प्रथमः+अध्यायः


<1-1>
	रागादिरोगान् सततानुषक्तान्
         	अशेषकायप्रसृतान्+अशेषान्।
	औत्सुक्यमोहारतिदान्+जघान
	        यः+अपूर्ववैद्याय नमः+अस्तु तस्मै॥1॥
</1-1>
<1-2>
	आयुः कामयमानेन धर्मार्थसुखसाधनम्।
	आयुर्वेदोपदेशेषु विधेयः परमादरः॥2॥
</1-2>
<1-3><1-4>
	ब्रह्मास्मृत्वा+आयुषः+ वेदं प्रजापतिम्+अजिग्रहत्।
	सः+अश्विनौ तौ सहस्राक्षं सः+अत्रिपुत्रादिकान्+मुनीन्॥3॥
	ते+अग्निवेषादिकान्+ते तु पृथक् तन्त्राणि तेनिरे।
	तेभ्यः+अतिविप्रकीर्णेभ्यः प्रायः सारतरोच्चयः॥4॥
</1-4></1-3>
<1-5>
	क्रियते+अष्टाङ्गहृदयं न+अतिसंक्षेपविस्तरम्।
	कायबालग्रहोर्ध्वाङ्गशल्यदंष्ट्राजरावृषान्॥5॥
</1-5>
<1-6>
	अष्टौ+अङ्गनि तस्य+आहुः+चिकित्सा येषु संश्रिता।
	वायुः पित्तं कफः+च+इति त्रयः+ दोषाः समासतः॥6॥
</1-6>
<1-7>
	विकृताविकृता देहं घ्नन्ति ते वर्तयन्ति च।
	ते व्यापिना+अपि ह्रृन्नाभ्योः+अधः+मध्योर्ध्वसंश्रयाः॥7॥
</1-7>
<1-8>
	वयोहोरात्रिभुक्तानां ते+अन्तमध्यादिगाः क्रमात्।
	तैः+भवेत्+विषमः+तीक्ष्णः +मन्दः+च+अग्निः समैः समः॥8॥
</1-8>
<1-9>
	कोष्ठः क्रूरः+ मृदुः+मध्यः+	मध्यः स्यात्+तैः समैः+अपि।
	शुक्रार्तवस्थैः+जन्मादौ विषेण+इव विषक्रिमे॥9॥
<1-9>
</1-10>
	तैः+च तिस्रः प्रकृतयः+	हीनमध्योत्तमाः पृथक्।
	समधातुः समस्तासु श्रेष्ठा, निन्द्या द्विदोषजाः॥10॥
</1-10>
<1-11>
	तत्र रूक्षः+ लघुः खरः सूक्ष्मः+चलः+अनिलः।
	पित्तं सस्नेहतीक्ष्णोष्णे लघु विस्रं सरं द्रवम्॥11॥
</1-11>
<1-12>
	स्निग्धाः शीतः+ गुरुः+मन्दः श्लक्ष्णोमृत्स्नः स्थिरः कफः।
	संसर्गः सन्निपातः+च तद्द्वि-त्रि-त्रिक्षयकोपतः||12||
</1-12>
<1-13>
	रसाऽसृङ्मांसमेदः+अस्थिमज्जशुक्राणि धातवः।
	'सप्तदूष्याः' मला-मूत्रशकृत्स्वेदादयः+अपि च॥13॥
</1-13>
<1-14>
	वृद्धिः समानैः सर्वेषां विपरीतैः+विपर्ययः।	
              रसाः स्वाद्वम्ललवणतिक्तोषणकषायकाः॥14॥
</1-14>
<1-15>
	षट्+‌, द्रव्यम्+आश्रिताः+ते च यथापूर्वं बलावहाः।
       तत्र+आद्या मारुतं घ्नन्ति त्रयः+तिक्तादयः कफम् ॥
</1-15>
<1-16>
	कषायतिक्तमधुराः पित्तम्+अन्ये तु कुर्वते।
	शमनं कोपनं स्वस्थहितं द्रव्यम्+इति त्रिधा॥16॥
</1-17>
<1-18>
	उष्णशीतगुणोत्कर्षात्+तत्र वीर्यं द्विधा स्मृतम्।
	त्रिधा विपाकः+ द्रव्यस्य स्वाद्वम्लकटुकात्मकः॥17॥
</1-17>
<1-18>
	गुरु-मन्द-हिम-स्निग्ध-श्लक्ष्ण-सान्द्र-मृदु-स्थिराः।
	गुणाः ससूक्ष्म-विशदा विंशतिः सविपर्ययाः॥18॥
</1-18>
<1-19>
	कालार्थकर्मणां योगः+ हीन-मिथ्याऽतिमात्रकः|
	सम्यक्+योगः+च विज्ञेयः+ रोगाऽऽरोग्यैककारणम्॥19॥
</1-19>
<1-20>
	रोगः+तु दोषवैषम्यं, दोषसाम्यम्+अरोगता।
	निजागन्तुविभागेन तत्र	रोगाः+ द्विधा स्मृताः॥20॥
</1-20>
<1-21>
	तेषां कायमनोभेदात्+अधिष्ठानम्+अपि द्विधा।
      रजः+तमः+च मनसः+ द्वौ च दोषौ+उदाहृतौ॥21॥
</1-21>
<1-22>
	दर्शनस्पर्शनप्रश्नैः परीक्षेत च रोगिणम्।
	रोगं निदान-प्राग्रूप-लक्षणोपशयाऽऽप्तिभिः॥22॥
</1-22>
<1-23>
	भूमिदेहप्रभेदेन देशम्+आहुः+इह द्विधाः
	जाङ्गलं वातभूयिष्ठम्+अनूपं तु कफोल्वणम्॥23॥
</1-23>
<1-24>
	साधारणं सममलं त्रिधा भूदेशम्+आदिशेत्।
	क्षणादिः+व्याध्यवस्था च कालः+ भेषजयोगकृत्॥24॥
</1-24>
<1-25>
	शोधनं शमनं च+इति समासात्+औषधं द्विधा।
	शरीरजानां दोषाणां क्रमेण 'परमौषधम्'॥25॥
</1-25>
<1-26>
	वस्तिः+विरेका वमनं तथा तैलं घृतं मधु।
	धीधैर्यात्मादिविज्ञानं 'मनोदोषौषधं' परम्॥26॥
</1-26>
<1-27>
	भिषक्+ द्रव्याणि+उपस्थाता रोगी पादचतुष्टयम्।
	चिकित्सितस्य निर्दिष्टं, प्रत्येकं तच्चतुर्गुणम्॥27॥
</1-27>
<1-28>
	दक्षः+तीर्थात्+तच्शास्रार्थः+ दृष्टकर्मा शुचिः+भिषक|
	बहुकल्पं बहुगुणं सम्पन्नं योग्यम्+औषधम्॥28॥
</1-28>
<1-29>
	अनुरक्तः शुचिः+दक्षः+ बुद्धिमान् परिचारकः।
	आढ्यः+ रोगी भिषग्वश्यः+ ज्ञापकः सत्त्ववान्+अपि॥29॥
</1-29>
<1-30><1-31>
       सर्वौषधक्षमे देहे यूनः पुंसः+ जितात्मनः।
	अमर्मगः+अल्पहेत्वग्ररूपरूपः+अनुपद्रवः॥30॥
	अतुल्यदूष्यदेशर्तुप्रकृतिः पादसम्पदि।
	ग्रहेषु+अनुगुणेषु+एकदोषमार्गः+ नवः 'सुखः'॥31॥
</1-31></1-30>
<1-32>
       शस्रादिसाधनः कृच्छ्रः सङ्करे च ततः+ गदः।
	शेषत्वात्+आयुषः+ 'याप्यः' पथ्याभ्यासात्+विपरोयये॥32॥
</1-32>
<1-33>
	अनुपक्रमः+ एव स्यात्+स्थितः+अत्यन्तविपर्यये।
	औत्सुक्य-मोहाऽरतिकृत्+ दृष्टरिष्टः+अक्षनाशनः॥33॥
</1-33>
<1-34><1-35>
	त्यजेत्+आर्तं भिषग्भूपैः+द्विष्टं तेषां द्विषं द्विषम्।
	हीनोपकरणं व्यग्रम्+अविधेयं गतायुषम्॥34॥
	चण्डं शोकातुरं भीरुं कृतघ्नं वैद्यमानिनम्।
	तन्त्रस्य+अस्य परं च+अतः+ वक्ष्यते+अध्यायसङ्ग्रहः॥35॥
</1-35></1-34>
<1-36><1-37><1-38><1-39>
	आयुष्कामदिनर्त्वीहारोगाऽनुत्पादनद्रवाः।
	अन्नज्ञानाऽन्नसंरक्षामात्राद्रव्यरसाश्रयाः॥36॥
	दोषादिज्ञानतद्भेदतच्चिकित्साद्युपक्रमाः।
शुद्ध्यादिस्नेहन-स्वेद-रेकाऽऽस्थापन-नावनम्॥37॥
       धूम-गण्डूष-दृक्सेक-तृप्ति-यन्त्रक-शस्त्रकम्।
       सिरावधिः शल्यविधिः शस्त्रक्षाराग्निकर्मिकौ॥38॥
       सूत्रस्थानम्+इमे+अध्याया 'त्रिंशत्' 'शरीरम्+उच्यते'।
	गर्भावक्रन्तितद्व्यापदङ्गमर्मविभागिकम्॥39॥
<1-39></1-38></1-37></1-36>
<1-40>
	विकृतिः+दुतजं 'षष्ठं' 'निदानं सार्वरोगिकम्'।
	ज्वारासृक्‌श्वासयक्ष्मादिमदाद्यर्शः+अतिसारिणाम्॥40॥
</1-40>
<1-41>
	मूत्राघातप्रमेहाणां विद्रध्याद्युदरस्य च
	पाण्डुकुष्ठानिलार्तानां वातास्रस्य च 'षोडश'॥41॥
</1-41>
<1-42><1-43><1-44>
	चिकित्सितं ज्वरे रक्ते कासे श्वासे च यक्ष्मणि।
       वमौ मदात्ययेऽर्शः सु विशि द्वौ द्वौ च मूत्रिते॥42॥
       विद्रधौ गुल्म़जठरपाण्डुशोफविसर्पिषु।
	कुष्ठश्वित्रानिलव्याधिवातास्रेषु चिकित्सितम्॥43॥
          द्वाविंशतिः+ इमे+अध्यायाः कल्पसिद्धिः+अतः परम्।
       कल्पः+ वमेः+विरेकस्य तत्सिद्धिर्बस्तिकल्पना॥44॥
</1-44></1-43></1-42>
<1-45>
       सिद्धिः+बस्त्यापदां, षष्ठः+ द्रव्यकल्पः+अतः+ उत्तरम्।
	बालोपचारे तद्व्याधौ तद्ग्रहे, द्वौ च भूतगे॥45॥
</1-45>
<1-46><1-47><1-48>
	उन्मादे+अथ स्मृतिभ्रंशे, द्वौ द्वौ वर्त्मसु सन्धिषु।
	दृक्तमोलिङ्गनाशेषु त्रयः+, द्वौ द्वौ च सर्वगे॥46॥
	कर्णनासामुखशिरोव्रणे, भङ्गे भगन्दरे।
	ग्रन्थ्यादौ क्षुद्ररोगेषु गुह्यरोगे पृथग्द्वयम्॥47॥
	विषे भुजङ्गे कीटेषु मूषकेषु रसायने।
	चत्वारिंशः+अनपत्यानाम्+अध्यायः+ बीजपोषणः॥48॥
</1-47></1-46></1-45>
<1-48 1/2>
	इति+अध्यायशतं विंशिं षड्‌भिः स्थानैः+उदीरितम्॥48 1/2॥
</1-48 1/2>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुवाग्भटविरचितायाम्+
अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने आयुष्का-
	मीयः+ नाम प्रथमः+अध्यायः॥1॥

	
2  द्वितीय+अध्यायः2                
	अथ+अतः+ दिनचर्याध्यायं व्याख्यास्यामः।
इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<2-1><2-2><2-3>	
ब्रह्मे मुहूर्तः+ उत्तिष्ठेत्+स्वस्थः+ रक्षार्थम्+आयुषः।
	शरीरचिन्तां निर्वर्त्य कृतशौचविधिः+ततः॥1॥
	अर्कन्यग्रोधखदिरकरञ्जककुभादिजम्।
	प्रातः+भुक्त्वा च मुद्वग्रं कषायकटुतिक्तकम्॥2॥
	कनीन्यग्रसमस्थूलं प्रगुणं द्वादशाङ्गुलम्।
	भक्षयेत्+दन्तपवनं दन्तमांसानि+अबाधयन्॥3॥
</2-3> </2-2></2-1>
<2-4>
	न+अद्यात्+अजीर्णवमथुश्वासकासज्वराऽर्दिती।
	तृष्णा+अस्य+अपाकहृन्नेत्रशिरः कर्णमयी च तत्॥4॥
</2-4>
</2-5>
      सौवीरम्+अञ्जनं नित्यं हितम्+अक्ष्णोः+ततः+ भजेत्।
     चक्षुः+तेजोमयं तस्य विशेषात् श्लेष्मतः+ भयम्॥5॥
</2-5>
<2-6>
	योजयेत्+सप्तरात्रे+अस्मात्+स्राव(1)णार्थं रसाञ्जनम्।
	ततः+ नावन-गण्डूष-धूम-ताम्बूल-भाक्+भवेत्॥6॥
</2-6>
<2-7>
	ताम्बूलं क्षतपित्तास्ररूक्षोत्कुपितचक्षुषाम्।
	विषमूर्च्छामदार्तानाम्+अपथ्यं शोषिणाम्+अपि॥7॥
</2-7>
<2-8>
	अभ्यङ्गम्+ आचरेत्+नित्यं, सः+ जराश्रमवातहा।
	दृष्टिप्रसादपुष्ट्यायुः स्वप्नसुत्वक्त्वदार्ढ्यकृत्॥8॥
</2-8>
</2-9>
	शिरः श्रवणपादेषु तं विशेषेण शीलयेत्।
	वर्ज्यः+अभ्यङ्गः कफग्रस्तकृतसंशुद्ध्यजीर्णिभिः॥9॥
</2-9>
<2-10>
	लाघवं कर्मसामर्थ्यं दीप्तः+अग्निः+मेदसः क्षयः।
	विभक्तघनगात्रत्वं व्यायामात्+उपजायते॥10॥
</2-10>
<2-11>
	वातपित्तामयी बालः+ वृद्धः+अजीर्णी च तं त्यजेत्।
	अर्धशक्त्या निषेव्यः+तु बलिभिः स्निग्धभोजिभिः॥11॥
</2-11>
<2-12>
	शीतकाले वसन्ते च, मन्दम्+एव ततः+अन्यदा।
	तं कृत्वा+अनुसुखं देहं मर्दयेत्+च समन्ततः॥12॥
</2-12>
<2-13>
	तृष्णा क्षयः प्रतमकः+ रक्तपित्तं श्रमः क्लमः।
	अतिव्यायामतः कासः+ ज्वरः+छर्दिः+च जायते॥13॥
</2-13>
<2-14>
	व्यायामजागराध्वस्रीहास्यभाष्यादिसाहसम्।
	गजं सिंह इव+आकर्षन् भजन्+अति विनश्यति॥14॥
</2-14>
<2-15>
	उद्वर्तनं कफहरं मेदसः प्रविलायनम्।
	स्थिरीकरणम्+अङ्गानां त्वक्प्रसादकरं परम्॥15॥
</2-15>
<2-16>
	दीपनं वृष्यम्+आयुष्यं 'स्नान' मूर्जाबलप्रदम्।
	कण्डूमलश्रमस्वेदतन्द्रातृड्‌दाहपाप्मजित्॥16॥
</2-16>
<2-17>
	उष्णाम्बुना+अधः कायस्य परिषेकः+ बलावहः।
	तेन+एव तु+उत्तमाङ्गस्य बलह्रृत्केशचक्षुषाम्॥17॥
</2-17>
<2-18>
	स्नानमर्दितनेत्रास्यकर्णरोदातिसारिषु।
	आध्यमानपीनसाजीर्णभुक्तवत्सु च गर्हितम्॥18॥
</2-18>
<2-19>
	जीर्णे हितं मितं च+अद्यात्+न वेगान्+ईरयेत्+बलात्।
	न वेगितः+अन्यकार्यः स्यात्+न+अजित्वा साध्यम्+आमयम्॥19॥
</2-19>
<2-20>
	सुखार्थाः सर्वभूतानां मताः सर्वाः प्रवृत्तयः।
	सुखं च न विना धर्मात्+तस्मात्+धर्मपरः+ भवेत्॥20॥
</2-20>
<2-21>
	भक्त्या कल्याणमित्राणि सेवेत+इतरदूरगः।
	हिंसास्तेयाऽन्यथाकामं पैशुन्यं परुषानृते॥21॥
</2-21>
<2-22>
	सम्भिन्नाऽलापं व्यापादम्+अभिध्या-दृग्विपर्ययम्|
	पापं कर्म+इति दशधा कायवाङ्मानसैः+त्यजेत्॥22॥
</2-22>
<2-23>
	अवृत्ति-व्याधि-शोकाऽऽर्तान्+अनुवर्तेत शक्तितः।
	आत्मवत्+सततं पश्येत्+अपि कीटपिपीलिकम्॥23॥
</2-23>
<2-24>
	अर्चयेत्+ देव-गो-विप्र-वृद्ध-वैद्य-नृपाऽतिथीन्।
 विमुखात्+न+अर्थिनः कुर्यात्+न+अवमन्येत न+आक्षिपेत्॥24॥
</2-24>
<2-25>
	उपकारप्रधानः स्यात्+अपकारपरे+अपि+अरौ।
	सम्पद्विपत्स्वेकमना, हेतौ+ईर्ष्येत्+फले न तु॥25॥
</2-25>
<2-26>
	काले हितं मितं ब्रूयात्+अविसंवादि पेशलम्।        
	पूर्वाभिभाषी, सुमुखः सुशीलः करुणा-मृदुः॥26॥
</2-26>
<2-27>
	न+एकः सुखी, न सर्वत्र विश्रब्धः+, न च शङ्कितः।
	न कञ्चित्+आत्मनः शत्रुं न+आत्मानं कस्यचित्+रिपुम्॥27॥
</2-27>
<2-28>
	प्रकाशयेत्+न+अपमानं न च निःस्नेहतां प्रभोः।
	जनस्य+आशयम्+आलक्ष्य  यः+ यथा परितुष्यति॥28॥
</2-28>
<2-29>
	तं तथा+एव+अनुवर्तेत पराराधनपण्डितः।
	न पिडयेत्+इन्द्रियाणि न च+एतानि+अतिलालयेत्॥29॥
</2-29>
<2-30>
	त्रिवर्गशून्यं न+आरम्भं भजेत्+तम् च+अविरोधयन्।
	अनुयायात्+प्रतिपदं सर्वधर्मेषु मध्यमाम्॥30॥
</2-30>
<2-31>
	नीच-रोम-नख-श्मश्रुः+निर्मलाङ्घ्रिमलायनः।
	स्नानशीलः सुसुरभिः सुवेषः+अनुल्बणोज्ज्वलः॥31॥
</2-31>
<2-32>
	धारयेत्+सततं रत्नसिद्धमन्त्रमहौषधीः।
	सा+आतपत्र-पदत्राणः+ विचरेत्+युगमात्रदृक्॥32॥
</2-32>
<2-33>
	निशि च+आत्ययिके कार्ये दण्डि मौली सहायवान्।
	चैत्यपूज्यध्वजाऽशास्तच्छायाभस्मतुषाऽशुचीन्॥33॥
</2-33>
<2-34>
	न+आक्रामेत्+शर्करालोष्टबलिस्नानभुवः+अपि च।
	नदीं तरेत्+न बाहुभ्यां, न+अग्निस्कन्धम्+अभिव्रजेत्॥34॥
</2-34>
<2-35>
	सन्दिग्धनावं वृक्षं च न+आरोहेत्+ दुष्टयानवत्।
	न+असंवृतमुखः कुर्यात्+क्षुतिहास्यविजृम्भणम्॥35॥
</2-35>
<2-36>
	नासिकां न विकुष्णीयात्+न+अकस्मात्+विनिवर्तयेत्।
	न+अङ्गैः+ चेष्टेत विगुणं,न+आसीतोत्कटकः+चिरम्॥36॥
</2-36>
<2-37>
	देहवाक्‌चेतसां चेष्टाः प्राक् श्रमाद्विनिवर्तयेत्।
	न+उर्ध्वजानुश्रिरं तिष्ठेत् नक्तं सेवेत न द्रुमम्॥37॥
</2-37>
<2-38>
	तथा चत्वरचैत्यान्तः+चतुष्पथसुरालयान्।
	सूनाऽटवीशून्यगृहश्मशाननि दिवा+अपि न॥38॥
</2-38>
<2-39>
	सर्वथा+ईक्षेत न+आदित्यं, न भारं शिरसा वहेत्।
	न+ईक्षेत प्रततं सूक्ष्मं दीप्ताऽमेध्याऽप्रियाणि च॥39॥
</2-39>
<2-40>
	मद्यविक्रय-सन्धान-दानाऽऽदानानि न+आचरेत्।
	पुरोवाताऽऽतप-रजः+तुषारपरुषाऽनिलान्॥40॥
</2-40>
<2-41><2-42><2-43><2-44>
	अनृजुः क्षवथूद्गारकासस्वप्नान्नमैथुनम्।
	कूलच्छायां नृपद्विष्टं व्यालदंष्ट्रिविषाणिनः॥41॥
	हीनानार्यातिनिपुणसेवां विग्रहम्+उत्तमैः।
	सन्ध्यास्वभ्यवहारस्रीस्वप्नाध्ययनचिन्तनम्॥42॥
	शत्रु-सत्र-गणाऽऽकीर्णं-गणिका-पणिकाऽशनम्।
	गात्रवक्रनखैः+वाद्यं हस्तकेशाऽवधूननम्॥43॥
	तोयाग्निपूज्यमध्येन यानं धूमं शवाश्रयम्।
	मद्यातिसक्तिं विश्रम्भस्वातन्त्र्ये स्रीषु च त्यजेत्॥44॥
</2-44></2-43></2-42></2-41>
<2-45>
	आचार्यः सर्वचेष्टासु लोके+ एव हि धीमतः।
	अनुकुर्यात्+तम्+एव+अतः+ लौकिके+अर्थे परीक्षकः॥45॥
</2-45>
<2-46>
	आर्द्रसन्तानता त्यागः कायवाक्चेतसां दमः।
	स्वार्थबुद्धिः परार्थेषु पर्याप्तम्+इति सद्व्रतम्॥46॥
</2-46>
<2-47>
	नक्तंदिनानि मे यान्ति कथम्भूतस्य सम्प्रति।
	दुःखभाक्+ न भवति+एव नित्यं सन्निहितस्मृतिः॥47॥
</2-47>
<2-48>
	इति+आचारः समासेन, यं प्राप्नोति समाचरन्।
	आयुः+आरोग्यम्+ऐश्वर्यं यशः+ लोकान्+च शाश्वतान्॥48॥
</2-48>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनु श्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने दिन-
	चर्या नाम द्वितीयः+अध्यायः॥2॥
	
                                        2              तृतीयः+अध्यायः

          अथ+अतः+              ऋतुचर्याध्यायं व्याख्यास्यामः।
	इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।                      
<3-1>
	मासैः+द्विसंख्यैः+माघाद्यैः क्रमात् षट्+ ऋतवः स्मृताः।
       शिशिरः+अथ वसन्तः+च ग्रीष्मः+ वर्षाशरद्धिमाः॥1॥
</3-1>
<3-2>
	शिशिराद्याः+त्रिभिः+तैः+तु विद्यात्+अयनम्+उत्तरम्।
	आदानं च, तदादत्ते नृणां प्रतिदिनं बलम्॥2॥
</3-2>
<3-3><3-4>
	तस्मिन् हि+अत्यर्थतीक्ष्णोष्णरूक्षा मार्गस्वभावतः।
	आदित्यपवनाः सौम्यान् क्षपयन्ति गुणान् भुवः॥3॥
	तिक्तः कषायः कटुकः+ बलिनः+अत्र रसाः क्रमात्।
	तस्मात्+आदानम्+आग्नेयम् ऋतवः+ दक्षिणायनम्॥4॥
</3-4></3-3>
<3-5>
	वर्षादयः+ विसर्गः+च यद्बलं विसृजति+अयम्।
	सौम्यत्वात्+अत्र सोमः+ हि बलवान् हीयते रविः॥5॥
</3-5>
<3-6>
	मेघवृष्ट्यनिलैः शीतैः शान्ततापे महीतले।
	स्निग्धाः+च+इह+अम्ललवणमधुराः+ बलिनः+ रसाः॥6॥
</3-6>
<3-7>
	शीते+अग्र्यं वृष्टिघर्मे+अल्पं बलं मध्यं तु शेषयोः।
	बलिनः शीतसंरोधात्+हेमन्ते प्रबलः+अनलः॥7॥
</3-7>
<3-8>
	भवति+अल्पेन्धनः+ धातून् सः+ पचेत्+वायुना+ईरीतः।
	अतः+ हिमे+अस्मिन्+सेवेत स्वाद्वम्ललवणान् रसान्॥8॥
</3-8>
<3-9>
	दैर्ध्यात्+निशानाम्+एतर्हि प्रातः+एव बुभुक्षितः।
	अवश्यकार्यं सम्भाव्य यथा+उक्तं शीलयेत्+अनु॥9॥
</3-9>
<3-10>
	वातघ्नतैलैः+अभ्यङ्गं मूर्ध्नि तैलं विमर्दनम्।
	नियुद्धं कुशलैः सार्धं पादाघातं च युक्तितः॥10॥
</3-10>
<3-11><3-12><3-13><3-14>
	कषायापह्रतस्नेहः+ततः स्नातः+ यथाविधि।
	कुङ्कुमेन सदर्पेण प्रदिग्धः+अगुरुधूपितः॥11॥
	रसान् स्निग्धान् पलं पुष्टं गौडमच्छसुरां सुराम्।
	गोधूमपिष्टमाषेक्षुक्षीरोत्थविकृतीः शुभाः॥12॥
	नवम्+अन्नं वसां तैलं, शौचकार्ये सुखोदकम्।
	प्रावाराऽऽजिन-कौशेय-प्रवेणी-कौचवाऽऽस्तृतम्॥13॥
	उष्णस्वभावैः+लघुभिः प्रावृतः शयनं भजेत्।
	युक्त्या+अर्ककिरणान् स्वेदं पादत्राणं च सर्वदा॥14॥
</3-14></3-13></3-12></3-11>
<3-15>
	पीवरोरुस्तनश्रोण्यः समदाः प्रमदाः प्रियाः।
	हरन्ति शीतम्+उष्णाङ्ग्यः+ धूपकुङ्कुमयौवनैः॥15॥
</3-15>
<3-16>
	अङ्गारतापसंतप्तगर्भभूवेश्मचारिणः।
	शीतपारुष्यजनितः+ न दोषः+ जातु जायते॥16॥
</3-16>
<3-17>
	अयम्+एव विधिः कार्यः शिशिरे+अपि विशेषतः।
	तदा हि शीतम्+अधिकं रौक्ष्यं च+आदानकालजम्॥17॥
</3-17>
<3-18><3-19><3-20><3-21><3-22><3-23>	
	कफः+चितः+ हि शिशिरे वसन्ते+अर्कांशुतापितः।
	हत्वा+अग्निं कुरुते रोगान्+अतः+तम्+ त्वरया जयेत्॥18॥
	तीक्ष्णैः+वमननस्य+आद्यैः+लघुरूक्षैः+च भोजनैः।
	व्यायामोद्वर्तनाघातैः+जित्वा श्लेष्माणम्+उल्बणम्॥19॥
	स्नातः+अनुलिप्तः कर्पूरचन्दनाऽगुरुकुङ्कुमैः।
	पुराणयवगोधूमक्षौद्रजाङ्गलशूल्यभुक्॥20॥
	सहकाररसोन्मिश्रान्+आस्वाद्य प्रियया+अर्पितान्।
	प्रियाऽऽस्यसङ्गसुरभीन् प्रियानेत्रोत्पलाङ्कितान्॥21॥
	सौमनस्यकृतः+ ह्रृद्यान्वयस्यैः सहितः पिबेत्।
	निर्गदानासवारिष्ठसीधुमार्द्वीकमाधवान्॥22॥
	शृङ्गवेराम्बु साराम्बु मध्वम्बु जलदाम्बु च।
	दक्षिणाऽनिलशीतेषु परितः+ जलवाहिषु॥23॥
</3-23></3-22></3-21></3-20></3-19></3-18>
<3-24><3-25>
	अदृष्टनष्टसूर्येषु मणिकुट्टिमकान्तिषु।
	परपुष्टविघुष्टेषु कामकर्मान्तभूमिषु॥24॥
	विचित्रपुष्पवृक्षेषु काननेषु सुगन्धिषु।
	गोष्ठीकथाभिः+चित्राभिः+मध्याह्नं गमयेत्+सुखी॥25॥
</3-25></3-24>
<3-26>
	गुरुशीतदिवास्वप्नस्निग्धाम्लमधुरान्+त्यजेत्।
	तीक्ष्णांशुरतितीक्ष्णांशुर्गीष्मे संक्षिपति+इव यत्॥26॥
</3-26>
<3-27>
	प्रत्यहं क्षीयते श्लेष्मा तेन वायुः+च वर्धते।
	अतः+अस्मिन्+पटुकट्वम्लव्यायामार्ककरान्+त्यजेत्॥27॥
</3-27>
<3-28>
	भजेत्+मधुरम्+एव+अन्नं लघु स्निग्धं हिमं द्रवम्।
	सुशीततोयसिक्ताङ्गः+ लिह्यात्+सक्तून् सर्शकरान्॥28॥
</3-28>
<3-29>
	मद्यं न पेयं, पेयं वा स्वल्पं, सुबहुवारि वा।
	अन्यथा शोफशैथिल्यदाहमोहान् करोति तत्॥29॥
</3-29>
<3-30>
	कुन्देन्दुधवलं शालिम्+अश्नीयात्+जाङ्गलैः पलैः।
	पिबेत्+रसं न+अतिघनं रसालां रागखाण्डवौ॥30॥
</3-30>
<3-31><3-32>
	पानकं पञ्चसारं वा नवमृद्भाजने स्थितम्।
	मोचचोचदलैः+युक्तं साम्लं मृण्मयशुक्तिभिः॥31॥
	पाटलावासितं च+अम्भः सकर्पूरं सुशीतलम्।
	शशाङ्ककिरणान् भक्ष्यान् रजन्यां भक्षयन् पिबेत्॥32॥
</3-32></3-31>
<3-33>
	ससितं माहिषं क्षीरं चन्द्र-नक्षत्रशीतलम्।
	अभ्रङ्कषमहाशालतालरुद्धोष्णरश्मिषु॥33॥
</3-33>
<3-34>
	वनेषु माधवीश्लिष्टद्राक्षास्तबकशालिषु।
	सुगन्धिहिमपानीयसिच्यमानपटालिके॥34॥
</3-34>
<3-35>
	कायमाने चिते चूतप्रवालफललुम्बिभिः।
	कदलीदलकह्लारमृणालकमलोत्पलैः॥35॥
</3-35>
<3-36><3-37>
	कोमलैः कल्पिते तल्पे हसत्कुसुमपल्लवे।
	मध्यंदिने+अर्कतापार्तः स्वप्याद्धारागृहे+अथवा॥36॥
	पुस्तस्री-स्तन-हस्ताऽऽस्यप्रवृत्तोशीरवारिणि।
	निशाकरकराकीर्णे सौधपृष्ठे निशासु च॥37॥
</3-37></3-36>
<3-38>
        आसना स्वस्थचित्तस्य चन्दनार्द्रस्य मालिनः।
	निवृत्तकामतन्त्रस्य सुसूक्ष्मतनुवाससः॥38॥
</3-38>
<3-39><3-40><3-41>
	जलार्द्राः+तालवृन्तानि विस्तृताः पद्मिनीपुटाः।
	उत्क्षेपाः+च मृदुत्क्षेपा जलवर्षिहिमानिलाः॥39॥
	कर्पूरमल्लिकामालाः+ हाराः सहरिचन्दनाः।
	मनोहरकलालापाः शिशवः सारिकाः शुकाः॥40॥
	मृणालवलयाः कान्ताः प्रोत्फुल्लकमलोज्ज्वलाः।
	जङ्गमाः+ इव पद्मिन्यः+ हरन्ति दयिताः क्लमम्॥41॥
</3-41></3-40></3-39>
<3-42><3-43><3-44>
       आदानग्लानवपुषाम्+अग्निः सन्नः+अपि सीदति।
	वर्षासु दोषैः+दुप्यन्ति ते+अम्बुलम्बाम्बुदे+अम्बरे॥42॥
	सतुषारेण मरुता सहसा शीतलेन च।
	भूबाष्पेण+अम्लपाकेन मलिनेन च वारिणा॥43॥
	वह्निना+एव च मन्देन, तेषु+इति+अन्योन्यदूषिषु।
	भजेत्+साधारणं सर्वम्+ऊष्मणः+तेजनं च यत्॥44॥
</3-44></3-43></3-42>
<3-45><3-46><3-47>
	आस्थापनं शुद्धतनुर्जीर्णं धान्यं रसान् कृतान्।
	जाङ्गलं पिशितं यूषान् मध्वरिष्टं चिरन्तनम्॥45॥
	मस्तु सौवर्चलाढ्यं वा पञ्चकोलाऽवचूर्णितम्।
	दिव्यं कौपं श्रृतं च+अम्भः+ भोजनं तु+अतिदुर्दिने॥46॥
	व्यक्ताम्ललवणस्नेहं संशुष्कं क्षौद्रवत्+लघु।
	अपादचारी सुरभिः सततं धूपिताम्बरः॥47॥
</3-47></3-46></3-45>
<3-48>
	हर्म्यपृष्ठे पसेत्+बाष्पशीतशीकरवर्जिते।
	नदीजलोदमन्थाहः स्वप्नायासातपान्+त्यजेत्॥48॥
</3-48>
<3-49><3-50>
	वर्षाशीतोचितताङ्गानां सहसैवार्करश्मिभिः।
	तप्तानां सञ्चितं वृष्टौ पित्तं शरदि कुप्यति॥49॥
	तज्जयाय घृतं तिक्तं विरेकः+ रक्तमोक्षणम्।
	तिक्तं स्वग्दु कषायं च क्षुधितः+अन्नं भजेत्+लघु॥50॥
</3-50></3-49>
<3-51>
	शालिमुद्गसिताधात्रीपटोलमधुजाङ्गलम्।
	तप्तं तप्तांशुकिरणैः शीतं शीतांशुरश्मिभिः॥51॥
</3-51>
<3-52><3-53>
	समन्तात्+अपि+अहोरात्रम्+अग्त्योदयनिर्विषम्।
	शुचि हंसोदकं नाम निर्मलं मलजित्+जलम्॥52॥
       न+अभिष्यन्दि न वारूक्षं पानादिषु+अमृतोपमम्।
	चन्दनोशीरकर्पूरमुक्तास्रग्वसनोज्ज्वलः॥53॥
</3-53></3-52>
<3-54>
	सौधेषु सौधधवलां चन्द्रिकां रजनीमुखे।
	तुषारक्षारसौहित्यदधितैलवसाऽतपान्॥54॥
</3-54>
<3-55>
	तीक्ष्णमद्यदिवास्वप्नपुरोवातान् परित्यजेत्।
	शीते वर्षासु च+अद्यान्+त्रिन्+वसन्ते+अन्त्यान् रसान्+भजेत्॥55॥
</3-55>
<3-56><3-57>
	स्वादुं निदाघे, शरदि स्वादुतिक्तकषायकान्।
	शरद्वसन्तयः+ रूक्षं शीतं घर्मघनान्तयोः॥56॥
	अन्नपानं समासेन विपरीतमः+अन्यदा।
	नित्यं सर्वरसाभ्यासः स्वस्वाधिक्यम्+ऋतौ+ऋतौ॥57॥
</3-57></3-56>
<3-58>
	ऋत्वोः+अन्त्यादिसप्ताहौ+ऋतुसन्धिः+इति स्मृतः।
	तत्र पूर्वः+ विधिः+त्याज्यः सेवनीयः+अपरः क्रमात्॥58॥
	असात्म्यजा हि रोगाः स्युः सहसा त्यागशीलनात्॥58 ॥
</3-58>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचित्ता
	याम्+अष्टाङ्गहृदसंहितायां सूत्रस्थाने ऋतु-
	चर्या नाम तृतीयः+अध्यायः॥
चतुर्थः+अध्यायः
       अथ+अतः रोगान्+उत्पादनीयाध्यायं व्याख्यास्यामः।
	इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<4-1>
	वैगात्+न धारयेत्+वातविण्मूत्रक्षवतृट्‌-क्षुधाम्।
	निद्राकासभ्रमश्वासजृम्भाऽश्रुच्छर्दिरेतसाम्॥1॥
</4-1>
<4-2>
	अधोवातस्य रोधेन गुल्मोदावर्तरुक्‌क्लमाः।
	वातमूत्रशकृत्सङ्गदृष्ट्यग्निवधह्रद्गदाः॥2॥
</4-2>
<4-3>
         स्नेहस्वेदविधिः+तत्र वर्तयः+ भोजनानि च।
         पानानि बस्तयः+च+एव शस्तं वातानुलोमनम्॥3॥
</4-3>
<4-4></4-5>
	शकृतः पिण्डिकोद्वेष्टप्रतिश्यायशिरोरुजः।
	ऊर्ध्ववायुः परीकर्तः+ हृदयस्य+उपरोधनम्॥4॥
	मुखेन विट्-‌प्रवृत्तिः+च पूर्वोक्ताः+च+आमयाः स्मृताः।
	अङ्गभङ्गाश्मीवस्तिमेढ्रवंक्षणवेदनाः॥5॥
</4-4></4-5>
<4-6>	
       मूत्रस्य रोधात्पूर्वे च प्रायः+ रोगाः+तदौषधम्।
       	वर्त्यभ्यङ्गावगाहाः+च स्वेदनं बस्तिकर्म च॥6॥
</4-6>
<4-7>
	अन्नापानं च विड्‌भेदि विड्‌रोधोत्थेषु यक्ष्मसु।
	मूत्रजेषु तु पाने च प्राग्भक्तं श्स्यते घृतम्॥7॥
</4-7>
<4-8>
	जीर्णान्तिकं च+उत्तमया मात्रया योजनाद्वयम्।
	अवपूडकम्+एतत्+च संज्ञितं धारणात्+पुनः॥8॥
</4-8>
<4-9>
	उद्गारस्य+अरुचिः कम्पः+ विबन्धः+ हृदयोरसोः।
	आध्मानकासहिध्माः+च हिध्मावत्+तत्र भेषजम्॥9॥
</4-9>
<4-10>
	शिरोर्तिन्द्रियदौर्बल्यमन्यास्तम्भार्दितं क्षुतेः।
	तीक्ष्णधूमाञ्जनाघ्राणनावनार्कविलोकनैः॥10॥
</4-10>
<4-11>
	प्रवर्तयेत्+क्षुतिं सक्तां स्नेहस्वेदौ च शीलयेत्।
	शोषाङ्गसादबाधिः+यसम्मोहभ्रमह्रद्गदाः॥11॥
</4-11>
<4-12>
	तृष्णाया निग्रहात्+तत्र शीतः सर्वः+ विधिः+हितः।
	अङ्गभङ्गारुचिग्लानिकार्श्यशूलभ्रमाः क्षुधः॥12॥
</4-12>
<4-13>
	तत्र योज्यं लघु स्निग्धम्+उष्णम्+अल्पं च भोजनम्।
          निद्राया मोहमूर्धाक्षिगौरवालस्यजृम्भिकाः॥13॥
</4-13>
<4-14>
	अङ्गमर्दः+च, तत्र+इष्टः स्वप्नः संवाहनानि च।
	कासस्य रोधत्तद्वृद्धिः श्वासाऽरुचिह्रदामयाः॥14॥
</4-14>
<4-15>
	शोषः+ हिध्मा च, कार्यः+अत्र कासहा सुतरां विधिः।
	गुल्मह्रद्रोगसम्मोहाः श्रमश्वासद्विधारितात्॥15॥
</4-15>
<4-16>
	हितं विश्रमणं तत्र वातघ्नः+च क्रियाक्रमः।
	जृम्भायाः क्षववत्+रोगाः,सर्वः+च+अनिलजिद्विधिः॥16॥
</4-16>
<4-17>
	पीनसाक्षिशिरोह्रद्रुङ्भन्यास्तम्भाऽरुचिभ्रमाः।
	सगुल्माः+ बाष्पतः+तत्र स्वपनः+ मद्यं प्रियाः कथाः॥17॥
</4-17>
<4-18>
	विसर्पकोठकुष्ठाक्षिकण्डूपाण्ड्वामयज्वराः।
	सकासश्वासह्रल्लासव्यङ्गश्वयथवः+ वमेः॥18॥
</4-18>
<4-19><4-20>
	गण्डूषधूमान्+आहाराः+ रूक्षं भुक्त्वा तदुद्वमः।
	व्यायामः स्रुतिः+अस्रस्य शस्तं च+अत्र विरेचनम्॥19॥
	साक्षारलवणं तैलम्+अभ्यङ्गार्थं च शस्यते।
	शुक्रात्+तत्स्रवणं गुह्यवेदनाश्वयथर्ज्वरः॥20॥
</4-19></4-20>
<4-21>
	हृद्व्यथा मूत्रसङ्गाऽङ्ग-भङ्ग-वृद्ध्यश्मषण्ढताः।
	ताम्रचूडसुराशालिबस्त्यभ्यङ्गाऽवगाहनम्॥21॥
</4-21>
<4-22>
	बस्तिशुद्धिकरैः सिद्धं भजेत्+क्षीरं प्रियाः स्रियः।
	तृट्‌शूलार्तं त्यजेत् क्षीणं विड्वमं वेगरोधिनम्॥22॥
	
</4-22>
<4-23>
	रोगाः सर्वे+अपि जायन्ते वेगोदीरणधारणैः।
	निर्दिष्टं साधनं तत्र भूयिष्ठं ये तु तान् प्रति॥23॥
</4-23>
<4-24>
	ततः+च+अनेकधा प्रायः पवनः+ यत्+प्रकुप्यति।
	अन्नपानौषधं तस्य युञ्जीता+अतः+अनुलोमनम्॥24॥
</4-24>
<4-25>
	धारयेत्+तु सदा वेगान् हितैषी प्रेत्य च+इह च।
	लोभेर्ष्याद्वेषमात्सर्यरागादीनां जितेन्द्रियः॥25॥
</4-25>
<4-26>
	यतेत च यथाकालं मलानां शोधनं प्रति।
	अत्यर्थसञ्चितास्तः+ हि क्रुद्धाः स्युः+जीवितच्छिदः॥26॥
</4-26>
<4-27>
	दोषाः कदाचित्+कुप्यन्ति जिताः+ लङ्घनपाचनैः।
	ये तु संशोधनैः शुद्धाः+ न तेषां पुनः+उद्भवः॥27॥
</4-27>
<4-28>
	यथाक्रमं यथायोगम्+अतः+ उर्ध्वं प्रयोजयेत्।
	रसायनानि सिद्धानि वृष्ययोगान्+च कालवित्॥28॥
</4-28>
<4-29><4-30>
	भेषजक्षपिते पथ्यम्+आहारैः+बृंहणं क्रमात्।
	शालिषष्टिकगोधूममुद्गमांसघृतादिभिः॥29॥
	ह्रृद्यदीपनभैषज्यसंयोगात्+रुचिपक्तिदैः।
	साभ्यङ्गोद्वर्तनस्नाननिरूहस्नेहबस्तिभिः॥30॥
</4-29></4-30>
<4-31>
	तथा सः+ लभते शर्म सर्वपावकपाटवम्।
	धीवर्णेन्द्रियवैपुल्यं वृषतां दैर्ध्यम्+आयुषः॥31॥
</4-31>
<4-32>
	ये भूतविषवाय्वग्निक्षतभङ्गादिसम्भवाः।
कामक्रोधभयाद्याः+च ते स्युः+आगन्तवः+ गदाः॥32॥
</4-32>
<4-33><4-34>
	त्यागः प्रज्ञाऽपराधानाम्+इन्द्रियोपशमः स्मृतिः।
देशकालात्मविज्ञानं सद्वृत्तस्य+अनुवर्तनम्॥33॥
	[अथर्वविहिता शान्तिः प्रतिकूलग्रहार्चनम्।
	भूताद्यस्पर्शनोपायः+ निर्दिष्टः+च पृथक् पृथक्॥]
	अनुत्पत्यै समासेन विधिः+एष प्रदर्शितः।
	निजागन्तुविकाराणाम्+उत्पन्नानां च शान्तये॥34॥
</4-34></4-33>
<4-35>
	शातोद्भवं दोषचयं वसन्ते
        	विशोधयन् ग्रीष्मजम्+अभ्रकाले।
	घनात्यये वार्षिकम्+आशु सम्यक्
	       प्राप्नोति रोगान्+ऋतुजान्+न जातु॥35॥
</4-35>
<4-36>
	नित्यं हिताहारविहारसेवी
	       समीक्ष्यकारी विषयेषु+असक्तः।
	दाता समः सत्यपरः क्षमावान्
       आप्तोपसेवी च भवति+अरोगः॥36॥
</4-36>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने रोगान्+उत्पादनीयः+     नाम चतुर्थः+अध्यायः॥4।
पञ्चमः+अध्यायः
              अथ+अतः+ द्रव-द्रव्य-विज्ञानीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः
            इति हस्म+आहुः+आत्रेयादयः+  महर्षयः।                                   
<5-1><5-2>  <5-3>                        	
	जीवनं तर्पणं हृद्यं ह्लादि बुद्धिप्रबोधनम्।
	तन्वव्यक्तरसं मृष्टं शीतं लघ्वमृतोपमम्॥1॥
	गङ्गाम्बु नभसः+ भ्रष्टं स्पृष्टं तु+अर्केन्दुमारुतैः।
	हिताहितत्वे तद्भूयः+ देशकालौ+अपेक्षते॥2॥
	येन+अभिवृष्टम्+अमलं शाल्यन्नं राजतस्थितम् ।
	अक्लिन्नम्+अविवर्णं च तत्पेयं गाङ्गम् अन्यथा॥3॥
  <5-4>        
       सामुद्रं तत्+न पातव्यं मा+आसादाश्वयुजात्+विना।    
	ऐन्द्रम्+अम्बुसुपात्रस्थम्+अविपन्नं सदा पिबेत्॥4॥
</5-4>
<5-5>
	तदभावे च भूमिष्ठम्+आन्तरिक्षानुकारि यत्।
	शुचिपृथ्वसितश्वेते देशे+अर्कपवनाहतम्॥5॥
</5-5>
<5-6><5-7><5-8>
	न पिबेत्+पङ्कशैवाल-तृणपर्णाविलास्तृतम्।
	सूर्येन्दुपवनादृष्टम्+अभिवृष्टं घनं गुरु॥6॥
	फेनिलं जन्तुमत्+तप्तं दन्तग्राह्यतिशैत्यतः।
	अनार्तवं च यद्दिव्यम्+आर्तवं प्रथमं च यत्॥7॥
	लूतादितन्तुविण्मूत्रविषसंश्लेषदूषितम्।
	पश्चिमोदधिगाः शाघ्रवहा याः+ताम्+अलोदकाः॥8॥
</5-6></5-7></5-8>
<5-9>
           पथ्याः समासात्+ताः+नद्यः+ निपरीताः+तु+अतः+अन्यथा।
        उपालास्फालनाक्षेप-विच्छेदैः खेदितोदकाः॥9॥
</5-9> 
<5-10><5-11><5-12>
	हिमवन्मलयोद्भूताः पथ्याः+,ताः+ एव च स्थिराः।
	कृमिश्लीपदह्रृत्कण्ठ-शिरोरोगान् प्रकुर्वते॥10॥
	प्राच्याऽवन्त्यपरानतोत्था दुर्नामानि, महेन्द्रजाः।
	उदरश्लीपदातङ्कान्, सह्यविन्ध्योद्भवाः पुनः॥11॥
	कुष्ठपाण्डुशिरोरोगान्, दोषध्न्यः पारियात्रजाः।
	बलपौरुषकारिण्यः, सागराम्भस्रिदोषकृत्॥12॥
</5-10></5-11></5-12>


<5-13>
	विद्यात्+कूपतडागादीन् जाङ्गलानूपशैलतः।
	न+अम्बु पेयम्+अशक्त्या वा स्वल्पम्+अल्पाग्निगुल्मिभिः॥13॥
</5-13>
<5-14><5-15>
	पाण्डूदरातिरसार्शः+-ग्रहणीशोषशोथिभिः।
	ऋते शरन्निदाघाभ्यां पिबेत्+स्वस्थः+अपि च+अल्पशः॥14॥
	समस्थूलकृशाः+ भक्त-मध्यान्तप्रथमाम्बुपाः।
	शीतं मदात्ययग्लानि-मूर्च्छाच्छर्दिश्रमभ्रमान्॥15॥
</5-14></5-15>
<5-16>
	तृष्णोष्णदाहपित्तास्र-विषाणि+अम्बु नियच्छति।
	दीपनं पाचनं कण्ठ्यं लघूष्णं बस्तिशोधनम्॥16॥
</5-16>
<5-17>
	हिध्माऽऽध्मानाऽनिल-श्लेष्म-सद्यः शुद्धिः+नवज्वरे।
	कासाऽऽम-पीनस-श्वास-पार्श्वरुक्षु च शस्यते॥17॥
</5-17>
<5-18>
	अनभिष्यन्दि लघु च तोयं क्वथितशीतलम्।
	पित्तयुक्ते हितं दोषे व्युषितं तत् त्रिदोषकृत्॥18॥
</5-18>
<5-19>
	नारिकेरोदकं स्निग्धं स्वादु वृष्यं हिमं लघु।
	तृष्णा-पित्ताऽनिलहरं दीपनं बस्तिशोधनम्॥19॥
</5-19>
<5-20>
	वर्षासु दिव्यनादेये परं तोये वराऽवरे।
	स्वादुपारकरसं स्निग्धम्+ओजस्यं धातुवर्धनम्॥20॥
</5-20>
<5-21>
	वातपित्तहरं वृष्यं श्लेष्मलं गुरु शीतलम्।
	प्रायः पयः+अत्र गव्यं तु जीवनीयं रसायनम्॥21॥
</5-21>
<5-22><5-23>
	क्षतक्षीणहित मेध्यं बल्यं स्तन्यकरं सरम्।
	श्रम-भ्रम-मदाऽलक्ष्मीश्वास-कासाऽतितृट्‌क्षुधः॥22॥
	जीर्णज्वरं मूत्रकृच्छ्रं रक्तपित्तं च नाशयेत्।
	हितम्+अत्यग्न्यनिद्रेभ्यः+ गरीयः+ माहिषं हिमम्॥23॥
<5/-22></5-23>
<5-24>
	अल्पाम्बुपानव्ययाम-कटुतिक्ताशनैः+लघु।
	आजं शोषज्वरश्वास-रक्तपित्तातिसारजित्॥24॥	
</5-24>
<5-25>
	ईषद्रूक्षोष्णलवणमौष्ट्रकं दीपनं लघु।
	शस्तं वातकफान्+आह-कृमिशोफोदरार्शसाम्॥25॥
</5-25>
<5-26>
	मानुषं वातपित्तासृगभिघाताक्षिरोगजित्।
	तर्पणाऽऽश्चोतनैः+नस्यैः अहृद्यं तु+उष्णम्+आविकम्॥26॥
</5-26>
<5-27>
	वातव्याधिहरं हिध्मा-श्वासपित्तकफप्रदम्।
       हस्तिन्याः स्थैर्यकृत्+ बाढम्+ऋष्णं तु+एकशफं लघु॥27॥
</5-27>
<5-28>
	शाखावातहरं साम्ल-लवणं जडताकरम्।	
	पयः+अभिष्यन्दि गुर्वामं, युक्त्या शृतम्+अतः+अन्यथा॥28॥
</5-28>
<5-29>
	भवेत्+गरीयः+अतिश्रृतं, धारोष्णम्+अमृतोपमम्।	
	अम्लपाकरसं ग्राहि गुरूष्णं दधि वातजित्॥29॥
</5-29>
<5-30><5-31><5-32><5-33>
	मेदः शुक्रबलश्लेष्म-पित्तरक्ताऽग्निशोफकृत्।
	रोचिष्णु शस्तमरुचौ शीतके विषमज्वरे॥30॥
	पीनसे मूत्रकृच्छे च, रूक्षे तु ग्रहणीगदे।
	न+एव+अद्यात्+निशि न+एव+उष्णं वसन्तोष्णशरत्सु न॥31॥
	नामुद्गसूपं नाक्षौद्रं तत्+न+अघृतसितोपलम्।
	न च+अनामलकं न+अपि नित्यं नः+अमन्दम्+अन्यथा॥32॥
	ज्वरासृक्‌पित्तवीसर्प-कुष्टपाण्डुभ्रमप्रदम्।
	तक्रं लघु कषायाम्लं दीपनं कफवातजित्॥33॥
</5-33></5-32></5-31></5-30>
<5-34>
	शोफोदरार्शोग्रहणी-दोषमूत्रग्रहाऽरुचीः।
	प्लीहगुल्मघृतव्यापद्-गरपाण्ड्वामयान् जयेत्॥34॥
</5-34>
<5-35>
	तद्वत्+मस्तु सरं स्रोतः शोधि विष्टम्भजिल्लघु।
      नवनीतं नवं वृष्णं शीतं वर्णबलाग्निकृत्॥35॥     
</5-35>
<5-36>
	सङ्ग्राहि वातपित्तासृक्-क्षयार्शः+अर्दितकासजित्।
	क्षीरोद्भवं तु सङ्ग्रहि, रक्तपित्ताक्षिरोगजित्॥36॥
</5-36>
<5-37><5-38><5-39>
	शस्तं धीस्मृति-मेधाग्निबलायुः शुक्रचक्षुषाम्।
	बालवृद्धप्रजाकान्तिसौकुमार्यस्वरार्थिनाम्॥37॥
	क्षतक्षीणपरीसर्प-शस्राग्निग्लपितात्मनाम्।
	वातपित्तविषोन्माद-शोषाऽलक्ष्मीज्वरापहृमत्॥38॥
	स्नेहानाम्+उत्तमं शीतं वयसः स्थापनं परम।
	सहस्रवीर्यं विधिभिः+धृतं कर्मसहस्रकृत्॥39॥
</5-37></5-38></5-39>
<5-40>
	मदापस्मारमूर्च्छाय-शिरः कर्णाक्षियोनिजान्।
	पुराणं जयति व्याधीन् व्रणशोधनरोपणम्॥40॥
</5-40>
<5-41>
	बल्याः किलाट-पीयूषकूर्चिकामोरणादयः।
	शुक्रनिद्राकफकराः+ विष्टम्भिगुरुदोषलाः॥41॥
</5-41>
<5-42>
	गव्ये क्षीरघृते श्रेष्ठे निन्दिते च+अविसम्भवे।
	इक्षोः रसः+ गुरुः स्निग्धः+ बृंहणः कफमूत्रकृत्॥42॥
</5-42>
<5-43>
	वृष्यः शीतः+अस्रपित्तघ्नः स्वादुपाकरसः+ रसः।
	सः+अग्रे सलवणः+, दन्त-पीडितः शर्करासमः॥43॥
</5-43>	
<5-44><5-45>
	मूलाऽग्रजन्तुजग्धादि-पीडनात्+मलसङ्करात्।
	किञ्चित्कालं विधृत्या च विकृतिं याति यान्त्रिकः॥44॥
	विदाही गुरुविष्टम्भी तेन+असौ तत्र पौण्ड्रकः।
	शैत्यप्रसादमाधुर्यैः+वरः+तम्+अनुवांशिकः॥45॥
</5-45></5-44>
<5-46>
	शतपर्वक-कान्तार-नैपालाद्याः+ततः क्रमात्।
	सक्षाराः सकषायाः+च सोष्णाः किञ्चित्+विदाहिनः॥46॥
</5-46>
<5-47>
	फाणितं गुर्वभिष्यन्दि चयकृत्+मूत्रशोधनम्।
	न+अतिश्लेष्मकरः+ धौतः सृष्ट-मूत्र-शकृत्+-गुडः॥47॥
</5-47>
<5-48>
	प्रभूतकृमिमज्जासृङ्-मेदोमांसकफः+अपरः।
	हृद्यः पुराणः पथ्यः+च नवः श्लेषमाऽग्निसादकृत्॥48॥
</5-48>
<5-49>
	वृष्याः क्षतक्षीणहिताः+ रक्तपित्तानिलापहाः।
	मत्स्यण्डिकाखण्डसिताः क्रमेण गुणवत्तमाः॥49॥
</5-49>
<5-50>
	तद्गुणा तिक्तमधुरा कषाया यासशर्करा।
	दाहतृट्_‌च्छर्दिमूर्च्छासृक्‍त्तिध्न्यः सर्वशर्कराः॥50॥
</5-50>
<5-51>	
	शर्करेक्षुविकाराणां फाणितं च वराऽवरे।
	चक्षुष्यं छेदि तृट्‌श्लेष्मविषहिध्मास्रपित्तनुत्॥51॥
</5-51>
<5-52><5-53>
 	मेहकुष्ठकृमिच्छार्देश्वासकासातिसारजित्।
	व्रणशोधनसन्धानरोपणं वातलं मधु॥52॥
	रूक्षं कषायमधुरं, तत्तुल्या मधुशर्करा।
	उष्णम्+उष्णार्तम्+उष्णे च युक्तं च+उष्णैः+निहन्ति तत्॥53॥
</5-53></5-52>
<5-54>
	प्रच्छर्दने निरुहे च मधूष्णं न निवार्यते।
	अलब्धपाकमाश्वेव तयोः+यस्मात्+निवर्तते॥54॥
</5-54>
<5-55><5-56>
	तैलं स्वयोनिवत्+तत्र मुख्यं तीक्ष्णं व्यवायि च।
	त्वग्दोषकृत्+अचक्षुष्यं सूक्ष्मोष्णं कफकृत्+न च॥55॥
	कृशानां बृंहणाया+अलं स्थूलानां कर्शनाय च।
	वद्धविट्कं कृमिघ्नं च संस्कारात्सर्वरोगजित्॥56॥
</5-56></5-55>
<5-57><5-58>
	सतिक्तोषणमैरण्डं तैलं स्वादु सरं गुरु।
	वर्ध्मगुल्मानिलकफान् विषमज्वरम्॥57॥
	रुक्‌शोफौ च कटीगुह्य-कोष्ठपृष्ठाश्रयौ जयेत्।
	तीक्ष्णोष्णं पिच्छिलं विस्रं रक्तैरण्डोद्भवं तु+अति॥58॥
</5-58></5-57>
<5-59>
	कटूष्णं सार्षपं तीक्ष्णं कफशुक्रानिलापहम्।
	लघु पित्तास्रकृत् कोषकुष्ठार्शोव्रणजन्तुजित्॥59॥
</5-59>
<5-60>
	आक्षं स्वादु हिमं केश्यं गुरु पित्तानिलापहम्।
	न+अत्युष्णं निम्बजं तिक्तं कृमिकुष्टकफप्रणुत्॥60॥
</5-60>
<5-61>
	उमाकुसुम्भजं च+उष्णं त्वग्दोषकफपित्तकृत्।
	वसा मज्जा च वातघ्नौ बलपित्तकफप्रदौ॥61॥
</5-61>
<5-62>
	मांसानुग स्वरूपौ च, विद्यात्+मेदः+अपि तौ+इव।
          दिपनं रोचनं मद्यं तीक्ष्णोष्णं तुष्टिपुष्टिदम्॥62॥
</5-62>
<5-63><5-64>
	सस्वादुतिक्तकटुकम् अम्लपाकरसं सरम्।
	सकषायं स्वः+आरोग्य-प्रतिभावर्णकृत्+लघु॥63॥
	नष्टनिद्रा+अतिनिद्रेभ्यः+ हितं पित्तास्रदूषणम्।
	कृशस्थूलहितं रूक्षं सूक्ष्मं स्रोतोविशोधनम्॥64॥
	वातश्लेष्महरं युक्त्या पीतं विषवत्+अन्यथा।	
	गुरु त्रिदोषजननं नवं जीर्णम्+अतः+अन्यथा॥65॥
</5-65></5-64></5-63>
<5-66>
	पेयं न+उष्णोपचारेण न विरिक्तक्षुधातुरैः।
	न+अत्यर्थतीक्ष्णमृद्वल्प-सम्भारं कलुषं न च॥66॥
</5-66>
<5-67>
	गुल्मोदरार्शोग्रहणी-शोषहृत् स्नेहनः+ गुरुः।
	सुराऽनिलघ्नी मेदः+असृक् स्तन्यमूत्रकफावहा॥67॥
</5-67>
<5-68>
	तद्गुणा वारुणी हृद्या लघुः+तीक्ष्णा निहन्ति च।
	शूलकासवमिश्वास-विबन्धाध्मानपीनसान्॥68॥
</5-68>
<5-69><5-70>
	न+अतितीव्रमदा लध्वी पथ्या बैभीतकी सुरा।
	व्रणे पाण्ड्वामये कुष्ठे न च+अत्यर्थं विरुध्यते॥69॥
	विष्टम्भिनी यवसुरा गुर्वी रूक्षाऽति(त्रि)दोषला।
	यथाद्रव्यगुणः+अरिष्टः सर्वमद्यगुणाधिकः॥70॥
</5-70></5-69>
<5-71>
	ग्रहणीपाण्डुकुष्ठार्शः शोफशोषोदरज्वरान्।
	हन्ति गुल्मकृमिप्लीह्नः कषायकटुवातलः॥71॥
</5-71>
<5-72>	
	मार्द्वीकं लेखनं हृद्यं न+अत्युष्णं मधुरं सरम्।
	अल्पपित्तानिलं पाण्डुमेहार्शः कृमिनाशनम्॥72॥
</5-72>
<5-73>
	अस्मात्+अल्पा तरगुणं खार्जूरं वातलं गुरु।
	शार्करः सुरभिः स्वादुः+हृद्यः+ न+अतिमदः+ लघुः॥73॥
</5-73>
<5-74>
	सृष्टमूत्रशकृद्वातः+ गौडः+तर्पणदीपनः।
	वातपित्तकरः सीधुः स्नेहश्लेष्मविकारहा॥74॥
</5-74>
<5-75>
	मेद शोफोदरार्शोघ्नः+तत्र पक्वरसः+ वरः।
	छेदी मध्वासवः+तीक्ष्णः+ मेहपीनसकासजित्॥75॥
</5-75>
<5-76><5-77>
	रक्तपित्तकफोत्क्लेदि शुक्तं वातानुलोमनम्।
	भृशोष्णतीक्ष्णरूक्षांम्लं हृद्यं रुचिकरं सरम्॥76॥
	दीपनं शिशिरस्पर्शं पाण्डुदृक्‌कृमिनाशनम्।
	गुडेक्षुमद्यामार्द्विक-शुक्तं लघु यथा+उत्तरम्॥77॥
</5-77></5-76>
<5-78>
	कन्दमूलफलाद्यं च तद्वत्+‌विद्यात्+तदा+आसुतम्।
	शाण्डाकी च+आसुतं च+अन्यत्+कालाम्लं रोचं लघु॥78॥
</5-78>
<5-79><5-80><5-81>
	धान्याम्लं भेदि तीक्ष्णोष्णं पित्तकृत्स्पर्शशीतलम्।
	श्रमक्लमहरं रुच्यं दीपनं बस्तिशूलनुत्॥79॥
	शस्तम्+आस्थापने हृद्यं लघु वातकफापहम्।
	एभिः+एव गुणैः+युक्ते सौवीरकतुषोदके॥80॥
	कुमिहृद्रोगगुल्मार्शः पाण्डुरोगनिबर्हणे।
	ते क्रमात्+वितुषैः+विद्यात्+सतुषैः+च यवैः कृते॥81॥
</5-81></5-80></5-79>
<5-82><5-83>
	मूत्रं गोऽजाविमहिषीगजाश्वोष्ट्रखरोद्भवम्।
	पित्तलं रूक्षतीक्ष्णोष्णं लवणानुरसं कटु॥82॥
	कृमिशोफोदरान्+आह+-शूलपाण्डुकफानिलान्।
	गुल्मारुचिविषश्वित्र-कुष्ठार्शांसि जयेत्+लघु॥83॥
</5-82></5-83>
<5-84>
	तोय-क्षीरेक्षुतैलानां वर्गैः+मद्यस्य च क्रमात्।
	इति द्रवैकदेशः+अयं यथास्थूलम्+उदाहृतः॥84॥
</5-84>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने द्रवद्रव्य-
	विज्ञानीयः+ नाम पञ्चमः+अध्यायः॥5॥


षष्ठः+अध्यायाः
	अथ+अतः+अन्नस्वरूपविज्ञानीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
	इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<6-1><6-2><6-3><6-4>
	रक्तः+ महान् सकलमस्तूर्णकः शकुनाहृतः।
	सारामुखः+ दीर्घशूकः+ रोध्रशूकः सुगन्धकः॥1॥
	पुण्ड्रः पाण्डुः पुण्डरीकः प्रमोदः+ गौरसारिवौ।
	काञ्चनः+ महिषः शूकः+ दूषकः कुसुमाण्डकः॥2॥
	लाङ्गला लोहबालाख्याः कर्दमाः शीतभीरुकाः।
	पतङ्गाः+तपनीयाः+च ये च+अन्ये शालयः शुभाः॥3॥
	स्वादुपाकरसाः स्निग्धाः+ वृष्याः+ बद्धाल्पवर्चसः।
	कषायानुरसाः पथ्याः+ लघवः+ मूत्रलाः+ हिमाः॥4॥
</6-1></6-2></6-3></6-4>
<6-5>
	शूकजेषु वरः+तत्र रक्तः+तृष्णात्रिदोषहा।
	महान्+तस्य+अनु कलमस्तं च+अपि+अनु ततः परे॥5॥
</6-5>
<6-6><6-7>
	यवकाः+ हायनाः पांसु-बाष्पनैषधकादयः।
	स्वादूष्णाः+ गुरवः स्निग्धाः पाके+अम्लाः श्लेष्मपित्तलाः॥6॥
	सृष्टमूत्रपुरीषाः+च पूर्वं पूर्वं च निन्दिताः।
           स्निग्धः+ ग्राही लघुः स्वादुः+त्रिदोषघ्नः स्थिरः+ हिमः॥7॥
</6-7></6-6>
<6-8>
	षष्टिकः+ व्रीहिषु श्रेष्ठः+ गौरः+च+असितगौरतः।	
	ततः क्रमान्महाव्रीहि-कृष्णव्रीहि-जतूमुखाः॥8॥
</6-8>
<6-9><6-10>
	कुक्कुटाण्डकपालाख्य-पारावतक-शूकराः।
	वरकोद्दालकोज्ज्वाल-चीनशारददर्दुराः॥9॥
	गन्धनाः कुरुविन्दाः+च गुणैः+अल्पान्तराः स्मृताः।	
	स्वादुः+अम्लविपाकः+अन्यः+ व्रीहिः पित्तकरोगुरुः॥10॥
</6-10></6-9>
<6-11>
	बहुमूत्रपुरीषोष्मा, त्रिदोषः+तु+एव पाटलः।
	कङ्गुकोद्रवनीवार-श्यामाकादि हिमं लघु॥11॥
</6-11>
<6-12>
	तृणधान्यं पवनकृल्लेखनं कफपित्तहृत्।
	भग्नसन्धानकृत्+तत्र प्रियङ्गुः+बृहणी गुरुः॥12॥
</6-12>
<6-13>
	कोरदूषः परं ग्राही स्पर्शशीतः+ विषापहः।
	रूक्षः शीतः+ गुरुः स्वादुः सरः+ विड्वातकृद्यवः॥13॥
</6-13>
<6-14>
	वृष्यः स्थैर्यकरः+ मूत्रमेदः पित्तकफान् जयेत्।
	पीनसश्वासकासोरुस्तम्भकण्ठत्वगामयान्॥14॥
</6-14>
<6-15>
	न्यूनः+ यवात्+अनुयवः रूक्षोष्णः+ वंशजः+ यवः।
	वृष्यः शीतः+ गुरुः स्निग्धः+ जीवनः+ वातपित्तहा॥15॥
</6-15>
<6-16>
	सन्धानकारी मधुरः+ गोधूमः स्थैर्यकृत्सरः।
	पथ्या नन्दीमुखी शीता कषायमधुरा लघुः॥16॥
</6-16>
<6-17><6-18>
	मुद्गाढकीमसूरादि शिम्बीधान्यं विबन्धकृत्।
	कषायं स्वादु सङ्ग्राहि कटुपाकं हिमं लघु॥17॥	
	मेद श्लेष्मास्रपित्तेषु हितं लेपोपसेकयोः।
	वरः+अत्र मुद्गः+अल्पबलः, कालयः+तु+अतिवातलः॥18॥
</6-18></6-17>
<6-19>
	राजमाषः+अनिलकरः+ रूक्षः+ बहुशकृद्गुरुः।
          उष्णाः कुलत्थाःपाकेष़म्लाः शुक्राश्मश्वासपीनसान्॥19॥
</6-19>
<6-20>
	कासार्शः कफवातान्+च घ्नन्ति पित्तास्रदाः परम्।
	निष्पावः+ वातपित्तास्र-स्तन्यमूत्रकरः+ गुरुः॥20॥
</6-20>
<6-21>
	सरः+ विदाही दृक्_शुक्र-कफशोफविषापहः।
	माषः स्निग्धः+ बलश्लेष्म-मलपित्तकरः सरः॥21॥
</6-21>
<6-22>
	गुरूष्णः+अनिलहा स्वादुः शुक्रवृद्धिविरेककृत्।
	फलानि माषवत्+विद्यात् काकाण्डोलात्मगुप्तयोः॥22॥
</6-22>
<6-23>
	उष्णः+त्वच्यः+ हिमः स्पर्शे केश्यः+ बल्यः+तिलः+ गुरुः।
	अल्पमूत्रः कटुः पाके मेधा+अग्निकफपित्तकृत्॥23।
</6-23>
<6-24>
	स्निग्धोमा स्वादुतिक्तोष्णा कफपित्तकरी गुरुः।
	दृक्‌शुक्रहृत्कटुः पाके तद्वत्+बीजं कुसुम्भजम्॥24॥
</6-24>
<6-25>
	माषः+अत्र सर्वेषु+अवरः+ यवकः शूकजेषु च।
	नवं धान्यम्+अभिष्यन्दि लघु संवत्सरोषितम्॥25॥
</6-25>
<6-26>
	शीघ्रजन्म तथा सूप्यं निस्तुषं युक्तिभर्जितम्।
	मण्डपेयाविलेपीनाम्+ओदनस्य च लाघवम्॥26॥
</6-26>
<6-27><6-28>
	यथापूर्वं शिवः+तत्र मण्डः+ वातानुलोमनः।
	तृड्‌ग्लानिदोषशेषघ्नः पाचनः+ धातुसाम्यकृत्॥27॥
	स्रोतोमार्दवकृत्स्वेदी सन्धुक्षयति च+अनलम्।
	क्षुत्तृष्णाग्लामनिदौर्बल्य-कुक्षिरोगज्वरापहा॥28॥
</6-28></6-27>
<6-29>
	मलानुलोमनी पथ्या पेया दीपनपाचनी।
	विलेपी ग्राहिणी हृद्या तृष्णाघ्नी दीपनी हिता॥29॥
</6-29>
<6-30>
	व्रणाक्षिरोगसंशुद्धदुर्बलस्नेहपायिनाम्।
	सुधौतः प्रस्रुतः स्विन्नः+अत्यक्तोष्मा च+ओदनः+ लघुः॥30॥
</6-30>
<6-31>
	यः+च+आग्नेयौषधक्वाथ-साधितः+ भृष्टतण्डुलः।
	विपरीतः+ गुरुः क्षीरमांसाद्यैः+यः+च साधितः॥31॥
</6-31>
<6-32>
	इति द्रव्यक्रियायोग-मानाद्यैः सर्वम्+आदिशेत्।
	बृंहणः प्रीणनः+ वृष्यः+चक्षुष्यः+ व्रणहा रसः॥32॥
</6-32>
<6-33><6-34>
	मौद्गः+तु पथ्यः संशुद्ध व्रणकण्ठाक्षिरोगिणाम्।
          वातानुलोमी कौलतोथः+ गुल्मतूनीप्रतूनिजित्॥33॥
	तिलपिण्याकविकृतिः शुष्कशाकं निरूढकम्।
	शाण्डाकीवटकं दृग्घ्नं दोषलं ग्लपनं गुरु॥34॥
<6/-33></6-34>
<6-35>
	रसाला बृंहणी वृष्या स्निग्धा बल्या रुचिप्रदा।
	श्रुमक्षुत्तृट्‌क्लमहरं पानकं प्रीणनं गुरु॥35॥
</6-35>
<6-36>
	विष्टम्भि मूत्रलं हृद्यं यथाद्रव्यगुणं च तत्।
	लाजाः+तृट्‌छर्द्यतीसार-मेहमेदः कफच्छिदः॥36॥
</6-36>
<6-37>
	कासपित्तोपशमना दीपना लघवः+ हिमाः।
	पृथुका गुरवः+ बल्याः कफविष्टम्भकारिणः॥37॥
</6-37>
<6-38>
	धाना विष्टम्भिनी रूक्षा तर्पणी लेखनी गुरुः।
	सक्तवः+ लघवः क्षुत्तृट्‌श्रमनेत्रामयव्रणान्॥38॥
</6-38>
<6-39><6-40>
	घ्नन्ति सन्तर्पणाः पानात्सद्यः+ एव बलप्रदाः।
	न+उदकान्तरिताङ्ग द्विः+न निशायां न केवलान्॥39॥
	न भुक्त्वा न द्विजैः+छित्त्वा सक्तूनद्यात्+न वा बहून्।
	पिण्याकः+ ग्लपनः+ रूक्षः+ विष्टम्भी दृष्टिदूषणः॥40॥
</6-40></6-39>
<6-41>
	वेसवारः+ गुरुः स्निग्धः+ बलोपचयवर्धनः।
	मुद्गादिजासतु गुरवः+ यथाद्रव्यगुणानुगाः॥41॥
</6-41>
<6-42>
	कुकूलकर्परभ्राष्ट्रकन्द्वङ्गारविपाचितान्।
	एकयोनींल्लघून्विद्यात्+अपूपान्+उत्तरोत्तरम्॥42॥
	हरिणैणकुरङ्गर्क्षगोकर्णमृगमातृकाः।
	शशशम्बरचारुष्कशरभाद्याः+ मृगाः स्मृताः॥43॥
</6-42>
<6-44><6-45><6-46>
	लाववार्तीकवार्तीः+अरक्तवर्त्मककुक्कुभाः।
	कपिञ्जलोपचक्राख्य-चकोरकुरुबाहवः॥44॥
	वर्तकः+ वर्तिकाः+ च+एव तित्तिरः क्रकरः शिखी।
	ताम्रचूडाख्यबकर-गोनर्दगिरिवर्तिकाः॥45॥
	तथा शारपदेन्द्राभवरटाद्याः+च विष्किराः।
	जीवञ्जीवकदात्यूह-भृङ्गाह्वशुकसारिकाः॥46॥
</6-46></6-45></6-44>
<6-47>
	लट्वा-कोकिल-हारीत-कपोतचटकादयः।
	प्रतुदाः भेकगोधाहि-श्वाविदाऽऽद्या विलेशयाः॥47॥
</6-47>
<6-48>
	गोखराश्वतरोष्ट्राश्व-द्वीपिसिंहर्क्षवानराः।
	मार्जारमूषकव्याघ्र-वृकबभ्रुतरक्षवः॥48॥
	लोपाक-जम्बुक-श्येन-चाष-वान्ताद-वायसाः।
	शशघ्नीभासकुरर-गृध्रोलूककुलिङ्गकाः॥49॥
	धूमिका मधुहा च+इति प्रसहाः+ मृगपक्षिणः।
	वराहमहिषन्यङ्क-रुरुरोहितवारणाः॥50॥
</6-48>
<6-51>
	सृमरः+चमरः खड्गः+ गवयः+च महामृगाः।
	हंससारसकादम्बबककारण्डवप्लवाः॥51॥
</6-51>
<6-52>
	बलाकोत्क्रोशचक्रह्व-मद्गुक्रौञ्चादयः+अप्चराः।
	मत्स्या रोहितपाठीन-कूर्मकुम्भीरकर्कटाः॥42॥
</6-52>
<6-53><6-54>
	शुक्तिशङ्खोड्रशम्बूक-शफरीवर्मिचन्द्रिकाः।
	चुलूकीनक्रमकरशिशुमारतिमिङ्गिलाः॥53॥
	(मृग्यं वैष्किरिकं किञ्च  प्रातुदं च बिलेशयम्।
	प्रासहं च महामृग्यम्+अप्‌चरं मात्स्यम्+अष्टधा॥1॥)
       राजीचिलिचिमाद्याः+च मांसम्+इति+आहुः+अष्टधा।
	योनिष्वजावी व्यामिश्र-गोचरत्वात्+अनिश्चिते॥54॥
</6-54></6-53>
<6-55>
	आद्यान्त्या जाङ्गलानूपा मध्यौ साधारणौ स्मृतौ।
	तत्र बद्धमलाः शीताः+ लघवः+ जाङ्गलाः+ हिताः॥55॥
</6-55>
<6-56>
	पित्तोत्तरे वातमध्ये सन्निपाते कफानुगे।
	दीपनः कटुकः पाके ग्राही रूक्षः+ हिमः शशः॥56॥
</6-56>
<6-57><6-58>
	ईषदुष्णगुरुस्निग्धा बृंहणा वर्तकादयः।
	तित्तिरिः+तेषु+अपि वरः+ मेधाग्निबलशुक्रकृत्॥57॥
	ग्राही वर्ण्यः+अनिलोद्रिक्तसन्निपातहरः परम्।
         न+अतिपथ्यः शिखि पथ्यः श्रोत्रस्वरवयोदृशाम्॥58॥
</6-58></6-57>
<6-59>
	तद्वत्+च कुक्कुटः+ वृष्यः ग्राम्यः+तु श्लेष्मलः+ गुरूः।
	मेधाऽनलकराः+ हृद्याः क्रकराः सोपचक्रकाः॥59॥
</6-59>
<6-60>
	गुरुः सलवणः काणकपोतः सर्वदोषकृत्।
	चटकाः श्लेष्मलाः स्निग्धाः+ वातघ्नाः शुक्रलाः परम्॥60॥
</6-60>
<6-61>
	गुरूष्णस्निग्धमधुरा वर्गाः+च+अतः+ यथा+उत्तरम्।
	मूत्रशुक्रकृतः+ बल्याः+ वातघ्नाः कफपित्तलाः॥61॥
</6-61>
<6-62><6-63>
	शीताः+ महामृगाः+तेषु, क्रव्यात्+अप्रसहाः पुनः।
	लवणानुरसाः पाके कटुका मांसवर्धनाः॥62॥
	जीर्णाशीग्रहणीदोष-शोषार्तानां परं हिताः।
	न+अतिशीतगुरुस्निग्धं मांसमाजम्+अदोषलम्॥63॥
</6-63></6-62>
<6-64>
	शरीरधातुसामान्यात्+अनभिष्यन्दि र्बृंहणम्।
	विपरीतम्+अतः+ ज्ञेयम्+आविकं बृंहणं तु तत्॥64॥
</6-64>
<6-65>
	शुष्ककासश्रमात्यग्निविषमज्वरपीनसान्।
	कार्श्यं केवलवातान्+च गोमांसं सन्नियच्छति॥65॥
</6-65>
<6-66>
	उष्णः+ गरीयान्महिषः स्वप्नदार्ढ्यबृहत्त्वकृत्।
	तद्वत्+वराहः श्रमहा रुचिशुक्रबलप्रदः॥66॥
</6-66>
<6-67>
	मत्स्याः परं कफकराः चिलिचीमः+त्रिदोषकृत्।
	लावरोहितगोधैणाः स्वे स्वे वर्गे वराः परम्॥67॥
</6-67>
<6-68>
	मांसं सद्योहतं शुद्धं वयःस्थं च भजेत् त्यजेत्।
	मृतं कृशं भृशं मेद्यं व्याधिवारिविषैः+हतम्॥68॥
</6-68>
<6-69><6-70><6-71>
	पुंस्त्रियोः पूर्वपश्चार्धे गुरुणी, गर्भीणी गुरुः।|
	लघुर्योषिच्चतुष्पात्सु, विहङ्गेषु पुनः पुमान्॥69॥
	शिरः स्कन्धोरुपृष्ठस्य कट्याः सक्थ्नोः+च गौरवम्।
	तथा+आमपक्वाशययोः+यथापूर्वं विनिर्दिशेत्॥70॥
	शोणितप्रभृतीनां च धातूनाम्+ऊत्तरोत्तरम्।
	मांसाद्गरीयः+ वृषण-मेढ्र-वृक्‌क-यकृद्गुदम्॥71॥
</6-71></6-70></6-69>
<6-72>
	शाकं पाठाशठीसूषा-सुनिषण्णसतीनजम्।
	त्रिदोषघ्नं लघु ग्राहि सराजक्षव-वास्तुकम्॥72॥
</6-72>
<6-73>
	सुनिषण्णः+अग्निकृत् वृष्यः+तेषु राजक्षवः परम्।
       ग्रहण्यर्शोविकारघ्नः वर्चोभेदि तु वास्तुकम्॥73॥
</6-73>
<6-74>
	हन्ति दोषत्रयं कुष्ठं वृष्या सोष्णा रसायनी।
	काकमाची सरा स्वर्या च+आङ्गेर्यम्लाऽग्निदीपनी॥74॥
</6-74>
<6-75>
	ग्रहणि+अर्शः+अनिलश्लेष्म-हितोष्ण ग्राहिणी लघुः।
	पटोलसप्तलारिष्ट-शार्ङ्गेष्टावल्गुजाऽमृताः॥75॥
</6-75
<6-76><6-77><6-78>
	वेत्राग्रबृहती-वासा कुन्तलीतिलपर्णिकाः।
	मण्डूकपर्णीकर्कोट-कारवेल्लक-पर्पटाः॥76॥
	नाडीकलायं गोजिह्वा वार्ताकं वनतिक्तकम्।
	करीरं कुलकं नन्दी कुचैला शकुलादनी॥77॥
	कठिल्लं केम्बुकं शीतं सकोशातक-कर्कशम्।
	तिक्तं पाके कटु ग्राहि वातलं कफपित्तजित्॥78॥
</6-78></6-77></6-76>
<6-79>
       हृद्यं पटोलं कृमिनुत्स्वादुपाकं रुचिप्रदम्।      
	पित्तलं दीपनं भेदि वातघ्नं बृहतीद्वयम्॥79॥
</6-79>
<6-80>
	वृषं तु वमि-कासघ्नं रक्तपित्तहरं परम्।
	कारवेल्लं सकटुकं दीपनं कफजित्परम्॥80॥
</6-80>
<6-81>
	वार्ताकं कटु तिक्तोष्णं मधुरं कफवातजित्।
	सक्षारम्+अग्निजननं हृद्यं रुच्यम्+अपित्तलम्॥81॥
</6-81>
<6-82>
	करीरमाध्मानकरं कषायं स्वादु तिक्तकम्।
	कोशातकावल्गुजकौ भेदिनौ+अग्निदीपनौ॥82॥
</6-82>
<6-83>
	तण्डुलीयः+ हिमः+ रूक्षः स्वादुपाकरसः+ लघुः।
	मदपित्तविषास्रघ्नः मुञ्जातं वातपित्तजित्॥83॥
</6-83>
<6-84>
	स्निग्धं शीतं गुरु स्वादु बृंहणं शुक्रकृत्परम्।
	गुर्वी सरा तु पालङ्क्या मदघ्नी च+अपि+उपोदका॥84॥
</6-84>
<6-85>
       पालङ्क्यावत्स्मृतः+चञ्चुः सः+ तु सङ्ग्रहणात्मकः।
	विदारी वातपित्तघ्नी मूत्रला स्वादुशीतला॥85॥
</6-85>
<6-86>
	जीवनी बृंहणी कण्ठ्या गुर्वी वृष्या रसायनम्।
	चक्षुष्या सर्वदोषघ्नी जीवन्ती मधुरा हिमा॥86॥
</6-86>
<6-87><6-88>
	कूष्माण्डतुम्बकालिङ्ग-कर्कार्वैर्वारुतिण्डिशम्।
	तथा त्रपुसचीनाक-चिर्भटं कफवातकृत्॥87॥
      	भेदि विष्टम्भ्यभिष्यन्दि स्वादुपाकरसं गुरु।
	वल्लीफलानां प्रवरं कूष्माण्डं वातपित्तजित्॥88॥
</6-88></6-87>
<6-89>
	बस्तिशुद्धिकरं वृष्यम् त्रपुसं तु+अतिमूत्रम्।
	तुम्बं रूक्षतरं ग्राहि कालिङ्गैः+वारुचिः+भटम्॥89॥
</6-89>
<6-90>
	बालं पित्तहरं शीतं विद्यात्+पक्वम्+अतः+अन्यथा।
	शीर्णवृन्तं तु सक्षारं पित्तलं कफवातजित्॥90॥
</6-90>
<6-91>
	रोचनं दीपनं हृद्यचमष्ठीलाऽऽनाहनुत्+लघु।
         मृणाल-बिस-शालूक-कुमुदोत्पलकन्दकम्॥91॥ 
</6-91>
<6-92>
	नन्दीमाषककेलूट-शृङ्गाटक-कशेरुकम्।
	क्रौञ्चादनं कलोड्यं च रूक्षं ग्राहि हिमं गुरु॥92॥
</6-92>
<6-93><6-94><6-95><6-96>
	कलम्बनालिकामार्ष-कुटिञ्जरकुतुम्बकम्।
	चिल्ली लट्वाक लोणीका कुरूटक गवेधुकम्॥93॥
	जीवन्तझुञ्झ्वेडगजयवशाकसुवर्चलाः।
	आलुकानि च सर्वाणि तथा सूप्यानि लक्ष्मणम्॥94॥
	स्वादु रूक्षं सलवणं वातश्लेष्मकरं गुरु।
	शीतलं सृष्टविण्मूत्रं प्रायः+ विष्टभ्य जीर्यति॥95॥
	स्विन्नं निष्पीडितरसं स्नेहाढ्यं न+अतिदोषलम्।
	लघुपत्रा तु या चिल्ली सा वास्तुकसमा मता॥96॥
</6-93></6-94></6-95></6-96>
<6-97>
	तर्कारीवरणं स्वादु सतिक्तं कफवातजित्।
	वर्षाभ्वौ कालशाकं च सक्षारं कटुतिक्तकम्॥97॥
</6-97>
<6-98>
	दीपनं भेदनं हन्ति गरशोफकफानिलान्।
	दीपनाः कफवातघ्नाः+ श्चिरबिल्वाङ्कुराः सराः॥98॥
</6-98>
<6-99>
	शतावर्यङ्कुराः+तिक्ताः+ वृष्याः+ दोषत्रयापहाः।
	रूक्षः+ वंशकरीरः+तु विदाही वातपित्तलः॥99॥
</6-99>
<6-100>
	पत्तूरः+ दीपनः+तिक्तः प्लीहार्शः कफवातजित्।
	कृमिकासकफोत्क्लेदान् कासमर्दः+ जयोत्सरः॥100॥
</6-100>
<6-101>
	रूक्षोष्णम्+अम्लं कौसुम्भं गुरु पित्तकरं सरम्।
	गुरूष्णं सार्षपं बद्धविण्मूत्रं सर्वदोषकृत्॥101॥
</6-101>
<6-102><6-103>
	यत्+ बालम्+अव्यक्तरसं किञ्चित्क्षारं सतिक्तकम्।
	तन्मूलकं दोषहरं लघु सोष्णं नियच्छति॥102॥
	गुल्मकासक्षयश्वास-व्रणनेत्रगलामयान्।
	ज्वराग्निसादोदावर्त-पीनसान्+च महत्पुनः॥103॥
</6-103></6-102>
<6-104>
	रसे पाके च कटुकम्+उष्णवीर्यं त्रिदोषकृत्।
	गुर्वभिष्यन्दि च	स्निग्धसिद्धं तत्+अपि वातजित्॥104॥
</6-104>
<6-105>
	वातश्लेष्महरं शुष्कं सर्वम् आमं तु दोषलम्।
	कटूष्णः+ वातकफहाः+ पिण्डालुः पित्तवर्धनः॥105॥
</6-105>
<6-106><6-107>
	कुठेरशिग्रुसुरस-सुमुखासुरिभूः+तृणम्।
	फणिज्जार्जकजम्बीर-प्रभृति ग्राहि शालनम्॥106॥
	विदाहि कटु रूक्षोष्णं हृद्यं दीपनरोचनम्।
	दृक्‌शुक्रक्रिमिहृत्तीक्ष्णं दोषोत्क्लेशकरं लघु॥107॥
</6-107></6-106>
<6-108>
	हिध्माकासविषश्वास-पार्श्वरुक्पूतिगन्धहा।
	सुरसः सुमुखः+ न+अतिविदाही गरशोफहा॥108॥
</6-108>
<6-109>
	आर्द्रिका तिक्तमधुरा मूत्रला न च पित्तकृत्।
	लशुनः+ भृशतीक्ष्णोष्णः कटुपाकरसः सरः॥109॥
</6-109>
<6-110><6-111>
	हृद्यः केश्यः+ गुरुः+वृष्यः स्निग्धः+ रोचनदीपनः।
	भग्नसन्धानकृद्बल्यः+ रक्तपित्तप्रदूषणः॥110॥
	किलासकुष्टगुल्माऽर्शः+-मेहक्रिमिकफानिलान्।
	सहिध्मापीनसश्वास-कासान् हन्ति+अस्रपित्तकृत्॥111॥
</6-111></6-110>
<6-112>
	पलाण्डुः+तद्गुणन्यूनः श्लेष्मलः+ न+अतिपित्तलः।
	कफवातार्शसां पथ्यः स्वेदे+अभ्यवहृतः+ तथा॥112॥                                                                                                                
</6-112>
<6-113>
	तीक्ष्णः+ गृञ्जनकः+ ग्रीही पित्तिनां हितकृत्+न सः।
	दीपनः सूरणः+ रुच्यः कफघ्नः+ विशदः+ लघुः॥113॥
</6-113>
<6-114>
	विशेषादर्शसां पथ्यः भूकन्दः+तु+अतिदोषलः।
	पत्रे पुष्पे फले नाले कन्दे च गुरुता क्रमात्॥114॥
</6-114>
<6-115>
	वरा शाकेषु जीवन्ती सार्षपं तु+अवरं परम्।
	द्राक्षा फलोत्तमा वृष्या चक्षुष्या सृष्टमूत्रविट्॥115॥
</6-115>
<6-116><6-117>
	स्वादुपाकरसा स्निग्ध सकषाया हिमा गुरुः।
	निहन्ति+अनिलपित्तास्र-तिक्तास्यत्वमदात्ययान्॥116॥
	तृष्णाकासश्रमश्वास-स्वरभेदक्षतक्षयान्।
	उद्रिक्तपित्तान्+जयति त्रीन् दोषान्+स्वादु दाडिमम्॥117॥
</6-117></6-116>
<6-118>
	पित्ताऽविरोधि न+अत्युष्णम्+अम्लं वातकफापहम्।
	सर्वं हृद्यं लघु स्निग्धं ग्राहि रोचनदीपनम्॥118॥
</6-118>
<6-119><6-120><6-121><6-122>
	मोच-खर्जूर-पनस-नारिकेल-परूषकम्।	
	आम्रात-ताल-काश्मर्य-राजादनमधूकजम्॥119॥
	सौवीरबदराङ्कोल्ल-फल्गुश्लेष्मातकोद्भवम्।
	वातामाभिषुकाक्षोड-मुकूलकनिकोचकम्॥120॥
	उरुमाणं प्रियालं च बृंहणं गुरु शीतलम्।
	दाहक्षतक्षयहरं रक्तपित्तप्रसादनम्॥121॥
	स्वादुपकरसं स्निग्धं विष्टम्भि कफशुक्रकृत्।
	फलं तु पित्तलं तालं सरं काश्मर्यजं हिमम्॥122॥
</6-122></6-121></6-120></6-119>
<6-123><6-124><6-125>
	शकृन्मत्रविबन्धघ्नं केश्यं मेध्यं रसायनम्।
	वातामाद्युष्णवीर्यं तु कफपित्तकरं सरम्॥123॥
	परं वातहरं स्निग्धम्+अनुष्णं तु प्रियालजम्।
	प्रियालमज्जा मधुरः+ वृष्यः पित्तानिलापहः॥124॥
	कोलमज्जा गुणैः+तद्वत्+तृट्‌छर्दिकासजित्+च सः।
	पक्वं सुदुर्जरं बिल्वं दोषलं पूतिमारुतम्॥125॥
</6-125></6-124></6-123>
<6-126>
	दीपनं कफवातघ्नं बालं, ग्राह्युभयं च तत्।
	कपित्थम्+आमं कण्ठघ्नं दोषलं, दोषघाति तु ॥126॥
</6-126>
<6-127>
	पक्वं हिध्मावमथुजित्, सर्वं ग्राहि विषापदम्।
	जाम्बवं गुरु विष्टम्भि शीतलं भृशवातलम्॥127॥
</6-127>
<6-128>
	सङ्ग्राहि मूत्रशकृतोरकण्ठ्यं कफपित्तजित्।
	वातपित्तास्रकृद्वालं, बद्धास्थि कफपित्तकृत्॥128॥
</6-128>
<6-129>
	गुर्वाम्रं वातजित्पक्वं स्वाद्वम्लं कफशुक्रकृत्।
	वृक्षाम्लं ग्राहि रूक्षोष्णं वातश्लेष्महरं लघु॥129॥
</6-129>
<6-130>
	शम्या गुरूष्णं केशघ्नं रूक्षमं पीलु तु पित्तलम्।
	कफवातहरं भेदि प्लीहार्शः कृमिगुल्मनुत्॥130॥	
</6-130>
<6-131>
	सतिक्तं स्वादु यत्पीलु वा+अत्युष्णं तत् त्रिदोषजित्।
	त्वक्तिक्तकटुका स्निग्धा मातुलुङ्गस्य वातजित्॥131॥
</6-131>
<6-132><6-133>
	बृंहणं मधुरं मांसं वातपित्तहरं गुरु।
	लघु तत्केसरं कासश्वासहिध्मामदात्ययान्॥132॥
	आस्यशोषानिलश्लेष्मविबन्धच्छर्द्यरोचकान्।
	गुल्मोदरार्शः शूलानि मन्दाग्नित्वं च नाशयेत्॥133॥
</6-133></6-132>
<6-134>
	भल्लातकस्य त्वङ्मांसं बृंहणं स्वादु शीतलम्।
	तदस्थ्यग्निसमं मेध्यं कफवातहरं परम्॥134॥
</6-134>
<6-135>
	स्वाद्वम्लं शीतम्+उष्णं च द्विधा पालेवतं गुरु।
	रुच्यम्+अत्यग्निशमनम् रुच्यं मधुरमारुकम्॥135॥
</6-135>
<6-136>
	पक्वम्+आशु जरां याति न+अत्युष्णगुरुदोषलम्।
	द्राक्षापरूपकं चार्द्रमम्लं पित्तकफप्रदम्॥136॥
</6-136>
<6-137>
	गुरूष्णवीर्यं वातघ्नं सरं सकरमर्दकम्।
	तथा+अम्लं कोलकर्कन्धु-लकुचाम्रातकारुकम्॥137॥
</6-137>
<6-138>
	ऐरावतं दन्तशठं सतूदं मृगलिण्डिकम्।
	न+अतिपित्तकरं पक्वं शुष्कं च करमर्दकम्॥138॥
</6-138>
<6-139>
	दीपनं भेदनं शुष्कम्+अम्लीकाकोलयोः फलम्।
	तृष्णाश्रमक्लमच्छेदि लघ्विष्टं कफवातयोः॥139॥
</6-139>
<6-140>
	फलानाम्+अवरं तत्र लकुचं सर्वदोषकृत्।
	हिमानलोष्णदुर्वातव्याललालादिदूषितम्॥140॥
</6-140>
<6-141><6-142><6-143>
	जन्तुजुष्टं जले मग्नम्+अभूमिजम्+अनार्तवम्।
	अन्यधान्ययुतं हीनवीर्यं जीर्णतया+अति च॥141॥
	धान्यं त्यजेत्+तथा शाकं रूक्षसिद्धम्+अकोमलम्।
	असञ्जातरसं तद्वत्+शुष्कं  च+अन्यत्र मूलकात्॥142॥
	प्रायेण फलम्+अपि+एवं तम्+आमं बिल्ववर्जितम्।
	विष्यन्दि लवणं सर्वं सूक्ष्मं सृष्टमलं मृदुः॥143॥
</6-143></6-142></6-141>
<6-144>
	वातघ्नं पाकि तीक्ष्णोष्णं रोचनं कफपित्तकृत्।
	सैन्धवं तत्र सुस्वादु वृष्यं हृद्यं त्रिदोषनुत्॥144॥
</6-144>
<6-145>
	लघ्वनुष्णं दृशः पथ्यम्+अविदाह्यग्निदीपनम्।
	लघु सौवर्चलं हृद्यं सुगन्ध्युद्गारशोधनम्॥145॥
</6-145>
<6-146>
	कटुपाकं विबन्धघ्नं दीपनीयं रुचिप्रदम्।
	ऊर्ध्वाधः कफवातानुलोमनं दीपनं बिडम्॥146॥
</6-146>
<6-147>
	विबन्धान्+आहविष्टम्भशूलगौरवनाशनम्।
	विपाके स्वादु सामुद्रं गुरु श्लेष्मविवर्धनम्॥147॥
</6-147>
<6-148>
	सतिक्तकटुकक्षारं तीक्ष्णम्+उत्क्लेदि च+औद्भिदम्।
	कृष्णे सौवर्चलगुणा लवणे गन्धवर्जिताः॥148॥
</6-148>
<6-149>
	रोमकं लघु, पांसूत्थं सक्षारं श्लेष्मलं गुरु।
	लवणानां प्रयोगे तु सैन्धवादि प्रयोजयेत्॥149॥
</6-149>
<6-150>
	गुल्महृद्ग्रहणीपाण्डु-प्लीहानाहगलामयान्।
	श्वासार्शः कफकासान्+च शमयेत्+यवशूकजः॥150॥
</6-150>
<6-151><6-152>
	क्षारः सर्वः+च परमं तीक्ष्णोष्णः कृमिजिल्लघुः।
	पित्तासृग्दूषणः पाकी छेद्य-हृद्यः+ विदारणः॥151॥
	अपथ्यः कटुलावण्यात्+शुक्रौजः केशचक्षुषाम्।
	हिङ्गु वातकफान्+आहशूलघ्नं पित्तकोपनम्॥152॥
</6-152></6-151>
<6-153>
	कटुपाकरसं रुच्यं दीपनं पाचनं लघु।
	कषाया मधुरा पाके रूक्षा विलवणा लघुः॥153॥
</6-153>
<6-154><6-155><6-156><6-157>
	दीपनी पाचनी मेध्या वयसः स्थापनी परम्।
	उष्णवीर्या सराऽऽयुष्या बुद्धीन्द्रियबलप्रदा॥154॥
	कुष्ठवैवर्ण्यवैस्वर्यपुराणविषमज्वारान्।
	शिरः+अक्षिपाण्डुहृद्रोगकामलाग्रहणीगदान्॥155॥
	सशोषशोफातीसार-मेदमोहवमिक्रिमीन्।
	श्वासकासप्रसेकार्शः प्लीहान्+आहगरोदरम्॥156॥
	विबन्धं स्रोतसां गुल्मम्+ऊरुस्तम्भम्+अरोचकम्।
	हरीतकी जयेत्+व्याधीन्+तान्+तान्+च कफवातजान्॥157॥
</6-157></6-156></6-155></6-154>
<6-158>
	तद्वत्+आमलकं शीतम्+अम्लं पित्तकफापहम्।
	कटु पाके हिमं केश्यम्+अक्षम्+ईषत्+च तद्गुणम्॥158॥
</6-158>
<6-159>
	इयं रसायनवरा त्रिफला+अक्ष्यामयापहा।
	रोपणी त्वग्गदक्लेदमेदोमेहकफास्रजित्॥159॥
</6-159>
<6-160>
	सकेसरं चतुः+जातं त्वक्पत्रैलं त्रिजातकम्।
	पित्तप्रकोपि तीक्ष्णोष्णं रूक्षं रोचनदीपनम्॥160॥
</6-160>
<6-161>
	रसे पाके च कटुकं कफघ्नं मरिचं लघु।
	श्रेष्मला स्वादुशीताऽऽर्द्रा गुर्वी स्निग्धा च पिप्पली॥161॥
</6-161>
<6-162><6-163>
	सा शुष्का विपरीताऽतः स्निग्धा वृष्या रसे कटुः।
	स्वादुपाकाऽनिलश्लेष्मश्वासकासापहा सरा॥162॥
	न ताम्+अति+उपयुञ्जीत रसायनविधिं विना।
	नागरं दीपनं वृष्यं ग्राहि हृद्यं विबन्धनुत्॥163॥
</6-163></6-162>
<6-164>
	रुच्यं लघु स्वादुपाकं स्निग्धोष्णं कफवातजित्।
	तद्वत्+आर्द्रकम्+एतत्+च त्रयं त्रिकटुकं जयेत्॥164॥
</6-164>
<6-165>
	स्थौल्याग्निसदनश्वास-कासश्लीपदपीनसान्।
	चविका पिप्पलामूलं मरिचाल्पान्तरं गुणैः॥165॥
</6-165>
<6-166>
	चित्रकः+अग्निसमः पाके शोफार्शः कृमिकुष्ठहा।
	पञ्चकोलकम्+एतत्+च मरिचेन विना स्मृतम्॥166॥
</6-166>
<6-167>
	गुल्मप्लीहोदरान्+आहशूलघ्नं दीपनं परम्।
	बिल्वकाश्मर्यतर्कारी-पाटलाटुण्टकैः+महत्॥167॥
</6-167>
<6-168>
	जयेत्+कषायतिक्तोष्णं पञ्चमूलं कफानिलौ।
	ह्रस्वं बृहत्यंशुमतीद्वयगोक्षुरकैः स्मृतम्॥168॥
</6-168>
<6-169>
	स्वादुपाकरसं न+अतिशीतोष्णं सर्वदोषजित्।
	बलापुनर्नवैरण्ड-शूर्पपर्णीद्वयेन तु॥169॥
</6-169>
<6-170>
	मध्यंमं कफवातघ्नं न+अतिपित्तकरं सरम्।
	अभीरुवीराजीवन्ती-जीवकर्षभकैः स्मृतम्॥170॥
</6-170>
<6-171>
	जीवनाख्यं तु चक्षुष्यं वृष्यं पित्तानिलापहम्।
	तृणाख्यं पित्तजिद्दर्भ-काशेक्षुशरशालिभिः॥171॥
</6-171>
<6-172>
	शूक-शिम्बीज-पक्वान्न-मांस-शाक-फलौषधैः।
	वर्गितैः+अन्नलेशः+अयम्+उक्तः+ नित्योपयोगिकः॥172॥
</6-172>
इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचितायाम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने+अन्नरू-
	पविन्नानीयः+ नाम षष्ठः+अध्यायः।
सप्तमः+अध्यायः
अथ+अतः+अन्नरक्षाध्यायं व्याख्यास्यामः|
	इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<7-1>
	राजा राजगृहासन्ने प्राणाचर्यं निवेशयेत्।
	सर्वदा सः+ भवति+एव सर्वत्र प्रतिजागृविः॥1॥
</7-1>
<7-2>
	अन्नपानं विषाद्रक्षेद्विशेषेण महीपतेः।
	योगक्षेमौ तदायत्तौ धर्माद्या यन्निबन्धनाः
</7-2>
<7-3><7-4>
         ओदनः+ विषवान् सान्द्रः+ याति+अविस्राव्यताम्+इव।
	चिरेण पच्यते पक्वः+ भवेत्+पर्युषितोपमः॥3॥
	मयूरकण्ठतुल्योष्मा मोहमूर्च्छाप्रसेककृत्।
	हीयते वर्णगन्धाद्यैः क्लिद्यते चन्द्रिकाचितः॥4॥
</7-4></7-3>
<7-5><7-6>
	व्यञ्जनानि+आशु शुष्यन्ति ध्यामक्वाथानि तत्र च। 
	हीनाऽतिरिक्ता विकृता छाया दृश्येत न+एव वा॥5॥
	फेनोर्ध्वराजीसीमन्त-तन्तु-बुद्बुद-सम्भवः।
	विच्छिन्नविरसा रागाः खाण्डवाः शाकमाहिषम्॥6॥
</7-6></7-5>
<7-7><7-8><7-9><7-10><7-11><7-12>
	नीला राजी रसे, ताम्रा क्षीरे, दधनि दृश्यते।
	श्यावाऽऽपीताऽसिता तक्रे, घृते पानीयसन्निभा॥7॥
	मस्तुनि स्यात्कपोतभा,राजी कृष्णा तुषोदके।
	काली मद्याम्भसोः क्षौद्रे हरित्तैले+अरुणोपमा॥8॥
	पाकः फलानाम्+आमानां पक्वानां परिकोथनम्।
	द्रव्याणाम्+आर्द्रशुष्काणां स्यातां म्लानिविवर्णत्॥9॥
	मृदूनां कठिनानां च भवेत्+स्पर्शविपर्ययः।
	माल्यस्य स्फुटिताग्रत्वं म्लानिः+गन्धान्तरोद्भव॥10॥
	ध्याममण्डलता वस्रे, सदनं तन्तुपक्ष्मणाम्।
	धातुमौक्तिककाष्ठाश्म-रत्नादिषु मलाक्तता॥11॥
	स्नेहस्पर्शप्रभाहानिः, सप्रभत्वं तु मृण्मये।
	विषदः श्यानशुष्कास्यो विलक्षः+ वीक्षते दिशः॥12॥
</7-12></7-11></7-10></7-9></7-8></7-7>
<7-13>
	स्वेदवेपथुमांस्रस्तः+ भीतः स्खलति जृम्भते।
	प्राप्यान्नं सविषं तु+अग्निः+एकावर्तः स्फुटत्यति॥13॥
</7-13>
<7-14>
	शिखिकण्ठाभधूमार्चिरनर्चिर्वोग्रगन्धवान्।
	म्रियन्ते मक्षिकाः प्राश्य काकः क्षामस्वरः+ भवेत्॥14॥
</7-14>
<7-15><7-16><7-17><7-18>
	उत्क्रोशन्ति च दृष्ट्वा+एतत्+शुकदात्यूहसारिकाः।
	हंसः प्रस्खलति, ग्लानिः+जीवन्+जीवस्य जायते॥15॥
	चकोरस्या+आक्षिवैराग्यं, क्रौञ्चस्य स्यात्+मदोदयः।
	कपोतपरभृद्दक्षचक्रवाका जहति+असून्॥16॥
	उद्वेगं याति मार्जारः, शकृत्+मुञ्चति वानरः।
	हृष्येत्+मयूरः+तद्दृष्ट्या मन्दतेजः+ भवेत्+विषम्॥17॥
	इति+अन्नं विषवत्+ज्ञात्वा त्यजेत्+एवं प्रयत्नतः।
	यथा तेन विपद्येः+अन्नपि न क्षुद्रजन्तवः॥18॥
</7-18></7-17></7-16></7-15>
<7-19>
<7-20>
	स्पृष्टे तु कण्डूदाहोष्माज्वरार्तिस्फोदसुप्तयः।
	नखरोमच्युतिः शोफः, सेवाद्या विषनाशनाः॥19॥
	शस्ताः+तत्र प्रलेपाः+च सेव्य-चन्दन-पद्मकैः।
	ससोमवल्कतालीस-पत्रकुष्ठामृतानतैः॥20॥
</7-20></7-19>
<7-21><7-22>	
      लाला जिह्वोष्ठयोः+जाड्यनूषा चिमिचिमायनम्।   
	दन्तहर्षः+ रसाज्ञत्वं हनुस्तम्भः+च वक्रगे॥21॥
	सेव्याद्यैः+तत्र गणडूषाः सर्वं च विषजित्+हितम्।
        आमाशयगते स्वेदमूर्छाध्मानमदभ्रमाः॥22॥
</7-22></7-21>
<7-23><7-24><7-25><7-26>
	रोमहर्षः+ वमिः+दाहः+चक्षुः+हृदयरोधनम्।
	बिन्दुभिः+च+आचयः+अङ्गानां, पक्वाशयगते पुनः॥23॥
	अनेकवर्णं वमति मूत्रयति+अतिसार्यते।
	तन्द्रा कृशत्वं पाण्डुत्वम्+उदरं बलसङ्क्षयः॥24॥
	तयोः+वान्तविरिक्तस्य हरिद्रे कटभीं गुडम्।
	सिन्दुवारितनिष्पाव-बाष्पिकाशतपर्विकाः॥25॥
	तण्डुलीयकमूलानि कुक्कुटाण्डमवल्गुजम्।
	नौ+अनाञ्जनपानेषु योजयेत्+विषशान्तये॥26॥
</7-26></7-25></7-24></7-23>
<7-27><7-28>
	विषभुक्ताय दद्यात्+च शुद्धाय+उर्ध्वम्+अधः+तथा।
	सूक्ष्मं ताम्ररजः काले सक्षौद्रं हृद्विशोधनम्॥27॥
	शुद्धे हृदि ततः शाणं हेमचूर्णस्य दापयेत्।
 	न सज्जते हेमपाऽऽङ्गे पद्मपत्रे+अम्बुवत्+विषम्॥28॥
</7-28></7-27>
<7-29>
	जायते विपुलं च+आयुः+गरे+अपि+एष विधिः स्मृतः।
	विरुद्धम्+अपि च+आहारं विद्यात्+विषगरोपमम्॥29॥
</7-29>	
<7-30><7-31>
       आनूपम्+आमिषं माषक्षौद्रक्षीरविरूढकैः।
	विरुध्यते सह बिसैः+मूलकेन गुडेन वा॥30॥
       विशेषात्+पयसा मत्स्या मत्स्येषु+अपि चिलीचिमः।
	विरुद्धम्+अम्लं पयसा सह सर्वं फलं तथा॥31॥
</7-31></7-30>
<7-32>
	तद्वत्कुलत्थवरक-कङ्गुवल्लमकुष्टकाः।
	भक्षयित्वा हरितकं मूलकादि पयः+त्यजेत्॥32॥
</7-32><7-33><7-34><7-35><7-36>
	वाराहं श्वाविधा न+अद्यात्+दध्ना पृषतकुक्कुटौ।
	आममांसानि पित्तेन, माषसूपेन मूलकम्॥33॥
	अविं कुसुम्भशाकेन, बिसैः सह विरूढकम्।
	माषसूपगुडक्षीर-दध्याज्यैर्लाकुचं फलम्॥34॥
	फलं कदल्याः+तक्रेण दध्ना तालफलेन वा।
	कणोषणाभ्यां मधुना काकमाचीं गुडेन वा॥35॥
	सिद्धां वा मत्स्यपचने पचने नागरस्य वा।
	सिद्धाम्+अन्यत्र वा पात्रे कामात्+ताम्+उषितां निशाम्॥36॥
</7-36></7-35></7-34></7-33>
<7-37>
	मत्स्यनिस्तलनस्नेहे साधिताः पिप्पलीः+त्यजेत्।
	कांस्ये दशाहम्+उषितं सर्पिः+उष्णं तु+अरुष्करे॥37॥
</7-37>
<7-38>
	भासः+ विरुध्यते शूल्यः कम्पिल्लः+तक्रसाधितः।
	ऐकध्यं पायससुराकृशराः परिवर्जयेत्॥38॥
</7-38>
<7-39>
	मधुसर्पिर्वसातैलपानीयानि द्विशस्रिशः।
	एकत्र वा समांशानि विरुध्यन्ते परस्परम्॥39॥
</7-39>
<7-40><7-41>
	भिन्नांशे अपि मध्वाज्ये दिव्यवार्यनुपानतः।
	मधुपुष्करबीजं च, मधुमैरेयशार्करम्॥40॥
	मन्थानुपानः क्षैरेयः+, हारिद्रः कटुतैलवान्।
	उपोदिका+अतिसाराय तिलकल्केन साधिता॥41॥
</7-41></7-40>
<7-42>
	बलाका वारुणीयुक्ता कुल्माषैः+च विरुध्यते।
	भृष्टा वराहवसया सा+एव सद्यः+ निहन्ति+असून्॥42॥
</7-42>
<7-43>
	तद्वत्+तित्तिरिपत्राढ्य-गोधालावकपिञ्जलाः।
	ऐरण्डेन+अग्निना सिद्धाः+तत्तैलेन विमूर्च्छिताः॥43॥
</7-43>
<7-44>
	हारीतमांसं हारिद्र-शूलक-प्रोत-पाचितम्।
	हरिद्रावह्निना सद्यः+ व्यापादयति जीवितम्॥44॥
</7-44>
<7-45>
	भस्मपांशुपरिघ्वस्तं तत्+एव च समाक्षिकम्।
	यत्+किञ्चित्+दोषम्+उत्क्लेश्य न हरेत्+तत्समासतः॥45॥
</7-45>
<7-46>
	विरुद्धं शुद्धिः+अत्र+इष्ठ शमः+ वा तद्विरोधिभिः।
	द्रव्यैः+तैः+एव वा पूर्वं शरीरस्य+अभिसंस्कृतिः॥46॥
</7-46>
<7-47>
	व्यायामस्निग्धिदीप्ताग्नि-वयःस्थबलशालिनाम्।
	विरोध्यपि न पीडायै सात्म्यम्+अल्पं च भोजनम्॥47॥
</7-47>
<7-48>
	पादेन+अपथ्यम्+अभ्यस्तं पादपादेन वा त्यजेत्। 
	निषेवेत हितं तद्वत्+एकद्वित्र्यन्तरीकृतम्॥48॥
</7-48>
<7-49>
	अपथ्यम्+अपि हि त्यक्तं शीलितं पथ्यम्+एव वा।
	सात्म्यासात्म्यविकाराय जायते सहसा+अन्यथा॥49॥
</7-49>
<7-50>
	क्रमेण+अपचिताः+ दोषाः क्रमेण+उपचिताः+ गुणाः।
	सन्तः+ यान्ति+अपुनः+भावम्+अप्रकम्प्या भवन्ति च॥50॥
</7-50>
<7-51>
	अत्यन्तसन्निधानानां दोषाणां दूषणात्मनाम्।
	अहितैः+दूषणं भूयः+ न विद्वान् कर्तुम्+अर्हति॥51॥
</7-51>
<7-52>
	आहारशयनाऽब्रह्मचर्यैः+युक्त्या प्रयोजितः।
	शरीरं धार्यते नित्यम्+आगारम्+इव धारणैः॥52॥
</7-52>
<7-53>
	आहारः+ वर्णितः+तत्र तत्र तत्र च वक्ष्यते।
	निद्रायत्तं सुखं दुःखं पुष्टिः कार्श्यं बलाबलम्॥53॥
</7-53>
<7-54>
	वृषता क्लीबता ज्ञानम्+अज्ञानं जीवितं न च।
	अकाले+अतिप्रसङ्गात्+च न च निद्रा नि-षेविता॥54॥
</7-54>
<7-55>
	सुखायुषी पराकुर्यात्कालरात्रिः+इव+अपरा।
	रात्रौ जागरणं रूक्षं, स्निग्धं प्र-स्वपनं दिवा॥55॥
</7-55>
<7-56>
	अरूक्षम्+अनभिष्यन्दि तु+आसीनप्रचलायितम्।
	ग्रीष्मे वायुचयादनरौक्ष्यरात्र्यल्पभावतः॥56॥
</7-56>
<7-57><7-58><7-59>
	दिवास्वप्नः+ हितः+अन्यस्मिन् कफपित्तकरः+ हि सः।
	मुक्त्वा तु भाष्ययानाध्व-मद्यस्रीभारकर्मभिः॥57॥
	क्रोधशोकभयैः क्लान्तान् श्वासहिध्मातिसारिणः।
	वृद्धबालाऽबलक्षीण-क्षततृट्‌शूलपीडितान्॥58॥
	अजीर्णाभिहतोन्मत्तान् दिवास्वप्नोचितान्+अपि।
	धातुसाम्यं तथा हि+एषां श्लेष्मा च+अङ्गानि पुष्यति॥59॥
</7-59></7-58></7-57>
<7-60>
	बहुमेदः कफास्वप्युः स्नेहनित्याः+च न+अहनि।
	विषार्तः कण्ठरोगी च न+एव जातु निशासु+अपि॥60॥
</7-60>
<7-61>
	अकालशयनान्मोह-ज्वरस्तैमित्यपीनसाः|
	शिरोरुक्‌शोफहृल्लास-स्रोतोरोधाग्निमन्दताः॥61॥
</7-61>
<7-62><7-63>
	तत्र+उपवासवमनस्वेदनावनम्+औषधम्।
	योजयेत्+अतिनिद्रायां तीक्ष्णं प्रच्छर्दनाञ्जनम्॥62॥
	नावनं लङ्घनं चिन्तां व्यवायं शोकभीक्रुधः।
	एभिः+एव च निद्रायाः+ नाशः श्लेष्मातिसङ्क्षयात्॥63॥
</7-63></7-62>
<7-64>
	निद्रानाशात्+अङ्गमर्दशिरोगौरवजृम्भिकाः।
	जाड्यग्लानिभ्रमाऽपक्ति-तन्द्रारोगाः+च वातजाः॥64॥
</7-64>
<7-65>
	यथाकालम्+अतः+ निद्रां रात्रौ सेवेत सात्म्यतः।
	असात्म्यात्+जागरात्+अर्धं प्रातः स्वप्यात्+अभुक्तवान्॥65॥
</7-65>
<7-66><7-67><7-68>
	शीलयेत्+मन्दनिद्रः+तु क्षीरमद्यरसान् दधि।
	अभ्यङ्गोद्वर्तनस्नानमूर्धकर्णाक्षितर्पणम्॥66॥
	कान्ताबाहुलताश्लेषः+ निर्वृतिः कृतकृत्यता।
	मनः+अनुकूलाः+ विषयाः कामं निद्रासुखप्रदाः॥67॥
	ब्रह्मचर्यरतेग्राम्यसुखनिः स्पृहचेतसः।
	निद्रा सन्तोषतृप्तस्य स्वं कालं न+अतिवर्तते॥68॥
</7-68></7-67></7-66>
<7-69><7-70><7-71><7-72>
	ग्राम्यधर्मे त्यजेत्+नारीम्+अनुत्तानां रजस्वलाम्।
	अप्रियाम्+अप्रियाचारां दुष्टसङ्कीर्णमेहनाम्॥69॥
	अतिस्थूलकृशां सूता गर्भिणीम्+अन्ययोषितम्।
	वर्णिनीम्+अन्ययोनिं च गुरुजेवनृपालयम्॥70॥
	चैत्यश्मशानाऽऽयतन-चत्वराम्बुचतुष्पथम्।
	पर्वाणि+अनङ्गं दिवसं शिरोहृदयताडनम्॥71॥
	अत्याशितः+अधृतिः क्षुद्वान् दुःस्थिताङ्गः पिपासितः।
	बालो वृद्धः+अन्यवेगार्तः+त्यजेत्+रोगी च मैथुनम्॥72॥
</7-72></7-71></7-70></7-69>
<7-73>
	सेवेत कामतः कामं तृप्तः+ वाजीकृतां हिमे।
	त्र्यहात्+वसन्तशरदोः पक्षात्+वर्षानिदाघयोः॥73॥
</7-73>
<7-74>
	भ्रमक्लमोरुदौर्बल्य-बलधात्विन्द्रियक्षयाः।
	अपर्वमरणं च स्यात्+अन्यथा गच्छतः स्रियम्॥74॥
</7-74>
<7-75>
	स्मृतिमेधयुरारोग्यपुष्टीन्द्रिययोशोबलैः।
	अधिका मन्दजरसः+ भवन्ति स्रीषु संयताः॥75॥
</7-75>
<7-76>
	स्नानानुलेपनहिमानिलखण्डाखाद्य-
	         शीताम्बुदुग्धरसयूषसुराप्रसन्नाः।
	सेवेत च+अनु शयनं विरतौ रतस्य 
                तस्य+एवम्+आशु वपुषः पुनः+एति धाम॥76॥
</7-76>
<7-77>
	श्रुतचरितसमृद्धे कर्मदक्षे दयालौ
         	भिषजि निरनुबन्धं देहरक्षां निवेश्य।
	भवति विपुलतेजसः स्वास्थ्यकीर्तिप्रभावः
	       स्वकुशलफलभोगी भूमिपालः+चिरायुः॥77॥
</7-77>	
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचि-
	तायाम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने+अन्न-
	रक्षा नाम सप्तमः+अध्यायः॥7॥

  	अष्टमः+अध्यायाः।
	अथ+अतः+ मात्राशितीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
	इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<8-1>
	मात्राशी सर्वकालं स्यात्+मात्रा हि+अग्नेः प्रवर्तिका।
	मात्रां द्रव्याणि+अपेक्षन्ते गुरूणि+अपि लघूनि+अपि॥1॥
</8-1>
<8-2>
	गुरूणाम्+अर्धसौहित्य लघूनां न+अतितृप्तता।
	मात्राप्रमाणं निर्दिष्टं सुखं यावत्+विजीर्यति॥2॥
</8-2>
<8-3>
	भोजनं हीनमात्रं तु न बलोपचयौजसे।
	सर्वेषां वातरोगाणां हेतुतां च प्रपद्यते॥3॥
</8-3>
<8-4>
	अतिमात्रं पुनः सर्वान्+आशु दोषान् प्रकोपयेत्।
	पीड्यमाना हि वाताद्या युगपत्+तेन कोपिताः॥4॥
</8-4>
<8-5><8-6>
	आमेन+अन्नेन दुष्टेन तत्+एव+आविश्य कुर्वते।
	विष्टम्भयन्तः+अलसकं च्यावयन्तः+ विषूचिकाम्॥5॥
	अधरोत्तरमार्गाभ्यां सहसा+एव+अजितात्मनः।
	प्रयाति न+उर्ध्वं न+अधस्तात्+आहारः+ न च पच्यते॥6॥
</8-6></8-5>
<8-7>
	आमाशये+अलसीभूतः+तेन सः+अलसकः स्मृतः।
	विविधैः+वेदनोद्भेदैः+वाय्वादिभृशकोपतः॥7॥
</8-7>
<8-8>
	सूचीभिः+इव गात्राणि विध्यति+इति विषूचिका।
	तत्र शूलभ्रमाऽऽऽनाहकम्पस्तम्भादयः+अनिलात्॥8॥
</8-8>
<8-9>
	पित्तात्+ज्वरातिसारान्तर्दाहतृट्‌प्रलयादयः।
	कफात्+शर्द्यङ्गुरुतावाक्सङ्गष्ठीवनादयः॥9॥
</8-9>
<8-10><8-11><8-12>
	विशेषात्+दुर्बलस्य+अल्पवह्नेः+वेगविधारिणः।
	पीडितं मारुतेन+अन्नं श्लेष्मणा रुद्धम्+अन्तरा॥10।
	अलसं क्षोभितं दोषैः शल्यत्वेन+एव संस्थितम्।
	शूलादीन् कुरुते तीव्रान्+छर्द्यतीसारवर्जितान्॥11॥
	सः+अलसः अत्यर्थदुष्टाः+तु दोषाः+ दुष्टाऽऽम-बद्ध-खाः।
	यान्तः+तिर्यक्तनुं सर्वां दण्डवत्+स्तम्भयन्ति चेत्॥12॥
</8-12></8-11></8-10>
<8-13>
	दण्डकालसकं नाम तं त्यजेत्+आशुकारिणम्।
	विरुद्धाध्यशनाजीर्णशीलिने विषलक्षणम्॥13॥
</8-13>
<8-14>
	आमदोषं महाघोरं वर्जयेत्+विषसंज्ञकम्।
	विषरूपाशुकारित्वात्+विरुद्धोपक्रमत्वतः॥14॥
</8-14>
<8-15><8-16>
	अथ+आमम्+अलसीभूतं साध्यं त्वरितम्+उल्लिखेत्।
	पीत्वा सोग्रापटुफलं वायुर्ष्णं योजयेत्+ततः॥15॥
	स्वेदनं फलवर्ति च मलवातानुलोमनीम्।
	नाम्यमानानि च+अङ्गानि भृशं स्विन्नानि वेष्टयेत्॥16॥
</8-16></8-15>
<8-17>
	विसूच्याम्+अतिवृद्धायां पार्ष्ण्योः+दाहः प्रशस्यते।
	तत्+अहः+च+उपवास्य+एनं विरिक्तवत्+उपाचरेत्॥17॥
</8-17>
<8-18><8-19>
	तीव्रार्तिः+अपि न+अजीर्णी पिबेत्+शूलघ्नम्+औषधम्।
	आमसन्नः+अनलः+ नालं पक्तुं दोषौषधाशनम्॥18॥
	निहन्यात्+अपि च+एतेषां विभ्रमः सहसा+आतुरम्।
	जीर्णाशने तु भैषज्यं युञ्ज्यात् स्तब्धगुरूदरे॥19॥
</8-19></8-18>
<8-20>
	दोषशेषस्य पाकार्थम्+अग्नेः सन्धुक्षणाय च।
	शान्तिरामविकाराणां भवति तु+अपतर्पणात्॥20॥
</8-20>
<8-21>
	त्रिविधं त्रिविधे दोषे तत्समीक्ष्य प्रयोजयेत्।
	तत्र+अल्पे लङ्घनं पथ्यं, मध्ये लङ्घनपाचनम्॥21॥
</8-21>
<8-22>
	प्रभूते शोधनं, तत्+हि मूलात्+उन्मूलयेत्+मलान्।
	एवम्+अन्यान्+अपि व्याधीन् स्वनिदानविपर्ययात्॥22॥
</8-22>
<8-23>
	चिकित्सेत्+अनुबन्धे तु सति हेतुविपर्ययम्।
	त्यक्त्वा यथायथं वैद्यः+ युञ्ज्यात्+व्याधिविपर्ययम्॥23॥
</8-23>
<8-24>
	तदर्थकारि वा, पक्वे दोषे  त्विद्धे च पावके।
	हितम्+अभ्यञ्जन-स्नेहपान-बस्त्यादि युक्तितः॥24॥
</8-24>
<8-25>
	अजीर्णं च कफात्+आमं तत्र शोफः+अक्षिगण्डयोः।
	सद्यः+भुक्तः+ इव+उद्गारः प्रसेकोत्क्लेशगौरवम्॥25॥
</8-25>
<8-26>
	विष्टब्दम्+अनिलात्+शूलविबन्धाध्मानसादकृत्।
	पित्तात्+विदग्धं तृण्मोहभ्रमाम्लोद्गारदाहवत्॥26॥
</8-26>
<8-27>
	लङ्घनं कार्यम्+आमे तु, विष्टब्धे स्वेदनं भृशम्।
	विदग्धे वमनं, यत्+वा यथावस्थं हितं भजेत्॥27॥
</8-27>
<8-28>
	गरीयसः+ भवेत्+लीनात्+आमात्+एव विलम्बिका।
	कफवातानुबद्धा+आमलिङ्गा तत्समसाधना॥28॥
</8-28>
<8-29><8-30>
	अश्रद्धा ह्रद्व्यथा शुद्धे+अपि+उद्गारे रसशेषतः।
	शयीत किञ्चित्+एव+अत्र सर्वः+च+अनाशितः+ दिवा॥29॥
	स्वप्यात्+अजीर्णी, सञ्जातबुभुक्षः+अद्यात्+मितं लघु।
	विबन्धः+अतिप्रवृत्तिः+वा ग्लानिः+मारुतमूढता॥30॥
</8-30></8-29>
<8-31>
	अजीर्णलिङ्गं सामान्यं विष्टम्भः+ गौरवं भ्रमः।
	न च+अतिमात्रम्+एव+अन्न,मामदोषाय केवलम्॥31॥
</8-31>
<8-32><8-33>
	द्विष्ट-विष्टम्भि-दग्धाऽऽम-गुरु-रुक्ष-हिमाऽऽशुचि।
	विदाहि शुष्कम्+अत्यम्बुप्लुतं च+अन्नं च जीर्यति॥32॥
	उपतप्तेन भुक्तं च शोकक्रोधक्षुदादिभिः।
	मिश्रं पथ्यम्+अपथ्यं च भुक्तं समशनं मतम्॥33॥
</8-33></8-32>
<8-34><8-35>
	विद्यात्+ 'अध्यशनं' भूयः+ भुक्तस्य+उपरि भोजनम्।
	अकाले बहु च+अल्पं वा भुक्तं तु विषमाशनम्॥34॥
	त्रीणि+अपि+एतानि मृत्युं वा घोरान् व्याधीन्‌ सृजन्ति वा।
	काले सात्म्यं शुचि हितं स्निग्धोष्मं लघु तन्मनाः॥35॥
</8-35></8-34>
<8-36><8-37><8-38>	
	षड्रसं मधुरप्रायं न+अतिद्रुतविलम्बितम्।
	स्नातः क्षुद्वान् विविक्तस्थः+ धौतपादकराननः॥36॥
	तर्पयित्वा पितृन् देवान्+अतिथीन् बालकान् गुरून्।
	प्रत्यवेक्ष्य तिरः+च+अपि प्रतिपन्नपरिग्रहान्॥37॥
	समीक्ष्य सम्यक्+आत्मानम्+अनिन्दन्+अब्रुवन् द्रवम्।
	इष्टम्+इष्टैः सहाश्नीयात्+शुचि भक्तजनाऽऽहृतम्॥38॥
</8-38></8-37></8-36>
<8-39>
	भोजनं तृणकेशादि-जुष्टम्+उष्णीकृतं पुनः।
शकाऽवरान्नभूयिष्ठम्+अत्युष्णलवणं त्यजेत्॥39॥
</8-39>
<8-40><8-41>
	किलाटदधिकूर्चीका-क्षारशुक्ताऽऽममूलकम्।
	कृशशुष्कवराहावि-गोमत्स्यमहिषामिषम्॥40॥
	माषनिष्पावशालूक-बिसपिष्टविरूढकम्।
	शुष्कशाकानि यवकान् फाणितं च न शीलयेत्॥41॥
</8-41></8-40>
<8-42><8-43>
	शीलयेत्+शालिगोधूम-यवषष्टिकजाङ्गलम्।
	पथ्यामलकमृद्वीकापटोलीमुद्गशर्कराः॥42॥
	घृतदिव्योदकक्षीर-क्षौद्रदाडिम्+असैन्धवम्।
       त्रिफलां मधुसर्पिर्भ्यां निशि नेत्रबलाय च॥43॥
</8-43></8-42>
<8-44>
	स्वास्थ्यानुवृत्तिकृत्+यत्+च रोगोच्छेदकरं च तत्।
         बिसेक्षुमोचचोचाऽऽम्र-मोदकोत्कारिकादिकम्॥44॥
</8-44>
<8-45><8-46>
	अद्यात्+द्रव्यं गुरु स्निग्धं स्वादु मन्दं स्थिरं पुरः।
	विपरीतम्+अतः+च+अन्ते मध्येऽम्ललवणोत्कटम्॥45॥
	अन्नेन कुक्षेत्+वा+वंशौ पानेन+एकं प्रपूरयेत्।
         आश्रयं पवनादीनां चतुर्थम्+अवशेषयेत्॥46॥  
</8-46></8-45>
<8-47>	
	अनुपानं हिमं वारि यवगोधूमयोः+हितम्॥
          दध्नि मध्ये विषे क्षौद्रे, कोष्णं पिष्टमयेषु तु॥47॥  
</8-47>
<8-48><8-49><8-50>
	शाकमुद्गादिविकृतौ मस्तुतक्राम्लकाञ्जिकम्।
	सुरा कृशानां पुष्ट्यर्थं, स्थूलानां तु मधूदकम्॥48॥
	शोषे मांसरसः+, मद्यं मांसे स्वल्पे च पावके।
	व्याध्यौषदाध्वभाष्यस्री-लङ्घनातपकर्मभिः॥49॥
  	क्षीणे वृद्धे च बाले च पयः पथ्यं यथा+अमृतम्।
          विपरीतं यदन्नस्य गुणैः स्यात्+अविरोधि च॥50॥
</8-50></8-49></8-48>
<8-51>
	अनुपानं समासेन, सर्वदा तत्प्रशस्यते।
          अनुपानं करोति+ऊर्जां तृप्तिं व्याप्तिं दृढाङ्गताम्॥51॥
</8-51>
<8-52>
	अन्नसङ्घातशैथिल्यविक्लित्तिजरणानि च।
          न+उर्ध्वजत्रुगद-श्वास-कासोरःक्षतपीनसे॥52॥
</8-52>
<8-53>
	गीतभाष्यप्रसङ्गे च स्वरभेदे च तद्धितम्।
	प्रक्लिन्नदेहमेहाक्षि-गलरोगव्रणातुराः॥53॥         
</8-53>
<8-54>
       पानं त्यजेयुः सर्वः+च भाष्याध्वशयनं त्यजेत्।
          पीत्वा,भक्त्वा+आतपं वह्निं यानं प्लवनवाहनम्॥54॥
</8-54>
<8-55>	
	प्रसृष्टे विण्मूत्रे हृदि सुविमले दोषे स्वपथगे
	विशुद्धे च+उद्गारे क्षुदुपगमने वातः+अनुसरति।
	तथा+अग्नौ+उद्रिक्ते विशदकरणे देहे च सुलघौ
	प्रयुञ्जीत+आहारं विधिनियमितं, कालः सः+ हि मतः॥55॥
</8-55>	
       इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशि-
	तीयः+ नाम अष्टमः+अध्यायः॥8॥
नवमः+अध्यायः|
	अथ+अतः+ द्रव्यादिविज्ञानीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
	इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<9-1>
	द्रव्यम्+एव रसादीनां श्रेष्ठं, ते हि तदाश्रयाः
	पञ्चभूतात्मकं तत्+तु क्ष्मामधिष्ठाय जायते॥1॥
</9-1>
<9-2>
	अम्बुयोन्यग्निपवन-नभसां समवायतः।
	तन्निर्वृत्तिः+बिशेषः+च व्यपदेशः+तु भूयसा॥2॥
</9-2>
<9-3>
	तस्मात्+न+एकरसं द्रव्यं भूतसङ्घातसम्भवात्।
	न+एकदोषाः+ततः+ रोगाः+तत्र व्यक्तः+ रसः स्मृतः॥3॥
</9-3>
<9-4>
	अव्यक्तः+अनुरसः किञ्चित्+अन्ते व्यक्तः+अपि च+इष्यते।
	गुर्वादयः+ गुणाः+ द्रव्ये पृथिव्यादौ रसाश्रये॥4॥
</9-4>
<9-5>
	रसेषु व्यपदिश्यन्ते साहचर्योपचारतः।
	तत्र द्रव्यं गुरुस्थूलस्थिरगन्धगुणोल्बणम्॥5॥
</9-5>
<9-6>
	पार्थिवं गौरवस्थैर्यसङ्घातोपचयावहम्।
	द्रवशीतगुरुस्निग्धमन्दसान्द्ररसोल्बणम्॥6॥
</9-6>
<9-7>
	आप्यं स्नेहनविष्यन्दक्लेदप्रह्लादबन्धकृत्।
	रूक्षतीक्ष्णोष्णविशदसूक्ष्मरूपगुणोल्बणम्॥7॥
</9-7>
<9-8>
	आग्नेयं दाहभावर्णप्रकाशपवनात्मकम्।
	वायव्यं रूक्षविशदलघुस्पर्शगुणोल्बणम्॥8॥
</9-8>
<9-9>
	रोक्ष्यलाघववैशद्यविचारग्लानिकारकम्।
	नाभसं सूक्ष्मविशदलघुशब्दगणोल्बणम्॥9॥
</9-9>
<9-10>
	सौषिर्यलाघवकरं जगति+एवम्+अनौषधम्।
	न किञ्चित्+विद्यते द्रव्यं वशात्+नानार्थयोगयोः॥10॥
</9-10>
<9-11>
	द्रव्यम्+ऊर्ध्वगमं तत्र प्रायः+अग्निपवनोत्कटम्।
	अधोगामि च भूयिष्ठं भूमितोयगुणाधिकम्॥11॥
</9-11>
<9-12>
	इति द्रव्यं रसान् भेदैः+उत्तरत्र+उपदेक्ष्यते।
	वीर्यं पुनः+वदन्ति+एके गुरु स्निग्धं हिमं मृदु॥12॥
</9-12>
<9-13>
	लघु रूक्षोष्णतीक्ष्णं च तत्+एवं मतम्+अष्टधा।
	चरकः+तु+आह वीर्यं तत् क्रियते येन या क्रिया॥13॥
</9-13>
<9-14>
	नावीर्यं कुरुते किञ्चित्+सर्वां वीर्यकृता हि सा।
	गुर्वादिषु+एव वीर्याख्या तेन+अन्वर्था+इति वर्ण्यते॥14॥
</9-14>
<9-15>
	समग्रगुणसारेषु शक्त्युत्कर्षविवर्तिषु।
	व्यवहाराय मुख्यत्वात्+बह्वग्रग्रहणात्+अपि॥15॥
</9-15>
<9-16>
	अतः+च विपरीतत्वात्+सम्भवति+अपि न+एव सा।
विवक्ष्यते रसाद्येषु, वीर्यं गुर्वादयः+ हि+अतः॥16॥
</9-16>
<9-17>
	उष्णं शीतं द्विधैवा+अन्ये वीर्यम्+आचक्षते+अपि च ।
	नानात्मकम्+अपि द्रव्यम्+अग्नीषोमौ महाबलौ॥17॥
</9-17>
<9-18>
	व्यक्ताव्यक्तं जगत्+इव न+अतिक्रामति जातुचित्।
	तत्र+उष्णं भ्रमतृड्‌ग्लानि-स्वेददाहाशुपाकिताः॥18॥
</9-18>
<9-19>
	शमं च वातकफयोः करोति, शिशिरं पुनः।
	ह्लादनं जीवनं स्तम्भं प्रसादं रक्तपित्तयोः॥19॥
</9-19>
<9-20>
	जाठरेण+अग्निना योगात्+यत्+उदेति रसान्तरम्।
	रसानां परिणामान्ते सः+ विपाकः+ इति स्मृतः॥20॥
</9-20>
<9-21>
	स्वादुः पटुः+च मधुरम्+अम्लः+अम्लं पच्यते रसः।
	तिक्तोषणकषायाणां विपाकः प्रायशः कटुः॥21॥
</9-21>
<9-22><9-23>
	रसेरसौ तुल्यफलः+तत्र द्रव्यं शुभाशुभम्।
	किञ्चित्+रसेन कुरुते कर्म पाकेन च+अपरम॥22॥
	गुणान्तरेण वीर्येण प्रभावेण+एव किञ्चिन।
	यत्+यद्द्रव्ये रसादीनां बलवत्त्वेन वर्तते॥23॥
</9-23></9-22>
<9-24>
	अभिभूयेतरान्+तत्+तत्कारणत्वं प्रपद्यते।
	विरुद्धगुणसंयोगः+ भूयसा+अल्पं हि जीयते॥24॥
</9-24>
<9-25>
	रसं विपाकः+तौ वीर्यं प्रभावः+तान्+व्यपोहति।
	बलसाम्ये रसादीनाम्+इति नैसर्गिकं बलम्॥25॥
</9-25>
<9-26>
	रसादिसाम्ये यत् कर्म विशिष्टं तत् प्रभावजम्।
	दन्ती रसाद्यैः+तुल्या+अपि चित्रकस्य विरेचनी॥26॥
</9-26>
<9-27>
	मधुकस्य च मृद्वीका, घृतं क्षीरस्य दीपनम्।
	इति सामान्यतः कर्म द्रव्यादीनां, पुनः+च तत्॥27॥
</9-27>
<9-28>
	विचित्रप्रत्ययारब्ध-द्रव्यभेदेन भिद्यते।
	स्वादुः+गुरुः+च गोधूमः+ वातजित्,वातकृतद्यवः॥28॥
</9-28>	
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने द्रव्यादि-
	विज्ञानीयः+ नाम नवमः+अध्यायः॥9॥

                 दशमः+अध्यायः   
	अथ+अतः+ रसभेदीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
	इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<10-1>
	क्ष्माम्भः+अग्निक्ष्माम्बुतेजः ख-वाय्वग्न्यनिलोगे+अनिलैः।
	द्वयोल्बणैः क्रमात्+भूतैः+मधुरादिरसौद्भवः॥1॥
</10-1>
<10-2><10-3>
	तेषां विद्यात्+रसं स्वादुं यः+ वक्रम्+अनुलिम्पति।
	आस्वाद्यमानः+ देहस्य ह्लादनः+अक्षप्रसादनः॥2॥
	प्रियः पिपीलिकादीनाम्,अम्लः क्षालयते मुखम्।
	हर्षणः+ रोमदन्तानाम्+अक्षिभ्रुवनिकोचनः॥3॥
</10-3></10-2>
<10-4>
	लवणः स्यन्दयति+आस्यं कपोलगलदाहकृत्।
	तिक्तोविशदयति+आस्यं रसनं प्रतिहन्ति च॥4॥
</10-4>
<10-5>	
	उद्वेजयति जिह्वाग्रं कुर्वन्+चिमिचिमां कटुः।
	स्रावयति+अक्षिनासास्यं कपोलौ दहति+इव च॥5॥
</10-5>
<10-6>	
	कषायः+ जडयेत्+जिह्वां कण्ठस्रोतोविबन्धकृत्।
	रसानाम्+इति रूपाणि कर्माणि मधुरः+ रसः॥
</10-6>
<10-7><10-8><10-9>
	आजन्मसात्म्यात्कुरुते धातूनां प्रबलं बलम्।
	बाल-वृद्ध-क्षतक्षीण-वर्णकेशेन्द्रियौजसाम्॥7॥
	प्रशस्तः+ बृंहणः कण्ठ्यः स्तन्यसन्धानकृद्गुरुः।
	आयुष्यः+ जीवनः स्निग्धः पित्तानिलविषापहः॥8॥
	कुरुते+अत्युपयोगेन सः+ मेदः श्लेष्मजान् गदान्।
	स्थौल्याग्निसादसन्न्यास-मेहगण्जार्बुदादिकान्॥9॥
</10-9></10-8></10-7>
<10-10><10-11><10-12>
अम्लः+अग्निदीप्तिकृत्स्निग्धः+    हृद्यः पाचनरोचनः।
	उष्णवीर्यः+ हिमस्पर्शः प्रीणनः क्लेदनः+ लघुः॥10॥
	करोति कफपितास्रं मूढवातानुलोमनः।
	सः+अत्यभ्यस्तः+तनोः कुर्यात्+शैथिल्यं तिमिरं भ्रमम्॥11॥
	कण्डुपाण्डुत्ववीसर्प-शोफविस्फोटतृड्ज्वरान्।
	लवणः स्तम्भसङ्घात-बन्धविध्मापनः+अग्निकृत्॥12॥
</10-12></10-11></10-10>
<10-13><10-14>
	स्नेहनः स्वेदनः+तीक्ष्णः+ रोचनः+छेद-भेदकृत्।
	सः+अतियुक्तः+अस्रपवनं खलति पलितं वलिम्॥13॥
तृट्‌कुष्टविषवीसर्पान् जनयेत्+क्षपयेत्+ बलम्।
	तिक्तः स्वयम्+अरोचिष्णुः+अरुचिं कृमितृड्‌विषम्॥14॥
</10-14></10-13>
<10-15><10-16>
	कुष्ठमूर्च्छाज्वरोत्क्लेश-दाहपित्तकफान् जयेत्।
	क्लेदमेदोवसामज्ज-शकृन्मूत्रोपशोषणः॥15॥
	लघु मध्यः+ हिमः+ रूक्षः स्तन्यकण्ठविशोधनः।
	धातुक्षयाऽनिलव्याधीन्+अतियोगान्+करोति सः॥16॥
</10-16></10-15>
<10-17><10-18><10-19>
	कटुः+गलामयोदर्द-कुष्ठालसकशोफजित्।
	व्रणावसादनः स्नेहमेदक्लेदोपशोषणः॥17॥
	दीपनः पाचनः+ रुच्यः शोधनः+अन्नस्य शोषणः।
	छिनत्ति बन्धान् स्रोतांसि विवृणोति कफापहः॥18॥
	कुरुते सः+अतियोगेन तृष्णां शुक्रबलक्षयम्।
	मूर्च्छाम्+आकुञ्चनं कम्पं कटिपृष्ठादिषु व्यथाम्॥19॥
</10-19></10-18></10-17>
<10-20><10-21><10-22>
	कषायः पित्तकफहा गुरुः+अस्रविशोधनः।
	पीडनः+ रोपणः शीतः क्लेदमेदोविशोषणः॥20॥
	आमसंस्तम्भनः+ ग्राही रूक्षः+अति त्वक्प्रसादनः।
	करोति शीलतः सः+अति विष्टम्भाध्मानहृद्रुजः॥21॥
	तृट्‌कार्श्यपौरुषभ्रंशस्रोतोरोधमलग्रहान्।
	घृत-हेम-गुडाऽक्षोड-मोच-चोच-परूषकम्॥22॥
</10-22></10-21></10-20>
<10-23><10-24><10-25>
	अभीरु-वीरा-पनस-राजादन-बलात्रयम्।
	मेदे चतस्रः पर्णिन्यः+ जीवन्ती जीवकर्षभौ॥23॥
	मधूकं मधुरं बिम्बी विदारी श्रावणीयुगम्।
	क्षीरशुक्ला तुगाक्षीरी क्षीरिण्यौ काश्मरी सहे॥24॥
	क्षीरेक्षु-गोक्षुर-क्षौद्र-द्राक्षादिः+मधुरः+ गणः।
	अम्लः+ धात्रीफलाऽम्लीका-मातुलुङ्गाऽम्लवेतसम्॥25॥
</10-25></10-24></10-23>
<10-26>
	दाडिमं रजतं तक्रं चुक्रं पालेवतं दधि।
	आम्रम्+आम्रातकं भव्यं कपित्थं करमर्दकम्॥26॥
</10-26>
<10-27>
	वरं सौवर्चलं कृष्णं विडं सामुद्रमौद्भिदम्।
	रोमकं पांसुजं शीसं क्षारः+च लवणः+ गणः॥27॥
</10-27>
<10-28><10-29><10-30>
	तिक्तः पटोली त्रायन्ती वालकोशीरचन्दनम्।
	भूनिम्ब-निम्ब-कटुका-तगरा+अगुरु-वत्सकम्॥28॥
	नक्तमाल-द्विरजनी-मुस्त-मूर्वाऽटरूषकम्।
	पाठापामार्ग-कांस्याऽयः+-गुडूची-धन्वयासकम्॥29॥
	पञ्चमूलं महद्व्याघ्र्यौ विशालाऽतिविषा वचा।
	कटुकः+ हिङ्गु-मरिच-कृमिजित्पञ्चकोलकम्॥30॥
</10-28></10-29></10-30>
<10-31>
	कुठेराद्या हरितकाः पित्तं मूत्रमरुष्करम्।
	वर्गः कषायः पथ्याऽक्षं शिरीषः खदिरः+ मधु॥31॥
</10-31>	
<10-32>
	कदम्बोदुम्बरं मुक्ताप्रवालाञ्जनगैरिकम्।
	बालं कपित्थं खर्जूरं बिसपद्मोत्पलादि च॥32॥
</10-32>
<10-33>
	मधुरं श्लेष्मलं प्रायः+ जीर्णात्+शालियवात्+ऋते
	मुद्गाद्गोधूमतः क्षौद्रात्+सिताया जाङ्गलाम्+इषात्॥33॥
</10-33>
<10-34>
	प्रायः+अम्लं पित्तजननं दाडिम्+आमलकात्+ऋते।
	अपथ्यं लवणं प्रायः+चक्षुषः+अन्यत्र सैन्धवात्॥34॥
</10-34>
<10-35>
	तिक्तं कटु च भूयिष्ठम्+अवृष्यं वातकोपनम्।
	ऋते+अमृतापटोलाभ्यां शुण्ठीकृष्णारसोनतः॥35॥
</10-35>
<10-36>
	कषायं प्रायशः शीतं स्तम्भनं च+अभयां विना।
	रसाः कट्वम्ललवणा वीर्येण+उष्णा यथा+उत्तरम्॥36॥
</10-36>
<10-37><10-38>s<10-39>
	तिक्तः कषायः+ मधुरः+तद्वत्+एव च शीतलः।
	तिक्तः कटुः कषायः+च रूक्षाः+ बद्धमलाः+तथा॥37॥
	पट्वाम्लमधुराः स्निग्धाः सृष्टविण्मूत्रमारुताः।
	पटोः कषायः+तस्मात्+च मधुरः परमं गुरुः॥38॥
	लघुः+अम्लः कटुः+तस्मात्+तस्मात्+अपि च तिक्तकः।
	संयोगाः सप्तपञ्चाशत्कल्पना तु त्रिषष्टिधा॥39॥
</10-39></10-38></10-37>
<10-40>	
	रसानां यौगिकत्वेन यथास्थूलं विभज्यते।
	एकैकहीनाः+तान्+पञ्च,पञ्च यान्ति रसा द्विके॥40॥
</10-40>
<10-41><10-42>
	त्रिके स्वादुः+दशाम्लः षट् त्रीन् पटुः+तिक्तः+ एककम्।
	चतुष्केषु दश स्वादुः+चतुरः+अम्लः पटुः सकृत्॥41॥
	पञ्चकेषु+एकम्+एव+अम्लः+ मधुरः पञ्च सेवते।
	द्रव्यम्+एकं षडास्वादम्+असंयुक्ताः+च षड्रसाः॥42॥
</10-42></10-41>
<10-43> 
	षट्प़ञ्चका,षट्च पृथग्रसाः स्युः+चतुः+द्विकै पञ्चदशप्रकारौ।
	भेदाः+त्रिका विंशतिः+एकम्+एव द्रव्यं षडास्वादम्+इति त्रिषष्टिः॥43॥
</10-43>
<10-44>
	ते रसानुरसतः+ रसभेदाः+तारतम्यपरिकल्पनया च।
	सम्भवन्ति गणनां समतीता दोषभेषजवशात्+उपयोज्याः॥44॥
</10-44>
	इति श्रीवैद्यतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने रसभे-
	दीयः+ नाम दशमः+अध्यायः॥10॥
                  एकादशः+अध्यायः।
	अथ+अतः+ दोषादिविज्ञानीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<11-1>
	दोषधातुमला मूलं सदा देहस्य तं चलः।
	उत्साहोच्छ्वासनिश्वास-चेष्टावेगप्रवर्तनैः॥1॥
</11-1>
<11-2><11-3>
	सम्यक्+गत्या च धातूनाम्+अक्षाणां पाटवेन च।
	अनुगृह्णाति+अविकृतः, पित्तं पक्त्यूष्मदर्शनैः॥2॥
	क्षुत्तृड्‌रुचिप्रभामेधा-धीशौर्यतनुमार्दवैः।
	श्लेष्मा स्थिरत्वस्निग्धत्व-सन्धिबन्धक्षमादिभिः॥3॥
</11-3></11-2>
<11-4>
	प्रीणनं जीवनं लेपः स्नेहः+ धारणपूरणे।
	गर्भोत्पादः+च धातूनां श्रेष्ठं कर्म क्रमात्+स्मृतम्॥4॥
</11-4>
<11-5>
	अवष्टम्भः पुरीषस्य, मूत्रस्य क्लेदवाहनम्।
	स्वेदस्य क्वेदविधृतिः वृद्वः+तु कुरुते+अनिलः॥5॥
</11-5>
<11-6>
	कार्श्यकार्ष्ण्योष्णकामत्व-कम्पाऽऽनाहशकृद्ग्रहान्।
	बलनिद्रेन्द्रियभ्रंश-प्रलापभ्रमदीनताः॥6॥
</11-6>
<11-7>
	पीतविण्मूत्रनेत्रत्वक्‌क्षुत्तृड्‌दाहाऽऽल्पनिद्रताः।
	पित्तम् श्लेष्माऽग्निसदन-प्रसेकालस्यगौरवम्॥7॥
</11-7>
<11-8>	
	श्वैत्यशैत्यश्लथाङ्गत्वं श्वासकासातिनिद्रताः।
	रसः+अपि श्लेष्मवत् रक्तं वसर्पप्लीहविद्रधीन्॥8॥
</11-8>
<11-9>
	कुष्ठवातास्रपित्तास्र-गुल्मोपकुशकामलाः।
	व्यङ्गाग्निनाशसम्मोह-रक्तत्वङ्‌नेत्रमूत्रताः॥9॥
</11-9>
<11-10>
	मांसं गण्डाः+बुदग्रन्थिगण्डोः+उदरवृद्धिताः।
	कण्ठादिषु+अधिमांसं च तद्वत्+मेदः+तथा श्रमम्॥10॥
</11-10>
<11-11>
	अल्पे+अपि चेष्टिते श्वासं स्फिक्‌स्तनोदरलम्बनम्।
	अस्थ्यध्यस्थ्यधिदन्तान्+च मज्जा नेत्राङ्गगौरवम्॥11॥
</11-11>
<11-12>
	पर्वसु स्थूलमूलानि कुर्यात्+कृच्छ्राणि+अरूंषि च।
	अतिस्त्रीकामतां वृद्धं शुक्रं शुक्राश्मरीम्+अपि॥12॥
</11-12>
<11-13>
	कुक्षावाध्मानमाटोपं गौरवं वेदनां शकृत्।
	मूत्रं तु बस्तिनिस्तोदं कृते+अपि+अकृतसंज्ञताम्॥13॥
</11-13>
<11-14>
	स्वेदः+अतिस्वेददौर्गन्ध्यकण्डूः एवं च लक्षयेत्।
	दूषिकादीन्+अपि मलान् बाहुल्यगुरुतादिभिः॥14॥
</11-14>
<11-15>
	लिङ्गं क्षीणे+अनिले+अङ्गस्य सादः+अल्पं भाषितेहितम्।
	संज्ञामोहः+तथा श्लेष्मवृद्ध्युक्तामयसम्भवः॥15॥
</11-15>
<11-16>
	पित्ते मन्दः+अनलः शीतं प्रभाहानिः कफे भ्रमः।
	श्लेष्माशयानां शून्यत्वं हृद्द्रवः श्लथसन्धिता॥16॥
</11-16>
<11-17>
	रसे रौक्ष्यं श्रमः शोषः+ ग्लानिः शब्दाऽसहिष्णुता।
	रक्तेऽम्लशिशिरप्रीति-शिराशैथिल्यरूक्षताः॥17॥
</11-17>
<11-18>
	मांसेऽक्षग्लानिगण्डस्फिक्‌शुष्कतासन्धिवेदनाः।
	मेदसि स्वपनं कट्याः प्लीह्नः+ वृद्धिः कृशाङ्गता॥18॥
</11-18>
<11-19>
	अस्थ्न्यस्थितोदः सदनं दन्तकेशनखादिषु।
	अस्थ्नां मज्जनि सौषिर्यं भ्रमः+तिमिरदर्शनम्॥19॥
</11-19>
<11-20>
	शुक्रे चिरात् प्रसिच्येत शुक्रं शोणितम्+एव वा।
	तोदः+अत्यर्थं वृषणयोः+मेढ्रे धूमायति+इव च॥20॥
</11-20>
<11-21>
	पुरीषे वायुः+अन्त्राणि सशब्दः+ वेष्टयन्+इव।
	कुक्षौ भ्रमति याति+ऊर्ध्वं हृत्पार्श्वे पीडयन् भृशम्॥21॥
</11-21>
<11-22>
	मूत्रे+अल्पं मूत्रयेत्+कृच्छ्रात्+विवर्णं सास्रम्+एव वा।
	स्वेदे रोमच्युतिः स्तब्धरोमता स्फुटनं त्वचः॥22॥
</11-22>
<11-23>
	मलानाम्+अतिसूक्ष्माणां दुर्लक्ष्यं लक्षयेत् क्षयम्।
	स्वमलायनसंशोष-तोदशून्यत्वलाघवैः॥23॥
</11-23>
<11-24><11-25>
	दोषादीनां यथास्वं च विद्यात्+ वृद्धिक्षयौ भिषक्।
	क्षयेण विपरीतानां गुणानां वर्धनेन च॥24॥
	वृद्धिं मलानां सङ्गात्+च क्षयं च+अति विसर्गतः।
	मलोचितत्वात्+ देहस्य क्षयः+ वृद्धेः+तु पीडनः॥25॥
</11-25></11-24>
<11-26><11-27><11-28><11-29>
	तत्रास्थनि स्थितः+ वायुः, पित्तं तु स्वेदरक्तयोः।
	श्लेष्मा शेषेषु , तेन+एषाम्+आश्रयाश्रयिणां मिथः॥26॥
	यत्+एकस्य तत्+अन्यस्य वर्धनक्षपणौषधम्।
	अस्थिमारुतयोः+न+एवं, प्रायः+ वृद्धिः+हि तर्पणात्॥27॥
	श्लेष्मणा+अनुगत तस्मात् सङ्क्षयः+तद्विपर्ययात्।
	वायुना+अनुगतः+अस्मात्+च वृद्धिक्षयसमुद्भवान्॥28॥
	विकारान् साधयेत्+शीघ्रं क्रमात्+लङ्घनबृंहणैः।
	वायोः+अन्यत्र, तत्+जान्+तु तैः+एव+उत्क्रमयोजितैः॥29॥
</11-26></11-27></11-28></11-29>
<11-30><11-31><11-32><11-33>
	विशेषाद्रक्तवृद्ध्युत्थान् रक्तस्रुतिचिविरेचनैः।
	मांसवृद्धिभवान् रोगान् शस्त्रक्षाराग्निकर्मभिः॥30॥
	स्थौल्यकार्श्योपचारेण मेदोजानस्थिसङ्क्षयात्।
	जातान् क्षीरघृतैः+तिक्तसंयुतैः+बस्तिभिः+तथा॥31॥
	विड्‌वृद्धिजानतीसार-क्रियया, विट्‌क्षयोद्भवान्।
	मेषाजमद्यकुल्माष-यवमाषद्वयादिभिः॥32॥
	मूत्रवृद्धिक्षयोत्थान्+च मेहकृच्छ्रचिकित्सया।
	व्यायामाभ्यञ्जनस्वेद-मद्यैः स्वेदक्षयोद्भवान्॥33॥
</11-33></11-32></11-31></11-30>
<11-34><11-35>
	स्वस्थानस्थस्य कायाग्नेः+अंशा धातुषु संश्रिताः।
	तेषां सादातिदीप्तिभ्यां धातुवृद्धिक्षयोद्भवः॥34॥
	पूर्वः+ धातुः परं कुर्यात्+ वृद्धः क्षीणः+च तद्विधम्।
	दोषाः+ दुष्टाः+ रसैः+धातून् दूषयन्ति+उभये मलान्॥35॥
</11-35></11-34>
<11-36>
	अधः+ द्वे, सप्त शिरसि, खानि स्वेदवहानि च।
	मलाः+ मलायनानि स्युः+यथास्वं तेषु+अतः+ गदाः॥36॥
</11-36>
<11-37><11-38><11-39>
	ओजः+तु तेजः+ धातूनां शुक्रान्तानां परं स्मृतम्।
	हृदयस्थम्+अपि व्यापि देहस्थितिनिबन्धनम्॥37॥
	स्निग्धं सोमात्मकं शुद्धम्+ईषत्+लोहितपीतकम्।
	यन्नाशे नियतं नाशः+ यस्मिन्+तिष्ठति तिष्ठति॥38॥
	निष्पद्यन्ते यतः+ भावाः+ विविधाः+ देहसंश्रयाः।
	ओजः क्षीयेत कोपक्षुद्ध्यान-शोक-श्रमादिभिः॥39॥
</11-39></11-38></11-37>
<11-40><11-41>
	बिभेति दुर्बलः+अभीक्ष्णं ध्यायति व्यथितेन्द्रियः।
	विच्छायः+ दुर्मना रूक्षः+ भवेत्+क्षामः+च तत्क्षये॥40॥
	जीवनीयौषधक्षीर-रसाद्याः+तत्र भेषजम्।
	ओजोवृद्धौ हि देहस्य तुष्टिपुष्टिबलोदयः॥41॥
</11-41></11-40>
<11-42>
	यदन्नं द्वेष्टि यत्+अपि प्रार्थयेत्+अविरोधि तु।
	तत्+तत्+त्यजन् समश्नन्+च तौ तौ वृद्धिक्षयौ जयेत्॥42॥
</11-42>
<11-43>
	कुर्वते हि रुचिं दोषाः+ विपरीतसमानयोः।
	वृद्धाः क्षीणाः+च भूयिष्ठं लक्षयन्ति+अबुधाः+तु न॥43॥
</11-43>
<11-44>
	यथाबलं यथास्वं च दोषा वृद्धा वितन्वते।
	रूपाणि,जहति क्षीणाः, समाः स्वं कर्म कुर्वते॥44॥
</11-44>
<11-45>
	ये+ एव देहस्य समाः+ विवृद्ध्यै ते+ एव दोषाः+ विषमाः+ वधाय।
	यस्मात्+अतः+तेहितचर्यया+एव,क्षयात्+विवृद्धेः+इव रक्षणीयाः॥45॥
</11-45>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने दोषादि-
	विज्ञानीयः+ नाम+एकादशः+अध्यायः॥11॥

                     द्वादशः+अध्यायः

	अथ+अतः+ दोषभेदीयाध्यायं व्याख्यास्यामः।
	इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<12-1>
	पक्वाशय-कटी-सक्थि-श्रोत्राऽस्थिस्पर्शनेन्द्रियम्|
	स्थानं वातस्य, तत्र+अपि पक्वाधानं विशेषतः॥1॥
</12-1>
<12-2>
	नाभिः+आमाशयः स्वेद+ लसीका रुधिरं रसः।
	दृक् स्पर्शनं च पित्तस्य, नाभिः+अत्र विशेषतः॥2॥
</12-2>
<12-3>
	उरः कण्ठशिरः क्लेम-पर्वाणि+आमाशयः+ रसः।
	मेदः+ घ्राणं च जिह्वा च कफस्य, सुतराम्+उरः॥3॥
</12-3>
<12-4>
	प्राणादिभेदात्+पञ्चात्मा वायुः प्राणः+अत्र मूर्धगः।
	उरः कण्ठचरः+ बुद्धि-हृदयेन्द्रियचित्तधृक्॥4॥
</12-4>
<12-5>
	ष्ठीवनक्षवथूद्गार-निःश्वासान्+अप्रवेशकृत्।
	उरः स्थानम्+उदानस्य नासानाभिगलान्+चरेत्॥5॥
</12-5>
<12-6>
	वाक्प्रवृत्तिप्रयत्नोर्जा-बलवर्णस्मृतिक्रियः।
	व्यानः+ हृदि स्थितः कृत्स्नदेहचारी महाजवः॥6॥
</12-6>
<12-7>
	गत्यपक्षेपणोत्क्षेप-निमेषोन्मेषणादिकाः।
	प्रायः सर्वाः क्रियाः+तस्मिन् प्रतिबद्धाः शरीरिणाम्॥7॥
</12-7>
<12-8>
	समानः+अग्निसमीपस्थः कोष्ठे चरति सर्वतः।
	अन्नं गृह्णाति पचति विवेचयति मुञ्चति॥8॥
</12-8>
<12-9>
	अपानः+अपानगः श्रोणि-बस्तिमेढ्रोरुगोचरः।
	शुक्रार्तवशकृन्मूत्र-गर्भनिष्क्रमणक्रियः॥9॥
</12-9>
<12-10>
	पित्तं पञ्चात्मकं तत्र पक्वामाशयमध्यगम्।
	पञ्चभूतात्मकत्वे+अपि यत्तैजसगुणोदयात्॥10॥
</12-10>
<12-11><12-12>
	त्यक्तद्रवत्वं पाकादि-कर्मणा+अनलशब्दितम्।
	पचति+अन्नं विभजते सारकिट्टौ पृथक् तथा॥11॥
	तत्रस्थम्+एव पित्तानां शेषाणाम्+अपि+अनुग्रहम्।
	करोति बलदानेन पाचकं नाम तत्समृतम्॥12॥
</12-12></12-11>
<12-13>
	आमाशयाश्रयं पित्तं रञ्जकं रसरञ्जनात्।
	बुद्धिमेधाभिमानाद्यैः+अभिप्रेतार्थसाधनात्॥13॥
</12-13>
<12-14>
	साधकं हृद्गतं पित्तं रूपालोचनतः स्मृतम्।
	दृक्स्थम्+आलोचकं त्वक्स्थं भ्राजकं भ्राजनात्+त्वचः॥14॥
</12-14>
<12-15>
	श्लेष्मा तु पञ्चधा उरः स्थः सः+ त्रिकस्य स्ववीर्यतः।
	हृदयस्य+अन्नवीर्यात्+च तत्स्थः+ एव+अम्बुकर्मणा॥15॥
</12-15>
<12-16>
       कफधाम्नां च शेषाणां यत्+करोति+अवलम्बनम्। 
	अतः+अवलम्बकः श्लेष्मा यः+तु+आमाशयसंस्थितः॥16॥
</12-16>
<12-17>
	क्लेदकः सः+अन्नसङ्घात-क्लेदनात् रसबोधनात्।
	बोधकः+ रसनास्थायी शिरः संश्तः+अक्षतर्पणात्।17॥
</12-17>
<12-18>
	तर्पकः सन्धिसंश्लेषात्+श्लेषकः सन्धिषु स्थितिः।
	इति प्रायेण दोषाणां स्थानानि+अविकृतात्मनाम्॥18॥
</12-18>
<12-19>
	व्यापिनाम्+अपि जानीयात्+कर्माणि च पृथक्पृथक्।
	उष्णेन युक्ता रूक्षाद्या वायोः कुर्वन्ति सञ्चयम्॥19॥
</12-19>
<12-20>
	शीतेन कोपम्+उष्मेन शमं स्निग्धादयः+ गुणाः।
	शीतेन युक्ताः+तीक्ष्णाद्याः+चयं पित्तस्य कुर्वते॥20॥
</12-20>
<12-21>
	उष्णेन कोपं, मन्दाद्याः शमं शीतोपसंहिताः।
	शीतेन युक्ताः स्निग्धाद्याः कुर्वते श्लेष्मणः+चयम्॥21॥
</12-21>
<12-22>
	उष्णेन कोपं, तेन+एव गुणाः+ रूक्षादयः शमम्।
	चयः+ वृद्धिः स्वधाम्नि+एव प्रद्वेषः+ वृद्धिहेतुषु॥22॥
</12-22>
<12-23>
	विपरीतगुणेच्छा च कोपः+तुु+उन्मार्गगामिता।
	लिङ्गानां दर्शनं स्वेषाम्+अस्वास्थ्यं रोगसम्भवः॥23॥
</12-23>
<12-24>
	स्वस्थानस्थस्य समता विकाराऽसम्भवः शमः।
	चय-प्रकोप-प्रशमा वायोः+ग्रीष्मादिषु त्रिषु॥24॥
</12-24>
<12-25>
	वर्षादिषु तु पित्तस्य, श्लेष्मणः शिशिरादिषु।
	चीयते लघुरूक्षाभिः+ओषधीभिः समीरणः॥25॥
</12-25>
<12-26><12-27><12-28>
	तद्विधः+तद्विधे देहे कालस्य+ओष्ण्येन+न कुप्यति।
	अद्भिः+अम्लविपाकाभिः+ओषधीभिः+च तादृशम्॥26॥
	पित्तं याति चयं कोपं न तु कालस्य शैत्यतः।
	चीयते स्निग्धशीताभिः+उदकौषधिभिः कफः॥27॥
	तुल्ये+अपि काले देहे च स्कन्नत्वात्+न प्रकुप्यति।
	इति कालस्वभावः+अयम् आहारादिवशात्+पुनः॥28॥
</12-28></12-27></12-26>
<12-29>
	चयादीन् यान्ति सद्यः+अपि दोषाः काले+अपि वा न तु।
	व्याप्नोति सहसा देहम्+आपादतलमस्तकम्॥29॥
</12-29>
<12-30>
	निवर्तते तु कुपितः+ मलः+अल्पाल्पं जलौघवत्।
	नानारूपैः+असङ्ख्येयैः+विकारैः कुपिताः+ मलाः॥30॥
</12-30>
<12-31>
	तापयन्ति तनुं तस्मात्+तद्धेत्वाकृतिसाधनम्।
	शक्यं न+एकैकशः+ वक्तुम्+अतः सामान्यम्+उच्यते॥31॥
</12-31>
<12-32><12-33><12-34>
	दोषाः+ एव हि सर्वेषां रोगाणाम्+एककारणम्।
	यथा पक्षी परिपतन् सर्वतः सर्वम्+अपि+अहः॥32॥
	छायाम्+अत्येति न+आत्मीयां यथा वा कृत्स्नम्+अपि+अदः।
	विकारजातं विविधं त्रीन् गुणान्+न+अतिवर्तते॥33॥
	तथा स्वधातुवैषम्य-निमित्तम्+अपि सर्वदा।
	विकारजातं त्रीन्+दोषान् तेषां कोपे तु कारणम्॥34॥
</12-34></12-33></12-32>
<12-35>
	अर्थैः+असात्म्यैः संयोगः कालः कर्म च दुष्कृतम्।
	हीनातिमिथ्यायोगेन भिद्यते तत्+पुनः+त्रिधा॥35॥
</12-35>
<12-36><12-37><12-38>
	हीनः+अर्थेन+इन्द्रियस्य+अल्पः संयोगः स्वेन न+एव वा।
	अतियोगः+अतिसंसर्गः, सूक्ष्मभासुरभैरवम्॥36॥
	अत्यासन्नातिदूरस्थं विप्रियं विकृतादि च।
	यदक्ष्णा वीक्ष्चते रूपं मिथ्यायोगः सः+ दारुणः॥37॥
	एवम्+अत्युच्चपूत्यादीन्+इन्दियार्थान् यथायथम्।
	विद्यात् 	कालः+तु शीतोष्ण-वर्षाभेदात् त्रिधा मतः॥38॥
</12-38></12-37></12-36>
<12-39>
	सः+ हीनः+ हीनशीतादिः+अतियोगः+अतिलक्षणः।
	मिथ्यायोगः+तु निर्दिष्टः+ विपरीतस्वलक्षणः॥39॥
</12-39>
<12-40><12-41><12-42><12-43>
	काय-वाक्_चित्तभेदन कर्मापि विभजेत् त्रिधा।
	कायादिकर्मणः+ हीना प्रवृत्तिः+हीनसंज्ञकः॥40॥
अतियोगः+अतिवृत्तिः+तु, वेगोदीरणधारणम्|
	विषमाङ्गक्रियारम्भ-पतनस्खलनादिकम्॥41॥
	भाषणं सामिभुक्तस्य रागद्वेषभयादि च।
	कर्म प्राणातिपातादि दशधा यत्+च निन्दितम्॥42॥
	मिथ्यायोगः समस्तः+असौ+इह वा+अमुत्र वा कृतम्।
	निदानम्+एतद्दोषाणां, कुपिताः+तेन न+एकधा॥43॥
</12-43></12-42></12-41></12-40>
<12-44>
	कुर्वन्ति विविदान् व्याधीन् शाखाकोष्ठास्थिसन्धिषु
	शाखा रक्तादयः+त्वक् च बाह्यरोगायनं हि तत्॥44॥
</12-44>
<12-45>
	तदाश्रया मष-व्यङ्ग-गण्डा-लज्यर्बुदादयः।
	बहिर्भागाः+च दुर्नाम-गुल्म-शोफादयः+ गदाः॥45॥
</12-45>
<12-46><12-47>
	अन्तःकोष्ठः+ महास्रोतः+ आमपक्वाशयाश्रयः।
	तत्सथानाश्च्छर्द्यतीसारकासश्वासोदरज्वराः॥46॥
	अन्तर्भागं च शोफार्शोगुल्मवीसर्पविद्रधिः।
	शिरोहृदयवस्त्यादि-मर्माणि+अस्थ्नां च सन्धयः॥47॥
</12-47></12-46>
<12-48><12-49>
	तन्निबद्धाः सिरास्नायु-कण्डराद्याः+च मध्यमः।
	रोगमार्गे स्थिताः+तत्र यक्ष्मपक्षवधार्दिताः॥48॥
	मूर्धादिरोगाः सन्ध्यस्थि-त्रिकशूलग्रहादयः।
	स्रंसव्यासव्यधस्वाप-सादरुक्तोदभेदनम्॥49॥
</12-49></12-48>
<12-50><12-51>
	सङ्गाऽङ्गभङ्ग-सङ्कोच-वर्त-हर्षण-तर्षणम्।
	कम्प-पारुष्य-सौषिर्य-शोष-स्पन्दन-वेष्टनम्॥50॥
	स्तम्भः कषायरसता वर्णः श्यावः+अरुणः+अपि वा।
	कर्माणि वायोः पित्तस्य दाहरागोष्मपाकिताः॥51॥
</12-51></12-50>
<12-52>
	स्वेदः कत्लेदः स्रुतिः कोथः सदनं मूर्च्छनं मदः।
	कटुकाम्लौ रसौ वर्णः पाण्डुरारुणवर्जितः॥52॥
</12-52>
<12-53><12-54>
	श्लष्मणः स्नेहकाठिन्य-  कण्डूशीतत्वगौरवम्।
	बन्धोपलेपस्तौमित्य-शोफापक्त्यतिनिद्रताः॥53॥
	वर्णः श्वेतः+ रसौ स्वादुलवणः+ चिरकारिता।
	इति+अशेषाऽऽमय-व्यापि यदुक्तं दोषलक्षणम्॥54॥
</12-54></12-53>
<12-55>
	दर्शनाद्यैः+अवहितः+तत्सम्यक्+उपलक्षयेत्।
	व्याध्यवस्था-विभागज्ञः पश्यन्+आर्तान् प्रतिक्षणम्॥55॥
</12-55>
<12-56>
	अभ्यासात्प्राप्यते दृष्टिः कर्मसिद्धिप्रकाशिनी।
	रत्नादिसदसज्ज्ञानं न शास्त्रात्+एव जायते॥56॥
</12-56>
<12-57>
	दृष्टापचारजः कश्चित्+कश्चित्+पूर्वापराधजः।
	तत्सङ्करात्+भवति+अन्यः+ व्याधिः+एवं त्रिधा स्मृतः॥57॥
</12-57>
<12-58>
	यथानिदानं दोषोत्थः कर्मजः+ हेतुभिः+विना।
महारम्भः+अल्पके हेतौ+आतङ्कः+ दोषकर्मजः||58||
</12-58>
<12-59>
	विपक्षशीलनात्+पूर्वः कर्मजः कर्मसङ्क्षयात्।
	गच्छति+उभयजन्मा तु दोषकर्मक्षयात्+क्षयम्॥59॥
</12-59>
<12-60>
	द्विधा स्वपरतन्त्रत्वात्+व्याधयः+अन्त्याः पुनः+द्विधा।
	पूर्वजाः पूर्वरूपाख्या,जाताः पश्चात्+उपद्रवाः॥60॥
</12-60>
<12-61>
	यथास्वजन्मोपशयाः स्वतन्त्राः स्पष्टलक्षणाः।
	विपरीताः+ततः+अन्ये तु विद्यात्+एव मलान्+अपि॥61॥
</12-61>
<12-62>
	तान्+लक्षयेत्+अवहितः+ विकुर्वाणान् प्रतिज्वरम्।
	तेषां प्रधानप्रशमे प्रशमः+अशाम्यतः+तथा॥62॥
</12-62>
<12-63>
	पश्चात्+चिकित्सेत्+तूर्णं वा बलवन्तम्+उपद्रवम्।
	व्याधिक्लिष्टशरीरस्य पीडाकरतरः+ हि सः॥63॥
</12-63>
<12-64>
	विकारनाम्+अकुशलः+ न जीह्नीयात् कदाचन।
	न हि सर्वविकाराणां नामतः+अस्ति ध्रुवा स्थितिः॥64॥
</12-64>
<12-65><12-66>
	सः+ एव कुपतः+ दोषः समुत्थानविशेषतः|
	स्थानान्तराणि च प्राप्य विकारान् कुरुते बहून्॥65॥
	तस्मात्+विकारप्रकृतीः+अधिष्ठानान्तराणि च।
	बुद्ध्वा हेतुविशेषान्+च शीघ्रं कुर्यात्+उपक्रमम्॥66॥
</12-66></12-65>
<12-67>
<12-68>
	दूष्यं देशं बलं कालम्+अनलं प्रकृतिं वयः।
	सत्त्वं सात्म्यं तथा+आहारम्+अवस्थाः+च पृथक्+विधाः॥67॥
	सूक्ष्मसूक्ष्माः समीक्ष्य+एषां दोषौषधनिरूपणे।
यः+ वर्तते चिकित्सायां न सः+ स्खलति जातुचित्||68||
</12-68></12-67>
<12-69>
	गुर्वल्पव्याधिसंस्थानं सत्त्वदेहबलाबलात्।
	दृश्यते+अपि+अन्यथाकारं तस्मिन्+अवहितः+ भवेत्||669॥
</12-69>
<12-70>
	गुरुं लघुम्+इति व्यधिं कल्पयन्+तु भिषग्ब्रुवः।
	अल्पदोषाकलनया पथ्ये विप्रतिपद्यते॥70॥
</12-70>
<12-71><12-72>
	ततः+अल्पम्+अल्पवीर्यं वा गुरुव्याधौ प्रयोजितम्।
	उदीरयेत्तरां रोगान् संशोधनम्+अयोगतः॥71॥
	शोधनं तु+अतियोगेन विपरीतं विपर्यये।
	क्षिणुयात्+न मलान्+एव केवलं वपुः+अस्यपि॥72॥
</12-72></12-71>
<12-73>
	अतः+अभियुक्तः सततं सर्वम्+आलोच्य सर्वथा।
	तथा युञ्जीत भैषज्यम्+आरोग्याय यथा ध्रुवम्॥73॥
</12-73>
<12-74>
	वक्ष्यन्ते+अतः परं दोषाः+ वृद्धिक्षयविभेदतः|
	पृथक् त्रीन् विद्धि संसर्गः+त्रिधा, तत्र तु तान्+नव॥74॥
</12-74>
<12-75>
	त्रीन्+एव समया वृद्ध्या, षडेकस्य+अतिशायने।
	त्रयोदश समस्तेषु षड्द्व्येकातिशयेन तु॥75।
</12-75>
<12-76>
	एकं तुल्याधिकैः षट् च तारतम्यविकल्पनात्।
	पञ्चविंशतिम्+इति+एवं वृद्धैः क्षीणैः+च तावतः॥76॥
</12-76>
<12-77>
	एकैकवृद्धिसमताक्षयैः षट् ते पुनः+च षट्।
	एकक्षयद्वन्द्ववृद्ध्या सविपर्ययया+अपि ते॥77॥
	भेदा द्विषष्टिः+निर्दिष्टाः त्रिषष्टः स्वास्थ्यकारणम्॥
</12-77>
<12-78>
	संसर्गात्+रसरुधिरादिभिः+तथा+एषां
	        दोषान्+तु क्षयसमताविवृद्धिभेदैः।
	आनन्त्यं तरतमयोगतः+च यातान्
 जानीयात्+अवहितमानसः+ यथास्वम्॥78॥
</12-78>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने दोषभे-
दीयः+ नाम द्वादशः+अध्यायाः॥12॥




                त्रयोदशः+अध्यायः
	अथ+अतः+ दोषोपक्रमणीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+  महर्षयः।	
<13-1><13-2><13-3>
	वातस्य+उपक्रमः स्नेहः स्वेदः संशोधनं मृदु।
	स्वाद्वम्ललवणोष्णानि भोज्यानि+अभ्यङ्गमर्दनम्॥1॥
	वेष्टनं त्रासनं सेकः+ मद्यं पैष्टिकगौडिकम्।
	स्निग्धोष्णा बस्तयः+ बस्तिनियमः सुखशीलता॥2॥
	दीपनैः पाचनैः सिद्धाः स्नेहाः+च+अनेकयोनयः।
	विशेषान्मेध्यपिशितरसतैलानुवासनम्॥3॥
</13-3></13-2></13-1>
<13-4><13-5><13-6><13-7><13-8><13-9>
	पित्तस्य सर्पिषः पानं स्वादुशीतैः+विरेचनम्।
	स्वादुतिक्तकषायाणि भोजनानि+ओषधानि च॥4॥
	सुगन्धिशीतहृद्यानां गन्धानाम्+उपसेवनम्।
	कण्ठेगुणानां हाराणां मणीनाम्+उरसा धृतिः॥5॥
	कर्पूरचन्दनोशीरैः+अनुलेपः क्षणे क्षणे।
	प्रदोषः+चन्द्रमाः सौधं हारि गीतं हिमः+अनिलः॥6॥
	अयन्त्रणसुखं मित्रं पुत्रः सन्दिग्धमुग्धवाक्।
	छन्दानुवर्तिनः+ दाराः प्रियाः शीलविभूषिताः॥7॥
	शीताम्बुधारागर्भाणि गृहाणि+उद्यानदीर्घिकाः।
	सुतीर्थविपुलस्वच्छसलिलाशयसैकते॥8॥
	साम्भोजजलतीरान्ते कायमाने द्रुमाकुले।
	सौम्या भावाः पयः सर्पिर्विरेकः+च विशेषतः॥9॥
</13-9></13-8></13-7></13-6></13-5></13-4>
<13-10><13-11><13-12>
	श्लेष्मणः+ विधिना युक्तं तीक्ष्णं वमनरेचनम्। 
	अन्नं रूक्षाल्पतीक्ष्णोष्णं कटुतिक्तकषायकम्॥10॥
	दीर्घकालस्थितं मद्यं रतिप्रीतिः प्रजागरः।
	अनेकरूपः+ व्यायामश्चिन्ता रूक्षं विमर्दनम्॥11॥
	विशेषात्+वमनं यूषः क्षौद्रं मेदोघ्नम्+औषधम्।
	धूमोपवासगण्डूषा निःसुखत्वं सुखाय च॥12॥
</13-12></13-11></13-10>
<13-13>
	उपक्रमः पृथग्दोषान् यः+अयम्+उद्दिश्यं कीर्तितः।
	संसर्गसन्निपातेषु तं यथास्वं विकल्पयेत्॥13॥
</13-13>
<13-14>
ग्रैष्मः प्रायः+ मरुत्पित्ते वासन्तः कफमारुते।
	मरुतः+ योगवाहित्वात्, कफपित्ते तु शारदः॥14॥
</13-14>
<13-15>
चये+ एव जयेत्+दोषं कुपितं तु+अविरोधयन्।
	सर्वकोपे बलीयांसं शेषदोषाविरोधतः॥15॥
</13-15>
<13-16>
	प्रयोगः शमयेत्+व्याधिम्+एकं यः+अन्यम्+उदीरयेत्।
न+असौ विशुद्धः शुद्धः+तु शमयेत्+यः+ न कोपयेत्॥।16॥
</13-16>
<13-17><13-18>
	व्यायामात्+ऊष्मणः+तैक्ष्ण्यात्+अहिताचरणात्+अपि।
	कोष्ठात्+शाखाऽस्थिमर्माणि द्रुतत्वात्+मारुतस्य च॥17॥
दोषाः+ यान्ति तथा तेभ्यः स्रोतोमुखविशोधनात्|
	वृद्ध्यऽभिष्यन्दनात्पाकात्कोष्ठं वायोः+च निग्रहात्॥18॥
</13-18></13-17>
<13-19>
	तत्रस्थाः+च विलम्बेरन् भूयः+ हेतुप्रतीक्षिणः।
	ते कालादिबलं लब्ध्वा कुप्यन्ति+अन्याश्रयेषु+अपि॥19॥
</13-19>
<13-20>
	तत्र+अन्यस्थानसंस्थेषु तदीयाम्+अबलेषु तु।
	कुर्यात्+चिकित्सां स्वाम्+एव बलेन+अन्याभिभाविषु॥20॥
</13-20>
<13-21>
	आगन्तुं शमयेत्+दोषं स्थानिनं प्रतिकृत्य वा।
	प्रायः+तिर्यग्गता दोषाः क्लेशयन्ति+आतुरान्+चिरम्॥21॥
</13-21>
<13-22>
	कुर्यात्+न तेषु त्वरया देहाग्निबलवित् क्रियाम्।
	शमयेत्+तान् प्रयोगेन सुखं वा कोष्ठम्+आनयेत्॥22॥
</13-22>
<13-23>
	ज्ञात्वा कोष्ठप्रपन्नान्+च यथासन्नं विनिर्हरेत्।
	स्रोतोरोधबलभ्रंश-गौरवानिलमूढताः॥23॥
</13-23>
<13-24>
	आलस्यापक्तिनिष्ठीव,मलसङ्गाऽरुचिक्लमाः।
	लिङ्गं मलानं सामानां, निरामाणां विपर्ययः॥24॥
</13-24>
<13-25>
	ऊष्मणः+अल्पबलत्वेन धातुम्+आद्यम्+अपाचितम्।
	दुष्टम्+आमाशयगतं रसम्+आमं प्रचक्षते॥25॥
</13-25>
<13-26>
अन्ये दोषेभ्यः+ एव+अतिदुष्टेभ्यः+अन्योन्यमूर्च्छनात्|
	कोद्रवेभ्यः+ विषस्य+इव वदन्ति+आमस्य सम्भवम्॥26॥
</13-26>
<13-27>
आमेन तेन सम्पृक्ताः+ दोषाः+   दूष्याः+च दूषिताः।
सामाः+ इति+उपदिश्यन्ते ये च रोगाः+तदुद्भवाः||27|
</13-27>
<13-28><13-29>
	सर्वदेहप्रविसृतान् सामान् दोषान् न निर्हरेत्।
	लीनान् धातुषु+अनुत्किलिष्टान् फलात्+आमात्+रसान्+इव॥28॥
	आश्रयस्य हि नाशाय ते स्युः+दुनिर्हरतु+अतः।
	पाचनैः+दीपनैः स्नेहैः+तान् स्वेदैः+च परिष्कृतान्॥29॥
</13-29></13-28>
<13-30>
	शोधयेत्+शोधनैः काले यथासन्नं यथाबलम्।
	हन्ति+आशु युक्तं वक्त्रेण द्रव्याम्+आमाशयात्+मलान्॥30॥
</13-30>
<13-31>
घ्राणेन च+ऊर्ध्वजत्रूत्थान् पक्वाधानात्+ गुदेन च|
उत्क्लिष्टान्+अघः+ ऊर्ध्वं वा न च+आमान् वहतः स्वयम्||31||
</13-31>
<13-32>
	धारयेत्+औषधैः+दोषान् विधृताः+ते हि रोगदाः।
	प्रवृत्तान् प्रागतः+ दोषान्+उपेक्षेत हताशिनः॥32॥
</13-32>
<13-33>
	विबद्धान् पाचनैः+तैः+तैः पाचयेत्+निर्हरेत वा।
	श्रावणे कार्तिके चैत्रे मासि साधारणे क्रमात्॥33॥
</13-33>
<13-34>
	ग्रीष्मवर्षाहिमचितान् वाय्वादीनाशु निर्हरेत्।
	अत्युष्णवर्षशीता हि ग्रीष्मवर्षाहिमागमाः॥34॥
</13-34>
<13-35>
	सन्धौ साधारणे तेषां दुष्टान् दोषान् विशोधयेत्।
	स्वस्थवृत्तम्+अभिप्रेत्य, व्याधौ व्याधिवशेन तु॥35॥
</13-35>
<13-36>
	कृत्वा शीतोष्णवृष्टीनां प्रतीकारं यथायथम्।
	प्रयोजयेत्+क्रियां प्राप्तां क्रियाकालं न हापयेत्॥36।
</13-36>
<13-37>
	युञ्ज्यात्+अनन्नम्+अन्नादौ मध्ये+अन्ते कवलान्तरे।
	ग्रासे ग्रासे मुहुः सान्नं सामुद्गं निशि च+औषधम्॥37॥
<13-38><13-39><13-40><13-41>
	कफोद्रेके गदे+अनन्नं बलिनः+ रोगरोगिणोः।
	अन्नादौ विगुणे+अपाने, समाने मध्य इष्यते॥38॥
	व्याने+अन्ते प्रातः+आशस्य, सायम्+आशस्य तु+उत्तरे।
	ग्रासग्रासान्तयः+ प्राणे प्रदुष्टे मातरिश्वनि॥39॥
	मुहुः+मुहुः+विषच्छर्दिहिध्मातृट्_‌श्वासकासिषु।
	योज्यं सभोज्यं भैषज्यं भोज्यैः+चित्रैः+अरोचके॥40॥
	कम्पाक्षेपकहिध्मासु सामुद्गं लघुभोजिनाम्।
	ऊर्ध्वजत्रुविकारेषु स्वप्नकाले प्रशस्यते॥41॥
</13-41></13-40></13-39></13-38>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने दोषोपक्र-
मणीयः+ नाम त्रयोदशः+अध्यायः||13||

                    चतुर्दशः+अध्यायः

अथ+अतः+ द्विविधोपक्रमणीयम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः|
<14-1>
उपक्रम्यस्य हि द्वित्वात्+ द्विधैवा+उपक्रमः+ मतः|
	एकः सन्तर्पणः+तत्र द्वितीयः+च+अपतर्पणः॥1॥
</14-1>
<14-2><14-3>
बृंहणः+ लङ्घनः+च+इति तत्पर्यायौ+उदाहृतौ|
	बृंहणं यद्बृहत्त्वाय लङ्घनं लाघवाय यत्॥2॥
देहस्य भवतः प्रायः+ भौमापम्+इतरेत्+च ते|
	स्नेहनं रूक्षणं कर्म स्वेदनं स्तम्भनं च यत्॥3॥
</14-3></14-2>
<14-4>
भूतानां तत्+अपि द्वैध्यात्+ द्वितयं न+अतिवर्तते|
	शोधनं शमनं च+इति द्विधा तत्र+अपि लङ्घनम्॥4॥
</14-4>
<14-5>
	यत्+ईरयेत्+वहिर्दोषान् पञ्चधा शोधनं च तत्।
निरूहः+ वमनं कायशिरोरेकः+अस्रविस्रुतिः||5||
</14-5>
<14-6><14-7>
	न शोधयति यद्दोषान् समान्+न+उदीरयति+अपि।
	समीकरोति विषमान् शमनं तत्+च सप्तधा॥6॥
	पाचनं दीपनं क्षुत्तृड्‌_व्यायामातपमारुताः।
	बृंहणं शमनं तु+अव वायोः पित्तानिलस्य च॥7॥
</14-7></14-6>
<14-8><14-9>
बृंहयेत्+ व्याधिभैषज्य-मद्यस्त्रिशोककर्शितान्।
	भारध्वोरःक्षतक्षीण-रूक्षदुर्बलवातलान्॥8॥
	गर्भिणीसूतिकाबाल-वृद्धान् ग्रीष्मे+अपरान्+अपि।
	मांसक्षीरसितासर्पिर्मधुरस्निग्धबस्तिभिः॥9॥
</14-9></14-8>
<14-10>
	स्वप्नशय्यासुखाभ्यङ्ग-स्नाननिर्वृतिहर्षणैः।
	मेहाऽऽमदोषाऽतिस्निग्ध-ज्वरोरुस्तम्भकुष्ठिनः॥10॥
</14-10>
<14-11>
	विसर्पविद्रधिप्लीहशिरः कण्ठाक्षिरोगिणः।
	स्थूलान्+च लङ्घयेत्+नित्यं शिशिरे तु+अपरान्+अपि॥11॥
</14-11
<14-12><14-13><14-14><14-15>
	तत्र संशोधनैः स्थौल्य-बलपित्तकफाधिकान्।
	आमदोषज्वरच्छर्द्रिः+अतीसारहृदामयैः॥12॥
	विबन्धगौरवोद्गार-हृल्लासादिभिः+आतुरान्।
	मध्यस्थौल्यादिकान् प्रायः पूर्वं पाचनदीपनैः॥13॥
	एभिः+एव+आमयैः+आर्तान् हीनस्थौल्यबलादिकान्।
	क्षुत्तृष्णानिग्रहैः+दोषैः+तु+आर्तान् मध्यबलैः+दृढान्॥14॥
	समीरणाऽऽतपाऽयासैः किम्+उत+अल्पबलैः+नरान्।
	न बृंहयेत्+लङ्घनीयान् बृंह्यान्+तु मृदु लङ्घयेत्॥15॥
</14-15></14-14></14-13></14-12>
<14-16>
	युक्त्या वा देशकालादि-बलतः+तान्+उपाचरेत्।
	बृंहिते स्यात्+बलं पुष्टिः+तत्साध्या+आमयसङ्क्षयः॥16॥
</14-16>
<14-17><14-18>
विमलेन्द्रियता सर्गः+ मलनां लाघवं रुचिः|
	क्षुत्तृट्‌सहोदयः शुद्धहृदयोद्गारकण्ठता॥17॥
	व्याधिमार्दवम्+उत्साहः+तन्द्रानाशः+च लङ्घिते।
	अनपेक्षितमात्रादिसेविते कुरुतः+तु ते॥18॥
</14-18></14-17>
<14-19>
	अतिस्थौल्याऽतिकार्श्यादीन्, वक्ष्यन्ते ते च सौषधाः।
	रूपं तैः+एव च ज्ञेयम्+अतिबृंहितलङ्घिते॥19॥
</14-19>
<14-20>
	अतिस्थौल्या+अपचीमेह-ज्वरोदरभगन्दरान्।
	कास-सन्न्यास-कृच्छ्राम-कुष्ठादीन्+अतिदारुणान्॥20॥	
</14-20>
<14-21>
	तत्र मेदोनिलश्लेष्म-नाशनं सर्वम्+इष्यते।
	कुलत्थचूर्णश्यामाक-यवमुद्गमधूदकम्॥21॥
</14-21>
<14-22><14-23><14-24>
	मस्तुदण्डाहतारिष्ट-चिन्ताशोधनजागरम्।
	मधुना त्रिफलां लिह्यात्+ गुडूचीम्+अभयां घनम्॥22॥
	रसाञ्जनस्य महतः पञ्चमूलस्य गुग्गुलोः।
शिलाजतुप्रयोगः+च साग्निमन्थरसः+ हितः||23||
विडङ्गं नागरं क्षारः काललोहरजः+ मधु|
	यवामलकचूर्णं च योगः+अतिस्थौल्यदोषजित्॥24॥
</14-24></14-23></14-22>
<14-25><14-26><14-27><14-28>
	व्योषकट्वीवराशिग्रु-विडङ्गाऽतिविषास्थिराः।
	हिङ्गुसौवर्चलाजाजी-यवानीधान्यचित्रकाः॥25॥
	निशे बृहत्यौ हपुषा पाठा मूलं च केम्बुकात्।
	एषां चूर्णं मधु घृतं तैलं च सदृशांशकम्॥26॥
	सक्तुभिः षोडशगुणैः+युक्तं पीतं निहन्ति तत्।
	अतिस्थौल्यादिकान् सर्वान् रोगान्+अन्यान्+च तद्विधान्॥27॥
	हृद्रोगकामलाश्वित्र-श्वासकासगलग्रहान्।
	बुद्धिमेधास्मृतिकरं सन्नस्य+अग्नेः+च दीपनम्॥28॥
</14-28></14-27></14-26></14-25>
<14-29><14-30><14-31>
	अतिकार्श्यं भ्रमः कासः+तृष्णाधिक्यम्+अरोचकः।
	स्नेहाग्निनिद्रादृक्‌श्रोत्र-शुक्रौजः क्षुत्स्वरक्षयः॥29॥
	बस्तिहृन्मूर्दजङ्घोरु-त्रिकपार्श्वरूजा ज्वरः।
	प्रलापोर्ध्वाऽनिलग्लानिच्छर्दिपर्वास्थिभेदनम्॥30॥
	वर्चोमूत्रग्रहाद्याः+च जायन्ते+अतिविलङ्घनात्।
	कार्श्यम्+एव वरं स्थौल्यात् न हि स्थूलस्य भेषजम्॥31॥
</14-31></14-30></14-29>
<14-32>
	बृंहणं लङ्घनं वा+अलम्+अतिभेदः+अग्निवातजित्।
	मधुरस्निग्धसौहित्यैः+यत्सौख्येन च नश्यति॥32॥
</14-32>
<14-33>
	क्रशिमा स्थविमाऽत्यन्तविपरीतनिषेवणैः।
योजयेत्+ बृंहणं तत्र सर्वं पानान्नभेषजम्॥33॥
</14-33>
<14-34>
	अचिन्तया हर्षणेन ध्रुवं सन्तर्पणेन च।
स्वप्नप्रसङ्गात्+च कृशः+ वराहः+ इव पुष्यति॥34॥
</14-34>
<14-35>
न हि मांससमं किञ्चित्+अन्यत्+ देहबृहत्त्वकृत्।
	मांसात्+अमांसं मांसेन सम्भृतत्वात्+विशेषतः॥35॥
</14-35>
<14-36>
	गुरु चातर्पणं स्थूले विपरीतं हितं कृशे।
	यवगोधूमम्+उभयोः+तद्योग्याहितकल्पनम्॥36॥
</14-36>
<14-37>
	दोषगत्या+अतिरिच्यन्ते ग्राहिभेद्यादिभेदतः।
उपक्रमाः+ न ते द्वित्वात्+भिन्नाः+ अपि गदाः+ इव||37||
</14-37>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने द्विविधोप-
क्रमणीयः+ नाम चतुर्दशः+अध्यायः॥14॥

             पञ्चदशः+अध्यायः।
	
	अथ+अतः शोधनादिगणसङ्गहम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः॥
<15-1>
	मदन-मधुक-लम्बा-निम्ब-बिम्बी-विशाला-
	          त्रपुस-कुटज-मूर्वा-देवदालीकृमिघ्नम्।
	विदुल-दहन-चित्राः कोशवत्यौ करञ्जः
	           कण-लवण-वचैला-सर्षपाः+छर्दनानि॥1॥
</15-1>
<15-2>
	निकुम्भ-कुम्भ-त्रिफला-गवाक्षी-
	         स्रुक्‌शङ्खिनीनीलिनितिल्वकानि।
	शम्पाक-कम्पिल्लक-हेमदुग्धा
	       दुग्धं च मूत्रं च विरेचनानि॥2॥
</15-2>
<15-3>
	मदन-कृटज-कुष्ठ-देवदाली-
	         मधुकवचा-दशमूल-दारु-रास्नाः।
	यव-मिशि-कृतवेधनं कुलत्था
	        मधुलवणं त्रिवृता निरूहणानि॥3॥
</15-3>
<15-4>
	वेल्लाऽपामार्ग-व्योष,दार्वी-सुराला।
         	बीजं शैरीषं बार्हतं शैग्रवं च।
सारः+ माधूकः सैन्धवं तार्क्ष्यशैलं
	       त्रुट्यौ पृथ्वीका शोधयन्ति+उत्तमाङ्गम्॥4॥
</15-4>
<15-5>
	भद्रदारु नतं कुष्ठं दशमूलं बलाद्वयम्।
	वायुं वीरतरादिः+च विदार्यादिः+च नाशयेत्॥5॥
</15-5>
<15-6>
	दूर्वाऽनन्ता निम्न-वासाऽऽत्मगुप्ता
        	गुन्द्राऽभीरुः शीतपाकी प्रियङ्गुः।
	न्यग्रोधादिः पद्मकादिः स्थिरे द्वे
	       पद्मं वन्यं सारिवादिः+च पित्तम्॥6॥
</15-6>
<15-7>
	आरग्वधादिः+अर्कादिः+मुष्काद्यः+असनादिकः।
	सुरसादिः समुस्तादिः+वत्सकादिः+बलासजित्॥7॥
</15-7>
<15-8>
	जीवन्ती काकोल्यौ मेदे द्वे मुद्गमाषपर्ण्यौ च।
ऋषभकजीवकमधुकं च+इति गणः+ जीवनीयाख्यः॥8॥
</15-8>
<15-9><15-10>
	विदारिपञ्चाङ्गुलवृश्चिकाली वृश्चीव-देवाह्वय-शूर्पपर्ण्यः|
	कण्डूकरी जीवनह्रस्वसंज्ञेद्वे पञ्चके गोपसुता त्रिपादी॥9॥
विदार्यादिः+अयं हृद्यः+ बृंहणः+ वातपित्तहा।
शोषगुल्माङ्गमर्दोध्वश्वासकासहरः+ गणः॥10॥
</15-10></15-9>
<15-11>
	सारिवोशीरकाश्मर्यमधूकशिशिरद्वयम्। 
	यष्टी परूषकं हन्ति दाहपित्तास्रतृड्‌ज्वरान्॥11॥
</15-11>
<15-12>
	पद्मकपुण्ड्रौ वृद्धितुगर्द्ध्यः
          	शृङ्ग्यमृता दश जिवनसंज्ञाः।
	स्तन्यकरा घ्नन्तीरणपित्तं
         	प्रीणनजीवनबृंहणवृष्याः॥12॥
</15-12>
<15-13>
	परूषकं वरा द्राक्षा कट्_‌फलं कतकात् फलम्।
	राजाह्वं दाडिमं शाकं तृण्मूत्राऽऽमयवातजित्॥13॥
</15-13>
<15-14>
	अञ्जनं फलिनी मांसी पद्मोत्पलरसाञ्जनम्।
	सैलामधुकनागाह्वं विषान्तर्दाहपित्तनुत्॥14॥
</15-14>
<15-15>
	पटोलकटुरोहिणीचन्दनं
         	मधुस्रवगुडूचिपाठान्वितम्। 
	निहन्ति कफपित्तकुष्ठज्वरान्
         	विषं वमिमरोचकं कामलाम्॥15॥
</15-15>
<15-16>
	गुडूचीपद्मकारिष्ट-धानकारक्तचन्दनम्।
	पित्तश्लेष्मज्वरच्छर्दि-दाहतृष्णाघ्नम्+अग्निकृत्॥16॥
</15-16>
<15-17><15-18>
	आरग्वधेन्द्रयवपाटलि-काकतिक्ता-
	          निम्बामृतातामधुरसास्रुववृक्षपाठाः।
	भूनिम्बसैर्यकपटोलकरञ्जयुग्म-
                 सप्तच्छदाग्निसुषवीफलबाणघोण्टाः॥17॥
	आरग्वधादिः+जयति च्छर्दिकुष्ठविषज्वरान्।
	कफं कण्डूं प्रमेहं च दुष्टव्रणविशोधनः॥18॥
</15-18></15-17>
<15-19><15-20>
	असनतिनिशभूर्ज-श्वेतवाहप्रकीर्याः
	           खदिरकदरभण्डी-शिंशिपामेषशृङ्ग्यः।
	त्रिहिमतलपलाशा जोङ्गकः शाकशालौ
	           क्रमुकधवकलिङ्गच्छागकर्णाश्वकर्णाः॥19॥
	असनादिः+विजयते श्वित्रकुष्ठकफक्रिमीन्।
	पाण्डुरोगं प्रमेहं च मेदोदोषनिबर्हणः॥20॥
</15-20></15-19>
<15-21><15-22>
	वरुणसैर्यकयुग्मशतावरी-
	       दहनमोरटबिल्वविषाणिकाः।
	द्विबुहतीद्विकरञ्ज-जयाद्वयं
	        बहलपल्लव-दर्भरुजाकराः॥21॥
वरुणादिः कफं मेदः+ मन्दाग्नित्वं नियच्छति।
	आढ्यावातं शिरः शूलं गुल्मं च+अन्तः सविद्रधिम्॥22॥
</15-22></15-21>
<15-23>
	उषकस्तुत्थकं हिङ्गुकासीसद्वयसैन्धवम्।
	सशिलाजतु कृच्छ्राश्म-गुल्ममेदः कफापहम्॥23॥
</15-23>
<15-24><15-25>
         बेल्लन्तराऽऽरणिक-बूक-वृषाऽऽश्मभेद-
                 गोकण्टकेत्कटसहाचरबाणकाशाः।
        वृक्षादनी-नल-कृशद्वयगुण्ठ-गुन्द्र- 
                 भल्लूकमोरटकुरणटकरम्भपार्थाः॥24॥
	वर्गोवीरताद्यः+अयं हन्ति वातकृतान् गदान्।
	अश्मरीशर्करामूत्रकृच्छ्राघातरुजाहरः॥25॥
</15-25></15-24>
<15-26><15-27>
	रोध्रशाबलकरोध्रपलाशा
	      जिङ्गिणीसरलकट्‌फलयुक्ताः।
	कुत्सिताम्बकदलीगतशोकाः।
	       सैलवालुपरिपेलवमोचाः॥26॥
एषः+ रोध्रादिकः+ नामः मेदः कफहरः+ गणः।
	योनिदोषहरः स्तम्भी वर्ण्यो विषविनाशनः॥27॥
</15-27></15-26>
<15-28><15-29>
	अर्कालर्कौ नागदन्ती विशल्या
	        भार्ङ्गी रास्ना वृश्चिकाली प्रकीर्या।
	प्रत्यक्पुष्पी पीततैलोदकीर्या
	        श्वेतायुग्मं तापसानां च वृक्षः॥28॥
अयम्+अर्कादिकः+ वर्गः कफमेदोविषापहः|
कृमिकुष्ठप्रशमनः+ विशेषात्+ व्रणशोधनः||29||
</15-29></15-28>
<15-30><15-31>
	सुरस-युग-फणिज्जं कालमाला विडङ्गं
                  खरबुस-वृषकर्णी-कट्‌फलं कासमर्दः।
	क्षवक-सरसि-भार्ङ्गीकार्मुकाः काकमाची
कुलहल विषमुष्टीभूः+तृणः+ भूतकेशी॥30॥
	सुरसादिर्गणः श्लेष्ममेदः कृमिनिषूदनः।
प्रतिश्यायारुचिश्वास-कासघ्नः+ व्रणशोधनः॥31॥
</15-31></15-30>
<15-32>
	मुष्ककस्रुग्वराद्वीपि-पलाशधवशिंशिपाः।
	गुल्ममेहाश्मरीपाण्डु-मेदः+अर्शः कफशुक्रजित्॥32॥	
</15-32>
<15-33><15-34>
	वत्सकमूर्वाभार्ङ्गीकटुका मरिचं घुणप्रिया च गण्डीरम्।
एल पाठाऽजाजी	कट्वङ्गफलाजमोदसिद्धार्थवचाः||33||
	जीरकहिङ्गुविडङ्गं पशुगन्धा प़ञ्चकोलकं हन्ति।
	चलकफमेदः पीनसगुल्मज्वरशूलदुर्नाम्नः॥34॥
</15-34></15-33>
<15-35><15-36>
	वचाजलददेवाह्वनागरातिविषाभयाः
	हरिद्राद्वययष्ट्याह्वकलशीकुटजोद्भवाः॥35॥
	वचाहरिद्रादिगणावामातीसारनाशनौ।
	मेदः कफाढ्यपवनस्तन्यदोषनिबर्हणौ॥36॥
</15-36></15-35>
<15-37><15-38><15-39>
	प्रियङ्गुपुष्पाञ्जनयुग्मपद्माः
पद्मात्+रजः+ योजनवल्ल्यनन्ता।
मानद्रुमः+ मोचरसः समङ्गः
        	पुन्नागशीतं मदनीयहेतुः॥37॥
	अम्बष्ठा मधुरं नमस्करी
	        नन्दीवृक्षपलाशकच्छुराः।
	रोध्रं धातकिबिल्वपेशिके
	        कट्वङ्गः कमलोद्भवं रजः॥38॥
	गणौ प्रियड्_‌ग्वम्बष्ठादी पक्वातीसारनाशनौ।
	सन्धानीयौ हितौ पित्ते व्रणानाम्+अपि रोपणौ॥39॥
</15-39></15-38></15-37>
<15-40>
	मुस्तावचाग्नि-द्विनिशा द्वितिक्ता-
        	भल्लात-पाठा-त्रिफलाविषाख्याः।
	कुष्ठं त्रटी हैमवती च योनि-
	       स्तन्यामयघ्ना मलपाचनाः+च॥40॥
</15-40>
<15-41><15-42>
	न्यग्रोधपिप्पलसदाफलरोध्रयुग्मं
               जम्बूद्वयार्जुनकपीतनसोमवल्काः।
	प्लक्षाम्रवञ्जुलपियालपलाशनन्दी-
	       कोलीकदम्बविरलामधुकं मधूकम्॥41॥
न्यग्रोधादिर्गणः+ व्रण्यः सङ्ग्राही भग्नसाधनः।
	मेदः पित्तास्रतृड्‌दाह-योनिरोगनिबर्हणः॥42॥
</15-42></15-41>
<15-43><15-44>
	एलायुग्म तुरुष्ककुष्ठफलिनी-मांसीजलध्यामकं
                 स्पक्काचोरकचोचपत्रतगर-स्थौणेयजातीरसाः।
	शुक्तिर्व्याघ्रनखः+अमराह्वमगुरुः श्रीवासकः कुङ्कुमं
	          चण्डागुग्गुलुदेवधूपखपुराः पुन्नागनागाह्वयम्॥43॥
एलादिकः+ वातकफौ विषं च विनियच्छति।
	वर्णप्रसादनः कण्डूपिटिकाकोठनाशनः॥44॥
</15-44></15-43>
<15-45>
	श्यामा-दन्तीद्रवन्ती-क्रमुक-कुट-रणा-शङ्खिनी-चर्मसाह्वा-
       	स्वर्णक्षीरी-गवाक्षी-शिखरि-रजनक-च्छिन्नरोहा-करञ्जाः।
बस्तान्त्री व्याधिघातः+ बहलबहुरसः+तीक्ष्णवृक्षात् फलानि
श्यामाद्यः+ हन्ति गुल्मं विषमरुचिकफौ हृद्रुजं मूत्रकृच्छ्रम्||45||
</15-45>
<15-46>
	त्रयस्त्रिंशत्+इति प्रोक्ताः+ वर्गाः+तेषु तु+अलाभतः।
	युञ्ज्यात्+तद्विधम्+अन्यत्+च द्रव्यं जह्यात्+अयौगिकम्॥46॥
</15-46>
<15-47>
एते वर्गाः+ दोषदूष्याद्यपेक्ष्य
	      कल्कक्वाथस्नेहलेहादियुक्ताः।
	पाने नस्ये+अन्वासने+अन्तः+बहिः+वा
	       लेपाभ्यङ्गैः+घ्नन्ति रोगान् सुकृच्छ्रान्॥47॥
</15-47>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने शोधनादिग-
णसङ्ग्रहः+ नाम पञ्चदशः+अध्यायाः॥15॥


                 षोडशः+अध्यायः
	अथ+अतः स्नेहविधिम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<16-1>
	गुरु-शीत-सर-स्निग्ध-मन्द-सूक्ष्म-मृदु-द्रवम्।
औषधं स्नेहनं प्रायः+, विपरीतं विरूक्षणम्।1॥
</16-1>
<16-2><16-3>
	सर्पिर्मजा वसा तैलं स्नेहेषु प्रवरं मतम्।
	तत्र+अपि च+उत्तमं सर्पिः संस्कारस्य+अनुवर्तनात्॥2॥
	माधुर्यात्+अविदाहित्त्वात्+जन्माद्येव च शीलनात्।
	पित्तघ्नाः+ते यथापूर्वम्+इतरघ्नाः+ यथा+उत्तरम्॥3॥
</16-3></16-2>
<16-4>
	घृतात्+तैलं गुरु वसा तैलात्+मज्जा ततः+अपि च।
द्वाभ्यां त्रिभिः+चतुर्भिः+तैर्यमकस्रिवृतः+ महान्||4||
</16-4>
<16-5><16-6>
	स्वेद्यसंशोध्यामद्यस्त्रिव्यायामासक्तचिन्तकाः।
वृद्धबालाबलकृशाः+ रुक्षाः क्षीणास्ररेतसः॥5॥
	वातार्तस्यन्दतिमिरदारुणप्रतिबोधिनः।
	स्नेह्याः न तु+अतिमन्दाग्नितीक्ष्णाग्निस्थूलदुर्बलाः॥6॥
</16-6></16-5>
<16-7><16-8>
	उरुस्तम्भातिसाराऽऽम-गलरोगगरोदरैः|
	मूर्च्छाच्छर्द्यरुचिश्लेष्म तृष्णामद्यैः+च पीडिताः॥7॥
	अपप्रसूता युक्ते च नस्ये बस्तौ विरेचने।
         तत्र धीस्मृतिमेधादि-कांक्षिणां शस्यते घृतम्।
</16-8></16-7>
<16-9>
	ग्रन्थिनाडीकृमिश्लेष्म-मेदोमारुतरोगिषु।
	तैलं लाघवदार्ढ्यार्थि-क्रूरकोष्ठेषु देहिषु॥9॥
</16-9>
<16-10><16-11>
	वातातपाध्वभारस्त्रि व्यायमक्षीणधातुषु।
	रूक्षक्लेशक्षमात्+अग्नि-वातावृतपथेषु च॥10॥
	शेषौ वसा तु सन्ध्यस्थिमर्मकोष्ठरुजासु च।
	तथा दग्धाहतभ्रष्टयोनिकर्णशिरोरुजि॥11॥
</16-11></16-10>
<16-12>
	तैलं प्रवृषि, वर्षान्ते सर्पिः+अन्यौ तु माधवे।
	ऋतौ साधारणे स्नेहः शस्तः+अह्नि विमले रवौ॥12॥
</16-12>
<16-13>
	तैलं त्वरायं शीते+अपि घर्मे+अपि च घृतं निशि।
	निश्येव पित्ते पवने संसर्गे पित्तवत्यपि॥13॥
</16-13>
<16-14>
निश्यन्यथा वातकफाद्रोगाः स्युः पित्ततः+ दिवा।
          युक्त्या+अवचारयेत्+स्नेहं भक्ष्याद्यन्नेन बस्तिभिः॥14॥ 
</16-14>
<16-15>
	नस्य+अभ्यञ्जनगण्डूषमूर्द्धकर्णाक्षितर्पणैः।
	रसभेदैककत्वाभ्यां चतुः षष्टिः+विचारणाः।15॥
</16-15>
<16-16>
	स्नेहस्य+अन्याभिभूतत्वात्+अल्पत्वात्+च क्रमात्+स्मृताः।
	यथा+उक्तहेत्वभावात्+च नाच्छपेयः+ विचारणाः॥16॥
</16-16>
<16-17>
स्नेहस्य कल्पः सः+ श्रेष्ठः स्नेहकर्माशुसाधनात्।
	द्वाभ्यां चतुर्भिः+अष्टाभिः+यामैः+जीर्यन्ति याः क्रमात्॥17॥
</16-17>
<16-18>
	ह्रस्वमध्योत्तमा मात्राः+ताः+ताभ्यः+च ह्रसीयसीम्।
	कल्पयेत्+वीक्ष्य दोषादीन् प्रगेव तु ह्रसीयसीम्॥18॥
</16-18>
<16-19>
	हि+अस्तेन जीर्णम् एव+अन्ने स्नेहः+अच्छः शुद्धये बहुः।
शमनः क्षुद्वतः+अनन्नः+ मध्यमात्रः+च शस्यते॥19॥
</16-19>
<16-20>
बृंहणः+ रसमद्याद्यैः सभक्तः+अल्पहितः सः+ च।
	बालवृद्धपिपासार्तस्नेहद्विण्मद्यशीलिषु॥20॥
</16-20>
<16-21>
	स्त्रिस्नेहनित्यमन्दाग्नि-सुखितक्लेशभिरुषु।
	मृदुकोष्ठाल्पदोषेषु काले च+उष्णे कृशेषु च॥21॥
</16-21>
<16-22>
	प्राङ्भध्योत्तरभक्तः+असावधोमध्योर्ध्वदेहजान्।
	व्याधीन्+जयेत्+वलं कुर्यात्+अङ्गानां च यथाक्रमम्॥22॥
</16-22>
<16-23><16-24>
	वार्युष्णच्छे+अनु पिबेत् स्नेहे तत्सुखपक्तये।
	आस्योपलेपशुद्ध्यै च, तौवरारुष्करे न तु॥23॥
	जीर्णाजीर्णविशङ्कायां पुनः+उष्णोदकं पिबेत्।
	तेन+उद्गारविशुद्धिः स्यात्+ततः+च लघुता रुचिः॥24॥
</16-24></16-23>
<16-25>
	भोज्यः+अन्नं मात्रया पास्यन् श्वः पिबन् पीतवान्+अपि।
	द्रवोष्णम्+अनभिष्यन्दि न+अतिस्निग्धम्+असङ्करम्॥25॥
</16-25>
<16-26><16-27><16-28>
	उष्णोदकोपचारी स्यात्+ ब्रह्मचारी क्षपाशयः।
	न वेगपरोधी व्यायामक्रोधशोकहिमातपान्॥26॥
	प्रवातयानयानाध्वभाष्यात्यासनसंस्थितीः।
	नीचाति+उच्चोपधान्+आहः स्वप्नधूमरजांसि च॥27॥
	यानि+अहानि पिबेत्+तानि तावन्ति+अन्यानि+अपि त्यजेत्।
सर्वकर्मेस्वयं प्रायः+ व्याधिक्षीणेषु च क्रमः॥28॥
</16-26></16-27></16-26>
<16-29>
	उपचारः+तु शमने कार्यः स्नेहे विरिक्तवत्।
	त्र्यहमच्छं मृदौ कोष्ठे क्रूरे सप्तदिनं पिबेत्॥29॥
</16-29>
<16-30>
	सम्यक्‌+स्निग्धः+अथवा यावत्+अतः सात्मीभवेत्+परम्।
          वातानुलोम्यं दीप्तः+अग्निः+वर्चः स्निग्धम्+असंहतम्॥30॥
</16-30>
<16-31>
	स्नेहोद्वेगः क्लमः सम्यक्+स्निग्धे, रुक्षे विपर्ययः।
	अतिस्निग्धे तु पाण्डुत्वं घ्राणवक्त्रगुदस्रवाः॥32॥
</16-31>
<16-32><16-33>
अमात्रया+अहितः+ काले मिथ्याहारविहारतः।
	स्नेहः करोति शोफार्शः+तन्द्रास्तम्भविसंज्ञताः॥32॥
	कण्डूकुष्ठज्वरोत्क्लेशशूलान्+आहभ्रमादिकान्।
	क्षुत्तृष्णोल्लेखनस्वेदरूक्षपानान्नभेषजम्॥33॥
</16-33></16-32>
<16-34><16-35>
	तक्रारिष्टखलोद्दालयवश्यामाककोद्रवम्।
	पिप्पलीत्रिफलाक्षौद्रपथ्यागोमूत्रगुग्गुलु॥34॥
	यथास्वं प्रतिरोगं च स्नेहव्यापदि साधनम्।
	विरूक्षणे लङ्घनवत्+कुतातिकृतलक्षणम्॥35॥
</16-34></16-35>
<16-36><16-37>
	स्निग्धद्रवोष्णधन्वोत्थरसभुक् स्वेदम्+आचरेत्।
	स्निग्धस्त्र्यहं स्थितः कुर्यात्+विरेकं, वमनं पुनः॥36॥
	एक+अहं दिनम्+अन्यत्+च कफम्+उत्क्लेश्य तत्करैः।
मांसला मेदुरा भूरिश्लेष्माणः+ विषम्+आग्नयः॥37॥
</16-37></16-36>
<16-38>
	स्नेहोचिताः+च ये स्नेह्याः+तान् पूर्वं रूक्षयेत्+ततः।
	संस्नेह्य शोधयेत्+एवं स्नेहव्यापन्न जायते॥38॥
</16-38>
<16-39>
	अलं मलान्+ईरयितुं स्नेहः+च+आसात्म्यतां गतः।
	बालवृद्धादिषु स्नेहपरिहारासहिष्णुषु॥39॥
</16-39>
<16-40>
	योगानिमान्+अनुद्वेगान् सद्यः स्नेहान् प्रयोजयेत्।
	प्राज्यमांसरसाः+तेषु, पेया वा स्नेहभर्जिता॥40॥
</16-40>
<16-41><16-42>
तिलचूर्णः+च सस्नेहफाणितः, कृशराः+ तथा।
क्षीरपेया घृताढ्योष्णा, दध्नः+ वा सगुडः सरः॥41॥
	पेया च पञ्चप्रसृता स्नेहैः+तण्डुलपञ्चमैः।
	सप्तैते स्नेहनाः सद्यः, स्नेहाः+च लवणोल्बणाः॥42॥
</16-42></16-41>
<16-43>
	तद्ध्यभिष्यन्द्यरूक्षं च सूक्ष्मम्+उष्णं व्यवायि च।
	गुणानूपामिषक्षीरतिलमाषसुरादधि॥43॥
</16-43>
<16-44>
	कुष्ठशोफप्रमेहेषु स्नेहार्थं न प्रकल्पयेत्।
	त्रिफलापिप्पलीपथ्यागुग्गुल्वादिविपाचितान्॥44॥
</16-44>
<16-45>
	स्नेहान् यथास्वम्+एतेषां योजयेत्+अविकारिणः।
	क्षीणानां तु+आमयैः+अग्निदेहसन्धुक्षणक्षमान्॥45॥
</16-45>
<16-46>
	दीप्तान्तराग्निः परिशुद्धकोष्ठः
	            प्रत्यग्रधातुर्बलपवर्णयुक्तः।
दृढेन्द्रियः+ मन्दजरः शतायुः
	            स्नेहोपसेवी पुरुषः प्रदिष्टः॥46॥
</16-46>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने स्नेह-
	विधिः+नाम षोडशः+अध्यायः॥16॥





                 सप्तदशः+अध्यायः।
	
	अथः+अतः स्वेदविधिम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः||
<17-1>
	स्वेदः+तापोपनाहोष्मद्रवभेदात्+चतुर्विधः।
	तापः+अग्नितप्त-वसन-फालहस्ततलादिभिः॥1॥
</17-1>
<17-2><17-3><17-4>
उपनाहः+ वचाकिण्वशताह्वादेवदारुभिः।
	धान्यैः समन्तैः+गन्धैः+च रास्नैः+अण्डजटामिषैः॥2॥
	उद्रिक्तलवणैः स्नेहचुक्रतक्रपयः प्लुतैः।
	केवले पवने, श्लेष्मसंसृष्टे सुरसादिभिः॥3॥
	पित्तेन पद्मकाद्यैः+तु साल्वणाख्यैः पुनः पुनः।
	स्निग्दोष्णवीर्यैः+मृदुभिः+चर्मपट्टैः+अपूतिभिः॥4॥
</17-4></17-3></17-2>
<17-5>
	अलाभे वातजित्पत्रकौशेयाविकशाटकैः।
	रात्रौ बद्धं दिवा मुञ्चेत्+मुञ्चेत्+रात्रौ दिवाकृतम्॥5॥
</17-5>
<17-6><17-7>
	ऊष्मा तूत्कारिकालोष्ट कपालोपलपांसुभिः।
	पत्रभङ्गेन धान्येन करीषसिकतातुषः॥6॥
अनेकोपायसन्तप्तैः प्रयोज्यः+ देशकालतः।
	शिग्रुवारणकैरण्ड-करञ्चसुरसार्जकात्॥7॥
</17-7></17-6>
<17-8><17-9><17-10>
	शिरीषवासावंशार्क-मालतीदीर्घवृन्ततः।
	पत्रभङ्गैः+वचाद्यैः+च मांसैः+च+अनूपवापरिजैः॥8॥
	दशमूलेन च पृथक् सहितैः+वा यथामलम्।
	स्नेहवद्भिः सुराशुक्तवारिक्षीरादिसाधितैः॥9॥
	कुम्भीः+गलन्तीः+नाडीः+वा पूरयित्वा रुजार्दितम्।
	वाससा+आच्छादितं गात्रं स्निग्धं सिञ्चेत्+यथासुखम्॥10॥
</17-10></17-9></17-8>
<17-11>
	तैः+एव वा द्रवैः पूर्णं कुण्डं सर्वाङ्गे+अनिले।
	अवगाह्यातुरः+तिष्ठेत्+अर्शः कृच्छ्रादिरुक्षु च॥11॥
/17-11>
<17-12>
निवाते+अन्तर्बहिः स्निग्धः+ जीर्णान्नः स्वेदम्+आचरेत्।
	व्याधिव्याधितदेशर्तुवशान्मध्यवरावरम्॥12॥
</17-12>
<17-13>
कफार्तः+ रूक्षणं रूक्षः+, रूक्षः स्निग्धं कफानिले।
	आमाशयगते वायौ कफे पक्वाशयाश्रिते॥13॥
</17-13>
<17-14>
	रूक्षपूर्वं तथा स्नेहपूर्वं स्थानानुरोधतः।
	अल्पं वङ्क्षणयोः, स्वल्पं दृङ्मुष्कहृदये न वा॥14॥
</17-14>
<17-15>
शीतशूलक्षये स्विन्नः+ जाते+अङ्गानां च मार्दवे।
	स्यात्+शनैः+मृदितः स्नातः+ततः स्नेहविधिं भजेत्॥15॥
</17-15>
<17-16><17-17>
	पित्तास्रोकोपतृण्मूर्च्छा-स्वराङ्गसदनभ्रमाः।
	सन्धिपीडा ज्वरः श्यावरक्तमण्डलदर्शनम्॥16॥
	स्वेदातियोगात्+शर्दिः+च,तत्र स्तम्भनम्+औषधम्।
	विषक्षाराग्न्यतीसारच्छर्दिमोहातुरेषु च॥27॥
</17-17></17-16>
<17-18><17-19>
	स्वेदनं गुरु तीक्ष्णोष्णं प्रायः, स्तम्भनम्+अन्यथा।
	द्रव-स्थिर-सर-स्निग्ध-रूक्ष सूक्ष्मं च भेषजम्॥18॥
	स्वेदनं, स्तम्भनं श्लक्ष्णं रूक्ष-सूक्ष्म-सर-द्रवम्।
	प्रायः+तिक्तं कषायं च मधुरं च समासतः॥19॥
</17-19></17-18>
<17-20>
स्तम्भितः स्यात्+ बले लब्धे यथा+उक्तामयसङ्क्षयात्।
	स्तम्भत्वक्‌_स्नायुसङ्कोच-कम्पहृद्वाग्धनुग्रहैः॥20॥
</17-20>
<17-21>
	पादौष्ठत्वक्करैः श्यावैः+अतिस्तम्भितम्+आदिशेत्।
	न स्वेदयेत्+अतिस्थूलरूक्षदुर्बलमूर्च्छितान्॥21॥
</17-21>
<17-22><17-23><17-24>
	स्तम्भनीयक्षतक्षीणक्षाममद्यविकारिणः।
	तिमिरोदरवीसर्पकुष्ठशोषाढ्यरोगिणः॥22॥
	पीतदुग्धदधिस्नेहमधून् कृतविरेचनान्।
	भ्रष्टदग्धगुदग्लानिक्रोधशोकभयार्दितान्॥23॥
	क्षुत्तृष्णाकामलापाण्डुमेहिनः पित्तपीडितान्।
	गर्भिणीं पुष्पितां सूतां, मृदु च+आत्ययिके गदे॥24॥
</17-24></17-23></17-22>
<17-25><17-26><17-27>
	श्वास-कास-प्रतिश्याय-हिध्मा-ध्मान-विबन्धिषु।
	स्वरभेदानिलव्याधिश्लेष्मामस्तम्भगौरवे॥25॥
	अङ्गमर्दकटीपार्श्वपृष्ठकुक्षिहनुग्रहे।
	महत्त्वे मुष्कयोः खल्ल्याम्+आयामे वातकण्टके॥26॥
	मूत्रकृच्छ्रार्बुदग्रन्थि-शुक्राघाताढ्यमारुते।
	स्वेदं यथायथं कुर्यात्+तदौषधविभागतः॥27॥
</17-27></17-26></17-25>
<17-28>
स्वेदः+ हितः+तु+अनाग्नेयः+ वाते मेदः कफावृते।
निवातं गृहम्+आयासः+ गुरुप्रावरणं भयम्॥28॥
	उपनाऽऽहाहव-क्रोधा भूरिपानं क्षुधा+आतपः॥28 1/2॥
</17-28>
<17-29 >
स्नेहक्लिन्नाः कोष्ठगाः+ धातुगाः+ वा
	        स्रोतोलीनां ये च शाखास्थिसंस्थाः।
	दोषाः स्वेदैः+ते द्रवीकृत्य कोष्ठं
	        नीताः सम्यक् शुद्धिभिः+निर्ह्रियन्ते॥29 ॥
</17-29 >
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्ताने स्वेद-
	विधिः+नाम सप्तदशः+अध्यायः॥27॥
अष्टादशः+अध्यायः
अथः+अतः+ वमनविरेचनविधिम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+  महर्षयः||
<18-1>
	कफे विदध्यात्+वमनं संयोगे वा कफोल्बणे।
	तद्वद्विरेचनं पित्ते विशेषेण तु वामयेत्॥1॥
</18-1>
<18-2><18-3>
	नवज्वरातिसाराधः पित्तासृग्राजयक्ष्मितः।
	कुष्ठ-मेहा-पची-ग्रन्थि-श्लीपदोन्मादकासिनः॥2॥
	श्वास-हृल्लास-वीसर्प-स्तन्यदोषोर्ध्वरोगिणः।
अवम्या गर्भिणी रुक्षः क्षुधितः+ नित्यदुः खितः॥3॥
</18-3></18-2>
<18-4><18-5><18-6>
	बालवृद्धकृशस्थूल-हृद्रोगिक्षतदुर्बलाः।
	प्रसक्तवमथुप्लीह-तिमिरक्रिमिकोष्ठिनः॥4॥
	ऊर्ध्वप्रवृत्तवाय्वस्र-दत्तबस्तिहतस्वराः।
	मूत्राघाति+उदरी गुल्मी दुर्बलः+अत्यग्निः+अर्शसः॥5॥
	उदावर्तभ्रमाष्ठीला-पार्श्वरुग्वातरोगिणः।
	ऋते विषगराजीर्ण-विरुद्धाभ्यवहारतः॥6॥
</18-6></18-5></18-4>
<18-7>
	प्रसक्तवमथोः पूर्व प्रायेण+अमज्वरः+अपि च।
	धूमान्तैः कर्मभिर्वर्ज्याः, सर्वैः+एव तु+अजीर्णिनः॥7॥
</18-7>
<18-8><18-9><18-10>
	विरेकसाध्या गुल्मार्शोविस्फोटव्यङ्गकामलाः।
	जीर्णज्वरोदरगर-च्छर्दिप्लीहहलीमकाः॥8॥
	विद्रधिः+तिमिरं काचः स्यान्दः पक्वाशयव्यथा।
योनिशुक्राश्रयाः+ रोगाः कोष्ठगाः कृमयः+ व्रणाः||9||
	वातास्रम्+ऊर्ध्वगं रक्तं मूत्राघातः शकृत्+ग्रहः।
वाम्याः+च कुष्ठमेहाद्याः न तु रेच्यः+ नवज्वरी॥10॥
</18-10></18-9></18-8>
<18-11>
	अल्पाग्न्यधोगपित्तास्र-क्षतपाय्वतिसारिणः।
	सशल्यास्थापितक्रूर-कोष्ठातिस्निग्धशोषिणः॥11॥
</18-11>
<18-12><18-13><18-14><18-15><18-16><18-17><18-18>
	अथ साधारणे काले स्न्ग्धिस्विन्नं यथाविधि।
	श्वोवम्यम्+उत्क्लिष्टकफं  मत्स्यमाषतिलादिभिः॥12॥
	निशां सुप्तं सुजीर्णान्नं पूर्वाह्णे कृतमङ्गलम्।
	निरन्नम्+ईषत्+स्निग्धं वा पेयया पीतसर्पिषम्॥13॥
	वृद्धबालाऽबल-क्लीब-भीरून् रोगानुरोधतः।
	आकण्ठं पायितान्मद्यं क्षीरम्+इक्षुरसं रसम्॥14॥
	यथाविकारविहितां मधुसैन्धवसंयुताम्।
	कोष्ठं विभज्य भैषज्यमात्रां मन्त्राभिमन्त्रिताम्।15॥
	"ब्रह्म दक्षाश्विरुद्रेन्द्र-भूचन्द्रार्कानिलानलाः।
	ऋषयः सौषधिग्रामा भूतसङ्घाः+च पान्तु वः॥16॥
	रसायनम्+इवर्षीणाम्+अमराणाम्+इव+अमृतम्।
	सुधा+इव+उत्तमनागानां भैषज्यम्+इदम्+अस्तु ते॥17॥
ॐनमः+ भगवते भैषज्यगुरवे वैडूर्यप्रभराजाय|
	तथागतायार्हते सम्यक्+‌सम्बुद्धाय। तत्+यथा।
	ॐभैषज्ये भैषज्ये महाभैषज्ये समुद्गते स्वाहा॥"
प्राङभुखं पाययेत् पीतः+ मुहूर्तम्+अनुपालयेत्।
	तन्मनाः जातहृल्लासप्रसेकः+च्छर्दयेत्+ततः॥18॥
</18-18></18-17></18-16></18-15></18-14></18-13></18-12>
<18-19><18-20><18-21>
	अङ्गुलिभ्याम्+अनायस्तः+ नालेन मृदुना+अथवा॥
	गलताल्वरुजन् वेगान्+अप्रवृत्तान् प्रवर्तयन्॥19॥
	प्रवर्त्तयन् प्रवृत्तान्+च जानुतुल्यासने स्थितः।
	उभे पार्श्वे ललाटे च वमतः+च+अस्य धारयेत्॥20॥
	प्रपीडयेत्+तथा नाभिं पृष्ठं च प्रतिलोमतः।
	कफे तीक्ष्णोष्णकटुकैः पित्ते स्वादुहिमैः+इति॥21॥
</18-21></18-20></18-19>
<18-22>
	वमेत् स्निग्धाम्ललवणैः संसृष्टे मरुता कफे।
पित्तस्या दर्शनं यावत्+छेदः+ वा श्लेष्मणः+ भवेत्॥22॥
</18-22>
<18-23>
	हीनवेगः कणाधात्रीसिद्धार्थलवणोदकैः।
	वमेत्+पुनः पुनः तत्र वेगानाम्+अप्रवर्तनम्॥23॥
</18-23>
<18-24>
	प्रवृत्तिः सविबन्धा वा केवलस्य+ओषधस्य वा।
	अयोगः+तेन निष्ठीव-कण्डूकोठज्वरादयः॥24॥
</18-24>
<18-25>
	निर्विबन्धं प्रवर्तन्ते कफपित्तानिलाः क्रमात्।
	सम्यक्+योगे अतियोगे तु फेनचन्द्रकरक्तवत्॥25॥
</18-25>
<18-26>
	वमितं क्षामता दाहः कण्ठशोषः+तमः+ भ्रमः।
	घोरा वाय्वामया मृत्युः+जिवशोणितनिर्गमात्॥26॥
</18-26>
<18-27>
	सम्यक्+योगेन वमितं क्षणम्+आश्वास्य पाययेत्।
	धूमत्रयस्य+अन्यतमं स्नेहाचारम्+अथ+आदिशेत्॥27॥
</18-27>
<18-28>
	ततः सायं प्रभाते वा क्षुद्वान् स्नातः सुखाम्बुना।
भुञ्जानः+ रक्तशाल्यन्नं भजेत्+पेयादिकं क्रमम्||28
</18-28>
<18-29>
	पेयां विलेपीमकृतं कृतं च 
        	यूषं रसं त्रीनुभयं तथा+एकम्।
	क्रमेण सेवेत नरः+अन्नकालान्
	       प्रधानमध्याऽवरशुद्धिशुद्धः॥29॥
</18-29>
<18-30>
	यथा+अणुः+अग्निः+तृणगोमयाद्यैः
सन्धुक्ष्यमाणः+ भवति क्रमेण|
	महान् स्थिरः सर्वंपचः+तथा+एव
	      शुद्धस्य पेयादिभिः+अन्तराग्निः॥30॥
</18-30>
<18-31>
जघन्यमध्यप्रवरे तु वेगाः+चत्वारः+ इष्टा वमने षडष्टौ।
दश+एव ते द्वित्रिगुणाः+ विरेकाः+ प्रस्थः+तथा स्यात्+ द्विचतुः+गुणः+च॥31॥
</18-31>
<18-32>
	पित्तावसानं वमनं विरेका-दर्द्ध, कफान्तं च विरेकम्+आहुः।
	द्वित्रान् सविट्कान्+अपनीत वेगान् मेयं विरेके, वमने तु पीतम्॥32॥
</18-32>
<18-33>
	अथ+एनं वामितं भूयः स्नेहस्वेदोपपादितम्।
	श्लेष्मकाले गते ज्ञात्वा कोष्ठं सम्यक्+विरेचयेत्॥33॥
</18-33>
<18-34>
बहुपित्तः+ मृदुः कोष्ठः क्षीरेण+अपि विरिच्यते।
	प्रभूतमारुतः क्रूरः कृच्छ्राच्छ्यामादिकैः+अपि॥34॥
</18-34>
<18-35>
	कषायमधुरैः पित्ते विरेकः, कटुकैः कफे।
	स्निग्धोष्णलवणैः+वायावप्रवृत्तौ तु पाययेत्॥35॥
</18-35>
<18-36>
	उष्णाम्बु, स्वेदयेत्+अस्य पाणितापेन च+उदरम्।
	उत्थाने+अल्पे दिने तस्मिन्+भुक्त्वा+अन्येद्युः पुनः पिबेत्॥36॥
</18-36>
<18-37><18-38>
	अदृढस्नेहकोष्ठः+तु पिबेत्+ऊर्ध्वं दशाहतः।
	भूयः+अपि+उपस्कृततनुः स्नेहस्वेदैः+विरेचनम्॥37॥
	यौगिकं सम्यक्+आलोच्य स्मरन्+पूर्वम्+अनुक्रमम्।
	हृत्कुक्ष्यशुद्धिः+अरुचिः+उत्क्लेशः श्लेष्मपित्तयोः॥38॥
</18-38></18-37>
<18-39>
कण्डूर्विदाहः पिटिकाः पीनसः+ वातविङ्ग्रहः।
	अयोगलक्षणं योगः+ वैपरीत्ये यथा+उदितात्॥39॥
</18-39>
<18-40><18-41><18-42>
	विट्‌पित्तकफवातेषु निःसृतेषु क्रमात्+स्रवेत्।
	निःश्लेष्मपित्तम्+उदकं श्वेतं कृष्णं सलोहितम्॥40॥
	मांसधावनतुल्यं वा मेदः खण्डाभम्+एव वा।
	गुदनिःसरणं तृष्णा भ्रमः+ नेत्रप्रवेशनम्॥41॥
	भवन्ति+अतिविरिक्तस्य तथा+अतिवमनामयाः।
	सम्यक्+विरिक्तम्+एनं च वमना+उक्तेन योजयेत्॥42॥
</18-42></18-41></18-40>
<18-43>
	धूमवर्ज्येन विधिना ततः+ वमितवान्+इव।
	क्रमेण+अन्नानि भुञ्जानः+ भजेत्+प्रकृतिभोजनम्॥43॥
</18-43>
<18-44>
	मन्दवह्निम्+असंशुद्धम्+अक्षामं दोषदुर्बलम्।
	अदृष्टजीर्णलिङ्गं च लङ्घयेत्+पीतभेषजम्॥44॥
</18-44>
<18-45>
	स्नेहस्वेदौषधोत्क्लेशसङ्गैः+इति न बाध्यते।
	संयोधनास्रविस्रावस्नेहयोजनलङ्घनैः॥45॥
</18-45>
<18-46>
	याति+अग्निः+मन्दतां तस्मात् क्रर्म पेयादिम्+आचरेत्।
	स्रुताल्पपित्तश्लेष्माणं मद्यपं वातपैत्तिकम्॥46॥
</18-46>शुष्कमिवाऽऽनामे
<18-47>
	पेयां न पाययेत्+तेषां तर्पणादिक्रमः+ हितः।
	अपक्वं वमनं दोषान् पच्यमानं विरेचनम्॥47॥
</18-47>
<18-48>
	निर्हरेत्+वमनस्य+अतः पाकं न प्रतिपालयेत्।
	दुर्बलः+ बहुदोषः+च दोषपाकेन यः स्वयम्॥48॥	
</18-48>
<18-49>
	विरिच्यते भेदनीयैः+भोज्यैः+तम्+उपपादयेत्।
	दुर्बलः शोधितः पूर्वम्+अल्पदोषः कृशः+ नरः॥49॥
</18-49>
<18-50><18-51>
	अपरिज्ञातकोष्ठः+च पिबेत्+मृद्वल्पम्+औषधम्।
	वरं तदसकृत्+पीतम्+अन्यथा संशयावहम्॥50॥
	हरेत्+बहून्+चलान् दोषान्+अल्पानल्पान् पुनः पुनः।
	दुर्बलस्य मृदुद्रव्यैः+अल्पान् संशमयेत्+तु तान्॥51॥
</18-51></18-50>
<18-52>
	क्लेशयन्ति चिरं ते हि हन्युः+वैनमनिर्हृताः।
	मन्दाग्निं क्रूरकोष्ठं च सक्षारलवणैः+धृतैः॥52॥
</18-52>
<18-53>
	सन्धुक्षिताग्निं विजित-कफवातं च शोधयेत्।
	रूक्षबह्वनिलक्रूर-कोष्ठ-व्यायामशीलिनाम्॥53॥
</18-53>
<18-54><18-55>
	दीप्ताग्नीनां च भैषज्यम्+अविरेच्य+एव जीर्यति।
	तेभ्यः+ बस्तिं पुरा दद्यात्+ततः स्निग्धं विरेचनम्॥54॥
	शकृत्+निर्हृत्य वा किञ्चित्+तीक्ष्णाभिः फलवर्तिभिः।
	प्रवृत्तं हि मलं स्निग्धः+ विरेकः+ निर्हरेत्+सुखम्॥55॥
</18-55></18-54>
<18-56>
	विषाभिघातपिटिका-कुष्ठशोफविसर्पिणः।
	कामलापाण्डुमेहार्तान्+न+अतिस्निग्धान् विशोधयेत्॥56॥
</18-56>
<18-57>
	सर्वान् स्नेहविरेकैः+च, रूक्षैः+तु स्नेहभावितान्।
	कर्मणां वमनादीनां पुनः+अपि+अन्तरे+अन्तरे॥57॥
</18-57>
<18-58>
	स्नेहस्वेदौ प्रयुञ्जीत, स्नेहम्+अन्ते बलाय च।
	मलः+ हि देहात्+उत्क्लेश्य ह्नियते वाससः+ यथा॥58॥
</18-58>
<18-59>
	स्नेहस्वेदैः+तथा+उत्क्लिष्टः शोध्यते शोधनैर्मलः।
	स्नेहस्वेदौ+अनभ्यस्य कुर्यात्+संशोदनं तु यः॥59॥
</18-59>
<18-59 1/2>
	दारु शुष्कम्+इव+आनामे शरीरं तस्य दीर्यते॥59 1/2॥
</18-59 1/2>
<18-60 >
	बुद्धिप्रसादं बलम्+इन्द्रियाणां
              	धातुस्थिरत्वं ज्वलनस्य दीप्तिम्।
	चिरात्+च पाकं वयसः करोति।
	       संशोधनं सम्यक्+उपास्यमानम्॥60॥
</18-60 >
	इति श्रीवलैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने वमनविरे-
	चनविधिः+नाम+अष्टादशः+अध्यायः॥18॥


एकोनविंशः+अध्यायः	
अथ+अतः+ बस्तिविधिम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
	इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<19-1>
	वातोल्बणेषु दोषेषु वाते वा बस्तिः+इष्यते।
	उपक्रमणां सर्वेषां सः+अग्रणीस्रिवधः+तु सः॥1॥
</19-1>
<19-2>
	निरूहः+अन्वासनं बस्तिः+उत्तरः+तेन साधयेत्।
	गुल्माऽनाह-खुड-प्लीह-शुद्धाऽतीसार-शूलिनः॥2॥
</19-2>
<19-3>
	जीर्णज्वर-प्रतिश्याय-शुक्राऽनिलमलग्रहान्।
	बर्ध्माऽश्मरीरजोनाशान् दारुणान्+च+अनिलामयान्॥3॥
</19-3>
<19-4><19-5><19-6>
	अनास्थाप्यः+तु+अतिस्निग्धः क्षतोरस्कः+ भृशं कृशः।
	आमातिसारी वमिमान् संशुद्धौ दत्त-नावनः॥4॥
	श्वसकासप्रसेकार्सोहिध्माध्मानाल्पवह्नयः।
	शूनपायुः कृताहारः+ बद्धच्छिद्रोदकोदरी॥5॥
	कुष्ठी च मधुमेही च मासान् सप्त च गर्भीणी।
	आस्थाप्याः+ एव च+अन्वास्या विशेषात्+अतिवह्नयः॥6॥
</19-6></19-5></19-4>
<19-7>
	रूक्षाः केवलवातार्ताः न+अनुवास्याः+ते+ एव च।
	ये+अनास्थाप्याः+तथा पाण्डुकामलामेहपीनासाः॥7॥
</19-7>
<19-8><19-9>
	निरन्नप्लीहविड्_‌भेदिगुरुकोष्ठकफोदराः।
	अभिष्यन्दिकृशस्थूलकृमिकोष्ठाढ्यमारुताः॥8॥
	पीते विषे गरे+अपच्यां श्लीपदौ गलगण्डवान्।
	तयोः+तु नेत्रं हेमादिधातुदार्वस्थिवेणुजम्॥9॥
</19-9></19-8>
<19-10>
	गोपुच्छाकारम्+अच्छिद्रं श्लक्ष्णर्जुगुलिकामुखम्।
	ऊने+अब्दे पञ्च, पूर्णे+अस्मिन्+न+असप्तभ्यः+अङ्गुलानि षट्‌॥10॥
</19-10>
<19-11><19-12>
	सप्तमे सप्त, तानि+अष्टौ द्वादशे, षोडशे नव।
	द्वादश+एव परं विंशात्+वीक्ष्य वर्षान्तरेषु च॥11॥
	वयोबलशरीराणि प्रमाणम्+अभिवर्द्धयेत्।
	स्वाङ्गुष्ठेन समं मूले स्थौल्येन+अग्रे कनिष्ठया॥12॥
</19-12></19-11>
<19-13><19-14>
	पूर्णे+अब्दे+अङ्गुलम्+आदाय तदर्धार्धप्रवर्धितम्।
	त्र्यङ्गुलं परमं छिद्रं मूले+अग्रे वहते तु यत्॥13॥
	मुद्गं माषं कलायं च क्लिन्नं कर्कन्धुकं क्रमात्।
	मूलच्छिद्रप्रमाणेन प्रान्ते घटितकर्णिकम्॥14॥
</19-14></19-13>
<19-15>
	वर्त्या+अग्रे पिहितं, मूले यथास्वं द्व्यङ्गुलान्तरम्।
	कर्णिकाद्वितयं नेत्रे कुर्यात् तत्र च योजयेत्॥15॥
</19-15>
<19-16><19-17>
	अजाविमहिषादीनां बस्तिं सुमृदितं दृढम्।
	कषायरक्तं निश्छिद्रग्रन्थिगन्धशिरं तनुम्॥16॥
	ग्रथितं साधु सूत्रेण सुखसंस्थाप्यभेषजम्।
          बसेति+अभावे+अङ्कपादं वा न्यसेत्+वासः+अथवा घनम्॥17॥
</19-17></19-16>
<19-18><19-19>
	निरूहमात्रा प्रथमे प्रकुञ्चः+ वत्सरात्परम्।
	प्रकुञ्चवृद्धिः प्रत्यब्दं यावत्षट्‌ प्रसृताः+ततः॥18॥
	प्रसृतं वर्धयेत्+ऊर्ध्वं द्वादशाष्टादशस्य तु।
	आसप्ततेः+इदं मानं, दश+एव प्रसृताः परम्॥19॥
</19-19></19-18>
<18-20>
	यथायथं निरूहस्य पादः+ मात्रा+अनुवासने।
	आस्थाप्यं स्नेहितं स्विन्नं शुद्धं लब्धबलं पुनः॥20॥
</19-20>
<19-21><19-22><19-23><19-24>
	अन्वासनार्हं विज्ञाय पूर्वम्+एव+अनुवासयेत्।
	शीते वसन्ते च दिवा रात्रौ केचित्+ततः+अन्यदा॥21॥
	अभ्यक्तस्नातम्+उचितात्+पादहीनं हितं लघु।
	अस्निग्धरूक्षम्+अशितं सानुपानं द्रवादि च॥22॥
	कृतचङ्क्रमणं मुक्तविण्मूत्रं शयने सुखे।
	न+अत्युच्छ्रिते न च+उच्छीर्षे संविष्टं वामपार्श्वतः॥23॥
	सङ्कोच्य दक्षिणं सक्थि प्रसार्य च ततः+अपरम्।
	अथ+अस्य नेत्रं प्रणयेत्+स्निग्धे स्निग्धमुखं गुदे॥24॥
</19-24></19-23></19-22></19-21>
<19-25><19-26>
	उच्छ्वास्य बस्तेः+वदने बद्धे हस्तम्+अकम्पयन्।
	पृष्ठवंशं प्रति ततः+ न+अतिद्रुतविलम्बितम्॥25॥
	न+अतिवेगं न वा मन्दं सकृत्+एव प्रपीडयेत्।
	सावशेषं च कुर्वीत वायुः शेषे हि तिष्ठति॥26॥
</19-26></19-25>
<19-27><19-28><19-29>
	दत्ते तु+उत्तानदेहस्य पाणिना ताडयेत्+स्किजौ।
	तत्पार्ष्णिभ्यां तथा शय्यां पादतः+च त्रिः+उत्क्षिपेत्॥27॥
	ततः प्रसारिताङ्गस्य सोपधानस्य पार्ष्णिके।
	आहन्यात्+मुष्टिना+अङ्गं च स्नेहेन+अभ्यज्य मर्दयेत्॥28॥
	वेदनार्तम्+इति स्नेहः+ न हि शीघ्रं निवर्तते।
	योज्यः शीघ्रं निवृत्ते+अन्यः स्नेहः+अतिष्ठन्+अकार्यकृत्॥29॥
</19-29></19-28></19-27>
<19-30>
	दीप्ताग्निं तु+आगतस्नेहं सायाह्ने भोजयेत्+लघु।
	निवृत्तिकालः परमस्रयः+ यामाः+ततः परम्॥30॥
</19-30>
<19-31>
	अहोरात्रम्+उपेक्षेत, परतः फलवर्तिभिः।
	तीक्ष्णैः+वा बस्तिभिः कुर्यात्+यत्नं स्नेहनिवृत्तये॥31॥
</19-31>
<19-32><19-33>
	अतिरौक्ष्यात्+अनागच्छत्+न चेत्+ज्जाड्यादिदोषकृत्।
	उपेक्षेत+एव हि ततः+अध्युषितः+च निशां पिबेत्।
	प्रातर्नागरधान्याम्भः कोष्णं, केवलम्+एव वा।
	अन्वासयेत्+तृतीये+अह्नि पञ्चमे वा पुनः+च तम्॥33॥
</19-33></19-32>
<19-34>
	यथा वा स्नेहपक्तिः स्यात्+अतः+अत्युल्बणमारुतान्।
	व्यायामनित्यान् दीप्ताग्नीन् रूक्षान्+च प्रतिवासरम्॥34॥
</19-34>
<19-35>
	इति स्नेहैः+त्रिचतुरैः स्निग्धे स्रोतोविशुद्धये।
	निरूहं शोधनं युञ्ज्यात्+अस्निग्धे स्नेहनं तनोः॥35॥
</19-35>
<19-36><19-37><19-38>
	पञ्चमे+अथ तृतीये वा दिवसे साधके शुभे।
	मध्याह्ने किञ्चित्+आवृत्ते प्रयुक्ते बलिमङ्गले॥36॥
	अभ्यक्तस्वेदितोत्सृष्टमलं न+अतिबुभुक्षितम्।
	अवेक्ष्य पुरुषं दोषभेषजादीनि च+आदरात्॥37॥
	बस्तिं प्रकल्पयेत्+वैद्यः+तद्विद्यैः+बहुभिः सहः।
	क्वाथयोत्+विंशतिपलं द्रव्यस्य+अष्टौ फलानि च॥37॥
</19-38></19-37></19-36>
<19-39><19-40><19-41>
	ततः क्वाथात्+चतुर्थांशं स्नेहं वाते प्रकल्पयेत्।
	पित्ते स्वस्थे च षष्ठांशम्+अष्टमांशं कफे+अधिके॥39॥
	सर्वत्र च+अष्टमं भागं कल्कात्+भवति वा यथा।
	न+अत्यच्छसान्द्रता बस्तेः पलमात्रं गुडस्य च॥40॥
	मधुपट्वादिशेषं च युक्त्या सर्वं तदेकतः।
	उष्णाम्बुकुम्भीबाष्पेण तप्तं खजसमाहतम्॥41॥
</19-41></19-40></19-39>
<19-42><19-43>
	प्रक्षिप्य बस्तौ प्रणयेत्+पायौ न+अत्युष्णशीतलम्।
	न+अतिस्निग्धं न वा रूक्षं न+अतितीक्ष्णं न वा मृदु॥42॥
	न+अत्यच्छसान्द्रं न+उनातिमात्रं नापटु न+अति च।
	लवणं तद्वदम्लं च पठन्ति+अन्ते तु तद्विदः॥43॥
</19-43></19-42>
<19-44><19-45>
	मात्रां त्रिपलिकां कृर्यात्+स्नेहमाक्षिकयोः पृथक्।
	कर्षार्धं माणिमन्थस्य स्वस्थे कल्कपलद्वयम्॥44॥
	सर्वद्रवाणां शोषाणां पलानि दश कल्पयेत्।
	माक्षिकं लवणं स्नेहं कल्कं क्वाथम्+इति क्रमात्॥45॥
</19-45></19-44>
<19-46>
	आवषेत निरूहाणाम्+एष संयोजने विधिः।
	उत्तानः+ दत्तमात्रे तु निरूहे तन्मना भवेत्॥46॥
</19-46>
<19-47>
	कृतोपधानः सञ्जातवेगः+च+उत्कटकः सृजेत्।
	आगतौ परमः कालः+ मुहूर्तः+ मृत्यवे परम्॥47॥
</19-47>
<19-48><19-49>
	तत्र+आनुलोमिकं स्नेहक्षारमूत्राम्लकल्पितम्।
	त्वरितं स्निग्धतीक्ष्णोष्णं बस्तिम्+अन्यं प्रपीडियेत्॥48॥
	विदद्यात्+फलवर्ति वा स्वेदनोत् त्रासनादि च।
	स्वयम्+एव निवृत्ते तु द्वितीयः+ बस्तिः+इष्यते॥49॥
</19-49></19-48>
<19-50>
	तृतीयः+अपि चतुर्थः+अपि यावत्+वा सुनिरूढता।
	विरिक्तवत्+च योगादीन्+विद्यात् योगे तु भोजयेत्॥50॥
</19-50>
<19-51>
	कोष्णेन वारिणा स्नानं तनुधन्वरसौदनम्।
	विकाराः+ ये निरूढस्य भवन्ति प्रचलैः+मलैः॥51॥
</19-51>
<19-52>
	ते सुखोष्णाम्बुसिक्तस्य यान्ति भुक्तवतः शमम्।
	अथ वातार्दितं भूयः सद्यः+ एव+अनुवासयेत्॥52॥
</19-52>
<19-53>
	सम्यक्+धीनातियोगाः+च तस्य स्युः स्नेहपीतवत्।
	किञ्चित्+कालं स्थितः+ यः+च सपुरीषः+ निवर्तते॥53॥
</19-53>
<19-54>
	सानुलोमानिलः स्नेहः+तत्सिद्धम्+अनुवासनम्।
	एकं त्रीन् वा बलासे तु स्नेहबस्तीन् प्रकल्पयेत्॥54॥
</19-54>
<19-55>
	पञ्च वा सप्त वा पित्ते, नव+एकादश वा+अनिले।
	पुनः+ततः+अपि+अयुग्मान्+तु पुनः+आस्थापनं ततः॥55॥
</19-55>
<19-56>
	कफपित्तानिलेषु+अन्नं यूषक्षीररसौः क्रमात्।
	वातघ्नौषधनिष्क्वाथत्रिवृतासैन्धवैः+युतः॥56॥
</19-56>
<19-57>
	बस्तिः+एकः+अनिले स्निग्धः स्वाद्वम्लोष्णः+ रसान्वितः।
	न्यग्रोधादिगणक्वाथ-पद्मकादिसितायुतौ॥57॥
</19-57>
<19-58>
	पित्ते स्वादुहिमौ साज्य-क्षीरेक्षुरसमाक्षिकौ।
	आरग्वधादिनिष्क्वाथ-वत्सकादियुतास्रयः॥58॥
</19-58>
<19-59>
	रूक्षाः सक्षौद्रगोमूत्राः+तीक्ष्णोष्णकटुकाः कफे।
	त्रयः+ते सन्निपाते+अपि दोषान् घ्नन्ति यतः क्रमात्॥59॥
</19-59>
<19-60>
	त्रिभ्यः परं बस्तिम्+अतः+ न+इच्छन्ति+अन्ये चिकित्सकाः।
	न हि दोषः+चतुर्थः+अस्ति पुनः+दीयेत यं प्रति॥60॥
</19-60>
<19-61>
	उत्क्लेशनं शुद्धिकरं दोषाणां शमनं क्रमात्।
	त्रिधा+एव कल्पयेत्+वस्तिम्+इति+अन्ये+अपि प्रचक्षते॥61॥
</19-61>
<19-62>
	दोषौषधादिबलतः सर्वम्+एतत्+प्रमाणयेत्।
	सम्यक्+‌निरूढलिङ्गं तु न+असम्भाव्य निवर्तयेत्॥62॥
</19-62>
<19-63>
	प्राक्स्नेहे+ एकः पञ्चाऽन्ते द्वादशास्थपनानि च।
	सान्वासनानि कर्मैव बस्तियः+त्रिंशत्+ईरिताः॥63॥
</19-63>
<19-64>
	कालः पञ्चदशैकः+अत्र प्राक् स्नेहः+अन्ते त्रयः+तथा।
	षट्‌ पञ्चबस्त्यन्तरिताः	योगः+अष्टौ बस्तयः+अत्र तु॥64॥
</19-64>
<19-65>
	त्रयः+ निरूहाः स्नेहाः+च स्नेहौ+आद्यन्तयोः+उभौ।
	स्नेहबस्तिं निरूहं वा न+एकम्+एव+अति शीलयेत्॥65॥
</19-65>
<19-66>
	उत्क्लेशाग्निवधौ स्नेहात्+निरूहात्+मरुतः+ भयम्।
	तस्मात्+निरूढः स्नेह्यः स्यात्+निरूह्यः+च+अनुवासितः॥66॥
</19-66>
<19-67>
	स्नेहशोधनयुक्त्यैवं बस्तिकर्म त्रिदोषचित्।
	ह्रस्वया स्नेहपानस्य मात्रया योजितः समः॥67॥
</19-67>
<19-68>
	मात्राबस्तिः स्मृतः स्नेहः	शीलनीयः सदा च सः।
	बालवृद्धाध्वभारस्रीव्ययाम्+आसक्तचिन्तकैः॥68॥
</19-68>
<19-69>
	वातभग्नाबलाल्पाग्निनृपेश्वरसुखात्मभिः।
	दोषघ्नः+ निष्परीहारः+ बल्यः सृष्टमलः सुखः॥69॥
</19-69>
<19-70>
	बस्तौ रोगेषु नारीणां योनिगर्भाशयेषु च।
	द्वित्रास्थापनशुद्धेभ्यः+ विदध्यात्+वस्तिम्+उत्तरम्॥70॥
</19-70>
<19-71><19-72>
	आतुराङ्गुलमानेन तत्+नेत्रं द्वादशाङ्गुलम्।
	वृत्तं गोपुच्छवन्मूलमध्ययोः कृतकर्णिकम्॥71॥
	सिद्धार्थकप्रवेशाग्रं श्लक्ष्णं हेमादिसम्भव्।
	कुन्दाश्वमारसुमनः पुष्पवृन्तोपमं दृढम्॥72॥
</19-72></19-71>
<19-73>
	तस्य बस्तिः+मृदुलघुः+मात्रा शुक्तिः+विकल्प्य वा।
	अथ स्नाताशितस्य+अस्य स्नेहबस्तिविधानतः॥73॥
</19-73>
<19-74><19-75><19-76>
	ऋजोः सुखोपविष्टस्य पीठे जानुसमे मृदौ।
	हृष्टे मेढ्रे स्थिते चर्जौ शनैः स्रोतोविशुद्धये॥74॥
	सूक्ष्मां शलाकां प्रणयेत्+तया शुद्धे+अनुसेवनि।
	आमेहनान्तं नेत्रं च निष्कम्पगुदवत्+ततः॥75॥
	पीडिते+अन्तर्गते स्नेहे स्नेहबस्तिक्रमः+ हितः।
	बस्तीन्+अनेन विधिना दद्यात् त्रीन्+चतुरः+अपि वा॥76॥
</19-76></19-75></19-74>
<19-77>
	अनुवासनवत्+शेषं सर्वम्+एव+अस्य चिन्तयेत्।
	स्रीणाम्+आर्तवकाले तु योनिः+गृह्णाति+अपावृतेः॥77॥
</19-77> 
<19-78>
	विदधीत तदा तस्मात्+अनृतौ+अपि च+आत्यये।
	योनिविभ्रंशशूलेषु योनिव्यापद्यसृग्दरे॥78॥
</19-78>
<19-79><19-80>
	नेत्रं दसाङ्गुलं मुद्गप्रवेशं चतुरङ्गुलम्।
	अपत्यमार्गे योज्यं स्यात्+ द्व्यङ्गुलं मूत्रवर्त्मनि॥79॥
	मूत्रकृच्छ्रविकारेषु, बालानां तु+एकम्+अङ्गुलम्।
	प्रकुञ्चः+ मध्यमा मात्रा, बालानां शुक्तिः+एव तु॥80॥
</19-80></19-79>
<19-81><19-82>
	उत्तानायाः शयानायाः सम्यक् सङ्कोच्य सक्थिनी।
	ऊर्ध्वजान्वास्त्रिचतुरान्+अहोरात्रेण योजयेत्॥81॥
	बस्तीन्+त्रिरात्रम्+एवं च स्नेहमात्रां विवर्धयन्।
	त्र्यहम्+एव च विश्रम्य प्रणिदध्यात्+पुनः+त्र्यहम्॥82॥
</19-82></19-81>
<19-83>
	पक्षात्+विरेकः+ वमिते ततः पक्षात्+निरूहणम्।
	सद्यः+ निरूडः+च+अन्वास्यः सप्तरात्रात्+विरेचितः॥83॥
</19-83>
<19-84>
	यथा कुसुम्भादियुतात्+तोयात्+रागं हरेत्+पटः।
	तथा द्रवीकृतात्+देहात्+बस्तिः+निर्हरते मलान्॥84॥
</19-84>
<19-85><19-86><19-87>
	शाखागताः कोष्ठगताः+च रोगाः+ 
                मर्मोर्ध्वसर्वावयवाङ्गजाः+च।
	ये सन्ति तेषां न तु कश्चित्+अन्यः+
	         वायोः परं जन्मनि हेतुः+अस्ति॥85॥
	विट्‌_श्लेष्मपित्तादिमलोच्चयानां
	         विक्षेपसंहारकरः सः+ यस्मात्।
	तस्य+अतिवृंद्धस्य शमाय न+अन्यत्+
	         वस्तेः+विना भेषजम्+अस्ति किञ्चित्॥86॥
	तस्मात्+चिकित्सार्धः+ इति प्रदिष्टः
	        कृत्स्ना चिकित्सा+अपि च बस्तिः+एकैः।
	तथा निजागन्तुविकारकारि-
               रक्तौषधत्वेन सिराव्यधः+अपि॥87॥
</19-87></19-86></19-85>	
       इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदसंहितायां सूत्रस्थाने बस्तिवि-
	धिः+नाम+एकोनविंशतितमः+अध्यायः॥19॥
                   विंशः+अध्यायः
	
	अथ+अतः+ नस्यविधिम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
	इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<20-1>
	ऊर्ध्वजत्रुविकारेषु विशेषात्+नस्यम्+इष्यते।
	नासा हि शिरसः+ द्वारं तेन तद्व्याप्य हन्ति तान्॥1॥
</20-1>
<20-2>
	विरेचनं बृंहणं च शमनं च त्रिधा+अपि तत्।
	विरेचनं शिरः शूलजाड्यस्यन्दगलामये॥2॥
</20-2>
<20-3>
	शोफगण्डकृमिग्रन्थिकुष्ठापस्मारपीनसे।
	बृंहणं वातजे शूले सूर्यावर्ते स्वरक्षये॥3॥
</20-3>
<20-4>
	नासास्यशोषे वाक्सङ्गे कृच्छ्रबोधे+अवबाहुके।
	शमंनं नीलिकाव्यङ्गकेशदोषाक्षिराजिषु॥4॥
</20-4>
<20-5>
	यथास्वं यौगिकः स्नेहैः+यथास्वं च प्रसाधितैः।
	कल्कक्वाथादिभिः+च+आद्यं मधुपट्वासवैः+अपि॥5॥
</20-5>
<20-6>
	बृंहणं धन्वमांसोत्थरसासृक्‌खपुरैः+अपि।
	शमनं योजयेत्+पूर्वैः क्षीरेण सलिलेन वा॥6॥
</20-6>
<20-7><20-8>
	मर्शः+च प्रतिमर्शः+च द्विधा स्नेहः+अत्र मात्रया।
	कल्काद्यैः+अवपीडः+तु  तीक्ष्णैः+मूर्धविरेचनः॥7॥
	ध्मानं विरेचनः+चूर्णः+ युञ्ज्यात्तं मुखवायुना।
	षडङ्गुलद्विमुखया नाड्या भेषजगर्भया॥8॥
</20-8></20-7>
<20-9>
	सः+ हि भूरितरं दोषं चूर्णत्वात्+अपकर्षति।
	प्रदेशिन्यङ्गुलीपर्वद्वयान्मग्नसमुद्धृतात्॥9॥
</20-9>
<20-10><20-11>
	यावत्+पतति+असौ बिन्दुः+दशाष्टौ षट् क्रमेण ते।
	मर्शस्य+उत्कृष्टमध्योना मात्राः+ताः+ एव च क्रमात्॥10॥
	बिन्दुद्वयोनाः कल्कादेः	योजयेत्+न तु नावनम्।
	तोयमद्यगरस्नेह-पीतानां पातुम्+इच्छताम्॥11॥
</20-11></20-10>
<20-12><20-13>
	भुक्तभक्तशिरः स्नात-स्नातुकामस्रुतासृजाम्।
	नवपीनसवेगार्त-सूतिकाश्वासकासिनाम्॥12॥
	शुद्धानां दत्तबस्तीनां तथा+अनार्तवदुर्दिने।
	अन्यत्र+आत्ययिकात्+व्याधेः अथ नस्यं प्रयोजयेत्॥13॥
</20-13></20-12>
<20-14><20-15><20-16>
	प्रातः श्लेष्मणि, मध्याह्ने पित्ते, सायन्निशोः+चले।
	स्वस्थवृत्ते तु पूर्वाह्णे शरत्कालवसन्तयोः।14॥
	शीते मध्यन्दिने, ग्रीष्मे सायं वर्षाषु सातपे।
	वाताभिभूते शिरसि हिध्मायामपतानके॥15॥
	मन्यास्तम्भे स्वरभ्रंशे सायंप्रातः+दिने दिने।
	एकाहन्तारम्+अन्यत्र सप्ताहं च तत्+आचरेत्॥16॥
</20-16></20-15></20-14>
<20-17><20-18><20-19><20-20><20-21>
	स्निग्धस्विन्नोत्तमाङ्गस्य प्राक्कृतावश्यकस्य च।
	निवातशयनस्थस्य जत्रूर्ध्वं स्वेदयेत् पुनः॥17॥
	अथ+उत्तानः+जुदेहस्य पाणिपादे प्रसारिते।
	किञ्चित्+उन्नतपादस्य किञ्चित्+मूर्धनि नामिते॥18॥
	नासापुटं पिधाय+एकं पर्यायेण निषेचयेत्।
	उष्णाम्बुतप्तं भैषज्यं प्रणाड्या पिचुना+अथवा॥19॥
	दत्ते पादतलस्कन्ध-हस्तकर्णादि मर्दयेत्।
	शनैः+उच्छिद्य निष्ठीवेत्पार्श्वयोः+उभयोः+ततः॥20॥
	आभेषजक्षयात्+एवं द्विः+त्रिः+वा नस्याम्+आचरेत्।
	मूर्च्छायां शीततोयेन सिञ्चेत्+परिहरन् शिरः॥21॥
</20-21></20-20></20-19></20-18></20-17>
<20-22>
	स्नेहं विरेचनस्य+अन्ते दद्यात्+दोषाद्यपेक्षया।
	नस्यन्ते वाक्शतं तिष्ठेत्+उत्तनः, धारयेत्+ततः॥22॥
</20-22>
<20-23>
	धूमं पीत्वा कवोष्णाम्बुकवलान् कण्ठशुद्धये।
	सम्यक्+‌स्निग्धे सुखोच्छ्_‌वासस्वप्नबोधाक्षपाटवम्॥23॥	
</20-23>
<20-24>
	रूक्षे+अक्षिस्तब्धता शोषः+ नासास्ये मूर्धशून्यता।
	स्निग्धे+अपि कण्डूगुरुताप्रसेकारुचिपीनसाः॥24॥
</20-24>
<20-25>
	सुविरिक्ते+अक्षिलघुतावक्रस्वरविशुद्धयः।
	दुर्विरिक्ते गदोद्रेकः, क्षामताऽतिविरेचिते॥25॥
</20-25>
<20-26>
	प्रतिमर्शः क्षतक्षामबालवृद्धसुखात्मसु।
	प्रयोज्यः+अकालवर्षे+अपि न तु+इष्टः+ दुष्टपीनसे॥26॥
</20-26>
<20-27>
	मद्यपीते+अबलश्रोत्रे कृमिदूषितमूर्धनि।
	उत्कृष्टोत्क्लिष्टदोषे च, हीनमात्रतया हि सः॥27॥
</20-27>
<20-28><20-29>
	निशाहः+भुक्तवान्ताहः स्वप्नाध्वश्रमरेतसाम्।
	शिरोभ्यञ्जनगण्डूष-प्रस्रावाञ्जनवर्चसाम्॥28॥
	दन्तकाष्ठस्य हासस्य योज्यः+अन्ते+असौ द्विबिन्दुकः।
	पञ्चसु स्रोतसां शुद्धिः, क्लम-नाशस्त्रिषु क्रमात्॥29॥
</20-29></20-28>
<20-30>
	दृग्बलं पञ्चसु, ततः+ दन्तदार्ढ्यं मरुच्छमः।
	न नस्यम्+ऊनसप्ताब्दे न+अतीताशीतिवत्सरे॥30॥
</20-30>
<20-31>
	न च+ऊनाष्टाशे धूमः, कवलः+ न+ऊनपञ्चमे।
	न शुद्धिः+ऊनदशमे न च+अतिक्रान्तसप्ततौ॥31॥
</20-31>
<20-32><20-33>
	आजन्ममरणं शस्तः प्रतिमर्शः+तु बस्तिवत्।
	मर्शवत्+च गुणान् कुर्यात्+सः+ हि नित्योपसेवनात्॥32॥
	न च+अत्र यन्त्रणा न+अपि व्यापद्भ्यः+ मर्शवत्+भयम्।
	तैलम्+एव च नस्यार्ते नित्याभ्यासेन शस्यते॥33॥
</20-33></20-32>
<20-34>
	शिरसः श्लेष्मधामत्वात्+स्नेहाः स्वस्थस्य न+इतरे।
	आशुकृत्+चिरकारित्वं गुणोत्कर्षापकृष्टता॥34॥
</20-34>
<20-35><20-36>
	मर्शे च प्रतिमर्शे च विशेषः+ न भवेत्+यदि।
	कः+ मर्शं सपरीहारं सापदं च भजेत्+ततः॥35॥
	अच्छपान-विचाराख्यौ कुटीवातातपस्थिती।
	अन्वासमात्रावस्ती च तद्वत्+एव विनिर्दिशेत्॥36॥
</20-36></20-35>
<20-37><20-38>
	जीवन्तीजलदेवदारुजलद-त्वक्‌सेव्यगोपीहिमं
	दर्वीत्वङ्भधुकप्लवागुरुवरीपुण्ड्राह्वबिल्वोत्पलम्।
	धावन्यौ सुरभिः स्थिरे कृमिहरं पत्रं त्रुटिं रेणुकां
	किञ्जल्कं कमलाह्वयं शतगुणे दिव्ये+अम्भसि क्वाथयेत्॥37॥
	तैलात्+रसं दशगुणं परिशेष्य तेन
	       तैलं पचेत्+च सलिलेन दश+एव वारान्।
	पाके क्षिपेत्+च दशमे सममाजदुग्धं
	       नस्यं महागुणम्+उशन्ति+अणुतैलम्+एतत्॥38॥
</20-38></20-37>
<20-39>
	घनोन्नतप्रसन्नत्वक्‌स्कन्धग्रीवास्यवक्षसः।
	दृढेन्द्रियाः+तु+अपलिता भवेयुः+नस्यशीलिनः॥39॥
</20-39>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुमप्रसूनुश्रीमद्वाग्भचविरचिता-
        याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने नस्य-
	विधिः+नाम विंशः+अध्यायः॥20॥




           एकविंशतितमः+अध्यायः
	अथ+अतः+ धूमपानविधिम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
	इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<21-1>
	जत्रूर्ध्वकफवातोत्थविकाराणाम्+अजन्मने।
	उच्छेदाय च जातानां पिबेत्+धूमं सदा+आत्मवान्॥1॥
</21-1>
<21-2>
	स्निग्धः+ मध्यः सः+ तीक्ष्णः+च, वाते वातकफे कफे।
	योज्यः+ न रक्तपित्तार्तिविरिक्तोदरमेहिषु॥2॥
</21-2>
<21-3><21-4>
	तिमिरोर्ध्वानिलाध्मानरोहिणीदत्तवस्तिषु।
	मत्स्यमद्यदधिक्षीरक्षौद्रस्नेहविषाशिषु॥3॥
	शिरसि+अभिहते पाण्डुरोगे जागरिते निशि।
	रक्तपित्तान्ध्यबाधिर्यतृण्मूर्च्छामदमोहकृत्॥4॥
</21-4></21-3>
<21-5>
	धूमः+अकाले+अतिपीतः+ वा तत्र शीतः+ विधिर्हितः|
क्षुतजृम्भितविण्मूत्रस्त्रिसेवाशस्त्रकर्मणाम्॥5॥
</21-5>
<21-6><21-7>
	हासस्य हन्तकाष्ठस्य धूमम्+अन्ते पिबेत्+मृदुम्।
	कालेषु+एषु निशाहारनावनान्ते च मध्यमम्॥6॥
	निद्रानस्याञ्जनस्नानच्छर्दितान्ते विरेचनम्।
	वस्तिनेत्रसमद्रव्यं त्रिकोशं कारयेत्+ऋजु॥7॥
</21-7></21-6>
<21-8>
	मूलाग्रे+अङ्गुष्ठकोलास्थिप्रवेशं धूमनेत्रकम्।
	तीक्ष्मस्नेहनमध्येषु त्रीणि चत्वारि पञ्च च॥8॥
</21-8>
<21-9>
	अङ्गुलानां क्रमात्+पातुः प्रमाणेन+अष्टकानि तत्।
	ऋजूपविष्टः+तच्चेता विवृतास्यस्त्रिपर्ययम्॥9॥
</21-9>
<21-10>
	पिधाय च्छिद्रम्+एकैकं धूमं नासिकया पिबेत्।
	प्राक् पिबेत्+नासयोत्क्लिष्टे दोषे घ्राणशिरोगते॥10॥
</21-10>
<21-11>
	उत्क्लेशनार्थं वक्त्रेण, विपरीतं तु कण्ठगे।
	मुखेन+एव+उद्वमेद्धूमं नासया दृग्विघातकृत्॥11॥
</21-11>
<21-12>
	आक्षेपमोक्षैः पातव्यः+ धूमः+तु त्रिः+त्रिभिः+त्रिभिः।
	अह्नः पिबेत्+सकृत् स्निग्धं, द्विः+मध्यं, शोधनं परम्॥12॥
</21-12>
<21-13>
	त्रिः+चतुः+वा मृदौ तत्र द्रव्याणि+अगुरुगुग्गुलु।
	मुस्तस्थौणेयशैलेय-नलदोशीरवालकम्॥13॥
<21-14><21-15>
	वराङ्गकौन्तीमधुकबिल्वमज्जैलवालुकम्।
	श्रीवेष्टकं सर्जरसः+ ध्यामकं मदनं प्लवम्॥14॥
	शल्लकी कुङ्कुमं माषाः+ यवाः कुन्दुरुकः+तिलाः।
	स्नेहः फलानां साराणां मेदोमज्जा वसा घृतम्॥15॥
</21-15></21-14>
<21-16>
        शमने शल्लकी लाक्षा पृथ्वीका कमलोत्पलम्।
         न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षरोध्रत्वचः सिता॥16॥
<21-17>
	यष्टीमधु सुवर्णत्वक् पद्मकं रक्तयष्टिका।
	गन्धाः+च+अकुष्ठतगराः तीक्ष्णे ज्योतिष्मती निशा॥17॥
</21-17>
<21-18>
	दसमूलमनोह्वालं लाक्षा श्वेता फलत्रयम्।
	गन्धद्रव्याणि तीक्ष्णानि गणः+ मूर्धविरेचनः॥18॥
</21-18>
<21-19><21-20><21-21>
	जले स्थिताम्+अहोरात्रमिषीकां द्वादशाङ्गुलाम्।
	पिष्टैः+धूमौषधैः+एवं पञ्चकृत्वः प्रलेपयेत्॥19॥
	वर्तिः+अङ्गुष्ठकस्थूला यवमध्या यथा भवेत्।
	छायाशुष्कां विगर्भां तां स्नेहाभ्यक्तां यथायथम्॥20॥
	धूमनेत्रार्पितां पातुम्+अग्निप्लुष्टां प्रयोजयेत्।
	शरावसम्पुटच्छिद्रे नीडीं न्यस्य दशाङ्गुलाम्॥21॥
</21-21></21-20></21-19>
<21-21 1/2>
	अष्टाङ्गुलां वा वक्त्रेण कासवान् धूमम्+आपिबेत्॥21 1/2॥
</21-21 1/2>
<21-22 >
	कासः श्वासः पीनसः+ विश्वरत्वं
	        पूतिः+गन्धः पाण्डुता केशदोषाः।
	कर्णास्य+अक्षिस्रावकण्ड्वर्तिजाड्यं
	        तन्द्रा हिध्मा धूमपं न स्पृशान्ति॥22 ॥
</21-22 >
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्ताने धूमपान-
	विधिः+नाम+एकविंशतितमः+अध्यायः॥21॥




द्वाविंशतितमः+अध्यायः।
	अथ+अतः+ गण्डूषादिविधिम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
	इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<22-1>
	चतुष्प्रकारः+ गण्डूषः स्निग्धः शमनशोधनौ।
	रोपणः+च त्रयः+तत्र त्रिषु योज्याः+चालादिषु॥1॥
</22-1>
<22-2>
	अन्त्यः+ व्रणघ्नः स्निग्धः+अत्र स्वाद्वम्लपटुसाधितैः।
	स्नेहैः संशमनः+तिक्तकषायमधुरौषधैः॥2॥
</22-2>
<22-3>
	शोधनः+तिक्तकट्वम्लपटूष्णैः रोपणः पुनः।
	कषायतिक्तकैः तत्र स्नेहः क्षीरं मधूदकम्॥3॥
</22-3>
<22-4>
	शुक्तं मद्यं रसः+ मूत्रं धान्याम्लं च यथायथम्।
	कल्कैः+युक्तं विपक्वं वा यथास्पर्शं प्रयोजयेत्॥4॥
</22-4>
<22-5><22-6>
	दन्तहर्षे दन्तचारे मुखरोगे च वातिके।
	सुखोष्णम्+अथवा शीतं तिलकल्कोदकं हितम्॥5॥
	गण्डूषधारणे नित्यं तैलं मांसरसः+अथवा।
	ऊषादाहान्विते पाके क्षते च+आगन्तुसम्भवे॥6॥
</22-6></22-5>
<22-7>
	विषे क्षाराग्निदग्धे च सर्पिः+धार्यं पयः+अथवा।
	वैशद्यं जनयति+आस्ये सन्दधाति मुखव्रणान्॥7॥
</22-7>
<22-8>
	दाहतृष्णा-प्रशमनं मधुगण्डूषधारणम्।
	धान्याम्लम्+आस्यवैरस्यमलदौर्गन्ध्यनाशनम्॥8॥
</22-8>
<22-9>
	तत्+एव+अलवणं शीतं मुखशोषहरं परम्।
	आशु क्षाराम्बुगण्डूषः+ भिनत्ति श्लेष्मणः+चयम्॥9॥
</22-9>
<22-10>
	सुखोष्णोदकगण्डूषैः+जायते वक्त्रलाघवम्।
	निवाते सातपे स्विन्नमृदितस्कन्धकन्धरः॥10॥
</22-10>
<22-11>
	गण्डूषम्+अपिबन् किञ्चित्+उन्नतास्यः+ विधारयेत्।
	कफपूर्णास्यता यावत्+स्रवत्+‌घ्राणाक्षता+अथवा॥11॥
          आसञ्चार्यः+ मुखे पूर्णे गण्डूषः कवलः+अन्यथा।
</22-11>
<22-12><22-13>
	मन्या-शिरः-कर्ण-मुखाऽक्षिरोगाः
	       प्रसेक-कण्ठाऽऽमय-वक्त्र-शोषाः।
	हृल्लास-तन्द्राऽरुचि-पीनसाः+च
	       साध्या विशेषात्+कवलग्रहेण॥12॥
	कल्कः+ रसक्रिया चूर्णः+त्रिविधं प्रतिसारणम्।
          युञ्ज्यात्+तत् कफरोगेषु गण्डूषविहितौषधैः॥13॥
</22-13></22-12>
<22-14>
	मुखालेपः+त्रिधा दोषविषहा वर्णकृत्+च सः।
          उष्णः+ वातकफे शस्तः, शेषेषु+अत्यर्थशीतलः॥14॥         
</22-14>
<22-15>
	त्रिप्रमाणः+चतुर्भागत्रिभागार्धाङ्गुलोन्नतिः।
          अशुष्कस्य स्थितिः+तस्य, शुष्कः+ दूषयति च्छविम्॥15॥
</22-15>
<22-16>
	तम्+आर्द्रयित्वा+अपनयेत्+तदन्ते+अभ्यङ्गम्+आचरेत्।
          विवर्जयेत्+दिवास्वप्नभाष्याग्न्यातपशुक्‌_क्रुधः॥16॥ 
</22-16>
<22-17>
	न योज्यः पीनसे+अजीर्णे दत्तनस्ये हनुग्रहे।
          अरोचके जागरिते सः+ तु हन्ति सुयोजितः॥17॥
</22-17>
<22-18>
	अकालपलितव्यङ्गवलीतिमिरनीलिकाः।
          कोलमज्जा वृषात्+मूलं शाबरं गौरसर्षपाः॥18॥
</22-18>
<22-19><22-20><22-21><22-22>
	सिंहीमूलं तिलाः कृष्णाः+   दार्वीत्वङ्‌_निस्तुषाः+ यवाः।
	दर्भमूलहिमोशीरशिरीषमिशितण्डुलाः॥19॥
	कुमुदोत्पलकह्लारदूर्वामधुकचन्दनम्।
	कालीयक-तिलोशीरमांसीतगरपद्मकम्॥20॥
	तालीसगुन्द्रापुण्ड्राह्वयष्टीकाशनतागुरु।
	इति+अर्धार्धोदिता लेपा हेमन्तादिषु षट्‌ स्मृताः॥21॥
	मुखालेपनशीलानां दृढं भवति दर्शनम्।
          वदनं च+अपरिम्लानं श्लक्ष्णं तामरसोपमम्॥22॥
</22-22></22-21></22-20></22-19>
<22-23>
	अभ्यङ्गसेकपिचवः+ बस्तिः+च+इति चतुर्विधम्।
          मूर्धतैलं बहुगुणं तद्विद्यात्+उत्तरोत्तरम्॥23॥
</22-23>
<22-24>
	तत्र+अभ्यङ्गः प्रयोक्तव्यः+ रौक्ष्यकण्डूमलादिषु।
          अरूंषिकाशिरस्तोददाहपाकव्रणेषु तु॥24॥
</22-24>
<22-25>
	परिषेकः पिचुः केशशातस्फुटनधूपने।
          नेत्रस्तम्भे च बस्तिः+तु प्रसुप्त्यर्दितजागरे॥25॥
</22-25>
<22-26>
	नासास्यशषे तिमिरे शिरोरोगे च दारुणे।
          विधिः+तस्य निषण्णस्य पीठे जानुसमे मृदौ॥26॥
</22-26>
<22-27><22-28><22-29><22-30>
	शुद्धाक्त-स्विन्न-देहस्य- दिनान्ते गव्यमाहिषम्।
	द्वादशाङ्गुलविस्तीर्णं चर्मपट्टं शिरः समम्॥27॥
	आकर्णबन्धनस्थानं ललाट वस्त्रवेष्टिते।
	चलवेणिकया बद्ध्वा माषकल्केन लेपयेत्॥28॥
	ततः+ यथाव्याधि श्रृतं स्नेहं कोष्णं निषेचयेत्।
	ऊर्ध्वं केशभुवः+ यावत्+अङ्गुुुुुुुुुलम् धारयेत्+च तम्॥29॥
	आवक्रनासिकोत्क्लेदात्+दशाष्टौ षट् चलादिषु।
          मात्रासहस्राणि+अरुजे त्वकं स्कन्धादि मर्दयेत्॥30॥
</22-30></22-29></22-28></22-27>
<22-31>
	मुक्तस्नेहस्य परमं सप्ताहं तस्य सेवनम्।
          धारयेत्+पूरणं कर्णे कर्णमूलं विमर्दयन्।
          रुजः स्यात्+मार्दवं यावत्+मात्राशतम्+अवेदने॥31॥
</22-31>
<22-32>
	  यावत्+पर्येति हस्ताग्रं दक्षिणं जानुमण्डलम्।
            निमेषोन्मेषकालेन समं मात्रा तु सा स्मृता॥32॥
</22-32>
<22-33>
	कचसदनसितत्वपिञ्जरत्वं
	      परिस्फुटनं शिरसः समीररोगान्।
	जयति, जनयति+इन्द्रियप्रसादं
	      स्वरहनुमूर्धबलं च मूर्धतैलम्॥33॥	
</22-33>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने गण्डूषा-
	दिविधिः+नाम द्वाविंशः+अध्यायः॥22॥




             त्रयोविंशः+अध्यायः।
अथ+अतः+ आश्चोतनाञ्जनविधिम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
	इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<23-1>
	सर्वेषाम्+अक्षिरोगाणाम्+आदौ+आश्चोतनं हितम्।
	रुक्तोदकण्डूघर्षाश्रु-दाहरागनिबर्हणम्॥1॥
</23-1>
<23-2>
	उष्णं वाते, कफे कोष्णं, तच्छीतं रक्तपित्तयोः।
	निवातस्थस्य वामेन पाणिनोन्मील्य लोचनम्॥2॥
</23-2>
<23-3><23-4>
	शुकौ प्रलम्बया+अन्येन पिचुवर्त्या कनीनिके।
	दश द्वादश वा बिन्दून् द्व्यङ्गुलात्+अवसेचयेत्॥3॥
	ततः प्रमृज्य मृदुना चैलेन, कफवातयोः।
	अन्येन कोष्णपानीय-प्लुतेन स्वेदयेत्+मृदु॥4॥
</23-4></23-3>
<23-5><23-6>
	अत्युष्णतीक्ष्णं रुग्रागदृङ्नाशायाक्षिसेचनम्।
	अतिशीतं तु कुरुते निस्तोद-स्तम्भ-वेदनाः॥5॥
	कषायर्त्मतां घर्षं कृच्छ्रात्+उन्मेषणं बहु।
	विकारवृद्धिम्+अत्यल्पसंरम्भम्+अपरिस्रुतम्॥6॥
</23-6></23-5>
<23-7>
	गत्वा सन्धिशिरोघ्रणमुखस्रोतांसि भेषजम्।
	ऊर्ध्वगात्+नयने न्यस्तम्+अपवर्तयते मलान्॥7॥
</23-7>
<23-8><23-9>
	अथ+अञ्जनं शुद्धतनोः+नेत्रमात्राश्रये मले।
	पक्वलिङ्गे+अल्पशोफातिकण्डूपैच्छिल्यलक्षिते॥8॥
	मन्दघर्षाश्रुरागे+अक्ष्णि प्रयोज्यं घनदूषिके।
	आर्ते पित्तकफासृग्भिः+मारुतेन विशेषतः॥9॥
</23-9></23-8>
<23-10>
	लेखनं रोपणं दृष्टिप्रसादनम्+इति त्रिधा।
	अञ्जनं लेखनं तत्र कषायाम्लपटूषणैः॥10॥
</23-10>
<23-11>
	रोपणं तिक्तकैः+द्रव्यैः स्वादुशीतैः प्रसादनम्।
	तीक्ष्णाऽञ्जनाभिसन्तप्ते नयने यत्प्रसादनम्॥11॥
</23-11>
<23-12>
	प्रयुज्यमानं लभते प्रत्यञ्जनसमाह्वयम्।
	दशाङ्गुला तनुः+मध्ये शलाका मुकुलानना॥12॥
</23-12>
<23-13>
	प्रशस्ता, लेखने ताम्री, रोपणे काललोहजा।
	अङ्गुली च, सुवर्णोत्था रूप्यजा च प्रसादने॥13॥
</23-13>
<23-14>
	पिण्डः+ रसक्रिया चूर्णः+त्रिधैवाञ्जनकल्पना।
	गुरौ मध्ये लघौ दोषे ताः क्रमेण प्रयोजयेत्॥14॥
</23-14>
<23-15>
	हरेणुमात्रा पिण्डस्य वेल्लमात्रा रसक्रिया।
	तीक्ष्णस्य, द्विगुणं नस्यं मृदुनः चूर्णितस्य च॥15॥
</23-15>
<23-16>
	द्वे शलाके तु तीक्ष्णस्य, तिस्रः स्युः+इतरस्य च।
	निशि स्वप्ने न मध्याह्ने म्लाने न+उष्णगभस्तिभिः॥16॥
</23-16>
<23-17>
	अक्षिरोगाय दोषः स्युः+वर्धितोत्पीडितद्रुताः।
	प्रातः सायं च तत्+शान्त्यौ व्यभ्रे+अर्के+अतः+अञ्जयेत्+सदा॥17॥
</23-17>
<23-18>
	वदन्ति+अन्ये तु न दिवा प्रयोज्यं तीक्ष्णम्+अञ्जनम्।
	विरेकदुर्बलं चक्षुः+आदित्यं प्राप्य सीदति॥18॥
</23-18>
<23-19>
	स्वप्नेन रात्रौ कालस्य सौम्यत्वेन च तर्पिता।
	शीतसात्म्या दृगाग्नेयी स्थिरतां लभते पुनः॥19॥
</23-19>
<23-20>
	अत्युद्रिके बलासे तु लेखनीये+अथवा गदे।
	कामम्+अह्नि+अपि न+अत्युष्णे तीक्ष्णम्+अक्ष्णि प्रयोजयेत्॥20॥
</23-20>
<23-21>
	अश्मनः+ जन्म लोहस्य ततः+ एव च तीक्ष्णता।
	उपघातः+अपि तेन+एव तथा नेत्रस्य तेजसः॥21॥
</23-21>
<23-22>
	न रात्रौ+अपि शीते+अति नेत्रे तीक्ष्णाञ्जनं हितम्।
	दोषम्+अस्रावयेत्+स्तम्भ-कण्डूजाड्यादिकारि तत्॥22॥
</23-22>
<23-23><23-24>
	न+अञ्जयेत्+भीतवमित-विरिक्ताशितवेगिते।
	क्रूद्धज्वरिततान्ताक्षि-शिरोरुक्‌शोकजागरे॥23॥
	अदृष्टे+अर्के शिरः स्नाते पीतयोः+धूममद्ययोः।
	अजीर्णे+अग्न्यर्कसन्तप्ते दिवासुप्ते पिपासिते॥24॥
</23-24></23-23>
<23-25>
	अति तीक्ष्णमृदुस्तोक-बह्वच्छ-घन-कर्कशम्।
	अत्यर्थशीतलं तप्तम्+अञ्जनं न+अवचारयेत्॥25॥
</23-25>
<23-26><23-27>
	अथ+अनुन्मीलयने दृष्टिम्+अन्तः सञ्चारयेत्+शनैः।
	अञ्जिते वर्त्मनी किञ्चित्+चालयेत्+च+एवम्+अञ्जनम्॥26॥
	तीक्ष्णं व्याप्नोति सहसा, न च+उन्मेषनिमेषणम्।
	निष्पीडनं च वर्त्मभ्यां क्षालनं वा समाचरेत्॥27॥
</23-27></23-26>
<23-28>
	अपेत+औषधसंरम्भं निर्वृतं नयनं यदा।
	व्याधिदोषर्तुयोग्याभिः+अद्भिः प्रक्षालयेत्+तदा॥28॥
</23-28>
<23-29>
	दक्षिणाङ्गुष्टकेन+अक्षि ततः+ वामं सवाससा।
	ऊर्ध्ववर्त्मनि सङ्गृह्य शोध्यं वामेन च+इतरत्॥29॥
</23-29>
<23-30>
	वर्त्मप्राप्तः+अञ्जनात्+दोषः+ रोगान् कुर्यात्+अतः+अन्यथा।
          कण्डूजाड्ये+अञ्जनं तीक्ष्णं धूमं वा योजयेत् पुनः॥30॥
       तीक्ष्णाञ्जनाभितप्तः+ तु चूर्णं प्रत्यञ्जनं हिमम्।
</23-30>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थान आश्चोतना-
	ञ्जनविधिः+नाम त्रयोविंशः+अध्यायः॥23॥



चतुर्विंशतितमः+अध्यायः।
	अथ+अतः+तर्पणपुटपाकविधिम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
	इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<24-1>	
       नयने ताम्यति स्तब्धे शुष्के रूक्षे+अभिघातिते।
	वातपित्तातुरे जिह्मे शीर्णंपक्ष्माविलेक्षणे॥1॥
</24-1>
<24-2><24-3><24-4>
	कृच्छ्रोन्मीलशिराहर्षसिरोत्पाततमः+अर्जुनैः।
	स्यन्दमन्थान्यतोवातवातपर्यायशुक्रकैः॥2॥
	आतुरे शन्तरागाश्रु-शूलसंरम्भदूषिके।	
	निवाते तर्पणं योज्यं शुद्धयोः+मूर्धकाययोः॥3॥
	काले साधारणे प्रातः सायं वा+उत्तानशायिनः।
	यवमाषमयीं पालीं नेत्रकोशात्+वहिः समाम्॥4॥
</24-4></24-3></24-2>
<24-5><24-6>
       द्व्यङ्गुलोच्चां दृढां कृत्वा यथास्वं सिद्धम्+आपयेत्।
       सर्पिर्निमीलिते नेत्रे तप्ताम्बुप्रविलायितम्॥5॥
	नक्तान्ध्यवाततिमिरकृच्छ्रबोधादिके वसाम्।
	आपक्ष्माग्रातथोन्मेषं शनकैः+तस्य कुर्वतः॥6॥
</24-6></24-5>
<24-7><24-8>
	मात्रां विगुणयेत्+तत्र वर्त्मसन्धिसितासिते।
	दृष्टौ च क्रमशः+ व्याधौ शतं त्रीणि च पञ्च च॥7॥
	शतानि सप्त च+अष्टौ च, दश मन्थे, दशानिले।
	पित्ते षट्, स्वस्थवृत्ते च बलासे पञ्च धारयेत्॥8॥
</24-8></24-7>
<24-9>
	कृत्वा+अपाङ्गे ततः+ द्वारं स्नेहं पात्रे निगालयेत्।
	पिबेत्+च धूमं, न+इक्षेत व्योम रूपं च भास्वरम्॥9॥
</24-9>
<24-10>
	इत्थं प्रतिदिनं वायौ, पित्ते तु+एकान्तरं,कफे।
	स्वस्थे च द्व्यन्तरं दध्यात्+आतृप्तेः+इति योजयेत्॥10॥
</24-10>
<24-11>
	प्रकाशक्षमता स्वास्थ्यं विशदं लघु लोचनम्।
	तृप्ते, विपर्ययः+अतृप्ते+अतितृप्ते श्लेष्मजा रुजः॥11॥
</24-11>
<24-12><24-13>
	स्नेहपीता तनुः+इव क्लान्ता दृष्टिः+हि सीदति।
	तर्पणानन्तरं तस्मात्+ दृग्बलाधानकारिणम्॥12॥
	पुटपाकं प्रयुञ्जीत पूर्वाक्तेषु+एव पक्ष्मसु।
	सः+ वाते स्नेहनः, श्लेष्मसहिते लेखनः+ हितः॥13॥
</24-13></24-12>
<24-14>
	दृग्दौर्बल्ये+अनिले पित्ते रक्ते स्वस्थे प्रसादनः।
	भूशयप्रसहानूप-मेदोमज्जवसामिषैः॥14॥
</24-14>
<24-15>
	स्नेहनं पयसा पिष्टैः+जीवनीयैः+च कल्पयेत्।
	मृगपक्षियकृन्मांस-मुक्तायः+ताम्रसैन्धवैः॥15॥
</24-15>
<24-16>
	स्रोतोजशङ्खफेनालैः+लेखनं मस्तुकल्कितैः।
	मृगपक्षियकृन्मज्ज-वसान्त्रहृदयामिषैः॥16॥
</24-16>
<24-17>
	मधुरैः सघृतैः स्तन्यक्षीरपिष्टैः प्रसादनम्।
	बिल्वमात्रं पृथक् पिण्डं मांसभेषजकल्कयोः॥17॥
</24-17>
<24-18>
	उरुबूकवटाम्भोजपत्रैः स्नेहादिषु क्रमात्।
	वेष्टयित्वा मृदा लिप्तं धवधन्वनगोमयैः॥18॥
</24-18>
<24-19>
	पचेत्+प्रदीप्तैः+अग्न्याभं पक्वं निष्पीड्य तद्रसम्।
	नेत्रे तर्पणवत्+युञ्ज्यात् शतं द्वे त्रीणि धारयेत्॥19॥
</24-19>
<24-20>
	लेखनस्नेहनान्त्येषु कोष्णौ पूर्वौ, हिमः+अपरः।
	धूमपः+अन्ते तयोः+एव योगाः+तत्र च तृप्तिवत्॥20॥
</24-20>
<24-21>
	तर्पणं पुटपाकं च नस्य+अनर्हे न योजयेत्।
	यावन्ति+अहानि युञ्जीत द्विः+ततः+ हितभुक्+भवेत्॥21॥
</24-21>
<24-21 1/2>
	मालतीमल्लिकापुष्पैर्बद्धाक्षः+ निवशेन्+निशि॥21 1/2॥
</24-21 1/2>
<24-22>
	सर्वात्मना नेत्रबलाय यत्नं
	       कुर्वीत नस्याञ्जनतर्पणाद्यैः।
	दृष्टिः+च नष्टा विविधं जगत्+च
	       तमोमयं जायते+ एकरूपम्॥22॥
</24-22>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने तर्पणपुटपा-
	कविधिः+नाम चतुर्विंशः+अध्यायः॥24॥



         पञ्चविंशतितमः+अध्यायः।
	अथ+अतः+ यन्त्रविधिम्+अध्यायं व्याख्यायस्यामः।
	इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<25-1>
	नानाविधानां शल्यानां नानादेशप्रबाधिनाम्।
	आहर्तुम्+अभ्युपायः+ यः+तद्यन्त्रं यत्+च दर्शने॥1॥
</25-1>
<25-2><25-3>
	अर्शोभगन्दरादीनां शस्त्रक्षाराग्नियोजने।
	शेषाङ्गपरिरक्षायां तथा बस्त्यादिकर्मणि॥2॥
	घटिकालाबुशृङ्गे च जाम्बवौष्ठादिकानि च।
	अनेकरूपकार्याणि यन्त्राणि विविधानि+अतः॥3॥
 </25-3></25-2>
<25-4>
	विकल्प्य कल्पयेत्+बुद्ध्या यथास्थूलं तु वक्ष्यते।
	तुल्यानि कङ्कसिंहर्क्षकाकादिमृगपक्षिणाम्॥4॥
</25-4>
<25-5><25-6><25-7>
	मुखैः+मुखानि यन्त्राणां कुर्यात्+तत्संज्ञकानि च।
	अष्टादशाङ्गुलायाम्+आन्यायसानि च भूरिशः॥5॥
	मसूराकारपर्यन्तैः कण्ठे बद्धानि कीलकैः।
	विद्यात्+स्वस्तिकयन्त्राणि मूले+अङ्कुशनतानि च॥6॥
	तैः+दृढैः+अस्थिसंलग्नशल्याहरणम्+इष्यते।
	कीलबद्धविमुक्ताग्रौ सन्दंशौ षोडशाङ्गुलौ॥7॥
</25-7></25-6></25-5>
<25-8>
	त्वक्_‌सिरास्नायुपिशितलग्नशल्यापकर्षणौ।
	षडङ्गुलः+अन्यः+ हरणे सूक्ष्मशल्योपपक्ष्मणाम्॥8॥
</25-8>
<25-9>
	मुचुण्डी सूक्ष्मदन्तः+जुर्मूले रुचकभूषणा।
	गम्भीरव्रणमांसानामर्मणः शेषितस्य च॥9॥
</25-9>
<25-10>
	द्वे द्वादशाङ्गुले मत्स्यतालवत्+ द्व्येकतालके।
	तालयन्त्रे स्मृते कर्णनाडीशल्यापहारिणी॥10॥
</25-10>
<25-11><25-12>
	नाडीयन्त्राणि सुषिराणि+एकानेकमुखानि च।
	स्रोतोगतानां शल्यानाम्+आमयानां च दर्शने॥11॥
	क्रियाणां सुकरत्वाय कुर्यात्+आचूषणाय च।
	तद्विस्तारपरीणाहदैर्घ्यं स्रोतः+अनुरोधतः॥12॥
</25-12></25-11>
<25-13>
	दशाङ्गुलाऽर्धनाहाऽन्तः कण्ठशल्यावलोकिनी।
	नाडी पञ्चमुखच्छिद्रा चतुष्कर्णस्य सङ्ग्रहे॥13॥
</25-13>
<25-14>
	वारङ्गस्य, द्विकर्णस्य त्रिच्छिद्रा तत्प्रमाणतः।
	वारङ्गकर्णसंस्थानान्+आहदैर्घ्यानुरोधतः॥14॥
</25-14>
<25-15>
	नाडीः+एवंविधाः+च+अन्या द्रष्टुं शल्यानि कारयेत्।
	पद्मकर्णिकया मूर्ध्नि सदृशी द्वादशाङ्गुला॥15॥
</25-15>
<25-16>
	चतुर्थसुषिरा नाडी शल्यनिर्घातिनी मता।
	अर्शसां गोस्तनाकारं यन्त्रकं चतुरङ्गुलम्॥26॥
</25-16>
<25-17><25-18>
	न+आहे पञ्चाङ्गुलं पुंसां प्रमदानां षडङ्गुलम्।
	द्विच्छिद्रं दर्शने व्याधेः+एकच्छिद्रं तु कर्मणि॥17॥
	मध्ये+अस्य त्र्यङ्गुलं छिद्रम्+अङ्गुष्ठोदरविस्तृतम्।
	अर्धाङ्गुलोच्छ्रितोत्+ वृत्तकर्णिकं च तदूर्ध्वतः॥18॥
</25-18></25-17>
<25-19>
	शम्याख्यं तादृगच्छिद्रं यन्त्रम्+अर्शः प्रपीडनम्।
	सर्वथा+अपनयेत्+ओष्ठं छिद्रात्+ऊर्ध्वं भगन्दरे॥19॥
</25-19>
<25-20>
	घ्राणार्बुदार्शसामेकच्छिद्रा नाड्यङ्गुलद्वया।
	प्रदेशिनीपरीणाहा स्यात्+भगन्दरयन्त्रवत्॥20॥
</25-20>
<25-21>
	अङ्गुलित्राणकं दान्तं वार्क्षं वा चतुरङ्गुलम्।
	द्विच्छिद्रं गोस्तनाकारं तद्वक्रविवृतौ सुखम्॥21॥
</25-21>
<25-22><25-23>
	योनिव्रणेक्षणं मध्ये सुषिरं षोडशाङ्गुलम्।
	मुद्राबद्धं चतुर्भित्तमम्भोजमुकुलाननम्॥22॥
	चतुः शलाकम्+आक्रान्तं मूले तद्विकसेन्मुखे।
	यन्त्रे नाडीव्रणाभ्यङ्गक्षालनाय षडङ्गुले॥23॥
</25-23></25-22>
<25-24>
	बस्तियन्त्राकृतौ मूले मुखे+अङ्गुष्ठकलाय-खे।
	अग्रतः+अकर्णिके मूले निबद्धमृदुचर्मणी॥24॥
</25-24>
<25-25>
	द्विद्वारा नलिका पिच्छिनलिका वा+उदकोदरे।
	धूमबस्त्यादियन्त्राणि निर्दिष्टानि यथायथम्॥25॥
</25-25>
<25-26>
       त्र्यङ्गुलास्यं भवेत्+शृङ्गं चूषणः+अष्टादशाङ्गुलम्।	
       अग्रे सिद्धार्थकच्छिद्रं सुनद्धं चूचुकाकृति॥26॥
</25-26>
<25-27>
	स्यात्+द्वादशाङ्गुलः+अलाबुर्नाहे तु+अष्टादशाङ्गुलः।
	चतुः+त्र्यङ्गुलवृत्तास्यः+ दीप्तः+अन्तः श्लेष्मरक्तहृत्॥27॥
</25-27>
<25-28>
	तद्वद्धटी हिता गुल्मविलयोन्+नमने च सा।
	शलाकाख्यानि यन्त्राणि नानाकर्माकृतीनि च॥28॥
</25-28>
<25-29>
	यथायोगप्रमाणानि तेषाम्+एषणकर्मणी।
	उभे गण्डूषप्रमुखे स्रोतोभ्यः शल्यहारिणी॥29॥
</25-29>
<25-30>
	मसूरदलवक्त्रे द्वे स्याताम्+अष्टनवाङ्गुले।
	शङ्कवः षट् उभौ तेषां षोडशद्वादशाङ्गुलौ॥30॥
</25-30>
<25-31>
	व्यूहने+अहिफणावक्रौ द्वौ दशद्वादशाङ्गुलौ।
	चालने शरपुङ्खास्यौ आहार्ये बडिशाकृती॥31॥
</25-31>
<25-32>
	नतः+अग्रे शङ्कुना तुल्यः+ गर्भशङ्कुः+इति स्मृतः।
	अष्टाङ्गुलायतः+तेन मूढगर्भं हरेत् स्त्रियाः॥32॥
</25-32>
<25-33>
	अश्मर्याहरणं सर्पफणावद्वक्रमग्रतः।
	शरपुङ्खमुखं दन्तपातनं चतुरङ्गुलम्॥33॥
</25-33>
<25-34>
	कार्पासविहितोष्णीषाः शलाकाः षट् प्रमार्जने।
	पायौ+आसन्नदूरार्थे द्वे दशद्वादशाङ्‌_गुले॥34॥
</25-34>
<25-35>
	द्वे षट्सप्ताङ्गुले घ्राणे, द्वे कर्णे+अष्टनवाङ्गुले।
	कर्णशोधनम्+अश्वत्थ-पत्रप्रान्तं स्रुवाननम्॥35॥
</25-35>
<25-36>
	शलाकाजाम्बवौष्ठानां क्षारे+अग्नौ च पृथक् त्रयम्।
	युञ्ज्यात् स्थूलाणुदीर्घाणां शलाकामन्त्रवर्ध्मनि॥36॥
</25-36>
<25-37>
	मध्योर्ध्ववृत्तदण्डां च मूले च+अर्धेन्दुसन्निभाम्।
	कोलास्थिदलतुल्यास्या नासार्शः+अर्बुददाहकृत्॥37॥
</25-37>
<25-38>
	अष्टाङ्गुला निम्नमुखाः+तिस्रः क्षारौषधक्रमे।
	कनीनीमध्यमाऽनामीनख-मान-समैः+मुखैः॥38॥
</25-38>
<25-39>
	स्वं स्वम्+उक्तानि यन्त्राणि मेढ्रशुद्ध्यञ्जनादिषु।
	अनुयन्त्राणि+अयस्कान्तरज्जुवस्त्राश्ममुद्गराः॥39॥
</25-39>
<25-40><25-40 1/2>
	वध्रान्त्रजिह्वबालाः+च शाखानखमुखद्विजाः।
	कालः पाकः करः पादः+ भयं हर्षः+च, तत्क्रियाः॥40॥
	उपायवित्+प्रविभजेत्+आलोच्य निपुणं धियाः॥40 1/2॥
</25-40 1/2></25-40>
<25-41>
	निर्घातनोन्मथनपूरणमार्गशुद्धि-
	         संव्यूहनाहरणबन्धनपीडनानि।
	आचूषणोन्नमननामनचालभङ्ग-
                व्यावर्तनर्जुकरणानि च यन्त्रकर्म॥ 41॥
</25-41>
<25-42>
	विवर्तते साध्ववगाहते च
	        ग्राह्यं गृहीत्वा+उद्धरते च यस्मात्।
	यन्त्रेषु+अतः कङ्कमुखं प्रधानं 
	        स्थानेषु सर्वेषु+अधिकारि यत्+च॥42॥
</25-42>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने यन्त्रविधिर्नाम पञ्चविंशतितमः+अध्यायः॥25॥
षड्विंशः+अध्यायः।  
	
अथ+अतः शस्त्रविधिम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
	इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः
<26-1>
	षड्विंशतिः सुकर्मारैः+घटितानि यथाविधि।
	शस्त्राणि रोमवाहीनि बाहुल्येन+अङ्गुलानि षट्॥1॥
</26-1>
<26-2><26-3><26-4>
	सुरूपाणि सुधाराणि सुग्रहाणि च कारयेत्।
	अकरालानि सुध्मातसुतीक्ष्णावर्तिते+अयसि॥2॥
	समाहितमुखाग्राणि नीलाम्भोजच्छवीनि च।
	नामानुगतरूपाणि सदा सन्निहितानि च॥3॥
	स्वोन्मानार्धचतुर्थोशफलानि+एकैकशः+अपि च।
	प्रायः+ द्वित्राणि, युञ्जीत तानि स्थानविशेषतः॥4॥
</26-4></26-3></26-2>
<26-5>
	मण्डलाग्रं फले तेषां तर्जन्यन्तः+नखाकृति।
       लेखने छेदने योज्यं पोथकीशुण्डिकादिषु॥5॥
</26-5>
<26-6><26-7>
	वृद्धिपत्रं क्षुराकारं छेदभेदनपाटने।
	ऋज्वग्रम्+उन्नते शोफे गम्भीरे च तत्+अन्यथा॥6॥
	नताग्रं पृष्ठतः+ दीर्घह्रस्ववक्रं यथाश्रयम्।
	उत्पलाध्यर्धधाराख्ये भेदने छेदने तथा॥7॥
</26-7></26-6>
<26-8>
	सर्पास्यं घ्राणकर्णार्शः+च्छेदने+अर्धाङ्गुलं फले।
	गतेः+अन्वेषणे श्लक्ष्णा गण्डूपदमुखैषणी॥8॥
</26-8>
<26-9>
	भेदनार्थे+अपरा सूचीमुखा मूलनिविष्टखा।
	वेतसं व्यधने स्राव्ये शरार्यास्यत्रिकूर्चके॥9॥
</26-9>
<26-10>
	कुशाटावदने स्राव्ये द्व्यङ्गुलं स्यात्+तयोः फलम्।
	तद्वदन्तर्मुखं तस्य फलमध्यर्द्धम्+अङ्गुलम्॥10॥
</26-10>
<26-11>
	अर्धंचन्द्राननं च+एतत् तथा+अध्यर्द्धाङ्गुलं फले।
	व्रीहिवक्रं प्रयोज्यं च तत्सिरोदरयोः+व्यधे॥11॥
</26-11>
<26-12>
	पृथुः कुठारी गोदन्तसदृशा+अर्धाङ्गुलानना।
	तया+उर्ध्वदण्डया विध्येत्+उपर्यस्थ्नां स्थितां सिराम्॥12॥
</26-12>
<26-13>
	ताम्री शलाका द्विमुखी मुखे कुरुबकाकृतिः।
	लिङ्गनाशं तया विध्येत् कुर्यात्+अङ्गुलिशस्त्रकम्॥13॥
</26-13>
<26-14><26-15>
	मुद्रिकानिर्गतमुखं फले तु+अर्धाङ्गुलायतम्।
	योगतः+ वृद्धिपत्रेण मण्डलाग्रेण वा समम्॥14॥
	तत्प्रदेशिन्यग्रपर्व-प्रमाणार्पणमुद्रिकम्।
	सूत्रबद्धं गलस्रोतोरोगच्छेदन भेदने॥15॥
</26-15></26-14>
<26-17>
	ग्रहणे शुण्डिकार्मादेर्बडिशं  सुनताननम्।
	छेदे+अस्थ्नां करपत्रं तु खरधारं दशाङ्गुलम्॥16॥
</26-16>
<26-17>
	विस्तारे द्व्यङ्गुलं सूक्ष्मदन्तं सुत्सरुबन्धनम्।
	स्नायुसूत्रकचच्छेदे कर्तरी कर्तरीनिभा॥17॥
</26-17>
<26-18>
	वक्रर्जुधारं द्विमुखं नखशस्त्रं नवाङ्गुलम्।
	सूक्ष्मशल्योद्धृतिच्छेदभेदप्रच्छानलेखने॥18॥
</26-18>
<26-19>
	एकधारं चतुष्कोणं प्रबद्धाकृति चः+एकतः।
	दन्तलेखनकं तेन शोधयेत्+दन्तशर्कराम्॥19॥
</26-19>
<26-20>
	वृत्ता गूढदृढाः पाशे तिस्रः सूच्यः+अत्र सीवने।
	मांसलानां प्रदेशानां त्र्यस्रा त्र्यङ्गुलमायता॥20॥
</26-20>
<26-21>
	अल्पमांसास्थिसन्धिस्थव्रणानां द्व्यङ्गुलायता।
	व्रीहिवक्त्रा धनुः+वक्रा पक्वामाशयमर्मसु॥21॥
</26-21>
<26-22>
	सा सार्धद्व्यङ्गुलां सर्ववृत्ताः+ताः+चतुरङ्गुलाः।
	कूर्चः+ वृत्तैकपीठस्थाः सप्ताष्टौ वा सुबन्धनाः॥22॥
</26-22>
<26-23>
	संयोज्यः+ नीलिकाव्यङ्गकेशशातन कुट्टने।
          अर्धाङ्गुलमुखैः+वृत्तैः+अष्टाभिः कण्टकैः खजः॥23॥
</26-23>
<26-24>
	पाणिभ्यां मथ्यमानेन घ्राणात्+तेन हरेत्+असृक्।
	व्यधनं कर्णपालीनां यूथिकामुकुलाननम्॥24॥
</26-24>
<26-25><26-26>
	आराऽर्धाङ्गुलवृत्तास्या तत्प्रवेशा तथा+उर्ध्वतः।
	चतुरस्रा, तया विध्येत्+शोफं पक्वाम्+असंशये॥25॥
	कर्णपालीं च बहलां बहलायाः+च शस्यते।
	सूची त्रिभागसुषिरा त्र्यङ्गुला कर्णवेधनी॥26॥
</26-26></26-25>
<26-27><26-28>
	जलौकः क्षारदहनकाचः+ पलनखादयः।
	अलौहानि+अनुशस्त्रैणि, तानि+एवं च विकल्पयेत्॥27॥
	अपराणि+अपि यन्त्रादीनि+उपयोगं च यौगिकम्।
	उत्पाट्यपाट्यसीव्यैष्यलेख्यप्रच्छानकुट्टनम्॥28॥
</26-28></26-27>
<26-29><26-30>
	छेद्यं भेद्यं व्यधः+ मन्थः+ ग्रहः+ दाहः+च तत्क्रियाः।
	कुण्ठखण्डतनुस्थूलह्रस्वदीर्घत्ववक्रताः॥29॥
	शस्त्राणां खरधारत्वम्+अष्टौ दोषाः प्रकीर्तिताः।
	छेदभेदनलेख्यार्थं शस्त्रं वृन्तफलान्तरे॥30॥
</26-30></26-29>
<26-31><26-32>
	तर्जनीमध्यमाङ्गुष्ठैः+गृह्णीयात्+सुसमाहितः।
	विस्रावणानि वृन्ताग्रे तर्जन्यङ्गुष्ठकेन च॥31॥
	तलप्रच्छन्नवृन्ताग्रं ग्राह्यं व्रीहिमुखं मुखे।
	मूलेषु+आहरणार्थानि क्रियासौकर्यतः+अपरम्॥32॥
</26-32></26-31>
<26-33><26-34>
	स्यात्+नवाङ्गुलविस्तारः सुघनः+ द्वादशाङ्गुलः।
	क्षौमपत्रोर्णकौशेयदुकूलमृदुचर्मजः॥33॥
	विन्यस्तपाशः सुस्यूतः सान्तरोर्णास्थशस्त्रकः।
	शलाकापिहितास्यः+च शस्त्रकोशः सुसञ्चयः॥34॥
</26-34></26-33>
<26-35>
	जलौकसः+तु सुखिनां रक्तस्रावाय योजयेत्।
	दुष्टाम्बुमत्स्यभेकाहिशवकोथमलोद्भवाः॥35॥
</26-35>
<26-36><26-37>
	रक्ताः श्वेताः+ भृशं कृष्णाः+चपलाः स्थूलपिच्छिलाः।
	इन्द्रायुधविचित्रोर्ध्वराजयः+ रोमशाः+च ताः॥36॥
	सविषा वर्जयेत् ताभिः कण्डूपाकज्वरभ्रमाः।
	विषपित्तस्रनुत्कार्यं तत्र शुद्धाम्बुजाः पुनः॥37॥
</26-37></26-36>
<26-38>
	निर्विषाः शैवलश्यावा वृत्ता नीलोर्ध्वराजयः।
	कषायपृष्ठाः+तन्वङ्ग्यः किञ्चित्+पीतोदराः+च याः॥38॥
</26-38>
<26-39>
	ताः+ अपि+असम्यग्वमनात् प्रततं च निपातनात्।
	सीदन्तीः सलिलं प्राप्य रक्तमत्ता इति त्यजेत्॥39॥
</26-39>
<26-40><26-41>
	अथ+इतरा निशाकल्कयुक्ते+अम्भसि परिप्लुताः।
	अवन्तिसोमे तक्रे वा पुनः+च+आश्वासित जले॥40॥
	लागयेत्+धृतम्+ऋत्स्तन्य-रक्त-शस्त्र निपातनैः।
	पिबन्तीः+उन्नतस्कन्धाः+च्छादयेत्+मृदुवाससा॥41॥
</26-41></26-40>
<26-42>
	सम्पृक्ताद्दुष्टशुद्धास्राज्जलौका दुष्टशोणितम्।
	आदत्ते प्रथमं हंसः क्षीरं क्षीरोदकात्+इव॥42॥
</26-42>
<26-43>
	दंशस्य तोदे कण्ड्वां वा मोक्षयेतत्+ वामयेत्+च ताम्।
	पटुतैलाक्तवदनां श्लक्ष्णकण्डनरुक्षिताम्॥43॥
</26-43>
<26-44>
	रक्षन् रक्तमदात्+भूयः सप्ताहं ताः+ न पातयेत्।
	पूर्ववत् पटुता दार्ढ्यं सम्यग्वान्ते जलौकसाम्॥44॥
</26-44>
<26-45>
	क्लमः+अतियोगात्+मृत्युः+वा दुर्वान्ते स्तब्धता मदः।
	अन्यत्र+अन्यत्र ताः स्थाप्या घटे मृत्स्नाम्बुगर्भिणि॥45॥
</26-45>
<26-46>
	लालादिकोथनाशार्थं, सविषाः स्युः+तदन्वयात्।
	अशुद्दौ स्रावयेत्+दंशान् हरिद्रागुडमाक्षिकैः॥46॥
</26-46>
<26-47>
	शतधौताज्यपिचवः+ततः+ लेपाः+च शीतलाः।
	दुष्टरक्तापगमनात्+सद्यः+ रागरुजां शमः॥47॥
</26-47>
<26-48>
	अशुद्धं चलितं स्थानात्+स्तितं रक्तं व्रणाशये।
	व्यम्लीभवेत्+पर्युषितं तस्मात्+तत्+स्रावयेत्+पुनः॥48॥
</26-48>
<26-49>
	युञ्ज्यात्+नालाबुघटिका रक्ते पित्तेन दूषिते।
	तासाम्+अनलसंयोगात्+ युञ्ज्यात्+तु कफवायुना॥49॥
</26-49>
<26-50>
	कफेन दुष्टं रुधिरं न श्रृङ्गेण विनिर्हरेत्।
	स्कन्नत्वात् वापित्ताभ्यां दुष्टं श्रृङ्गेण निः+हरेत्॥50॥
</26-50>
<26-51><26-52><26-53>
	गात्रं बद्ध्वोपरि दृढं रज्ज्वा पट्टेन वा समम्।
	स्नायुसन्ध्यस्थिमर्माणि त्यजन् प्रच्छानम्+आचरेत्॥51॥
	अधोदेशप्रविसृतैः पदैः+उपरिगामिभिः।
	न गाढघनतिर्यग्भिः+न पदे पदम्+आचरन्॥52॥
	प्रच्छानेन+एकदेशस्थं ग्रथितं जलजन्मभिः।
	हरेत्+शृङ्गादिभिः सुप्तम्+असृग्व्यापि शिराव्यधैः॥53॥
</26-53></26-52></26-51>
<26-54>
	प्रच्छानं पिण्डिते वा स्यात्+ अवगाढे जलौकसः।
	त्वक्स्थे+अलाबुघटीशृङ्गं शिरैव व्यापके+असृजि॥54॥
</26-54>
<26-55>
	वातादिधाम वा शृङ्गजलौकः+अलाबुभिः क्रमात्।
	स्रतासृजः प्रदेहाद्यैः शीतैः स्यात्+वायुकोपतः॥55॥
	सतोदकण्डूः शोफः+तं सर्पिषा+उष्णेन सेचयेत्।
</26-55>
	 इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने शस्रवि-
	धिः+नाम षड्‌विंशः+अध्यायः॥26॥




            सप्तविंशः+अध्यायः।
	
	अथ+अतः सिराव्यधविधिम्+अध्यायं व्याख्यास्यामः।
	इति ह स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः।
<27-1>
	मधुरं लवणं किञ्चित्+अशीतोष्णम्+असंहतम्।
	पद्मेन्द्रगोपहेमाविशशलोहितलोहितम्॥1॥
</27-1>
<27-2>
	लोहितं प्रवदेत्, शुद्धं, तनोः+तेन+एव च स्थितिः।
	तत्पित्तश्लेष्मलैः प्रायः+ दूष्यते कुरुते ततः॥2॥
</27-2>
<27-3><27-4><27-5>
	विसर्पविद्रधिप्लीहगुल्माग्निसदनज्वरान्।
	मुखनेत्रशिरोरोगमदतृड्_‌लवणास्याता॥3॥
	कुष्ठवातास्रपित्तास्रकट्वम्लोद्गिरणभ्रमान्।
	शीतोष्मस्निग्धरूक्षाद्यैः+उपक्रान्ताः+च ये गदाः॥4॥
	सम्यक्साध्या न सिध्यन्ति ते च रक्तप्रकोपजाः।
	तेषु स्रावयुतं रक्तमुद्रिक्तं व्यधयेत्+सिराम्॥5॥
</27-5></27-4></27-3>
<27-6><27-7><27-8><27-9>
	नतूनषोडशातीतसप्तत्यब्दस्रुतासृजाम्।
	अस्निग्धास्वेदितात्यर्थस्वेदितानिलरोगिणाम्॥6॥
	गर्भिणीसूतिकाजीर्णपित्तास्रश्वासकासिनाम्।
	अतिसारोदरच्छर्दिपाण्डुसर्वाङ्गशोफिनाम्॥7॥
	स्नेहपीते प्रयुक्तेषु तथा पञ्चयु कर्मसु।
	नायन्त्रितां सिरां विध्येत्+न तिर्यक्+ना+अपि+अनुत्थिताम्॥8॥
	न+अतिशीतोष्णवाताभ्रेषु+अन्यत्र+अत्ययिकात्+गदात्।
	शिरोनेत्रविकारेषु ललाट्यां मोक्षयेत्+सिराम्॥9॥
</27-9></27-8></27-7></27-6>
<27-10>
	अपाङ्ग्याम्+उपनास्यां वा कर्णरोगेषु कर्णजाम्।
	नासारोगेषु नासाग्रे स्थितां नासाललाटयोः॥10॥
</27-10>
<27-11>
	पीनसे मुखरोगेषु जिह्वौष्ठहनुतालुगाः।
	जत्रूर्ध्वग्रन्थिषु ग्रीवाकर्णशङ्खशिरः श्रिताः॥11॥
</27-11>
<27-12>
	उरः+अपाङ्गललाटस्था उन्मादे+अपस्मृतौ पुनः।
	हनुसन्धौ समस्ते वा सिरां भ्रूमध्यगामिनीम्॥12॥
</27-12>
<27-13>
	विद्रधौ पार्श्वशूले च पार्श्वकक्षास्तनान्तरे।
	तृतीयकें+असयोः+मध्ये स्कन्धस्य+अधः+चतुर्थके॥13॥
</27-13>
<27-14>
	प्रवाहिकायं शूलिन्यां श्रोणितः+ द्व्यङ्गुले स्थिताम्।
	शुक्रमेढ्रामये मेढ्रे ऊरुगां गलगण्डयोः॥14॥
</27-14>
<27-15>
	गृध्रस्यां जानुनः+अधस्तात्+ऊर्ध्वं वा चतुरङ्गुले।
	इन्द्रबस्तेः+अधः+अपच्यां द्व्यङ्गुले चतुरङ्गुले॥15॥
</27-15>
<27-16>
	ऊर्ध्वं गुल्फस्य सक्थ्यर्तौ, तथा क्रोष्टुकशीर्षके।
	पाददाहे खुडे हर्षे विपाद्यां वातकण्टके॥16॥
</27-16>
<27-17>
	चिप्पे च द्व्यङ्गुले विध्येत्+उपरि क्षिप्रमर्मणः।
	गृध्रस्याम्+इव विश्वाच्यां यथा+उक्तानाम्+अदर्शने॥17॥
</27-17>
<27-18>
	मर्महीने यथासन्ने देशे+अन्यां व्यधयेत् सिरान्।
	अथ स्निग्धतनुः सज्जसर्वोपकरणः+ बली॥18॥
</27-18>
<27-19><27-20><27-21><27-22>
	कृतस्वस्त्ययनः स्निग्धरसान्नप्रतिभोजितः।
	अग्नितापातपस्विन्नः+ जानूत्+च+आसनसंस्थितः॥।19॥
	मृदुपट्टात्तकेशान्तः+ जानुस्थापितकूर्परः।
	मुष्टिभ्यां वस्त्रगर्भाभ्यां मन्ये गाढं निपीडयेत्॥20॥
	दन्तप्रपीडनोत्कासगण्डाध्मानानि च+आचरेत्।
	पृष्ठतः+ यन्त्रयेत्+च+एनं वस्त्रम्+आवेष्टयत्+नरः॥21॥
	कन्धरायं परिक्षिप्य न्यस्यान्तर्वामतर्जनीम्।
	एषः+अन्तर्मुखवर्ज्यानां सिराणां यन्त्रणे विधिः॥22॥
</27-22></27-21></27-20></27-19>
<27-23>
	ततः+ मध्यमया+अङ्गुल्या वैद्यः+अङ्गुष्ठविमुक्तया।
	ताडयेत्+ उत्थितां ज्ञात्वा स्पर्शात्+वा+अङ्गुष्ठपीडनैः॥23॥
</27-23>
<27-24><27-25>
	कुठार्या लक्षयेत्+मध्ये वामहस्तगृहीतया।
	फलोद्देशे सुनिष्कम्पं सिरां, तद्वत्+च मोक्षयेत्॥24॥
	ताडयन् पीडयन्+च+एनां विध्येत्+ व्रीहिमुखेन तु।
	अङ्गुष्ठेन+उन्नमय्याग्रे नासिकाम्+उपनासिकाम्॥25॥
</27-25></27-24>
<27-26>
	अभ्युन्नतविदष्टाग्र-जिह्वस्य+अधः+तदाश्रयाम्।
	यन्त्रयेत्+स्तनयोः+ऊर्ध्वं ग्रीवाश्रितसिराव्यधे॥26॥
</27-26>
<27-27>
	पाषाणगर्भहस्तस्य जानुस्थे प्रसृते भुजे।
	कुक्षेः+आरभ्य मृदिते विध्येत्+बद्धोर्ध्वपट्टके॥27॥
</27-27>
<27-28><27-29>
	विध्येत्+धस्तसिरां बाहावनाकुञ्चितकूर्परे।
	बद्ध्वा सुखोपविष्टस्य मुष्ठिम्+अङ्गुष्ठगर्भिणम्॥28॥
	ऊर्ध्वं वेध्यप्रदेशात्+च पट्टिकां चतुरङ्गुले।
	विध्येत्+आलम्बमानस्य बाहुभ्यां पार्श्वयोः सिराम्॥29॥
</27-29></27-28>
<27-30>
	प्रहृष्टे मेहने जङ्घासिरां जानुनि+अकुञ्चिते।
	पादे तु सुस्थिते+अधस्तात्+जानुसन्धेः+निपीडिते॥30॥
</27-30>
<27-31><27-32>
	गाढं कराभ्याम्+आगुल्फं चरणे तस्य च+उपरि।
	द्वितीये कुञ्चिते किञ्चित्+आरूढे हस्तवत्+ततः॥31॥
	बद्ध्वा विध्येत्+सिराम् इत्थम्+अनुक्तेषु+अपि कल्पयेत्।
	तेषु तेषु प्रदेशेषु तत्+तत्+यन्त्रम्+उपायवित्॥32॥
</27-32></27-31>
<27-33>
	मांसले निक्षिपेत्+ देशे व्रीह्यास्यं व्रीहिमात्रकम्।
	यवार्धम्+अस्थ्नाम्+उपरि सिरां विध्यन् कुठारिकाम्॥33॥
</27-33>
<27-34>
	सम्यक्+विद्धा स्रवेत्+धारां यन्त्रं मुक्ते तु न स्रवेत्।
	अल्पकालं वहति+अल्पं, दुर्विद्धा तैलचूर्णनैः॥34॥
</27-34>
<27-35>
	सशब्दम्+अतिविद्धा तु स्रवेत्+ दुःखेन धार्यते।
	भीमूर्च्छायन्त्रशैथिल्यकुण्ठशस्त्रातितृप्तयः॥35॥
</27-35>
<27-36>
	क्षामत्ववेगितास्वेदा रक्तस्य+अस्रुतिहेतवः।
	असम्यक्+अस्रे स्रवति वेल्लव्योषनिशानतैः॥36॥
</27-36>
<27-37>
	सागारधूमलवणतैलैः+दिह्यात्+सिरामुखम्।
	सम्यक्+प्रवृत्ते कोष्णेन तैलेन लवणेन च॥37॥
</27-37>
<27-38>
	अग्रे स्रवति दुष्टास्रं कुसुम्भात्+इव पीतिका।
	सम्यक्+स्रुत्वा स्वंय तिष्ठेत्+शुद्धं तत्+इति न+आहरेत्॥38॥
</27-38>
<27-39>
	यन्त्रं विमुच्य मूर्च्छायां वीजिते व्यजनैः पुनः।
	स्रावयेत्+मूर्च्छति पुनः+तु+अपरेद्युः+त्र्यहे+अपि वा॥39॥
</27-39>
<27-40>
	वाताच्छ्यावारुणं रूक्षं वेगस्राव्यच्छफेनिलम्।
          पित्तात् पीतासितं विस्रमस्कन्द्यौष्ण्यात्+सचन्द्रिकम्॥40॥
</27-40>
<27-41>
	कफात् स्निग्धम्+असृक्+पाण्डु तन्तुमत्+पिच्छिलं घनम्।
	संसृष्टलिङ्गं संसर्गात् त्रिदोषं मलिनाविलम्॥41॥
</27-41>
<27-42>
	अशुद्धौ बलिनः+अपि+अस्रं न प्रस्थात्+स्रावयेत्+परम्।
	अतिस्रुतौ हि मृत्युः स्यात्+दारुणा वा चलामयाः॥42॥
</27-42>
<27-43>
	तत्र+अभ्यङ्गरसक्षीररक्तपातानि भेषजम्।
	स्रुते रक्ते शनैः+यन्त्रम्+अपनीय हिमाम्बुना॥43॥
</27-43>
<27-44>
	प्रक्षाल्य तैलप्लोताक्तं बन्धनीयं सिरामुखम्।
	अशुद्धं स्रावयेत्+भूयः सायम्+अह्नि+अपरे+अपि वा॥44॥
</27-44>
<27-45>
	स्नेहोपस्कृतदेहस्य पक्षात्+वा भृशदूषितम्।
	किञ्चित्+हि शेषे दुष्टास्रे न+एव रोगः+अतिवर्तते॥45॥
</27-45>
<27-46>
	सशेषम्+अपि+अतः+ धार्यं न च+अतिस्रुतिम्+आचरेत्।
	हरेत्+शृङ्गादिभिः शेषं प्रसादम्+अथवा नयेत्॥46॥
<27-46>
<27-47>
	शीतोपचारपित्तास्रक्रियाशुद्धिविशोषणैः।
	दुष्टं रक्तम्+अनुद्रिक्तम्+एवम्+एव प्रसादयेत्॥47॥
</27-47>
<27-48>
	रक्ते तु+अतिष्ठति क्षिप्रं स्तम्भनीम्+आचरेत्+क्रियाम्।
	रोध्रप्रियङ्गुपत्तङ्गमाषयष्ट्याह्वगैरिकैः॥48॥
</27-48>
<27-49><27-50>
	मृत्कपालाञ्जनक्षौममषीक्षीरित्वगङ्कुरैः।
	विचूर्णयेत्+व्रणमुखं पद्मकाहिहिमं पिबेत्॥49॥
	ताम्+एव वा सिरां विध्येत्+व्यधात्+तस्मात्+अनन्तरम्।
	सिरामुखं वा त्वरितं दहेत्तप्तशलाकया॥50॥
</27-50></27-49>
<27-51>
	उन्मार्गगा यन्त्रनिपीडनेन
	      स्वस्थानम्+आयान्ति पुनः+न यावत्।
	दोषाः प्रदुष्टाः+ रुधिरं प्रसन्नाः+
	      तावत्+हिताहारविहारभाक् स्यात्॥51॥
</27-51>
<27-52>
	न+अत्युष्णशीतं लघु दीपनीयं
	       रक्ते+अपनीते हितम्+अन्नपानम्।
तदा शरीरं  हि+अनवस्थितासृगग्निः+विशेषात्+इति रक्षितव्यः||52|| 
</27-52>
<27-53>
	प्रसन्नवर्णेन्द्रियार्थान्+इच्छन्तम्+अव्याहतपक्तृवेगम्।
	सुखान्वितं पुष्टिबलोपपन्नं विशुद्धरक्तं पुरुषं वदन्ति॥53॥
</27-53>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने शिराव्यध-
	विधिः+नाम सप्तविंशः+अध्यायः॥27॥