदा कोषः अपि मम एव |
भवान् धनं कथं स्वीकर्तुं शक्नोति ?”
राजा - “क्षम्यताम्, पुनः राज्यं न प्रविशामि |”
गुरुः - “तर्हि किं करोति भवान् ?”
राजा - “कुत्रापि गत्वा उद्योगं सम्पादयामि |”
गुरुः - “उद्योगं कर्तुम् इच्छति किल ? मम इदानीं विशालं राज्यम् अस्ति |
संन्यासी अहं व्यवस्थां कर्तुम् असमर्थः |
मम एकः समर्थः सहायकः अपेक्षितः |
भवान् एव मम सहायकः भवतु |
भवान् साहाय्यं क्रतुं शक्नोति वा ?”
राजा - “अवश्यं करोमि |”
गुरुः - “तर्हि इतः आरभ्य भवान् मम सहायकः |
राज्यं गच्छतु |
शासनं करोतु |
किन्तु तत्र भवतः किमपि नास्ति |
लाभः, हानिः, कष्टं, सुखं, सर्वं मम एव |
भवते वेतनं दास्यामि |”
राजा पुनः राज्यं गतवान् |
कार्ये निरतः अभूत् |
मासद्वयम् अतीतम् |
एकदा गुरुः आगतवान् |
राजानं पृष्टवान् - “राज्यव्यवस्था कथम् अस्ति ?
जीवनं कष्टकरं प्रतिभाति वा ?” इति |
“नैव, इदानीं मम किम् अस्ति |
अहं केवलं सेवकः |
श्रद्धया परिश्रमेण च अहोरात्रं कार्यं करोमि |
तथापि चिन्ता नास्ति” इति उक्तवान् राजा |
“भ्रातः ! एषः एव योगः |
'इदं न मम' इति भावेन कार्यं करणीयम् |
तेन कष्टशतम् अपि सोढुं शक्ताः भवामः” इति उक्तवान् गुरुः |

संस्कृत-मञ्जूषा
भाग-2



ओश्म् तेजोऽसि तेजो मयि धेहि,
वीर्यमसि वीर्यं मयि धेहि,
बलमसि बलं मयि धेहि,
ओजोऽसि ऽजो मयि धेहि |
ओश्म्, तेजोस्वि नावधीतमस्तु !

प्रथमः पाठः - सप्तमी कक्रा (आकारान्त-प्रयोगः)

एषा छात्रा पाठशालाम् गच्छति |
पाठशालायाम् अनेकाः छात्राः पठन्ति |

एषा सप्तमी कक्षा |
कक्षायाम् छात्राः आसन्दिकासु
तूष्णीम् उपविशन्ति |

तदैव अध्यापिका कक्षायां प्रविशति |
छात्राः उत्तिष्ठन्ति अध्यापिकां च नमन्ति |
अध्यापिका छात्राः वदति-'स्वस्ति, उपविशति' |

काष्ठ-फलके मञ्जूषा अस्ति | अद्य मञ्जूषायां
चाकगुलिकाः न सन्ति | अध्यापिका सुनीताम् आदिशति-
सुनीते, गच्छ चाकगुलिकाः कार्यालयात् आनय |

सुनीता चाकगुलिकाः आनीय फलके स्थापयति |
शिक्षिका चाकगुलिकया श्यामपट्टे लिखति |
बालिकाः अध्यापिकायाः संस्कृतं पठन्ति |

यदा ताः कोलाहलं कुर्वन्ति, शिक्षिका बालिकाः
वदति-'अलं कोलाहलेन, तूष्णीं तिष्ठत' |
तथापि सुनीरा सुनीता च परस्परं वदतः | तदा 
अध्यापिका वदति-युवाम् किमर्थं वदथः? सा
सुनीरायाः अभ्यासपुस्तकां पश्यति वदति च-
हे सुनीरे, किमिति तव कार्यम् अपूर्णम्?
सुनीरा अध्यापिकां प्रतिवदति-तत् क्षम्यताम्, आर्ये, पुनः एवं न करिष्यामि | ततः सुनीरा अवधानेन कार्यं करोति | अध्यापिका सुनीरां न दण्डयति |

द्वितीयः पाठः-                                वन-भोजः (लङ्-प्रयोगः)

ह्यः रविवासरः आसीत् | अतः विद्यालयेषु
कार्यालयेषु च अवकाशः आसीत् |
ह्यः अशोकः परिवारेण सह वनभोजाय
कालिन्दी-कुञ्जम् अगच्छत् | अशोकेन सह तस्य माता, पिता, अग्रजा चापि प्रातः सज्जाः
भूत्वा कारयानेन अगच्छन् |

तत्र गत्वा अशोकः पश्यति - कालिन्दी-कुञ्जम् विशालम् उपवनम् अस्ति | तत्र मनोहराः वृक्षाः पुष्पिताः लताः, हरिताः पादपाः, विकसितानि कुसुमानि च उपवनं सुरम्यं कुर्वन्ति | उपवनस्य परिसरे एकः जलाशयः अपि अस्ति | जलाशयस्य जले सुरम्याः वर्त्तकाः तरन्ति | जलाशयं परितः स्थिताः बालकाः वर्त्तकाः पश्यन्ति प्रसन्नाः च भवन्ति |

उपवने अनेके जनाः भ्रमणाय आगच्छन्ति उद्यानस्य च शोभां दृष्ट्वा हृष्यन्ति | अमरः जनकेन अम्बया च सह तत्र आगच्छत् | यदा अशोकः मित्रम् अमरं तत्र अपश्त् सः अतीव प्रसन्नः अभवत् | ततः उभे मित्रे हरिते घासे आनन्देन अक्रीडताम् | उभौ परिवारौ हर्षपूर्वकम् परस्परं वार्ताम् अकुरुताम् उद्याने च विनोदेन अभ्रमताम् | अनन्तरम् सर्वे उपवनस्य एकस्मिन् प्रान्ते उपविश्य भोजनम् अखादन् | एवं कालः सुखेन अगच्छत् | ततः सर्वे स्वस्वगृहम् अगच्छन् | प्रस्थान-काले अशोकः अमरः च अवदताम्-आवाम् पुनः अत्र आगमिष्यावः खेलिष्यावः च |

तृतीयः पाठः                                खेल-वार्ता (अकारान्त-आकारान्त-पुनरावृत्तिः)


अरुणः - मित्र वरुण ! त्वम् दूरवीक्षणेन किम् पश्यसि?
वरुणः - मित्र! अहम् दूरदर्शनेन पादकन्दुकखेलम् पश्यामि | त्वम् किम् करोषि?
अरुणः - मम मित्रं नागपुरात् आगतः | प्रातः अहम् तेन सह जन्तुशालाम् अगच्छम् | अधुना आवाम् दूरदर्शने 
           क्रिकेटखेलम् पशयावः | क्रिकेट-खेलः मम अति प्रियः |                                          
वरुणः - मम तु पादकन्दुक-क्रीडायाम् एव रुचिः
अरुणः - तत् कथम् ?
वरुणः - पश्य, पादकन्दुक-क्रीडायाम् सर्वे क्रीडकाः सर्वदा क्रीडाक्षेत्रे एव उपस्थिताः सन्ति | यदा कश्चित् क्रीडकः 
           पादेन कन्दुकम् इतः ततः क्षिपति सर्वेषाम् ध्यानम् तत्र एव संलग्नम् अस्ति | एवम् कस्य अपि उत्साहः क्षीणः न 
           भवति | परम् क्रिकेट-क्रीडा मन्दगतिः क्रीडा अस्ति |
अरुणः - अद्यत्वे क्रिकेट-खेलः एव अत्र लोकप्रियः जातः |
वरुणः - परम् मे तीव्रगतिः क्रीडा एव रोचते |
अरुणः -किम् त्वम् कदापि क्रिकेट-खेलं न पश्यसि?
वरुणः - पश्यामि | वस्तुतः अहं सर्वान् खेलान् द्रष्टुम् प्रयासं करोमि | सर्वाः क्रीडाप्रतियोगिताः मह्म् रोचन्ते |
अरुणः -एतत् शोभनम् | अद्यप्रभृति अहम् अपि सर्वाः क्रीडाः द्रक्ष्यामि |
वरुणः - मित्र! इदानीम् अहं क्रीडाक्षेत्रं गन्तुम् इच्छामि | आगच्छ ! आवां क्रीडितुम् गच्छाव |
अरुणः -इदानीम क्रीडाक्षेत्रे क्रीडकानां दलम् भविष्ति |
वरुणः - अस्तु | आवां तैः सह क्रीडिष्यावः |

चतुर्थः पाठः                                            अहम् आम्रम् (आत्मकथा क्त्वा-प्रयोगः)


हे बालक! किम् त्वं माम् पश्यसि?
     अहं तव प्रियम् आम्रफलम् अस्मि | साम्प्रतम् अहं पक्वं मधुरं, सरसं च, परम् एतस्मात् पूर्वम् अहम् बीजरूपेण उद्यानस्य एकस्मिन् कोणे अन्धकारपूर्णे गर्ते अवसम् | कश्चित् जनः माम् बीजं जलेन असिञ्चत्, मह्यम् खाद्यं च अयच्छत् | भोजनं खादित्वा जलं च पीत्वा अहं पुष्टः अभवम् | शनैः शनैः अंकुरः भूत्वा अहं बहिः आगच्छम् | क्रमेण लघुः पादपः अहं दीर्घः सघनः वृक्षः अभवम् | अधुना मम पत्राणि हरितानि, छाया च शीतला भवति |
     वसन्तकाले यदा मम उपरि श्थित्वा कोकिलः गायति, मम अति गर्वः भवति | यदा वृक्षस्य अधः श्रान्ताः पथिकाः विश्रामं कुर्वन्ति, मम सन्तोषः जायते | मम पत्राणि उत्सवानां शोभां वर्धयन्ति | एतत् दृष्ट्वा चित्तं मे प्रसन्नम् भवति | यथा त्वं तथा अहम् अपि ग्रीष्मकालस्य प्रतीक्षां करोमि | पश्य, सूर्यस्य तीव्रेण आतपेन मम फलानि अधुना पक्वानि | पक्वानि अपक्वानि वा, आम्रफलानि तु सर्वथा गुणकराणि सन्ति | किम् इदानीं भवान् मां खादितुम् इच्छति | खादतु, खादतु, नन्दतु च |
         अहम् सर्वेषाम् प्रियं, विशेषतः बालकानाम् | मम फलानि खादित्वा सर्वे नन्दन्तु | मम जीवनं परोपकाराय एव |

पञ्चमः पाठः                         अभ्यासः परमः गुरुः (स्म-प्रयोगः)


    एकदा बोपदेवः नाम एकः मन्दमतिः छात्रः आसीत् | सः यत् पटति तत् विस्मरति स्म | तस्य सहपाठिनः तस्य उपहासं कुर्वन्ति स्म | एकदा तस्य गुरुः क्रुद्धः भूत्वा तम् विद्यालयात् बहिः करोति स्म | आत्मसम्मानेन वञ्चितः सः चिन्तयति स्म – 'नूनम् अहं मूर्खः अस्मि, मम भाग्ये विद्या नास्ति |'
       सः दुःखितः सन् यत्र तत्र अभ्रमत् | एकदा सः मार्गे एकम् कूपम् अपश्यत् | तत्र स्त्रियः जलेन घटान् पूरयन्ति स्म | तत्र स्थित्वा सः विस्मितः पश्यति-यस्यां शिलायाः महिलाः घटं श्थापयन्ति तत्र एकः गर्तः भवति | एतत् दृष्ट्वा सः विचारयति-यदि घटेन शिलाखण्डे गर्तः भवति तर्हि पुनः पुनः अभ्यासेन मम बुद्धिः अपि तीव्रा भविष्यति |
         एतत् विचार्य सः पुनः विद्यालाभाय निश्चयम् अकरोत् | दत्तचित्तः भूत्वा सः परिश्रमेण अपठत् | एवं कालेन सः सहपाठिनां समादरं गुरुजनानां च स्नेहं लब्ध्वा सन्तोषम् अविन्दत् | एषः महान् पण्डितः लघुसिद्धान्तकौमुदीनामकं संस्कृतव्याकरणस्य पुस्तकम् अरचयत् | अनन्तरं सः वरदराजः इति अभिधानेन विख्यातः अभवत् |

षष्ठः पाठः                                 अस्माकं देशः भारतवर्षः (विशेषण-विशेष्य-प्रयोगः)

अस्माकं देशः भारतवर्षः | भारते सर्वत्र विविधता दृश्यते | अत्र विविधाः सम्प्रदायाः, विविधाः च जनानां भाषाः | विविधम् भोजनम्, विविधा च वेशभूषा | किम् च देशस्य विभिन्नानां प्रदेशानां केचित् उत्सवाः अपि विभिन्नाः | देशस्य उत्तरार्धे बैसाखी, होली, रक्षाबन्धनम् इत्यादयः दक्षिणार्धे च पोंगल ओणम् बिशु युगादि इत्यादयः उत्सवाः हर्षेण मान्यन्ते |
        अस्माकं देशस्य भूभागाः अपि विचित्राः | कुत्रचित् पर्वतशृंखलाः कुत्रचित् च समतलभूमिः | कुत्रचित् हिमम् पतति, कुत्रचित् प्रचण्डः आतपः सर्वम् शोषयति | कुत्रचित् नद्यः जलवेगेन प्रवहन्ति क्वचित् वस्तृतं मरुस्थलम् अस्ति |
       परम् एतस्याम् अनेकतायां प्रवहति एकतायाः सुमधुरा धारा | वयं सर्वे एकं राष्ट्रध्वजं नमामः | एकं च राष्ट्रगानं गायामः | वयं सर्वे राष्ट्रियपर्व स्वतन्त्रतादिवसं गणतन्त्रदिवसं च मानयामः | वयं भारतीयाः स्मः | भारतम् च अस्माकं जन्मभूमिः | किम् च देशस्य प्रादेशिक-भाषाणाम् गुजराती-मराठी-बंगला-तमिल-तेलुगु-इत्यादीनां जननी अपि एका संस्कृत-भाषा | संस्कृतं भारतस्य गौरवम् | भारतं च अस्माकं गौरवम् | सर्वे भारतवासिनः परस्परं स्नेहेन वसन्तु देशं च उन्नतिपथं नयन्तु इति कामना |
सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः |
सर्वे भद्राणि पश्यन्तु, मा कश्चिद् दुःखभाग भवेत् ||

सप्तमः पाठः                                       मूर्खाः राजकुमाराः (ल्यप्-प्रयोगः)


        एकदा सुदर्शनह नाम एकः नृपः आसीत् | प्रजापालने अति कुशलः सः स्नेहेन प्रजाः अपालयत् | परं तस्य नृपस्य पुत्राः मूर्खाः अशिक्षिताः गुणहीनाः च आसन् | एतस्मात् कारणात् राजा अतीव चिन्ताकुलः आसीत् |
       “किम् करोमि? कथम् एतान् मम विद्याहीनान् पुत्रान् सर्वगुण-सम्पन्नान् करोमि?” वार्म वारम् एवं विचिन्त्य चिन्तापरः सः अग्रिमे दिवसे राजसभायाम् आगत्य अघोषयत्- “अस्ति कश्चिद् विद्वान् पण्डितः यः मम मूर्खान् पुत्रान् नीति - निपुणान् कर्तुं समर्थः भवेत्? अहं तस्मै महापण्डिताय प्रभूतं धनं पुरस्कार-रूपेण दास्यामि"
    एतत् आकर्ण्य विष्णुशर्मपण्डितः किंचिद् विचार्य नृपं सुदर्शनम् उत्साह-पूर्वकम् अवदत्-”महाराज, अहम् एतान् राजकुमारान् नीति-शास्त्रेषु निपुणान् कर्तुं समर्थः अस्मि | ते मया सह आगच्छन्तु, मे गृहे निवसन्तु, मत्तः च नीतिशास्त्राणाम् विद्यां विन्दन्तु |”
  ततः ते राजकुमाराः विद्यालाभाय विष्णुशर्मपण्डितेन सह अगच्छन् | विष्णुशर्मा पण्डितः पशु-पक्षिणाम् कथाभिः, तेषाम् राजपुत्राणां मनोरञ्जनं कुर्वन्, सरलतया तेभ्यः नीतिशास्त्ज्ञानम् अपि अशिक्षयत् |
      कालेन ते मूर्खाः राजकुमाराः प्राज्ञाः शास्त्रेषु च परं निपुणाः अभवन् | राजा सुदर्शनः सुशिक्षितान् स्वपुत्रान् दृष्ट्वा परं सन्तुष्टः अभवत् | सः विष्णुशर्मपण्डिताय विपुलं धनराशिम् पुरस्काररूपेण अयच्छत् | पुरस्कारं प्राप्य विष्णुशर्मा अति आनन्दितः अभवत् |

अष्टमः पाठः                            श्लोक-समुच्चयः

वाणी रसवती यस्य, यस्य श्रमवती क्रिया |
लक्ष्मीः दानवती यस्य, सफलम् तस्य जीवितम् ||

यस्य नास्ति स्वयम् प्रज्ञा, शास्त्रम् तस्य करोति किम् |
लोचनाभ्याम् विहीनस्य दर्पणः किम् करिष्यति ||

शैले शैले न माणिक्यम्, मौक्तिकम् न गजे गजे |
साधवो नहि सरव्त्र, चन्दनम् न वने वने ||

चन्दनं शीतलम् लोके, चन्दनादपि चन्द्रमाः |
चन्द्रचन्दनयोः मध्ये, शीतला साधुसङ्गतिः ||

शरदि न वर्षति गर्जति, वर्षति वर्षसु निःस्वनो मेघः |
नीचो वदति न कुरुते, न वदति सुजनः करोत्येव ||


नवमः पाठः                                       सप्ताहस्य दिवसाः (संख्यावाचकानि)


छात्राः ! एकस्मिन् सप्ताहे सप्त दिवसाः भवन्ति | सोमवासरः, मंगलवासरः, बुधवासरः, गुरुवासरः, शुक्रवासरः, शनिवासरः रविवासरः च | सप्ताहद्वये चतुर्दश दिनानि, एकस्मिन् दिवसे च चतुर्विंशतिः होराः |
     एकस्मिन् वर्षे द्वादश मासाः सन्ति | मासे च द्वौ पक्षौ भवतः-कृष्णपक्षः शुक्लपक्षः च | एकस्मिन् पक्षे पञ्चदश दिनानि सन्ति |
परं किम् यूयम् जानीथ-
शुक्लपक्षस्य अन्तिमः दिवसः पूर्णिमा, कृष्णपक्षस्य च अन्तिमः दिवसः अमावास्या कथ्यते | अपि च, दीपावली कार्तिकमासस्य कृष्णपक्षस्य अन्तिमे दिवसे अमावास्यायां भवति |
      महापुरुषस्य गुनुनानकदेवस्य जन्मदिवसः कार्तीकमासस्य पूर्णिमायां भवति | एतत् दिनम् गुरुपर्व इति कथ्यते |

अध्यापिका -छात्राः !  यदि, एकस्यां कक्षायां षड्-विंशतिः बालकाः एकविंशतिः च बालिकाः सन्ति तर्हि योगे कृते कति 
                छात्राः सन्ति |
प्रथमः छात्राः -योगे कृते सप्तचत्वारिंशत् छात्राः भविष्न्ति |
अध्यापिका -यदि एकः बालकः एका बालिका च अनुपस्थितौ तर्हि कति छात्राः उपस्थिताः भविष्यन्ति?
प्रथमा छात्रा -तर्हि पंचचत्वारिंशत् छात्राः उपस्थिताः |
अध्यापिका -शोभनम् ! अधुना वदत यदि द्वौ बालकौ द्वे बालिके च अनुपस्थिताः त्रहि कक्षायाम् कति बालकाः कति च 
                बालिकाः उपस्थिताः |
द्वितीयः छात्रः -तर्हि चतुर्विंशतिः बालकाः नवदश च बालिकाः उपस्थिताः | योगे कृते त्रिचत्वारिशत् छात्राः भविश्यन्ति |


दशमः पाठः                                    भोजन-कक्षः (संवादः-चित्रवर्णन-अभ्यासः)


हे बालकाः ! एतत् चित्रम् कस्य अस्ति ?
एतत् चित्रम् एकस्य भोजनकक्षस्य अस्ति |
एतस्मिन् चित्रे कति जनाः सन्ति ?
एतस्मिन् चित्रे षट् जनाः सन्ति-माता, पिता, पुत्रः, पुत्री, पितामहः, पितामही च |
ते अधुना किम् कुर्वन्ति ?
ते काष्ठ-फलकम् परितः आसन्दिकासु उपविष्टाः |
ते किमर्थम् अत्र उपविष्टाः ?
ते भोजनार्थम् (भोजनाय) अत्र तिष्ठन्ति |
काष्ठफलके किम् किम् अस्ति ?
आर्ये, अत्र सूपपात्रम्, शाकपात्रम्, जलकुण्डम्, ओदनपात्रम् च |
किम् परिवारस्य सदस्याः आनन्देन खादन्ति ?
आम्, ते प्रसन्नाः दृश्यन्ते |
साम्प्रतम् वदत, भित्तौ का अस्ति ?
भित्तौ घटिका अस्ति |
घटिकायाम् कः समयः ?
घटिका अष्टवादन-कालम् दर्शयति |
बालकाः ! किम् यूयम् परिवारस्य सदस्यैः सह भोजनम् कुरुथ ?
आम्, वयम् मिलित्वा भोजनम् खादामः |
शोभनम् ! किम् भोजनात् पूर्वम् हस्तौ प्रक्षालयथ?
आम् आर्ये !
            बालकाः ! भोजनात् पूर्वम् हस्तपादम् प्रक्षालयेत्, भोजनम् प्रसन्नचित्तेन खादेत् स्वास्थ्यकरम् भोज्यम् खादेत्, स्वच्छम् जलम् पिबेत् यथाकालम् व्यायामम् च कुर्यात् | एतत् हितकरम् !


एकादशः पाठः                                           भागीरथी (ईकारान्त-प्रयोगः)


गङ्गा भारतस्य प्रमुखा नदी | गंगानद्याः अपरम् नाम भागीरथी | कथा अस्ति पुराणेषु यत् अति प्राचीन-काले भगीरथः नाम राजा स्व-पूर्वजानाम् उद्धाराय एतां नदीं पृथिव्याम् आनयत् |
    एषा नदी हिमालयात् पर्वतात् निर्गच्छति | तत्पश्चात् च उत्तरभारतस्य समतल-प्रदेशेषु वहति | अन्ते पूर्वस्याम् दिशायाम् समुद्रेण संगच्छति |
   गंगा-नद्याः तीरे बहवः तीर्थाः तापसानाम् आश्रमाः च सन्ति | देशीयाः वैदेशिकाः चापि पर्यटकाः अत्र आगच्छन्ति मुनीनाम् दर्शनैः प्रवचनैः च आत्मिक-शान्तिं विन्दन्ति | 
    हरिद्वार-नगरम् प्रसिद्धम् तीर्थस्थलम् गंगायाः नद्याः तटम् एव अलंकरोति | अत्र अनेके देवालयाः सन्ति | भक्ताः जनाः अत्र आगत्य ईश्वरम् भजन्ति अलौकिकम् सुखम् च अनुभवन्ति |
       सायंकालस्य दृश्यं तु अत्र अनुपमम् एव अस्ति | जनाः गंगादेवीं श्रद्धया अर्चन्ति प्रज्वलितान् दीपान् च नद्याः जले विसृजन्ति | यदा प्रज्वलिताः दीपाः नद्याः जले तरन्ति, ते दिव्यम् दृश्यम् उपस्थापयन्ति | एवं प्रतीयते यत् तारागणः आकाशात् अवतीर्य पृथिव्याम् आगतः |
    भागीरथी पवित्रा नदी मन्यते | परम् अद्यत्वे एषा पावना नदी प्रदूषिता | यत्र तत्र जलमालिन्यम् अस्ति | जीवनस्य रक्षायै स्वच्छम् जलम् अनिवार्यम् | जलम् विना कुतः जीवनम् ? भागीरथीं प्रदूषणात् रक्षितुम् प्रयत्नः विधेयः | गंगायाः नद्याः संरक्षणम् एव गंगादेव्याः पूजनम् अस्ति |

द्वादशः पाठः                                       सूक्ति-सञ्चयः

१. विद्या ददाति विनयम् |
२. विद्याविहीनः पशुः |
३. अलसस्य कतो विद्या ?
४. दीर्घसूत्री विनश्यति |
५. शीलम् परम् भूषणम् |
६. नास्ति अहंकारसमः शत्रुः |
७. दया धर्मस्य जन्मभूमिः |
८. लोभः पापस्य कारणम् |
९. आचारः परमो धर्मः |
१०. का हानिः ? समयच्युतिः |


त्रयोदशः पाठः                                ऋषीणाम् देशः (इकारान्त (पु०)-प्रयोगः)



भरतम् ऋषिणाम् देशः | प्राचीनकाले अत्र बहवः ऋषयः मुनयः च अभवन् | अद्यापि मुनीनाम् अनेके आश्रमाः सन्ति | केचित् मुनयः पर्वतानाम् गुहासु निवसन्ति तपश्चर्याम् च कुर्वन्ति | 
    भारतस्य ऋषयः एते ज्ञान-विज्ञान-संयुताः आसन् | महाकाव्यस्य रामायणस्य रचनाकारः ऋषिः वाल्मीकिः महाभारतस्य च ऋषिः वेदव्यासः इति सर्वे जानन्ति |
   पुरा स्वाति-नामकः एकः मुनिः संगीत-साधनम् एकम् ढोलकम् अरचयत् | नृत्य-संगीतस्य शिक्षकाः अपि मुनयः आसन् | नाट्य-शास्त्रस्य लेखकः भरतमुनिः इति सर्व-विदितम् |
    मुनिषु नृपाणाम् दृढः विश्वासः गाढः स्नेहः च आसीत् | राजकुमाराः विद्यायाः प्राप्तये ऋषीणाम् आश्रमेषु निवसन्ति स्म | नृपाः च ऋषिभ्यः सर्वविधम् संरक्षणम् यच्छन्ति स्म | एकदा महर्षिः विश्वामित्रः नृपस्य दशरथस्य आज्ञया राजकुमारौ-राम-लक्ष्मणौ स्वयज्ञस्य रक्षायै स्वम् आश्रमम् आनयत् |
  तयोः वीर-राजकुमारयोः संरक्षणेन महर्षेः विश्वामित्रस्य यज्ञः निर्विघ्नम् समाप्तिम् अगच्छत् | मुनीनाम् आश्रमाः सुरम्येषु प्रदेशेषु आसन् | प्रशान्ते, मनोहरे, प्राकृतिके वातावरणे योगः, ध्यानम्, तपश्चर्या-एतत् सर्वम् सुलभम् भवति |
  मौनी, संयमी, तत्त्वदर्शी च मुनिः भवति | परोपकारः परमः धर्मः इति मुनीनाम् मतम् | परोपकाराय ते धरातले आगच्छन्ति, जनेभ्यः च सन्मार्गम् दर्शयन्ति | स्वामिदयानन्दः, स्वामिविवेकानन्दः, श्रीरामकृष्णपरमहंसः, महात्मा गांधी इत्यादयः अद्यतनस्य ऋषयः सन्ति |


चतुर्दशः पाठः                                     सुभाषितानि


१. दुर्जनेन समम् सख्यम् द्वेषम् चापि न कारयेत् |
    उष्णो दहति चाङ्गारः शीतः कृष्णायते करम् ||

२. अष्टादशपुराणेषु व्यासस्य वचनद्वयम् |
   परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम् ||

३. नहि सत्यात् परो धर्मः त्रिषु लोकेषु विद्यते |
    पापम् मिथ्यासमम् नास्ति तस्मात् सत्यं वद ||

४. आलस्यम् हि मनुष्याणाम् शरीस्थो महान् रिपुः
    नास्त्युद्यसमो बन्धुः कृत्वा यम् नावसीदति ||

५. आपत्काले तु सम्प्राप्ते यन्मित्रम् मित्रमेव तत् |
    वृद्धिकाले तु सम्प्राप्ते अमित्रोऽपि सुहृद् भवेत् ||


पञ्चदशः पाठः                               ऋतुराजः-वसन्तः (उकारान्त (पु०)-प्रयोगः)


वसन्तकालः सुखदः भवति | यदा शिशिरः ऋतुः गच्छति, वसन्तः ऋतुः आगच्छति | सुखदः एषः कालः | अधुना न अत्यधिकम् शैत्यम् न च अत्यधिकम् उष्णत्वम् |
     वसन्त-ऋतौ प्रकृतिः रमणीया | सर्वतः चित्रविचित्राणि कुसुमानि विकसन्ति | पुष्पेषु भ्रमराः गुञ्जन्ति | विविध-वर्णाः तित्तिलिकाः इतः ततः उत्पतन्ति | पवनः मन्दम् मन्दम् वहति पुष्पाणाम् च सौरभम् आवहति | प्रकृतेः सौन्दर्यम् दृर्ट्वा चित्तम् प्रसीदति | वस्तुतः भ्रमणयोग्यः एषः कालः | उद्यानेषु जनाः भ्रमन्ति, बालाः च आनन्देन क्रीडन्ति |
 वसन्त-पञ्चनी इति उत्सवः वसन्त-ऋतोः आगमनम् सूचयति | केचित् जनाः एतस्मिन् दिवसे विद्यायाः देवीम् सरस्वतीम् पूजयन्ति | राग-रंगाणाम् उत्सवः 'होली' एतस्मिन् ऋतौ एव आगच्छति | हास-परिहासस्य आह्लादस्य च उत्सवः एषः | सरव्त्र आमोद-प्रमोदस्य वातावरणम् अस्ति | आबाल-वृद्धाः सर्वे प्रसन्नाः | जनाः अन्योन्यस्य उपरि रंगान् प्रक्षिपन्ति प्रमुदिताः च भूत्वा गायन्ति नृत्यन्ति च |
      सौभाग्यम् अस्माकम् यत् भारतवासिनः वयम् | यथा भारते षड् ऋतवः भवन्ति न तथा अन्यत्र | यदा सूर्यः उत्तरायणः भवति तदा शिशिरः, वसन्तः, ग्रीष्मः च ऋतवः भवन्ति | यदा भानुः दक्षिणायनः भवति तदा वर्षा, शरद् हेमन्त च ऋतवः सन्ति |
वसन्त-ऋतुः ऋतूनाम् राजा, अतः ऋतुराजः कथ्यते |











षोडशः पाठः                                  मित्रम् प्रति निमन्त्रणम् (पत्रम्)


                                                                पश्चिम विहारः
दिल्लीनगरम्
तिथि :...........................
प्रियमित्र अनुराग
सप्रेम नमस्ते
    अत्र कुशलम्, तत्र अपि कुशलम् भवेत् |
   अग्रिमे सप्ताहे बुधवासरे पञ्चम्यां तारिकायाम् मम जन्मदिनम् अस्ति | जन्मदिवसस्य शुभावसरे प्रातः काले विधिपूर्वकम् हवनम् भविष्यति | सायंकाले पञ्चवादने गृहे प्रीतिभोजः आयोजितः | सर्वे बन्धु-बान्धवाः उत्सवार्थम् आगमिष्यन्ति | आशा अस्ति यत् त्वम् अपि परिवारेण सह समारोहाय यथाकालम् आगमिष्यसि, अस्माकम् सर्वेषाम् च उत्साहम् वर्धयिष्यसि | एषः आह्लादपूर्णः अवसरः | एतस्मिन् अवसरे वयम् सर्वे मिलित्वा गास्यामः,  नर्तिष्यामः उत्सवस्य च आनन्दम् अनुभविष्यामः |
    अहम् तव आगमनस्य प्रतीक्षाम् करिष्यामि |
      पितृभ्याम् नमः |
                                                                                                तव प्रियमित्रम्
                                                                                                    अर्णवः




सप्तदशः पाठः                                          जन्मदिवस-समारोहः (ऋकारान्त-प्रयोगः)


 गतसप्ताहे पञ्चम-तारिकायाम् राहुलस्य जन्मदिवसः आसीत् | तस्मिन् दिने राहुलः द्वादशवर्षीयः अभवत् |
 प्रातः उत्थाय सः मातुः पितुः च चरणौ अस्पृशत् | माता स्नेहेन पुत्रम् अवदत् - 'पुत्र,चिरं जीव, प्रसन्नः भव |' पिता तस्मै अकथयत्-'पुत्र. सफलः भव' इति | पित्रोः आशिर्वचनैः राहुलस्य हृदये उल्लासः आत्मविश्वासः च जातः |
   हर्षमये दिवसे अस्मिन् पितरौ अपि प्रसन्नौ आस्ताम् | तौ पुत्राय जन्मदिवस-उपहारम् अयच्छताम् | यदा राहुलः चित्रफलकम् अपश्यत् सः प्रसन्नः भूत्वा मातरम् पितरम् च कृतज्ञता-भावेन अवदत्-'एतत् अति शोभनम् | मातः, पितः ! अहम् अनुगृहीतः अस्मि |'
चित्रकलायाम् राहुलस्य महती रुचिः | सायंकाले जन्मदिवस-समारोहाय राहुलस्य मित्राणि आगच्छन् | ते मित्राय जन्मदिवसस्य वर्धापनम् अयच्छन् | जन्मदिवसः शुभः भवतु |' 'स्वागतम्, स्वासतम्, आगच्छन्तु, उपविशन्तु' इति वार्ता अभवत् |
मित्रेभ्यः उपहारान् स्वीकृत्य राहुलः तेभ्यः धन्यवादान् अयच्छत् | जन्मदिवसस्य अवसरे गृहम् विविध-वर्णैः अलंकरणैः सुसज्जितम् आसीत् | सर्वे जनाः प्रमुदिताः आसन् |
         राहुलस्य माता मिष्टान्नानि, शीतानि पेयानि, स्वादिष्टानि खाद्यानि च आनीय काष्ठफलके अस्थापयत् | बन्धु-बान्धवाः फलकम् परितः स्थिताः आसन् | राहुलः सर्वेभ्यः मिष्टान्नानि वितरति स्म | वातावरणम् आह्लादपूर्णम् आसीत् | सर्वे आनन्देन अखादन् अनृत्यन् अगायन् च |




अष्टादशः पाठः                                        विद्यायाः प्रकाशः (संवादः)



सुमितः -मित्र, प्रातःकाले शयनात् कदा उत्तिष्ठसि ?
अमितः -अहम् प्रातः पञ्चवादन-काले षट्वादनकाले वा उत्तिष्ठामि |
सुमितः -प्रत्यूषे उत्थाय किम् करोषि ?
अमितः -अहम् योगाभ्यासम् करोमि | योगः स्वास्थ्याय भवति | त्वम् कदा उत्तिष्ठसि ?
सुमितः -अहम् तु सप्तवादन-काले उत्तिष्ठामि | झटिति स्नानादि कृत्वा विद्यालयाय सज्जः भवामि |
अमितः -मित्र, अलसः मा भव | सूर्योदयात् पूर्वम् उत्थाय श्वः मया सह आगच्छ | अत्र सामुदायिक-केन्द्रे कश्चित् 
           योग-शिक्षकः योगासनम् शिक्षयति | अहम् त्वाम् अपि तत्र नेष्यामि |
सुमितः -बाढम् |
अमितः -विद्यालयात् आगत्य त्वम् किम् करोषि ?
सुमितः -प्रथमम् भोजनम् करोमि | भोजनस्य पश्चात् विश्रामम् कृत्वा विद्यालयात् प्राप्तम् कार्यम् करोमि |
अमितः -अहम् अपि एवमेव करोमि |
सुमितः -तदनन्तरम् विद्यालय-कार्ये अनुजायाः सहायताम् करोमि |
अमितः -मम अग्रजा मे सहायताम् करोति |
सुमितः -त्वम् कस्यापि साहाय्यम् न करोषि ?
अमितः -अस्ति अस्माकम् एका सेविका | अहम् तस्याः कन्यायाः पठन-कार्ये साहाय्यम् करोमि |
सुमितः -एतत् तु अपि शोभनम् !
अमितः -मित्र सुमित ! यदि एकः एकम् शिक्षयेत् तर्हि अस्माकम् देशे सर्वे शीघ्रमेव शिक्षिताः भविष्यन्ति | एवम् च 'सर्व-
           शिक्षा-अभियानम्' सफलं भविष्यति |
सुमितः -संकल्पः एषः अति उत्तमः | यदि वयम् मिलित्वा एतत् पुण्यकार्यम् कुर्याम तर्हि देशे अविद्यायाः अन्धकारः 
           दूरीभविष्यति |
अमितः -तदानीम् सर्वत्र विद्यायाः प्रकाशः भविष्यति |
	

द्वितीयः पाठः -                                        ते/एते अथवा ताः/एताः


एते छात्राः |
छात्राः पठन्ति |
किम् छात्राः लिकन्ति ?
नहि, छात्राः न लिखन्ति, 
ते पठन्ति |

अधुना मध्यावकाशः अस्ति | 
बालकाः हसन्ति खादन्ति च |
अधुना बालकाः किम् कुर्वन्ति ?
अधुना ते हसन्ति खादन्ति च |

आभा, विभा, निशा,
दिव्या च गायन्ति |
किम् ताः नृत्यन्ति ?
नहि, ताः गायन्ति |

वृक्षाः फलन्ति |
पश्य, ते फलन्ति |

लताः अपि फलन्ति |
पश्य, ताः फलन्ति |

किम् अनुरागः, अर्णवः, अभिनवः च लिखन्ति ?
आम्, ते लिकन्ति |

राधा नृत्यन्ति |
किम् सा गायन्ति ?
नहि, राधा न गायति,
सा नृत्यति |

एताः बालिकाः |
बालिकाः किम् कुर्वन्ति ?
बालिकाः नमन्ति |
किम् बालिकाः नृत्यन्ति ?
नहि, बालिकाः न नृत्यन्ति, ताः नमन्ति |

एषः क्रीडाकालांशः |
पश्य, ते बालकाः क्रीडन्ति |

तृतीयः पाठः                                       त्वम् किम्  करोषि

राधा लिखति | 
त्वं किम् करोषि ?
अहम् अपि लिखामि |

अर्णवः सायम् खेलति |
किम् त्वं सायम् खेलसि ?
आम् , अहं सायम् खेलामि |

अनुरागः नमति |
किम् त्वम् नमषि?
आम् अहं नमामि |

अमरः प्रातः पठति |
किम् त्वम् प्रातः पठसि ?
आम् अहम् अपि प्रातः पठामि |

अम्बा भोजनं पचति |
अहं भोजनं न पचामि |
किम् त्वं पचसि?
नहि, अहं न पचामि |

सः वति-अहं सत्यं वदामि |
त्वम् वदसि-अहं सत्यं वदामि |
सः असत्यं वदति अथवा
त्वं असत्यं वदसि ?

त्वं कुत्र गच्छसि ?
अहं तत्र गच्छामि |
तत्र त्वं किम् करोषि ?
तत्र अहं क्रीडामि |

अधुना क्रीडाकालांशः |
तत्र बालकाः क्रीडन्ति |
एताः बालिकाः परस्परं वदन्ति |

एका बालिका-यूयम् किम् कुरुथ ?
बालिकाः-वयम् सज्जाः भवामः |
अद्य वयं बास्केटबाल-खेलं खेलामः |

व्यायाम-शिक्षकः आगच्छति |
व्यायाम-शिक्षकः-(बालकान् प्रति)
किम् यूयम् अपि सज्जाः भवथ?
बालकाः-आम्, श्रीमन् | वयम् अपि
सज्जाः भवामः |
अद्य वयं क्रिकेटम् खेलामः |
व्यायाम-शिक्षकः वदति-शोबनम् |

अधुना क्रिया -कालांशः |
पश्य, तत्र बालिकाः नृत्यन्ति |
शिक्षिका-किम् यूयम् प्रतिदिनं नृत्यथ?
बालिकाः -नहि, वयम् प्रतिदिनं न नृत्यामः |
शिक्षिका-यूयम् कदा गायथ?
बालिकाः-यदा संगीत-कालांशः भवति तदा वयम् गायामः नृत्यामः च |
शिक्षिका-किम् यूयम् तरथ?
बालिकाः-आम् वयम् तरामः |
शिक्षिका-यूयम् कुत्र तरथ?
बालकाः - अत्र तरण-तालः अस्ति | वयं तत्र तरामः |

किम् यूम् विद्यालयं गच्छथ?
आम्, वयं प्रतिदिनं विद्यालयम् गच्छामः |
तत्र यूयम् किम् कुरुथ |
तत्र वयम् पठामः लिखामः च |
किम् यूयम्, तत्र क्रीडथ?
आम्, वयम् क्रीडामः अपि |

पञ्चमः पाठः                    तौ बालकौ/ते बालिके किम् कुरुतः


एतौ बालकौ |
बालकौ नमतः |
किम् बालकौ गायतः ?
नहि बालकौ न गायतः, तौ नमतः |

एते बालिके |
बालिके गायतः |
किम् बालिके नृत्यतः ?
नहि, बालिके न नृत्यतः ते गायतः |

तरुणः वरुणः च लिखतः |
अध्यापिका वदति-किम् युवाम् न पठथः ?
तौ वदतः-आवाम् पठावः, आवाम् लिखावः अपि |

रीमा सीमा च खेलताः |
ते हसतः अपि |
नीना वदति-किम् युवाम् सहथः ?
ते वदतः-आवाम् खेलावः, आवाम् हसावः अपि |

सः मृगः अस्ति |
सः चरति |

तौ मृगौ स्तः |
तौ चरतः |

ते मृगाः सन्ति |
ते चरन्ति |

सा अजा अस्ति |
अजा चरति |

ते अजे स्तः |
अजे चरतः |

ताः अजाः सन्ति |
अजाः चरन्ति |

बालकः पश्यति | सः वदति |
किं त्वम् मयूरः असि ?
त्वम् शौभनम् नृत्यसि |
मयूरः वदति-
आम् अहम् मयूरः अस्मि | अहम् नृतयामि |

बालकः वदति-
युवाम् मयूरौ स्थः |
युवाम् नृत्यथः |
बालकः वदति -
यूयम् मयुराः स्थ |
यूयम् नृत्यथ |

मयूरौ वदतः-
आवाम् मयूरौ स्वः |
आवाम् नृत्यावः |
मयूराः वदन्ति -
वयम् मयूराः स्मः |
पश्य, वयम् नृत्यामि |

षष्ठः पाठः                                     एषः कः (प्रथमा-प्रयोगः)

एषः बालकः |
बालकः नमति |

एतौ बालकौ |
बालकौ नमतः |

एते बालकाः |
बालकाः नमन्ति |

एषः पिकः | पिकः कूजति |
पिकः किम् करोति ?
पिकः कूजति | पिकः मधुरम् कूहति |

एषः कः?
एषः शुकः | शुकः वदति |
कः वदति ? शुकः वदति |

एतौ कौ ?
एतौ शुकौ |
शुकौ वदतः |

एते के ?
एते शुकाः | शुकाः वदन्ति |
के वदन्ति ? शुकाः वदन्ति |

एषः कः ?
एषः गजः | गजः किम् करोति ?
गजः शनैः चलति |

एते के ?
एते गजाः \
गजाः किम् कुर्वन्ति ?
गजाः शनैः चलन्ति |

तत्र कः कूर्दति ?
तत्र वानरः कूर्दति |


किम् एकः वानरः कूर्दति?
नहि, वानराः कूर्दन्ति |
के कूर्दन्ति?
वानराः कूर्दन्ति |

एतौ अश्वौ |
अश्वौ धावतः |
अश्वौ तीव्रम् धावतः |

के धावन्ति?
अश्वाः धाव्नति |
अश्वाः तीव्रम् धाव्नति |

कः गर्जति?
सिंहः गर्जति |
सिंहः उच्चैः गर्जति |

सप्तमः पाठः                                             एतत् किम् (नपुंसकलिंग-प्रयोगः)

एतत् किम् ?
एतत् पुस्तकम् |

एते के ?
एते पुस्तके |

एतानि कानि ?
एतानि पुस्तकानि |

एषः कः ?
एषः कलम् |
एते के ?
एते कलमाः |

एतत् किम?
एतत् पुष्पम् |
एते पुष्पे |
पुष्पे विकसतः |
पुष्पम् विकसति |
पुष्पाणि विकसन्ति |

एतत् पत्रम् |
पत्रम् पतति |
एते पत्रे |
पत्रे पततः |
एतानि पत्राणि |
पत्राणि पतन्ति |
एषः आम्रवृक्षः |
आम्रवृक्षः फलति |

एतत् आम्रफलम् |
आम्रफलम् मधुरम् अस्ति |
एतानि आम्रफलानि |
पक्वानि आम्रफलानि मधुराणि सन्ति |

एतत् विशालम् उद्यानम् अस्ति |
अत्र अनेके वृक्षाः सन्ति |
यत्र वृक्षाः सन्ति तत्र पुष्पाणि पत्राणि च अपि सन्ति |
यदा पवनः वहति पत्राणि पतन्ति |
तदा नवीनानि पत्राणि आगच्छन्ति |
जनाः अत्र भ्रमन्ति, बालाः क्रीडन्ति नन्दन्ति च |
पुष्पाणि विकसन्ति | भ्रमराः गुञ्जन्ति |

अष्टमः पाठः                                            अहं गृहं पश्यामि (द्वितीया प्रयोगः-पुंल्लिंग-नपुंसकलिंग शब्दाः)


एतत् मम गृहम् | किम् त्वं गृहम् पश्यसि?
आगच्छ, अहं त्वाम् गृहम् दर्शयामि |

एषः आवास-कक्षः |
अत्र वयम् दूरवीक्षणम् पश्यामः |

एषः शयन-कक्षः |
अत्र अहं शयनं करोमि |
एतत् स्नानागारम् |
अत्र अहं स्नानं करोमि |
एषा पाकशाला | अधुना अम्बा पचति | 
सा किम् पचति ?
सा अधुना सूपम् ओदनं च पचति |

एतत् गृह-उद्यानम् |
अत्र अहं पादपम् आरोपयामि |
अहं पादपौ सिञ्चामि |
मालाकारः किम् करोति ?
सः पादपान् सिंचति |
सः कानि आनयति ?
सः पुष्पाणि आनयति |
सः कान् रचयति ?
सः पुष्पहारान् रचयति |

त्वम् कम् पश्यसि?
तत्र पत्रवाहकः आगच्छति |
अहं पत्रवाहकं पश्यामि |
किम् सः पत्रम् आनयति ?
पत्रचाहकः पत्राणि आनयति |
किम् त्वं मित्रं प्रति पत्रं लिखसि?
आम्, यदा कदा अहं मित्रं प्रति पत्रं लिखामि |
अद्य अहम् पत्रे लिखामि |

नवमः पाठः                                             सः कलमेन किखति (तृतीया-प्रयोगः)



छात्रः लेखम् लिखति |
सः केन लेखम् लिखति ?
सः कलमेन लेखम् लिखति |

बालकः कन्दुकेन क्रीडति |
सः कन्दुकं क्षिपति |
सः हस्तेन कन्दुकं क्षिपति |

रोहितः अपि कन्दुकेन क्रीडति |
सः केन कन्दुकं क्षिपति?
रोहितः पादेन कन्दुकं क्षिपति |

रामः रावणं मारयति |
रामः बाणेन रावणं मारयति |

जनाः केन यानेन विदेशं गच्छन्ति ?
ते वायुयानेन विदेशं गच्छन्ति |

अध्यापिका -सुनील, त्वं केन यानेन विद्यालयम् आगच्छसि?
सुनीलः -अहं बसयानेन विद्यालयम् आगच्छामि |
अध्यापिका -संदीप, त्वं कथम् आगच्छसि ?
संदीपः -आर्ये, अहं सुनीलेन सह आगच्छामि |
अध्यापिका -शोभनम्, छात्रः छात्रेण सह आगच्छति |
               सीमा समीरः च पादाभ्याम् आगच्छतः |

जनाः हस्ताभ्याम् नमन्ति |
ते नेत्राभ्याम् पश्यन्ति |
बालाः बालैः सह क्रीडन्ति |
त्वं कैः सह क्रीडसि ?
अहं मित्रैः सह क्रीडामि |

एतत् संगणकम् |
बालिका कार्यम् करोति |
सा केन कार्यं करोति |
सा संगणकेन कार्यम् करोति |

बालकः क्रिकेट-खेलं पश्यति |
सः दूरवीक्षणेन खेलं पश्यति |
सः दूरभाषेण वार्तालापं करोति |
सः केन सह वार्तां करोति ?
सः मित्रेण सह वार्तां करोति |


दशमः पाठः                                 सः पठनाय गच्छति (चतुर्थी-प्रयोगः)



प्रातः कालः भवति | राहुलः उत्तिष्ठति |
सः विद्यालयाय सज्जः भवति |
सः स्नानाय गच्छति |

अम्बा राहुलाय दुग्धम् आनयति |
सा पुत्राय दुग्धम् यच्छति |

जनकः राहुलाय कलमम् यच्छति |
जनकः कस्मैः कलमम् यच्छति ?
सः राहुलाय कलमं यच्छति |

ततः राहुलः पठनाय विद्यालयं गच्छति |
राहुलः किमर्थम् विदयालयं गच्छति?
सः पठनाय विद्यालयं गच्छति |

अद्य विद्यालयस्य वार्षिकः उत्सवः |
प्रधानाचार्यः छात्रेभ्यः पारितोषिकानि वितरति |
प्रधानाचार्यः केभ्यः पारितोरिकानि यच्छति?
सः छात्रेभ्यः पारितोषिकानि यच्छति |

पितामहः उद्यानम् गच्छति |
सः भ्रमणाय गच्छति |
सः वदति -भ्रमणम् स्वास्थ्याय भवति |

पितामही निर्धनाय अन्नं यच्छति |
द्वौ याचकौ पश्यतः |
सा याचकाभ्याम् अपि अन्नं यच्छति |
सा निर्धनेभ्यः अन्नं यच्छति |
परोपकारः पुण्याय भवति |

वृक्षाः सर्वेभ्यः फलानि यच्छन्ति |
ते परोपकाराय फलन्ति |
वृक्षदेवेभ्यः नमः |

एकादशः पाठः                                           सः अध्यापकात् पठति (पञ्चमी-प्रगोगः)



राहुलः विद्यालयम् गच्छति |
सः प्रातः गृहात् गच्छति |
सः अध्यापकात् पठति |
यदा अवकाशः भवति, सः विद्यालयात् आगच्छति |

जनकः प्रातः कार्यालयम् गच्छति |
सः सायम् कार्यालयात् गृहम् आगच्छति |
सः कार्यवशात् यदा-कदा विदेशम् गच्छति |
अद्य सः वायुयानेन विदेशात् आगच्छति |

पश्य, वानरः वृक्षात् अवतरति |
वानरः कुतः अवतरति | सः वृक्षात् अवतरति |
वानरौ वृक्षाभ्याम् अवतरतः |
तत्र पत्राणि पतन्ति |
पत्राणि कुतः पतन्ति | पत्राणि वृक्षेभ्यः पतन्ति |

मातामही देवाय पुष्पहारं गुम्फति |
सा उद्यानात् पुष्पाणि आनयति |
जनकः आपनात् फलानि आनयति |
अम्बा आपणाभ्याम् फलानि आनयन्ति |
जनाः आपणेभ्यः वस्तूनि आनयन्ति |

ग्रामीणाः कुतः जलम् आनयन्ति |
ते कूपात् जलम् आनयन्ति |

अधुना सायंकालः | सूर्यः अस्तं गच्छति | कृषकाः क्षेत्रेभ्यः गृहम् आगच्छन्ति | बालकाः अपि क्रीडाक्षेत्रात् आगच्छन्ति |

द्वादशः पाठः                                  राहुलस्य विद्यालयः (षष्ठी-प्रयोगः)


एषः राहुलस्य विद्यालयः |
विद्यालयस्य भवनम् विशालम् |
एषा राहुलस्य अध्यापिका |
सा छात्रान् पृच्छति |

अध्यापिका-रामः कस्य पुत्रः आसीत् ?
बालकाः -रामः दशरथस्य पुत्रः आसीत् |
अध्यापिका -रामस्य च अनुजः लक्ष्मणः आसीत् |
बालकाः -एवम् रामः लक्ष्मणस्य अग्रजः दशरथः च रामलक्ष्मणयोः पिता |
अध्यापिका-रामायणस्य लेखकः कः?
बालकाः-रामायणस्य लेखकः संस्कृत-साहित्यस्य आदिकविः वाल्मीकिः |

संस्कृत-साहित्यस्य प्रसिद्धः कविः कः?
कालिदासः संस्कृत-साहित्यस्य प्रसिद्धः कविः |
महाभारतस्य च रचनाकारः ऋषिः वेदव्यासः |

अध्यापिका-सः हंसः अस्ति | हंसः श्वेतः | बकः अपि श्वेतः | हंसानां बकानां च वर्णः श्वेतः |
बालकाः-काकः कृष्णः, पिकः अपि कृष्णः | काकस्य पिकस्य च वर्णः कृष्णः भवति | काकपिकयोः वर्णः कृष्णः |
अध्यापिका-छात्राः ! तत्  किम् अस्ति ?
बालकाः-तत् कमलम् अस्ति |
अध्यापिका-कमलम् रक्तम् भवति | कमलस्य वर्णः रक्तः |
अध्यापिका-पत्राणां वर्णः कः?
बालकाः-पत्राणां वर्णः हरितः | पत्राणि हरितानि सन्ति |

त्रयोदशः पाठः                                   सः विद्यालये पटति (सप्तमी-प्रयोगः)


राहुलः विद्यालये पठति |
नगरे अनेके विद्यालयाः सन्ति |
विद्यालयेषु अनेके छात्राः पठन्ति |
राहुलस्य विद्यालयः दिल्लीनगरे अस्ति |
सः विद्यालयस्य छात्रावासे वसति |
राहुलः कुत्र वसति ?
सः छात्रावासे वसति |

एतत् क्रीडाक्षेत्रम् |
एतत् विद्यालयस्य परिसरे अस्ति |
एषः क्रीडा-कालांशः | छात्राः क्रीडन्ति |
ते कुत्र क्रीडन्ति |
ते क्रीडाङ्गणे क्रीडन्ति |
छात्राः कदा क्रीडन्ति ?
ते क्रीडाकाले क्रीडन्ति |
एते छात्राः कस्मिन् खेले निपुणाः?
एते छात्राः पादकन्दुक-खेले निपुणाः सन्ति |
राहुलः क्रिकेट-खेले अपि कुशलः |
सः उभयोः खेलयोः निपुणः |

आकाशे कृष्णाः मेघाः उच्चैः गर्जन्ति |
तत्कालम् एव मेघाः वर्षन्ति |
अहो, बालेषु जलं पतति |
वर्षा-जलम् केषु पतति?
वर्षा-जलम् बालेषु पतति |

बालाः शीघ्रमेव विद्यालयस्य भवने गच्छन्ति | ते खेलम् त्यजन्ति |
अधुना व्यायाम-शिक्षकः आसने तिष्ठति |
सः छात्रेभ्यः पादकन्दुक-खेलस्य नियमान् कथयति |
शिक्षके छात्राणां पूर्णः विश्वासः अस्ति |
छात्रेषु च शिक्षकाणां स्नेहः भवति |


चतुर्दशः पाठः                                              अद्य श्वः (लृट्-प्रयोगः)



पितामहः-वत्स, अद्य विद्यालयं कथं न गच्छसि?
रोहितः-पितामह, अद्य अवकाशः अस्ति |
पितामहः-आः, स्मरामि अद्य रविवासरः अस्ति | श्वः सोमवासरः भविष्यति |
रोहितः-अहं श्वः विद्यालयं गमिष्यामि |
पितामहः-वत्स ! किम् अद्य त्वं मित्रैः सह खेलसि?
रोहितः-पितामह ! अग्रिमे शनिवासरे विद्यालये क्रिकेट-प्रतियोगिता भविष्यति | अतः अहं खेलस्य अभ्यासं करोमि |
पितामहः-स्वाध्यायं कदा करिष्यसि? किम् खेलस्य पश्चात् पठिष्यसि?
रोहितः-आम् पितामह ! अहं खेलित्वा पठिष्यामि | पठित्वा च लेखं लेखिर्यामि |
पितामहः-वत्स रोहित, विद्यालयस्य क्रीडादिवसः कदा भविष्यति ?
रोहितः-पितामह, क्रीडादिवसः अग्रिमे सप्ताहे भविष्यति |
पितामहः-कः कार्यक्रमः भविष्यति?
रोहितः-पूर्वाह्णे क्रीडा-प्रतियोगिताः भविष्यन्ति | तत्पश्चात् पारितोषिक-वितरणम् |
पितामहः-किम् त्वम् अपि पारितोषिकं प्राप्स्यसि?
रोहितः-यदि अहं प्रथमे, द्वितीये, तृतीये वा स्थाने आगमिष्यामि, अहं पुरस्कारं प्राप्स्यामि |
पितामहः-त्वं योग्यः बालकः असि | पठने कुशलः क्रीडने अपि निपुणः |
रोहितः-पितामहस्य आशीर्वचनेन अवश्यमेव पारितोषिकं प्राप्स्यामि |
पितामही-वत्स रोहित! त्वं गुग्धं कदा पास्यति ?
रोहितः एष आगच्छामि | दुग्धं च पिबामि |

पञ्चदशः पाठः                                               सूक्तयः


हस्तस्य भूषणं दानं, सत्यं कण्ठस्य भूषणम् |
श्रोत्रस्य भूषणं शास्त्रं, भूषणैः किम् प्रयोजनम् ||

अद्यमेन हि सिद्ध्यन्ति, कार्याणि न मनोरथैः |
नहि सुप्तस्य सिंस्य, प्रविशन्ति मुखे मृगाः ||

यथा हि एकेन चर्केण, न रथस्य गतिः भवेत् |
एवं पुरुषकारेण विना, दैवं न सिध्यति ||

नमन्ति फलिनः वृक्षाः, नमन्ति गिणिनः जनाः |
शुष्कवृक्षाश्च मूर्खाश्च, न नमन्ति कदाचन ||

मक्षिकाः व्रणमिच्छन्ति, धनमिच्छन्ति पार्थिवाः |
नीचाः कलहमिच्छन्ति, शान्तिमिच्छन्ति साधवः ||

अक्रोधेन जयेत् क्रोधम्, असाधुं साधुना जयेत् |
जयेत् कदर्यं दानेन, जयेत् सत्येन चानृतम् ||



षोडशः पाठः                                     एकः परिवारः (संख्यावाचि-प्रयोगः)



एतत् एकम् गृहम् |
अत्र एकः परिवारः वसति |
परिवारे द्वौ बालौ-शेखरः श्यामा च |
गृहे त्रयः शयनकक्षाः सन्ति |एकः गृह-कुक्कुरः द्वारे स्थित्वा गृहं रक्षति |
एवम् अत्र षट् प्राणिनः सन्ति | 

किम् परिवारे चत्वारः सदस्याः सन्ति -
माता, पिता, पुत्रः, कन्या च ?
नहि, एतस्मिन् परिवारे पञ्च सदस्याः सन्ति |
पितामही अपि परिवारेण सह एतस्मिन् गृहे वसति |
शेखरे श्यामायां च तस्याः अतीव स्नेहः |
पितामही शेखरं श्यामां च वदति-
ऋषयः सप्त सन्ति |

अद्य एषः परिवारः गृहप्रवेशाय नवग्रह-पूजां करोति |
पितामही-ग्रहाः नव भवन्ति |
शेखरः-नव एकः च दश भवन्ति |
श्यामा-रावणस्य मुखानि अपि दश सन्ति |
पितामही-अत एव रावणस्य अपरं नाम 'दशाननः' अस्ति |
श्यामा-तव कति अङ्गुलयः?
शेखरः-मम दश अङ्गुलयः |
श्यामा-अष्ट अङ्गुलयः द्वौ च अङ्गुष्ठौ |
शेखरः-अष्ट अष्ट च षोडश भवन्ति |
श्यामा-दश दश च विंशतिः |
(अम्बा पूजनाय फलानि मोदकान् च आनयति)
शेखरः-अत्र द्वादश कदलीफलानि अष्टादश च मोदकाः सन्ति |
श्यामा-अमृतपलानि नारंगानि च कति सन्ति?
शेखरः-षट् नारंगफलानि, एकादश च अमृतफलानि |
पितामही-अधुना पूजा-कालः | अलं वार्तालापेन | तूष्णीम् तिष्ठ |


सप्तदशः पाठः                                                 मम वाटिका (आकारान्त-प्रयोगः)

एषा मम वाटिका | एषा अति रमणीया |
वाटिकायां वृक्षाः, लता, पुष्प-पादपाः च सन्ति |
त्वम् काम् पश्यसि?
अहम् लताम् पश्यामि |
लतायाम् सुन्दराणि पुष्पाणि सन्ति |
तत्र द्वे लते स्तः |

पिताहमी लताभ्याम् पुष्पाणि आनयति | 
सा मालाम् रचयति |
सा पुष्पमालायै पुष्पाणि आनयति |
मालायाम् श्वेतानि पीतानि च पुष्पाणि सन्ति |
पितामही कुतः कुसुमानि आनयति?
सा वाटिकायाः कुसुमानि आनयति |
यदा दीपावलि-पूजा भवति, पितामहः आपणात् अनेकाः पुष्पमालाः आनयति |
यदा अध्यापिका कक्षायाम आगच्छति, अधुना अहं पाठशालाम् गच्छामि | स्रावः बालिकाः अध्यापिकां नमन्ति वदन्ति च-
अध्यापिकायै नमः | अध्यापिका वदति-स्वस्ति |
अध्यापिका-बालिकाः ! यूयम् वाटिकायां किम् किम् पश्यथ?
छात्राः-आर्ये, वयम् वृक्षान्, पादपान्, लताः च पश्यामः |
अध्यापिका-अन्यत् किम् ?
छात्राः-वयम् शाखासु पुष्पाणि, पत्राणि, फलानि खगान् च अपि पश्यामः |
अध्यापिका-आम्, प्रातः खगाः मधुरं कूजन्ति |
छात्राः-वाटिकायाः हरिते घासे यूयम् आनन्देन क्रीडथ|
छात्राः-आम् आर्ये, वाटिकायाः वातावरणम् अतीव आनन्दप्रदम् भवति |


अष्टादशः पाठः                                            इन्द्रजाल-खेलः (आवृत्तिः)


अस्माकं विद्यालये इन्द्रजाल-खेलः भवति |
एकः ऐन्द्रजालिकः आगच्छति | सः दीर्घम् कुञ्चुकम् धारयति |
सः मन्तरम् पठति | ततः सः कञ्चुकात् एकं श्वेतं कपोतम् मुञ्चति | सः पुनः एकं कपोतम् मुञ्चति पुनः च एकं कपोतम्,
पुनः च एकम् अन्यं कपोतम्-
एवं सः पञ्च श्वेतान् कपोतान् स्वकञ्चुकात् मुञ्चति |
सर्वे बालाः विस्मिताः भूत्वा एतम् अद्भुतं खेलम् पश्यन्ति |
ऐन्द्रजालिकः रोहितस्य समीपे गच्छति | सः रोहितम् पृच्छति-
'किम् त्वं वीरः असि?'
'आम्, अहं वीरः अस्मि |'
'शोभनम्, अत्र मञ्चे आगच्छ |'
रोहितः मञ्चे गच्छति | ऐन्द्जालिकः रोहितम् दण्डेन स्पृशति मन्त्रम् च पठति |
रोहितः सहसा अदृश्यः भवति | बालाः अतीव भीताः भवन्ति |
एन्द्रजालिकः पुनः मन्त्रम् पठति |
आश्चर्यम् ! रोहितः तत्र एव मञ्चे प्रसन्नः तिष्ठति |
एतत् दृष्ट्वा सर्वे बालाः प्रसन्नाः भवन्ति |
ततः ऐन्द्रजालिकः मन्त्रं पठित्वा स्वटोपिकां दण्डेन स्पृशति |
एकः कन्दुकः मञ्चे पतति | पुनः एकः कन्दुकः, पुनः एकः कन्दुकः, पुनः च एकः अन्यः कन्दुकः मञ्चे पतति-
एवम् अनेके कन्दुकाः मञ्चे पतत्नि | रक्ताः, श्वेताः, पीताः नीलाः, -मञ्चे विविधवर्णाः कन्दुकाः भवन्ति |
एतत् दृश्यम् अतीव आकर्षकम् अस्ति |
बालाः प्रसन्नाः भुत्वा हस्ततालम् यच्छन्ति |