<3. Name of the book : “Bhasa-Nataka-Chakram”>
<Name of the subject : “Ooru-Bhangam”>
<Commentary : “Prakasha” with Sanskrit & Hindi>
<Commentator : Sri Kapiladeva Giri (Research Scholar in Prakrit Text Society, Kashi Hindu Vishwavidyalaya)>
<Year of the Edition : II edition;1968>
<Name of the publisher : Chaukhamba Vidya Bhavan>
﻿
ऊरुभङ्गम्।

(नान्द्यते ततः प्रविशति सूत्रधारः)

सूत्रधारः---भीष्मद्रोणतटाम्+ जयद्रथजलाम्+ गान्धारराजह्रदां
कर्णद्रौणिकृपोर्मिनक्रमकराम्+ दुर्योधनस्रोतसम्+
तीर्णः शत्रुनदीम्+ शरासिसिकताम्+ येन प्लवेन+अर्जुनः 
शत्रूणाम्+ तरणेषु वः सः+ भगवान्+अस्तु प्लवः केशवः ॥ 1 ॥
एवम्+आर्यमिश्रान्+विज्ञापयामि। अये, किन्नु खलु मयि विज्ञापनव्यग्रे शब्दः+ इव श्रूयते। अङ्ग! पश्यामि।
(नेपथ्ये)
एते स्मः+ भोः! एते स्मः।
सूत्रधारः---भवतु, विज्ञातम्।
(प्रविश्य)
पारिपार्श्विकः---भाव, कुतः+ नु खलु+एते,
स्वर्गार्थम्+आहवमुखोद्यतगात्रहोमाः+ 
नाराचतोमरशतैः+विषमीकृताङ्गाः।
मत्तद्विपेन्द्रदशनोल्लिखितैः शरीरैः+
अन्योन्यवीर्यनिकषाः पुरुषाः+ भ्रमन्ति ॥ 2 ॥
सूत्रधारः---मार्ष! किम्+ न+अवगच्छसि। तनयशतनयनशून्ये दुर्योधन+अवशेषे धृतराष्ट्रपक्षे, पाण्डवजनार्दनावशेषे युधिष्ठिरपक्षे, राज्ञाम्+ शरीरसमाकीर्णे समन्तपञ्चके।
एतत्+रणम्+ हतगजाश्वनरेन्द्रयोधम्+
संकीर्णलेख्यम्+इव चित्रपटम्+ प्रविद्धम्।
युद्धे वृकोदरसुयोधनयोः प्रवृत्ते
योधा नरेन्द्रनिधनैकगृहम्+ प्रविष्टाः ॥ 3 ॥
(निष्क्रान्तौ)
इति स्थापना

अथ विष्कम्भकः
(ततः प्रविशति भटास्त्रयः।)
सर्वे---एते स्मः+ भोः! एते स्मः।
प्रथमः---वैरस्य+आयतनम्+ बलस्य निकषम्+ मानप्रतिष्ठागृहम्+
युद्धेषु+अप्सरसाम्+ स्वयंवरसभाम्+ शौर्यप्रतिष्ठाम्+ नृणाम्।
राज्ञाम्+ पश्चिमकालवीरशयनम्+ प्राणाग्निहोमक्रतुम्+
संप्राप्ता रणसंज्ञम्+आश्रमपदम्+ राज्ञाम्+ नभःसंक्रमम् ॥ 4 ॥
द्वितीयः---सम्यक्+भवान्+आह।
उपलविषमाः+ नागेन्द्राणाम्+ शरीरधराधराः+
दिशि दिशि कृताः+ गृध्रावासाः+ हतातिरथाः+ रथाः।
अवनिपतयः स्वर्गम्+ प्राप्ताः क्रियामरणे रणे
प्रतिमुखम्+इमे तत्+तत्+कृत्वा चिरम्+ निहताहताः ॥ 5 ॥
तृतीयः---एवम्+एतत्।
करिवरकरयूपः+ बाणविन्यस्तदर्भः+
हतगजचयनोच्चः+ वैरवह्निप्रदीप्तः।
ध्वजविततवितानः सिंहनादोच्चमन्त्रः
पतितपशुमनुष्यः संस्थितः+ युद्धयज्ञः ॥ 6 ॥
प्रथमः---इदम्+अपरम्+ पश्येताम्+ भवन्तौ।
एते परस्परशरैः+हतजीवितानाम्+
देहैः+ रणाजिरमहीम्+ समुपाश्रितानाम्।
कृर्वन्ति च+अत्र पिशितार्द्रमुखाः+ विहङ्गाः
राज्ञाम्+ शरीरशिथिलानि विभूषणानि ॥ 7 ॥
द्वितीयः---प्रसक्तनाराचनिपातपातितः समग्रयुद्धोद्यतकल्पितः+ गजः।
विशीर्णवर्मा सशरः सकार्मुकः+ नृपायुधागारम्+इव+अवसीदति ॥ 8 ॥
तृतीयः---इदम्+अपरम्+ पश्येताम्+ भवन्तौ।
माल्यैः+ध्वजाग्रपतितैः+कृतमुण्डमालम्+।
लग्नैकसायकवरम्+ रथिनम्+ विपन्नम्+।
जामातरम्+ प्रवहणात्+इव बन्धुनार्यः+
हृष्टाः शिवाः+ रथमुखात्+अवतारयन्ति ॥ 9 ॥
सर्वे---अहो नु खलु निहतपतितगजतुरगनररुधिरकलिलभूमिप्रदेशस्य विक्षिप्तवर्मचर्मातपत्रचामरतोमरशरकुन्तकवचकबन्धादिपर्याकुलस्य शक्तिप्रासपरशुभिण्डिपालशूलमुसलमुद्गरवराहकर्णकणपकर्पणशङ्कुत्रासिगदादिभिः+आयुधैः+अवकीर्णस्य समन्तपञ्चकस्य प्रतिभयता।
प्रथमः---इह हि,
रुधिरसरितः+ निस्तीर्यन्ते हतद्विपसंक्रमाः+
नृपतिरहितैः स्रस्तैः सूतैः+वहन्ति रथान् हयाः।
पतितशिरसः पूर्वाभ्यासात् द्रवन्ति कबन्धकाः
पुरुषरहिताः+ मत्ताः+ नागाः+ भ्रमन्ति यतः+ततः ॥ 10 ॥ 
द्वितीयः---इदम्+अपरम्+ पश्येताम्+ भवन्तौ। एते,
गृध्राः+ मधूकमुकुलोन्नतपिङ्गलाक्षाः+
दैत्येन्द्रकुञ्जरनताङ्कुशतीक्ष्णतुण्डाः।
भान्ति+अम्बरे विततलम्बविकीर्णपक्षाः+
मांसैः प्रवालरचिताः+ इव तालवृन्ताः ॥ 11 ॥
तृतीयः---एषा निरस्तहयनागनरेन्द्रयोधाः+
व्यक्तीकृताः+ दिनकरोग्रकरैः समन्तात्।
नाराचकुन्तशरतोमरखड्गकीर्णाः+
तारागणम्+ पतितम्+उद्वहति+इव भूमिः ॥ 12 ॥
प्रथमः---अहो ईदृश्याम्+अपि+अवस्थायाम्+अविमुक्तशोभाः+ विराजन्ते क्षत्रियाः। इह हि,
स्रस्तोद्वर्तितनेत्रषट्पदगणाः+ ताम्रोष्ठपत्रोत्कराः+
भ्रूबेदाञ्चितकेसराः+ स्वमुकुटव्याविद्धसंवर्तिकाः+।
वीर्यात्+इति+अविबोधिताः+ रणमुखे नाराचनालोन्नताः+
निष्कम्पाः+ स्थलपद्मिनि+इव रचिताः+ राज्ञाम्+अभीतैः+मुर्खैः ॥ 13 ॥
द्वितीयः---ईदृशानाम्+अपि क्षत्रियाणाम्+ मृत्युः प्रभवति+इति न शक्यम्+ खलु विषमस्थैः पुरुषैः+आत्मबलाधानम्+ कर्तुम्।
तृतीयः---मृत्युः+एव प्रभवति क्षत्रियाणाम्+इति।
प्रथमः---कः संशयः।
द्वितीयः---मा मा भवान्+एवम्
स्पृष्ट्वा खाण्डवधूमरञ्जितगुणम्+ संशप्तकोत्सादनम्+
स्वर्गाक्रन्दहरम्+ निवातकवचप्राणोपहारम्+ धनुः।
पार्थेन+अस्त्रबलात्+महेश्वररणक्षेपावशिष्टैः शरैः+
दर्पोत्सिक्तवशाः+ नृपाः+ रणमुखे मृत्योः प्रतिग्राहिताः ॥ 14 ॥
सर्वे---अये शब्दः।
किम्+ मेघाः+ निनदन्ति वज्रपतनैः+चूर्णीकृताः पर्वताः+
निर्घातैः+तुमुलस्वनप्रतिभयैः किम्+ दार्यते वा मही।
किम्+ मुञ्चति+अनिलावधूतचपलक्षुब्धोर्मिमालाकुलम्+
शब्दः+ मन्दरकन्दरोदरदरीः संहत्य वा सागरः ॥ 15 ॥
भवतु, पश्यामः+तावत्। (सर्वे परिक्रामन्ति।)
प्रथमः---अये एतत्+खलु द्रौपदीकेशधर्षण+अवमर्षितस्य पाण्डवमध्यमस्य भीमसेनस्य भ्रातृशतवधक्रुद्धस्य महाराजदुर्योधनस्य च द्वैपायनहलायुधकृष्णविदुरप्रमुखानाम्+ कुरुयदुकुलदैवतानाम्+ प्रत्यक्षम्+ प्रवृत्तम्+ गदायुद्धम्।
द्वितायः---भीमस्य+उरसि चारुकाञ्चनशिलापीने प्रतिस्फालिते
भिन्ने वासवहस्तिहस्तकठिने दुर्योधनांसस्थले।
अन्योन्यस्य भुजद्वयान्तरतटेषु+आसज्यमानायुधे
यस्मिंन्+चण्डगदाभिघातजनितः शब्दः समुत्तिष्ठति ॥ 16 ॥
तृतीयः---एषः+ महाराजः,
`शीर्षोत्कम्पनवल्गमानमुकुटः क्रोधाग्निकाक्षाननः
स्थानाक्रामणवामनीकृततनुः प्रत्यग्रहस्तोच्छ्रयः।
यस्य+एषा रिपुशोणितार्द्रकलिला भाति+अग्रहस्ते गदा
कैलासस्य गिरेः+इव+अग्ररचिताः+ सोल्का महेन्द्राशनिः ॥ 17 ॥
प्रथमः---एषः+ संप्रहाररुधिरसिक्ताङ्गः+तावत्+ दृश्यताम्+ पाण्डवः।
निर्भिन्नाग्रललाटवान्तरुधिरः+ भग्नांसकूटद्वयः
सान्द्रैः+निर्गलितप्रहाररुधिरैः+आर्द्रीकृतोरस्थलः।
भीमः+ भाति गदाभिघातरुधिरक्लिन्नावगाढव्रणः
शैलः+ मेरुः+इव+एषः+ धातुसलिलासारोपदिग्धोपलः ॥ 18 ॥
द्वितीयः---भीमः+ गदाम्+ क्षिपति गर्जति वल्गमानः
शीघ्रम्+ भूजम्+ हरति तस्य कृतम्+ भिनत्ति।
चारीम्+ गतिम्+ प्रचरति प्रहरति+अभीक्ष्णं
शिक्षान्वितः+ नरपतिः+बलवान्+तु भीमः ॥ 19 ॥
तृतीयः---एषः+ वृकोदरः,
शिरसि गुरुनिखातस्रस्तरक्तार्द्रगात्रः+
धरणिधरनिकाशः संयुगेषु+अप्रमेयः।
प्रविशति गिरिराजः+ मेदिनीम्+ वज्रदग्धः
शिथिलविसृतधातुः+हेमकूटः+ यथाद्रिः ॥ 20 ॥
प्रथमः---एषः+ गाढप्रहारशिथिलीकृताङ्गम्+ निपतन्तम्+ भीमसेनम्+ दृष्टवा,
एकाग्रांगुलिधारितः+उन्नतमुखः+ व्यासः स्थितः+ विस्मितः।
द्वितीयः---दैन्यम्+ याति युधिष्ठिरः+अत्र विदुरः+ बाष्पाकुलाक्षः स्थितः।
तृतीयः---स्पृष्टम्+ गाण्डिवम्+अर्जुनेन गगनम्+ कृष्णः समुद्वीक्षते।
सर्वेः---शिष्यप्रीततया हलम्+  भ्रमयते रामः+ रणप्रेक्षकः ॥ 21 ॥
प्रथमः---एषः+ महाराजः,
वीर्यालयः+ विविधरत्नविचित्रमौलिः+युक्तः+अभिमानविनयद्युतिसाहसैः+च।
वाक्यम्+ वदति+उपहसन्+न तु भीम! दीनम्+
वीरः+ निहन्ति समरेषु भयम्+ त्यज+इति ॥ 22 ॥
द्वितीयः---एषः+ इह इदानीम्+अपहास्यमानम्+ भीमसेनम्+ दृष्ट्वा स्वम्+ऊरुम्+अभिहत्य काम्+अपि संज्ञाम्+ प्रयच्छति जनार्दनः।
तृतीयः---एषः+ संज्ञया समाश्वासितः+ मारुतिः,
संहृत्य भ्रुकुटीर्ललाटविवरे स्वेदम्+ करेणाक्षिपन्
बाहुभ्याम्+ परिगृह्य भीमवदनः+ चित्राङ्गदाम्+ स्वाम्+ गदाम्।
पुत्रम्+ दीनम्+उदीक्ष्य सर्वगतिना लब्धवा+इव दत्तम्+ बलं
गर्जन् सिंहवृषेक्षणः क्षितितलात् भूयः समुत्तिष्ठति ॥ 23 ॥
प्रथमः---हन्त पुनः प्रवृत्तम्+ गदायुद्धम्। अनेन हि,
भूमौ पाणितले निघृष्य तरसा बाहू प्रमृज्य+अधिकम्+
सन्दष्ठौष्ठपुटेन विक्रमबलात् क्रोधादिकम्+ गर्जता।
त्यक्त्वा धर्मघृणाम्+ विहाय समयम्+ कृष्णस्य संज्ञासमम्+
गान्धारीतनयस्य पाण्डुतनयेन+ऊर्वोः+विमुक्ता गदा ॥ 24 ॥
सर्वे---हि धिक् पतितः+ महाराजः.
तृतीयः---एषः+ रुधिरपतनद्योतिताङ्गम्+ निपतन्तम्+ कुरुराजम्+ दृष्टवा खम्+उत्पतितः+ भगवान् द्वैपायनः। यः+ एषः,
मालासंवृतलोचनेन हलिना नेत्रोपरोधः कृतः
दृष्ट्वा क्रोधनिमीलितम्+ हलधरम्+ दुर्योधनापेक्षया।
संभ्रान्तैः करपञ्जरान्तरगतः+ द्वैपायनज्ञापितः+
भीमः कृष्णभुजावलंबितगतिः+निर्वाह्यते पाण्डवैः ॥ 25 ॥
प्रथमः---अये अयम्+अपि+अमर्षोन्मीलितरभसलोचनः+ भीमसेनापक्रमणम्+उद्वीक्षमाणः+ इतः+ एव+अभिवर्तते भगवान् हलायुधः। यः+ एषः,
चलविलुलितमौलिः क्रोधताम्रायताक्षः+
भ्रमरमुखविदष्टाम्+ किंचित्+उत्कृष्य मालाम्।
असिततनुविलम्बिस्रस्तवस्त्रानुकर्षी
क्षितितलम्+अवतीर्णः पारिवेषि+इव चन्द्रः ॥ 26 ॥
द्वितीयः---तत्+आगम्यताम्+ वयम्+अपि तावत्+महाराजस्य प्रत्यनन्तरीभवामः।
उभौ---बाढम्। प्रथमः कल्पः।
(निष्क्रान्ताः।)
इति विष्कम्भकः
  
प्रथमः+अङ्कः
(ततः प्रविशति बलदेवः।)
बलदेवः---भो भोः पार्थिवाः! न युक्तम्+इदम्।
मम रिपुबलकालम्+  लाङ्गलम्+ लङ्घयित्वा
रणकृतम्+अतिसंधिम्+ माम्+ च न+अवेक्ष्य दर्पात्।
रणशिरसि गदाम्+ ताम्+ तेन दुर्योधनोर्वोः
कुलविनयसमृद्ध्या पातितः पातयित्वा ॥ 27 ॥
भो दुर्योधन! मुहूर्तम्+ तावत्+आत्मा धार्यताम्।
सौभोच्छिष्टमुखम्+ महासुरपुरप्राकारकूटाङ्कुशम्+
कालिन्दीजलदेशिकम्+ रिपुबलप्राणोपहारार्चितम्।
हस्तोत्क्षिप्तहलम्+ करोमि रुधिरस्वेदार्द्रपंकोत्तरम्+
भीमस्य+उरसि यावत्+अद्य विपुले केदारमार्गाकुलम् ॥ 28 ॥
(नेपथ्ये)
प्रसीदतु प्रसीदतु भगवान् हलायुधः।
बलदेवः---अये एवंगतः+अपि+अनुगच्छति माम्+ तपस्वी दुर्योधनः। यः+ एषः, 
श्रीमान् संयुगचन्दनेन रुधिरेण+आर्द्रानुलिप्तच्छविः
भूसंसर्पणरेणुपाटलभुजः+ बालव्रतम्+ ग्राहितः।
निर्वृत्ते+अमृतमन्थने क्षितिधरात्+मुक्तः सुरैः सासुरैः+आकर्षन्+इव भोगम्+अर्णवजले श्रान्तोज्झितः+ वासुकिः ॥ 29 ॥
(ततः प्रविशति भग्नोरुयुगलः+ दुर्योधनः।)
दुर्योधनः---एषः+ भोः!
भीमेन भित्वा समयव्यवस्थाम्+ गदाभिघातक्षतजर्जरोरुः।
भूमौ भुजाभ्याम्+ परिकृष्यमाणम्+ स्वम्+ देहम्+अर्धोपरतम्+ वहामि ॥ 30 ॥
प्रसीदतु प्रसीदतु भगवान् हलायुधः।
त्वत्पादयोः+निपतितम्+ पतितस्य भूमौ+एतच्छिरः प्रथमम्+अद्य विमुञ्च रोषम्।
जीवन्तु ते कुरुकुलस्य निवापमेघाः+
वैरम्+ च विग्रहकथाः+च वयम्+ च नष्टाः ॥ 31 ॥
बलदेवः---भोः दुर्योधन! मुहूर्तम्+ तावत्+आत्मा धार्यताम्।
दुर्योधनः---किम्+ भवान्+करिष्यति।
बलदेवः---भो श्रुयताम्,
आक्षिप्तलाङ्गलमुखोल्लिखितैः शरीरैः+निर्दारितांसहृदयात्+मुसलप्रहारैः।
दास्यामि संयुगहतान् सरथाश्वनागान्
स्वर्गानुयात्रपुरुषान्+तव पाण्डुत्रान् ॥ 32 ॥
दुर्योधनः---मा मा भवान्+एवम्।
प्रतिज्ञावसिते भीमे गते भ्रातृशते दिवम्।
मयि च+एवम्+ गते रामः विग्रहः किम्+ करिष्यति ॥ 33 ॥
बलदेवः---मत्+प्रत्यक्षम्+ वञ्चितः+ भवान्+इति+उत्पन्नः+ मे रोषः।
दुर्योधनः---वञ्चितः+ इति माम्+ भवान् मन्यते।
बलदेवः---कः संशयः।
दुर्योधनः---हन्त भोः! दत्तमूल्याः+ इव मे प्राणाः। कुतः
आदीप्तानलदारुणात्+जतुगृहात्+ बुध्यात्मनिर्वाहिणा
युद्धे वैश्रवणालये+अचलशिलावेगप्रतिस्फालिना।
भीमेन+अद्य हिडिंबराक्षसपतिप्राणप्रतिग्राहिणा
यदि+एवम्+ समवैषि माम्+ छलजितम्+ भोः+ राम! न+अहम्+ जितः ॥ 34 ॥
बलदेवः---भीमसेन इदानीम्+ तव युद्धवञ्चनाम्+उत्पाद्य स्थास्यति।
दुर्योंधनः---किम्+ च+अहम्+ भीमसेनेन वञ्चितः।
बलदेवः---अथ केन भवान्+एवंविधः कृतः।
दुर्योधनः---श्रूयताम्,
येन+इन्द्रस्य सः+ पारिजातकतरुः+मानेन तुल्यम्+  हृतः+
दिव्यम्+ वर्षसहस्रम्+अर्णवजले सुप्तः+च यः+ लीलया।
तीव्राम्+ भीमगदाम्+ प्रविश्य सहसा निर्व्याजयुद्धप्रियः+
तेन+अहम्+ जगतः प्रियेण हरिणा मृत्योः प्रतिग्राहितः ॥ 35 ॥
(नेपथ्ये)
उस्सरह उस्सरह अय्या! उस्सरह। [उत्सरत+उत्सरत+आर्याः! उत्सरत।]
बलदेवः---(विलोक्य) अये अयम्+अत्रभवान् धृतराष्ट्रः गान्धारी च दुर्जयेन+आदेशितमार्गः+अन्तःपुरानुबन्धः शोकाभिभूतहृदयः+चकितगतिः+इतः+ एव+अभिवर्तते। यः+ एषः,
वीर्याकरः सुतशतप्रविभक्तचक्षुः+
दर्पोद्यतः कनकयूपविलम्बबाहुः।
सृष्टः+ ध्रुवंत्रिदिवरक्षणजातशंकैः+
दैवैः+अरातितिमिराञ्जलिताडिताक्षः ॥ 36 ॥
(ततः प्रविशति धृतराष्ट्रः+ गान्धारी देव्यौ दुर्जयः+च।)
धृतराष्ट्रः---पुत्र क्वा+असि।
गान्धारी---पुत्तअ! कहिम्+ सि। [पुत्रक! क्वा+असि।]
देव्यौ---महाराज! कहिम्+ सि। [महाराज!क्वा+असि।]
धृतराष्ट्रः---भोः! कष्टम्।
वञ्चनानिहतम्+ श्रुत्वा सुतम्+अद्य+आहवे मम।
मुखम्+अन्तर्गतास्राक्षम्+अन्धम्+अन्धतरम्+ कृतम् ॥ 37 ॥
गान्धारि! किम्+ धरसे।
गान्धारी---जीवाविदम्हि मन्दभाआ। [जीविता+अस्मि मन्दभागा।]
देव्यौ---महाराअ! महाराअ! [महाराज। महाराज।]
राजा---भोः! कष्टम्। यत्+मम+अपि स्त्रियः+ रुदन्ति।
पूर्वम्+ न जानामि गदाभिघातरुजाम्+इदानीम्+ तु समर्थयामि।
यत्+मे प्रकाशीकृतमूर्धजानि रणम्+ प्रविष्टानि+अवरोधनानि ॥ 38 ॥
धृतराष्ट्रः---गान्धारि! किम्+ दृश्यते दुर्योधननामधेयः कुलमानी।
गान्धारी---महाराअ! ण दिस्सदि। [महाराज! न दृश्यते।]
धृतराष्ट्रः---कथम्+ न दृश्यते। हन्त भो! अद्य+अस्मि+अहम्+अन्धः+ यः+अहम्+अन्वेष्टव्ये काले पुत्रम्+ न पश्यामि। भोः कृतान्तहतक!
रिपुसमरविमर्दम्+ मानवीर्यप्रदीप्तम्+
सुतशतम्+अतिधीरम्+ वीरम्+उत्पाद्य मानम्।
धरणितलविकीर्णम्+ किम्+ सः+ योग्यः+ न भोक्तुम्+
सकृत्+अपि धृतराष्ट्रः पुत्रदत्तम्+ निवापम् ॥ 39 ॥
गान्धारी---जाद सुयोधण! देहि मे पडिवअणं। पुत्तसदविणासदुत्थिदम्+ समस्ससेहि महाराअं। [जात सुयोधन। देहि मे प्रतिवचनम्। पुत्रशतविनाशदुःस्थितम्+ समाश्वासय महाराजम्।]
बलदेवः---अये इयम्+अत्रभवती गान्धारी।
या पुत्रपौत्रवदनेषु+अकुतूहलाक्षी दुर्योधनास्तमितशोकनिपीतधैर्या।
अस्रैः+अजस्रम्+अधुना पतिधर्मचिह्नम्+आर्द्रीकृतम्+ नयनबन्धम्+इदम्+ दधाति ॥ 40 ॥
धृतराष्ट्रः---पुत्रः+ दुर्योधन! अष्टादशाक्षौहिणीमहाराज क्वा+असि।
राजा---अद्य+अस्मि महाराजः।
धृतराष्ट्रः---एहि पुत्रशतज्येष्ठ! देहि मे प्रतिवचनम्।
राजा---ददामि खलु प्रतिवचनम्। अनेन वृत्तान्तेन व्रीडितः+अस्मि।
धृतराष्ट्रः---एहि पुत्र! अभिवादयस्व माम्।
राजा---अयम्+अयम्+आगच्छामि। (उत्थानम्+ रुपयित्वा पतति) हा धिक्! अयम्+ मे द्वितीयः प्रहारः। कष्टम्+ भोः!
हृतम्+ मे भीमसेनेन गदापातकचग्रहे।
समम्+ऊरुद्वयेन+अद्य गुरोः पादाभिवन्दनम् ॥ 41 ॥
गान्धारी---एत्थ जादा!। [अत्र जाते!]
दैव्यौ---अय्ये! हमा म्ह। [आर्ये! इमे स्वः]
गान्धारी---अण्णेसह भत्तारं। [अन्वेषेथाम्+ भर्तारम्।]
देव्यौ---गच्छाम मन्दभाआ [गच्छावः मन्दभागे।]
धृतराष्ट्रः---कः+ एषः+ भो! मम वस्त्रान्तम्+आकर्षन् मार्गम्+आदेशयति।
दुर्जयः---ताद! अहम्+ दुज्जओ। [तात! अहम्+ दुर्जयः।]
धृतराष्ट्रः---पौत्र दुर्जय! पितरम्+अन्विच्च।
दुर्जयः---ताद! परिस्संतो खु अहं। [तात! परिश्रान्तः खलु+अहम्।]
धृतराष्ट्रः---गच्छ, पितुः+अङ्के विश्रमस्व।
दुर्जयः---तात! अहम्+ गच्छामि। (उपसृत्य) ताद! कहिम्+ सि। [तात! अहम्+ गच्छामि। तात क्वा+असि।] 
राजा---अयम्+अपि+आगतः भोः! सर्वावस्थायाम्+ हृदयसंनिहितः पुत्रस्नेहः+ माम्+ दहति। कुतः,
दुःखानाम्+अनभिज्ञः+ यः+ ममाङ्कशयनोचितः।
निर्जितम्+ दुर्जयः+ दृष्ट्वा किम्+नु माम्+अभिधास्यति ॥ 42 ॥
दुर्जयः---अअम्+ महाराओ भूमीए उवविट्ठो। [अयम्+ महाराजः+ भूमौ+उपविष्टः।]
राजा---पुत्र किम्+अर्थम्+इहागतः।
दुर्जयः---तुवम्+ चिरायसि त्ति। [त्वम्+ चिरासि+इति।]
राजा---अहो अस्याम्+अवस्थायाम्+अपि पुत्रस्नेहः+ हृदयम्+ दहति।
दुर्जयः---अहं पि खु दे अंके उवविसामि। (अङ्कम्+आरोहति) [अहम्+अपि खलु ते अङ्के उपविशामि।]
राजा---(निवार्य) दुर्जय! दुर्जय! भोः! कष्टम्।
हृदयप्रीतिजननः+ यः+ मे नेत्रोत्सवः स्वयम्।
सः+अयम्+ कालविपर्यासात्+चन्द्रः+ वह्नित्वम्+आगतः ॥ 43 ॥ 
दुर्जयः---अंके उववेसं किण्णिमित्तं तुवं वारेसि। [अङ्के उपवेशम्+ किम्+निमित्तम्+ त्वम्+ वारयसि।]
राजा---त्यक्त्वा परिचितम्+ पुत्र! यत्र तत्र त्वया+आस्यताम्।
अद्यप्रभृति न+अस्ति+इदम्+ पूर्वम्+उक्तम्+ तव+आसनम् ॥ 44 ॥
दुर्जयः---कहिम्+ णु हु महाराओ गमिस्सदि। [कुत्र नु खलु महाराजः+ गमिष्यति।]
राजा---भ्रातृशतम्+अनुगच्छामि।
दुर्जयः---मम्+ पि, तर्हि णेहि। [माम्+अपि तत्र नय।]
राजा---गच्छ पुत्र! एवम्+ वृकोदरम्+ ब्रूहि।
दुर्जयः---एहि महाराअ! अण्णसीअसि। [एहि महाराज! अन्विष्यसे।]
राजा---पुत्र केन।
दुर्जयः---अय्याए अय्येण सव्वेण अन्तेउरेण अ। [आर्याय+आर्येण सर्वेण+अन्तःपुरेण च।]
राजा---गच्छ पुत्र! न+अहम्+आगन्तुम्+ समर्थः]
दुर्जयः---अहम्+ तुमम्+ णइस्सं। [अहम्+ त्वाम्+ नेष्यामि।]
राजा---बालः+तावत्+असि पुत्र!
दुर्जयः---(परिक्रम्य) अय्या! अअम्+ महाराओ। [आर्याः। अयम्+ महाराजः।)
देव्यौ---हा हा! महाराओ [हा हा! महाराजः)
धृतराष्ट्रः---क्वा+असौ महाराजः।
गान्धारी---कहिम्+ मे पुत्तओ। [कुत्र मे पुत्रकः।)
दुर्जयः---अअम्+ महाराओ भूमोए उवविट्ठो। [अयम्+ महाराजः+ भूमौ+उपविष्टः।)
धृतराष्ट्रः---हन्त भोः! किम्+अयम्+ महाराजः।
यः काञ्चनस्तम्भसमप्रमाणः+ लोके किल+एकौ वसुधाधिपेन्द्रः।
कृतः सः+ मे भूमिगतः+तपस्वी द्वारेन्द्रकीलार्धसमप्रमाणः ॥ 45 ॥
गान्धारी---जाद सुयोधण! परिस्संतोसि। [जात सुयोधन! परिश्रान्तः+असि।)
राजा---भवत्याः खलु+अहम्+ पुत्रः।
धृतराष्ट्रः---का+इयम्+ भोः!
गान्धारी---महाराज! अहम्+ अभीदपुत्तप्पसविणी। [महाराज! अहम्+अभीतपुत्रप्रसविनी।]
राजा---अद्य+उत्पन्नम्+इव+आत्मानम्+अवगच्छामि। भोः तात किम्+इदानीम्+ वैक्लव्येन।
धृतराष्ट्रः---पुत्र कथम्+अविक्लवः+ भविष्यामि।
यस्य वीर्यबलोत्सिक्तम्+ संयुगाध्वरदीक्षितम्।
पूर्वम्+ भ्रातृशतम्+ नष्टम्+ त्वयि+एकस्मिन्+हते हतम् ॥ 46 ॥
(पतति)।
राजा---हा धिक्। पतितः+अत्रभवान् तात! समाश्वासय+अत्रभवतीम्।
धृतराष्ट्रः---पुत्र! किम्+इति समाश्वासयामि।
राजा---अपराङ्मुखः+ युधि हतः+ इति। भो+तात! शोकनिग्रहेण क्रियताम्+ मम्+अनुग्रहः।
त्वत्पादमात्रप्रणताग्रमौलिः+ज्वलन्तम्+अपि+अग्निम्+अचिन्तयित्वा।
येन+एव मानेन समम्+ प्रसूतः+तेन+एव मानेन दिवम्+ प्रयामि ॥ 47 ॥
धृतराष्ट्रः---वृद्धस्य मे जीवितनिःस्पृहस्य निसर्गसंमीलितलोचनस्य।
धृतिम्+ निगृह्य+आत्मनि संप्रवृत्तः+तीव्रः+समाक्रामति पुत्रशोकः ॥ 48 ॥ 
बलदेवः---भो! कष्टम्।
दुर्योधननिराशस्य नित्यास्तमितचक्षुषः।
न शक्नोमि+अत्रभवतः कर्तुम्+आत्मनिवेदनम् ॥ 49 ॥ 
राजा---विज्ञापयामि+अत्रभवतीम्।
गान्धारी---भणाहि जाद!। [भण जात!]
राजा---नमस्कृत्य वदामि त्वाम्+ यदि पुण्यम्+ मया कृतम्।
अन्यस्याम्+अपि जात्याम्+ मे त्वम्+एव जननी भव ॥ 50 ॥
गान्धारी---म मणोरहो खु तुए भणिदो। [मम मनोरथः खलु त्वया भणितः।]
राजाः---मालवि! त्वम्+अपि शृणु।
भिन्ना मे भ्रुकुटी गदानिपतितैः+व्यायुद्धकालोत्थितैः+वक्षसि+उत्पतितैः+प्रहाररुधिरैः+हारावकाशः+ हृतः।
पश्य+इमौ व्रणकाञ्चनाङ्गदधरौ पर्याप्तशौभौ भुजौ
भर्ताते न पराङ्मुखः+ युधि हतः किम्+ क्षत्रिये रोदिषि ॥ 51 ॥
देवी---बाला एसा सहधर्मचारिणी रोदामि। [बाला एषा सहधर्मचारिणी रोदिमि।]
राजा---पौरवि! त्वम्+अपि श्रुणु।
वेदोक्तैः+विविधैः+मखैः+अभिमतैः+इष्टम्+ धृताः+ बान्धवाः+
शत्रूणाम्+उपरि स्थितम्+ प्रियशतम्+ न व्यंसिताः संश्रिताः।
युद्धे+अष्टादशवाहिनीनृपतयः संतापिताः+ निग्रहे
मानम्+ मानिनि! वीक्ष्य मे न हि रुदन्ति+एवंविधानाम्+ स्त्रियः ॥ 52 ॥
पौरवी---एक्ककिदप्पवेसणिच्चआ ण रोदामि। [एककृतप्रवेशनिश्चया न रोदिमि।]
राजा---दुर्जय! त्वम्+अपि श्रुणु।
धृतराष्ट्रः---गान्धारि! किम्+ नु खलु वक्ष्यति।
गान्धारी---अहम्+ +अपि तम्+ एव्व चिन्तेमि। [अहम्+अपि तत्+एव चिन्तयामि।]
राजा---अहम्+एव पाण्डवाः शुश्रूषयितव्याः, तत्रभवत्याः+च+अंबायाः कुन्त्याः+
निदेशः+ वर्तयितव्यः। अभिमन्योः+जननी द्रौपदी च+उभे मातृवत्पूजयितव्ये। पश्य पुत्र!
श्लाघ्यश्रीः+अभिमानदीप्तहृदयः+ दुर्योधनः+ मे पिता
तुल्येन+अभिमुखम्+ रणे हतः+ इति त्वम्+ शोकम्+एवम्+ त्यज।
स्पृष्ट्वा च+एव युधिष्ठिरस्य विपुलम्+ क्षौमापसव्यम्+ भुजं
देयम्+ पाण्डुसुतैः+त्वया मम समम्+ नामावसाने जलम् ॥ 53 ॥
बलदेवः---अहो वैरम्+ पश्चात्तापः संवृत्तः। अये शब्दः+ इव।
सन्नाहदुन्दुभिनिनादवियोगमूके विक्षिप्तबाणकवचव्यजनातपत्रे।
कस्य+एषः+ कार्मुकरवः+ हतसूतयोधे विभ्रान्तवायसगणम्+ गगनम्+ करोति ॥ 54 ॥
(नेपथ्ये)
दुर्योधनेन+आततकार्मुकेण यः युद्धयज्ञः सहितः प्रविष्टः।
तम्+एव भूयः प्रविशामि शून्यम्+अध्वर्युणा वृत्तम्+इव+अश्वमेधम् ॥ 55 ॥
बलदेवः---अये अयम्+ गुरुपुत्रः+अश्वत्थामेन+ एव+अभिवर्तते। यः+ एषः,
स्फुटितकमलपत्रस्पष्टविस्तीर्णदृष्टी रुचिरकनकयूपव्यायतालम्बबाहुः।
सरभसम्+अयम्+उग्रम्+ कार्मुकम्+ कर्षमाणः सदहनः+ इव मेरुः+शृङ्गलग्नेन्द्रचापः ॥ 56 ॥
(ततः प्रविशति+अश्वत्थामा।)
अश्वत्थामा---(पूर्वोक्तम्+एव पठित्वा) भो भोः! समरसंरम्भोभयबलजलधिसङ्गमसमयसमुत्थितशस्त्रनक्रकृत्तविग्रहाः स्तोकावशेषश्वासनुबद्धमन्दप्राणाः समरश्लाधिनः+ राजानः! शृण्वन्तु शृण्वन्तु  भवन्तः।
छलबलदलितोरुः कौरवेन्द्रः+ न च+अहं
शिथिलविफलशस्त्रः सूतपुत्रः+ न च+अहम्।
इह तु विजयभूमौ द्रष्टुम्+अद्य+उद्यतास्त्रः+
सरभसम्+अहम्+एकः+ द्रोणपुत्रः स्थितः+अस्मि ॥ 57 ॥ 
किम्+अनया मम+अपि+अप्रतिलाभविजयश्लाघया समरश्रिया। (परिक्रम्य) मा तावत्। मयि गुरुनिवपनव्यग्रे वञ्चितः किल कुरुकुलतिलकभूतः कुरुराजः। कः+ एतत्+शद्धास्यति। कुतः,
उद्यत्प्राञ्जलयः+ रथद्विपगताः+चापद्वितीयैः करैः+यस्य+एकादशवाहिनीनृपतयः+तिष्ठन्ति वाक्योन्मुखाः।
भीष्मः+ रामशरावलीढकवचः+तातः+च योद्धा रणे
व्यक्तम्+ निर्जितः+ एव सः+अपि+अतिरथः कालेन दुर्योधनः ॥ 58 ॥
तत् क्व नु खलु गतः+ गान्धारीपुत्रः। (परिक्रम्य+अवलोक्य) अये अयम्+अभिहतगजतुरगनररथप्राराकारमध्यगतः समरपयोधिपारगः कुरुराजः। यः+ एषः,
मौलीनिपातचलकेशमयूखजालैः+गात्रैः+गदानिपतनक्षतशोणितार्द्रैः।
भाति+अस्तमस्तकशिलातलसंनिविष्टः सन्ध्यावगाढः+ इव पश्चिमकालसूर्यः ॥ 59 ॥
(उपसृत्य) भोः कुरुराज! किम्+इदम्।
राजा---गुरुपुत्र! फलम्+अपरितोषस्य।
अश्वत्थामा---भोः कुरुराज! सत्कारमूलम्+आवर्जयिष्यामि।
राजा---किम्+ भवान् करिष्यति।
अश्वत्थामा---श्रूयताम्।
युद्धोद्यतम्+ गरुडपृष्ठनिविष्टदेहम्+
अष्टार्धभीमभुजम्+उद्यतशार्ङ्गचक्रम्।
कृष्णम्+ सपाण्डुतनयम्+ युधि शस्त्रजालैः
संकीर्णलेख्यम्+इव चित्रपटम्+ क्षिपामि ॥ 60 ॥
राजा---मा मा भवान्+एवम्।
गतम्+ धात्र्युत्संगे सकलम्+अभिषिक्तम्+ नृपकुलं
गतः कर्णः स्वर्गम्+ निपतिततनुः शन्तनुसुतः।
गतम्+ भ्रातृणाम्+ मे शतम्+अभिमुखम्+ संयुगमुखे
वयम्+ च+एवंभूताः गुरुसुत! धनुः+मुञ्चतु भवान् ॥ 61 ॥
अश्वत्थामा---भोः कुरुराज!
संयुगे पाण्डुपुत्रेण गदापातकचग्रहे।
समम्+ऊरुद्वयेन+अद्य दर्पः+अपि भवतः+ हृतः ॥ 62 ॥
राजा--- मा मा+एवम्। मानशरीराः+ राजानः। मानार्थम्+एव मया निग्रहः+ गृहीतः। पश्य गुरुपुत्र!
यत्कृष्टा करनिग्रहाञ्चितकचा द्यूते तदा द्रौपदी
यत्+ बालः+अपि हतः+ तदा रणमुखे पुत्रः+अभिमन्युः पुनः।
अक्षव्याजजिताः+ वनम्+ वनमृगैः+यत्पाण्डवाः संश्रिताः+
ननु+अल्पम्+ मयि तैः कृतम्+ विमृश भो! दर्पाहृतम्+ दीक्षितैः ॥ 63 ॥
अश्वत्थामा---सर्वथा कृतप्रतिज्ञः+अस्मि।
भवता च+आत्मना च+एव वीरलोकैः शपामि+अहम्।
निशासमरम्+उत्पाद्य रणे धक्ष्यामि पाण्डवान् ॥ 64 ॥
बलदेवः---एतत्+भविष्यति+उदाहृतम्+ गुरुपुत्रेण।
अश्वत्थामा---हलायुधः+अत्रभवान्।
धृतराष्ट्रः---हन्त!साक्षिमती खलु वञ्चना।
अश्वत्थामा---दुर्जय! इतः+तावत्।
पितृविक्रमदायाद्ये राज्ये भुजबलार्जिते।
विनाभिषेकम्+  राजा त्वम्+ विप्रोक्तैः+वचनैः+भव ॥ 65 ॥
राजा---हन्त! कृतम्+ मे हृदयानुज्ञातम्। परित्यजन्ति+इव मे प्राणाः। इमे+अत्रभवन्तः शन्तनुप्रभृतयः+ मे पितृपितामहाः। एतत्+कर्णम्+अग्रतः कृत्वा  समुत्थितम्+ भ्रातृशतम्। अयम्+अपि+ऐरावतशिरोविषक्तः काकपक्षधरः+ महेन्द्रकरतलम्+अवलम्ब्य क्रुद्धः+अभिभाषते माम्+अभिमन्युः। उर्वश्यादयः+अप्सरसः+ माम्+अभिगताः। इमे महार्णवाः+ मूर्तिमन्तः।एताः+ गंगाप्रभृतयः+ महानद्यः। एषः+ सहस्रहंसप्रयुक्तः+ माम्+ नेतुम्+ वीरवाही विमानः कालेन  प्रेषितः। अयम्+अयम्+आगच्छामि। (स्वर्गम्+ गतः।) 
(यवनिकाः+तरणम्+ करोति।)
धृतराष्ट्रः---
यामि+एषः+ सज्जनधनानि तपोवनानि
पुत्रप्रणाशविफलम्+ हि धिक्+अस्तु राज्यम्।
अश्वत्थामा---
यातः+अद्य सौप्तिकवधोद्यतबाणणिः
(भारतवाक्यम्)
बलदेवः---गाम्+ पातु नः+ नरपतिः शमितारिपक्षः ॥ 66 ॥
(निष्क्रान्ताः सर्वे।)
ऊरुभङ्गम्+ नाम नाटकम्+ समाप्तम्।