<4. Name of the book : “Bhasa-Nataka-Chakram”>
<Name of the subject : “Pratima-Natakam”>
<Commentator : Sri Kale MR >
<Year of the Edition : I edition ; 1930 – Bombay >
<Reprinted in 1977 - Delhi>
<Name of the publisher : Motilal Banarsidass>
<Note : edited with a short Sanskrit commentary, English translation and critical notes>﻿
प्रतिमा

प्रतिमायाः          
नाटकीय-भूमिका
(प्रधानपात्राणि)

पुरुषाः
1. दशरथः---अयोध्याधिपतिः, नायकस्य पिता
2. रामः---नायकः          -------  
3. लक्ष्मणः---अनुनायकः   ------- दशरथस्य पुत्रः+
4. भरतः                  -------
5. शत्रुघ्नः             -------
6. सुमन्त्रः---दशरथस्य मन्त्री
7. सूतः---भरतस्य सारथिः
8. रावणः---प्रतिनायकः
9. कञ्चुकीयः

स्त्रियः
10. कौसल्या---रामस्य माता        -----
11. कैकेयी---भरतस्य माता         ----- दशरथस्य पत्नी
13. सुमित्रा---लक्ष्मणस्य माता   -----
14. सीता---रामस्य पत्नी नायिका
15. अवदातिका---सीतायाः सखी

प्रतिमा
(नान्द्यन्ते ततः प्रविशति सूत्रधारः।)
सूत्रधारः
सीताभवः पातु सुमन्त्रतुष्टः सुग्रीवरामः सहलक्ष्मणश्च।
यः+ रावणार्यप्ररतिमः+च देव्या विबीषणात्मा भरतः+अनुसर्गम् ॥ 1 ॥
(नेपथ्याभिमुखम्+अवलोक्य।)
आर्ये, इतः+तावत्।
(प्रविश्य।)
नठी--अय्य इअम्हि। [आर्ये, इयम्+अस्मि।]
सुत्रधारः---आर्ये, इमम्+एव+इदानीं शरत्कालम्+अधिकृत्य गीयतां तावत्।
नटी---अय्य, तह। (गायति।) [आर्य, तथा।]
सूत्रधारः---अस्मिन् हि काले
चरति पुलिनेषु हंसी काशांशुकवासिनी सुसंहृष्टा।
(नेपथ्ये)
अय्य अय्य। [आर्य, आर्य।]
(आकर्ण्य)
सूत्रधारः---भवतु विज्ञातम्
मुदिता नरेन्द्रभवने त्वरिता प्रतिहाररक्षी+इव ॥ 2 ॥
(निष्क्रान्तौ।)
इति स्थापना।
 -------

अथ विष्कम्भकः
(प्रविश्य।)
प्रतिहारी---अय्य को इह कंचुईआणं संणिहिदो। [आर्य कः+ इह कञ्चुकीयानां संनिहितः।]
(प्रविश्य।)
कञ्चुकीयः---भवति, अयम्+अस्मि। किं क्रियताम्।
प्रतिहारी---अय्य! महाराजः+ देवासुरसंग्रामेषु अप्पडिहदमाहरही दसरहो आणवेदि--सिग्घं भट्टिदारअस्स रामस्य रज्जप्पहावसंजोअकारआ अहिसेअसम्भारा आणीअन्तु त्ति। [आर्य, महाराजः+ देवासुरसंग्रामेषु+अप्रतिहतमहारथः+
 दशरथः+ आज्ञापयति---शीघ्रं भर्तृदारकस्य रामस्य राज्यप्रभावसंयोगकारकाः+ अभिषेकसंभाराः+ आनीयन्ताम्+इति।]
कञ्चुकीयः---भवति, यत्+आज्ञाप्तं महाराजेन, तत् सर्वम्+उपस्थापितम्। पश्य
छत्रं सव्यजनं सनन्दिपटहं भद्रासनं कल्पितं
न्यस्ताः+ हेममयाः सदर्भकुसुमाः+तीर्थाम्बुपूर्णाः+ घटाः।
युक्तः पुष्यरथः+च मन्त्रिसहिताः पौराः+ समभ्यागताः
सर्वस्य+अस्य हि मङ्गलं सः+ भगवान् वेद्यां वसिष्ठः स्थितः ॥ 3 ॥
प्रतिहारी---जई एव्वं, सोहणं किदं। [यदि+एवं, शोभनं कृतम्।]
कञ्चुकीयः---हन्त भोः
इदानीं भूमिपालेन कृतकृत्याः कृताः प्रजाः।
रामाभिधानं मेदिन्यां शशाङ्कम्+अभिषिञ्चता ॥ 4 ॥
प्रतिहारी---तुवरदु तुवरदु दाणि अय्यो। [त्वरतां त्वरताम्+इदानीम्+आर्यः।]
कञ्चुकीयः---भवति! इदं त्वर्यते।
(निष्क्रान्तः।)
प्रतिहारी---(परिक्रम्य+अवलोक्य) अय्य! संभवअ! संभवअ! गच्छ तुवं पि महाराअवअणैण अय्यपुरोहिदं जहोपआरेण तुवारेहि। 
(अन्यतः+ गत्वा।) सारसिए! सारसिए! संगीदसालं गच्छिअ नाडईआणं विण्णवेहि---काल--संवादिणा णाडएण सज्जा होह त्ति। जाव अहं वि सव्वं 
किदं त्ति महाराअस्स णिवेदेमि। (निष्क्रान्ता।) [आर्य! सम्भवक! सम्भवक! गच्छ, त्वमपि महाराजवचनेन+आर्यपुरोहितं यथोपचारेण त्वरय।
[अन्यतः गत्वा] सारसिके! सारसिके! सङ्गीतशालां गत्वा नाटकीयानां विज्ञापय---कालसंवादिना नाटकेन सज्जा भवत+इति। यावत्+अहम्+अपि 
सर्वं कृतम्+इति महाराजाय निवेदयामि]
(ततः प्रविशति+अवदातिका वल्कलं गृहीत्वा।)
अवदातिका---अहो अच्चाहिदं। परिहासेण वि इदं वक्कलं उवणअन्तीए मम एत्तिअं भअं आसी, किं पुण लोभेण परधणं हरन्तस्स। हसिदुं विअ
 इच्छामि। ण खु एआइणीए इसिदव्वं। [अहो अत्याहितम्। परिहासेन+अपि+इमं वल्कलम्+उपनयन्त्या मम+एतावद् भयम्+आसीत्, किं पुनःलोभेन
 परधनं हरतः। हसित्तुम्+इव+इच्छामि। न खलु+एकाकिन्या हसितव्यम्। ]
इति विष्कम्भकः


अथ प्रथमः+अङ्कः
(ततः प्रविशति सीता सपरिवारा)
सीता---हंजे, ओददिआ परिसंकिदवण्णा विअ दिस्सइ। किं णु हु विअ एदं। 
[हञ्जे, अवदातिका परिशङ्कितवर्णा+इव दृश्यते। किन्नु खलु+इव+एतत्।]
चेटी---भट्टिणि! सुलहावराहो परिअणो णाम। अवरज्झा भविस्सदि।
[भट्टिनी! सुलभापराधः परिजनः+नाम। अपराद्धा भविष्यति।]
सीता---णहि णहि। हसिदुं विअ इच्छदि। [नहि नहि, हसितुम्+इव+इच्छति।]
अवदातिका---(उपसृप्य।) जैदु भट्टिणी! भट्टिणि ण खु अहं अवरज्झा।
[जयतु भट्टिनी!भट्टिनि न खलु+अहम्+अपराद्दा।]
सीता---का तुमं पुच्छदि। ओदादिए! किं एदं वामहत्थपरिगहिदं। [का त्वां पृच्छति। अवदातिके! किम्+एतद् वामहस्तपरिगृहीतम्।]
अबदातिका---भट्टिनि! इदं वल्कलं। [भर्त्रि! इदं बल्कलम्।]
सीता---वक्कलं किस्स आणीदं। [वल्कलं कस्मात्+ आनीतम्।]
अवदातिका---सुणादु भट्टिणी। णोवच्छपालिणी अय्यरेवा णिव्वुत्तरङ्गप्पओअणं असोअरुवस्वस्स एक्कं किसलअं अम्हेहि जाइदा आसि। 
ण अ ताए दिण्णं। तदो अरिहदि अवहाहो त्ति इदं गहिदं। [श्रृणोतु भर्त्रि! नेपथ्यपालिनी+आर्यरेवा निवृत्तरङ्गप्रयोजनम्+अशोकवृक्षस्य+एकं किसलयम्+अस्माभिः+याचिता+आसीत्।
न च तया दत्तम्। ततः+अर्हति+अपराधः+ इति+इदं गृहीतम्।]
सीता---पावअं किदं। गच्छ, णिय्यादेहि। [पापकं कृतम्। गच्छ, निर्यातय।]
अवदातिका---भट्ठिणि! परिहासणिमित्तं खु मए एदं आणीदं। [भर्त्रि! परिहासनिमित्तं खलु मया+एतत्+आनीतम्।]
सीता---उम्मत्तिए! एवं दोसो वड्ढइ। गच्छ णिय्यादेहि, णिय्यादेहि। 
[उन्मत्तिके! एवं दोषः+ वर्धते। गच्छ, निर्यातय, निर्यातय।]
अवदातिका---जं भट्टिणी आणवेदि। (प्रस्थातुम्+इच्छति।) [यत्+ भट्टिनी+आज्ञापयति।]
सीता---हला! एहि दाव। [हला! एहि तावत्। ]
अवदातिका---भट्टिणि! इअम्हि। [भर्त्रि! इयम्+अस्मि।!]
सीता---हला! किं णु हु मम वि दाव सोहदि। [हला! किम्+नु खलु मम+अपि तावत्+शोभते।]
अवदातिका---भट्टिणि! सव्वसोहणीअं सुरुवं णाम। अलङ्करोदु भट्टिणी 
[भर्त्रि! सर्वशोभनीयं सुरूपं नाम! अलङ्करोतु भर्त्रि।]
सीता---आणेहि दाव। (गृहीत्वा+अलंकृत्य।) हला! पेक्ख, किं दाणिसोहदि। 
[आनय तावत्। हला! प्रेक्षस्व । किम्+इदानीं शोभते।]
अवदातिका---तव खु सोहदि णाम। सोवण्णिअं विअ वक्कलं संवुत्तं। 
[तव खलु शोभते नाम। सौवर्णिकम्+इव वल्कलं संवृत्तम्।]
सीता---हंजे! तुवं किञ्चि ण भणासि। [हञ्जे! त्वं किञ्चित्+न भणसि।]
चेटी---णत्थि वाआए पओअणं। इमे पहरिसिदा तणूरुहा मन्तेन्ति। (पुलकं दर्शयति।)
[न+अस्ति वाचा प्रयोजनम्। इमानि प्रहर्षितानि+तनूरुहाणि+ मन्त्रयन्ते।]
सीता---हंजे आदंसअं दाव आणेहि [हञ्जे! आदर्शं तावत्+आनय।]
चेटी--जं भट्टिणी आणवेदि। (निष्क्रम्य प्रविश्य।) भट्टिणि! अअं आदंसओ। 
[यत्+ भत्री+आज्ञापयति। भर्त्रि! अयम्+आदर्शः।]
सीता--(चेटीमुखं विलोक्य।) चिट्ठदु दाव आदंसओ। तुवं किं वि वत्तुकामा विअ। 
[तिष्टतु तावत्+आदर्शः। त्वं किम्+अपि वक्तुकामा+इव।]
चेटी---भट्टिणि, एवं मए सुदं। अय्यबालाई कञ्चुई भ्णादि---अहिसेओ अहिसेओ त्ति।
[भट्टिनि! एवं मया श्रुतम्। आर्यबालाकिः कञ्चुकी भणति---अभिषेकः+अभिषेकः+ इति।]
सीता---कः+अपि भर्ता राज्ये भविष्यति ।
(प्रविश्य+अपरा)
चेटी---भट्विणि! पिअक्खाणिअं पिअक्खाणिअं। [भर्त्रि, प्रियाख्यानिकं प्रियाख्यानिकम्।]
सीता---किं किं पडिच्छिअ मन्तेसि। [किं किं प्रतीष्य मन्त्रयसे।]
चेटी---भट्टिदारओ किल अहिसिञ्चीअदि। [भर्तृदारकः किल+अभिषिच्यते।]
सीता---अवि तादो कुसली। [अपि तातः कुशली।]
चेटी---महाराएण एव्व अहिसिञ्चीआदि। [महाराजेन+एव+अभिषिच्यते।]
सीता---जइ एवं, दुदीअं मे पिअं सुदं। विसालदरं उच्छङ्गं करेहि। 
[यदि+एवं, द्वितायं मे प्रियं श्रुतम्। विशालतरम्+उत्सङ्गं कृरु।]
चेठी---भट्टिणि। तह। (तथा करोति।) [भर्त्रि! तथा।]
(सीता आभरणानि+अवमुच्य ददाति।)
चेटी---भट्टिणि! पटहसद्दो विअ। [भर्त्रि! पटहशब्दः+ इव।]
सीता---सो एव्व। [सः+ एव।]
चेटी---एक्कपदे ओघट्टीअ तुण्हीओ पटहसद्दो संवुत्तो।
[एकपदे अवघट्टिततूष्णीकः पटहशब्दः संवृत्तः ]
सीता---को णु खु उग्घादो अहिसेअस्स। अहव बहुवुत्तन्ताणि राअउलाणिणाम। 
[कः+ नु खलु+उद्धातः+अभिषेकस्य। अथवा बहुवृत्तान्तानि राजकुलानि नाम।]
चेटी---भट्टिणि! एवं मए सुदं--भट्टिदारअं अहिसिंचिअ महाराओ वणं गमिस्सदित्ति।
[भर्त्रि! एवं मया श्रुतम्--भर्तृदारकम्+अभिषच्य महाराजः+ वनं गमिष्यति+इति।]
सीता---जइ एव्वं, ण सो अहिसेओदओ, मुहोदअं णाम। [यदि+एवं, न तत्+अभिषेकोदकं, मुखोदकं नाम।]
(ततः प्रविशति रामः।)
रामः---हन्त भोः!
आरब्धे पटहे स्थिते गुरुजने भद्रासने लङ्घिते
स्कन्धोच्चारणनम्यमानवदनप्रच्योतितोये घटे।
राज्ञा+आहूय विसर्जिते मयि जनः+ धैर्येण मे विस्मितः
स्वः पुत्रः कुरुते पितुः+यदि वचः कः+तत्र भो! विस्मयः ॥ 5 ॥
विश्रम्यताम्+इदानीं पुत्र+इति स्वयं राज्ञा विसर्जितस्य+अपनीतभारोच्छ्वसितम्+इव मे+मनः। दृष्ट्या सः+ एव+अस्मि रामः+ महाराजः+ एव महाराजः।
यावत्+इदानीं मैथिलीं पश्यामि।
अवदातिका---भट्टिणि! भट्टिदारओ खु आअच्छइ। णावणीदं वक्कलं।
[भर्त्रि! भर्तृदारकः खलु+अवगच्छति। न+अपनीतं वल्कलम्।]
रामः---मैथिलि! किम्+आस्यते।
सीता---हं अय्यउत्तो। जेदु अय्य उत्तो [हं आर्यपुत्रः। जयतु+आर्यपुत्रः।]
रामः---मैथिलि! आस्यताम्। (उपविशति।)
सीता---जं अय्यउत्तो आणवेदि। (उपविशति।) [यत् आर्यपुत्रः+ आज्ञापयति]
अवदातिका---भट्टिणि! सो एव्व भट्टिदारअस्स वेसो। अलिअं विअ एदं भवे। 
[भर्त्रि! सः+ एव भर्तृदारकस्य वेषः। अलीकम्+इव+एतत्+ भवेत्।]
सीता---तादिमो जणो अलिअं ण मन्तेदि। अहव बहुवुत्तन्ताणि राअउलाणि णाम। 
[तादृशः+ जनः+अलीकं न मन्त्रयते। अथवा बहुवृत्तान्तानि राजकुलानि नाम।]
रामः---मैथिलि किम्+इदं कथ्यते।
सीता---न खलु किञ्चित् । इयं दारिका भणति अभिषेकः+ अभिषेकः+ इति ।
रामः---अवगच्छामि ते कौतूहलम्। अस्ति+अभिषेकः। श्रूयताम्। अद्य+अस्मि महाराजेन+उपाध्यायामात्यप्रकृतिजनसमक्षम्+एकप्रकारसंक्षिप्तं कोसलराज्यं कृत्वा,
बाल्याभ्यस्तम्+अङ्कम्+आरोप्य मातृगोत्रं स्निग्धम्+आभाष्य पुत्र! राम! प्रतिगृह्यतां राज्यम्+इत्युक्तः।
सीता---तदाणीं अय्युत्तेण किं भणिदं। [तत्+इदानीम्+आर्यपुत्रेण किं भणितम्।]
रामः---मैथिली त्वं तावत् किं तर्कयसि ।
सीता----तक्केमि अय्युत्तेण अभणिअ किञ्चि दिग्घं णिस्ससिअ महाराअस्स पादमूलेसु पडिअं त्ति। [तर्कयामि+आर्यपुत्रेण+आभणित्वा किञ्चित् दीर्घं निःश्वस्य 
महाराजस्य पादमूलयोः पतितम्+इति।]
रामः---सुष्ठु तर्कितम्। अल्पं तुल्यशीलानि द्वन्द्वानि सृज्यन्ते। तत्र हि पादयोः+अस्मि पतितः।
समं बाष्पेण पतता तस्य+उपरि मम+अपि+अधः।
पितुः+मे क्लेदितौ पादौ मम+अपि क्लेदितं शिरः ॥ 6 ॥
सीता---तदो तदो (ततः+ततः)
रामः---ततः+अप्रतिगृह्यमाणेषु+अनुनयेषु आसान्नजरादोषैः स्वैः प्राणैः+अस्मि शापितः।
सीता---तदो तदो। ततः+ततः।]
रामः---ततः+तदानीं,
शत्रुघ्नलक्ष्मणगृहीतघटे+अभिषेके छत्रे स्वयं नृपतिना रुदता गृहिते।
सम्भ्रान्तया किम्+अपि मन्थरया च कर्णे राज्ञः शनैः+अभिहितं च न च+अस्मि राजा ॥ 7 ॥
सीता---पिअं मे। महाराओ एव्व महाराओ, अय्यउत्तो एव्व अय्यउत्तो।
[प्रियं मे। महाराजः+ एव महाराजः, आर्यपुत्र एव+आर्यपुत्रः।]
रामः---मैथिलि, किम्+अर्थं विमुक्तालङ्कारा +असि।
सीता---ण खु दाव, आवज्झामि। [न खलु तावत्, आबध्नामि।]
रामः---न खलु। प्रत्यग्रावतारितैः+भूषणैः+भवितव्यम्। तथाहि---
कर्णौ त्वरापहृतभूषणभुग्नपाशौ संस्रंसिताभरणगौरतलौ च हस्तौ।
एतानि च+आभरणभारनतानि गात्रे स्थानानि न+एव समताम्+उपयान्ति तावत् ॥ 8 ॥
सीता---पारेदि अय्यउत्तो अलिअं पि सच्चं विअ मन्तेदु। [पारयति+आर्यपुत्रः+अलीकम्+अपि सत्यम्+इव मन्त्रयितुम्।]
रामः---तेन हि अलंक्रियताम्। अहम्+आदर्शं धारयिष्ये। (तथा कृत्वा निर्वर्ण्य।) तिष्ठ।
आदर्शे वल्कलानि+इव किम्+एते सूर्यरश्मयः।
हसितेन परिज्ञातं क्रीडा+इयं नियमस्पृहा ॥ 9 ॥
अवदातिके, किम्+एतत्।
अवदातिका--भट्टा! किण्णु हु सोहदि ण सोहदित्ति सोदूहलेण आवज्भ्का।
[भर्तः किम्+नु खलु शोभते न शोबते+ इति कौतूहलेन+आबद्धानि।]
रामः---मैथिलि! किम्+इदम्। किम्+इदम्। इक्ष्वाकूणां वृद्धालङ्कारः+त्वया धार्यते। अस्ति+अस्माकं प्रीतिः। आनय।
सीता---मा खु मा खु अय्यउत्तो अमङ्गलं भणादु। [मा खलु मा खलु+आर्यपुत्रः+अमङ्गलं भणतु।]
रामः---मैथिलि, किम्+अर्थं वारयसि।
सीता---उज्झिदाहिसेअस्स अय्यउत्तस्स अमङ्गलं विअ मे पडिभादि। [उज्झिताभिषेकस्य+आर्यपुत्रस्य+अमङ्गलम्+इव मे प्रतिभाति।]
रामः---
मा स्वयं मन्युम्+उत्पाद्य परिहासे विशेषतः।
शरीरर्धेन मे पूर्वम्+आबद्धा हि यदा त्वया ॥ 10 ॥ 
(नेपथ्ये)
हा हा महाराजः।
सीता---अय्यउत्त! किं एदं। [आर्यपुत्र, किम्+एतत्।]
राम---(आकर्ण्य।)
नारीणां पुरुषाणां च निर्मर्यादः+ यदा ध्वनिः।
सुव्यक्तं प्रभवामि+इति मूले दैवेन ताडितम् ॥ 11 ॥
तूर्णं ज्ञायतां शब्दः।
(प्रविश्य)
कञ्चुकीयः---परित्रायतां परित्रायतां कुमारः
रामः---आर्य! कः परित्रातव्यः।
कञ्चुकीयः---महाराजः।
रामः---महाराजः+ इति। आर्य! ननु वक्तव्यम्, एकशरीरसंक्षिप्ता पृथिवी रक्षितव्या+इति। अथ कुतः+ उत्पन्नः+अयं दोषः।
कञ्चुकीयः---स्वजनात्।
रामः---स्वजनात्+इति। हन्त न+अस्ति प्रतीकारः।
शरीरे+अरिः प्रहरति हृदये स्वजनः+तथा।
कस्य स्वजनशब्दः+ मे लज्जाम्+उत्पादयिष्यति ॥ 12 ॥
कञ्चुकीयः---तत्रभवत्याः कैकेय्याः।
रामः---किम्+अम्बायाः। तेन हि उदर्केण गुणेन+अत्र भवितव्यम्।
कञ्चुकीयः---कथम्+इव।
रामः---श्रूयतां,
यस्याः शक्रसमः+ भर्ता मया पुत्रवती च या।
फले कस्मिन् स्पृहा तस्याः+ येन+अकार्यं करिंष्यति ॥ 13 ॥
कञ्चुकीयः---कुमार! अलम्+उपहतासु स्त्रीबुद्धिषु स्वमार्जवम्+उपनिक्षेप्तुम्। तस्याः+ एव खलु वचनाद् भवदभिषेकः+ निवृत्तः।
रामः---आर्य, गुणाः खलु+अत्र।
काञ्चुकीयः---कथम्+इव।
रामः---श्रूयताम्---
वनगमननिवृत्तिः पार्थिवस्य+एव तावत्+-मम पितृपरवत्ता बालभावः सः+ एव।
नवनृपतिविमर्शे न+अस्ति शङ्का प्रजाना-
म्+अथ च न परिभोगौः+वञ्चिताः+ भ्रातरः+ मे ॥ 14 ॥
कञ्चुकीयः---अथ च तया+अनाहूत+उपसृतया भरतः+अभिषिच्यतां राज्ये+ इति+उक्तम्।
अत्र+अपि+अलोभः।  
रामः---आर्य! भवान् खलु+अस्मत्पक्षपातात्+एव न+अर्थम्+अवेक्षते। कुतः,
शुल्के विपणितं राज्यं पुत्रार्थे यदि याच्यते।
तस्याः+ लोभः+अत्र न+अस्माकं भ्रातृराज्यापहारिणाम् ॥ 15 ॥
काञ्चुकीयः---अथ--
रामः---अतः परं न मातुः+ परिवादं श्रोतुम्+इच्छामि। महाराजस्य वृत्तान्तः+तावत्+अभिधीयताम्।
काञ्चुकीयः  ततः+तदानीं,
शोकात्+अवचनाद् राज्ञा हस्तेन+एव विसर्जितः।
किम्+अपि+अभिमतं मन्ये मोहं च नृपतिः+गतः ॥ 16 ॥
रामः---कथं मोहम्+उपगतः।
(नेपथ्ये)
कथं कथं मोहम्+उपगतः+ इति।
यदि न सहसे राज्ञः+ मोहं धनुः स्पृश मा दया
रामः---(आर्क्ण्य पुरतः+ विलोक्य।)
अक्षोभ्यः क्षोभितः केन लक्ष्मणः+ धैर्यसागरः।
येन रुष्टेन पश्यामि शताकीर्णम्+इव+अग्रतः ॥ 17 ॥
(ततः प्रविशति धनुर्बाणपाणिः+लक्ष्मणः।)
लक्ष्मणः---(सक्रोधम्) कथं कथं मोहमुपगतः+ इति।
यदि न सहसे राज्ञः+ मोहं धनुः स्पृश मा दया
स्वजननिभृतः सर्वः+अपि+एवं मृदुः परिभूयते।
अथ न रुचितं मुञ्च त्वं माम्+अहं कृतनिश्चयः+
युवतिरहितं लोकं कर्तुं यतः+छलिताः+ वयम् ॥ 18 ॥
सीता---अय्यउत्त! रोदिदव्वे काले सोमित्तिणा धणू गहीदं। अपुव्वो खु से आआसो। [आर्यपुत्र! रोदितव्ये काले सौमित्रिणा धनुः+ग्रहीतम्। अपूर्वः खलु+अस्य+आयासः।]
रामः---सुमित्रामातः! किम्+इदम्।
लक्ष्मणः---कथं कथं किम्+इदं नाम।
क्रमप्राप्ते हृते राज्ये भुवि शोच्यासने नृपे।
इदानीम्+अपि सन्देहः+ किं क्षमा निर्मनस्विता ॥ 19 ॥
रामः---सुमित्रामातः! अस्मत्+राज्यभ्रंशः+ भवतः+ उद्योगं जनयति। आः, अपण्डितः खलु भवान्।
भरतः+ वा भवेद् राजा वयं वा ननु तत् समम्+।
यदि ते+अस्ति धनुःश्लाघा सः+राजा परिपाल्यताम् ॥ 20 ॥
लक्ष्मणः---न शक्नोमि रोषं धारयितुम।भवतु भवतु। गच्छामः+तावत्(प्रस्थितः)
रामः---
त्रैलोक्यं दगद्धुकामा+इव ललाटपुटसंस्थिता।
भ्रुकुटिः+लक्ष्मणस्य+एषा नियति+इव व्यवस्थिता ॥ 21 ॥
सुमित्रामातः! इतः+तावत्।
लक्ष्मणः---आर्य! अयम्+अस्मि।
रामः---भवतः स्थैर्यम्+उत्पादयता मया+एवम्+अभिहितम्। उच्यताम्+इदानीम्।
ताते धनुः+न मयि सत्यम्+अवेक्षमाणे
मुञ्चानि मातारि शरं स्वधनं हरन्त्याम्।
दोषेषु बाह्यम्+अनुजं भरतं हनानि
किं रोषणाय रुचिरं त्रिषु पातकेषु ॥ 22 ॥
लक्ष्मणः---(सबाष्पम्।) हा धिक्। अस्मान्+अविज्ञाय+उपालभसे।
यत्त्+क्रुते महति क्लेशे राज्ये मे न मनोरथः।
वर्षाणि किल वस्तव्यं चतुर्दश वने त्वया ॥ 23 ॥
रामः---अत्र मोहम्+उपगतः+तत्रभवान्। हन्त निवेदितम्+अप्रभुत्वम्। मैथिलि! 
मङ्गलार्थे +अनया दत्तान् वल्कलान्+तावत्+आनय।
करोमि+अन्यैः+नृपैः+धर्मं न+एव+आप्तं न+उपपादितम् ॥ 24 ॥
सीता---गण्हदु अय्यउत्तो। [गृण्हातु+आर्यपुत्रः]     
रामः---मैथिलि! किं व्यवसितम्।    
सीता---णं सहधम्मआरिणी क्खु अहं। [ननु सहधर्मचारिणी खलु+अहम्।]
रामः---मया+एकाकिना किल गन्तव्यम्.
सीता---अतो णु खु अणुगच्छामि। [अतः+ नु खलु+अनुगच्छामि।]
रामः---वने खलु वस्तव्यम्।
सीता---तं खु मे पासादो। [तत् खलु मे प्रासादः।]
रामः---श्वश्रूश्वशुरशुश्रूषा+अपि च ते निर्वर्तयितव्या।
सीता---णं उद्दिदसिअ देवदाणं पणामो करीअदि। [एतां+उद्दिश्यदेवतानां प्रणामः क्रियते।]
रामः---लक्ष्मण! वार्यताम्+इयम्।
लक्ष्मणः---आर्य न+उत्सहे श्लाघनीये काले वारयितुम्+अत्रभवतीम्। कुतः,
अनुचरति शशाङ्कं राहुदोषे+अपि तारा
पतति च वनवृक्षे याति भूमिं लता च।
त्यजति न च करेणुः पङ्कलग्नं गजेन्द्रं
व्रजतु चरतु धर्म भर्तृनाथाः+ हि नार्यः ॥ 25 ॥
(प्रविश्य)
चेटी---जेदु भट्टिणी। णेवच्छपालिणी अय्यरेवा पणमिअ विण्णवेदि--ओदादिआए सङ्गीदसालाओ अच्छिन्दिअ वक्कला आणीदा। इमा अवरा अणणुहूदा वक्कला।
 णिव्वत्तीअदु दाव किल पओअणं त्ति। [जयतु भट्टिनी। नेपथ्यपालिन्या+आर्यरेवा प्रणम्य विज्ञापयति---अवदातिकया सङ्गीतशालायाः+ आच्छिद्य वल्कलाः+ आनीताः।
 इमे+अपराः+ अननुभूताः+ वल्कलाः। निर्वर्त्यतां तावत् किल प्रयोजनम्+इति।]
रामः---भद्रे! आनय, संतुष्टा+एषा। वयम्+अर्थिनः।
चेटी---गह्णदु भट्टा [गृण्हातु भर्ता।](तथा कृत्वा निष्कान्ता।)
(रामः+ गृहीत्वा परिधत्ते।)
लक्ष्मणः---प्रसीदतु+आर्यः
निर्योगाद् भूषणात्+माल्यात् सर्वेभ्यः+अर्धं प्रदाय मे।
चीरम्+एकाकिना बद्धं चीरे खलु+असि मत्सरी ॥ 26 ॥
रामः---मौथिलि! वार्यताम्+अयम्।
सीता---सोमित्ते! णिवत्तीअदु किल। [सौमित्रे! निवर्त्यतां किल।]
लक्ष्मणः---आर्ये!
गुरोः+मे पादशुश्रुषां त्वम्+एका कर्तुम्+इच्छसि।
तव+एव दक्षिणः पादः+ मम सव्यः+ भविष्यति ॥ 27 ॥
सीता---दीअदु खु अय्यउत्तो। संतप्पदि सोमित्ती। [दयतां खलु+आर्यपुत्र। संतप्यते सौमित्रिः।]
रामः---सौमित्रे! श्रूयताम्। वल्कलानि नाम,
तपःसंग्रामकवचं नियमद्विरदाङ्कुशः।खलीनम्+इन्द्रियाश्वानां गृह्यतां धर्मसारथिः ॥ 28 ॥
लक्ष्मणः---अनुगृहीतः+अस्मि। [गृहीत्वा परिधत्ते।]
रामः---श्रुतवृत्तान्तैः पौरैः संनिरुद्धः+ राजमार्गः। उत्सार्यताम्+उत्सार्यतां तावत्।
लक्ष्मणः---आर्य! अहम्+अग्रतः यास्यामि। उत्सार्यताम्+उत्सार्यताम्।
रामः---मैथिली! अपनीयताम्+अवगुण्ठनम्।
सीताः---जं अय्यउत्तो आणवेदि।  [यत्+आर्यपुत्रः+ आज्ञापयति।](अपनयति।)
रामः---भो भो पौराः! शृण्वन्तु शृण्वन्तु भवन्तः।
स्वैरं हि पश्यन्तु कलत्रम्+एतद् बाष्पाकुलाक्षैः+वदनैः+भवन्तः।
निर्दोषद्दश्याः+ हि भवन्ति नार्यः+ यज्ञे विवाहे व्यसने वने च ॥ 29 ॥ 
(प्रविश्य)
काञ्चुकीयः---कुमार! न खलु न खलु गन्तव्यम्। एषः+ हि महाराजः,
श्रुत्वा ते वनगमनं वधूसहायं
सौभ्रात्रव्यवसितलक्ष्मणानुयात्रम्।
उत्थाय क्षितितलरेणुरूषिताङ्गः
कान्तारद्विरदः+ इव+उपयाति जीर्णः ॥ 30 ॥
लक्ष्मणः---आर्य!
चीरमात्रोत्तरीयाणां किं दृश्यं वनवासिनाम्।
रामः---
गतेषु+अस्मासु राजा नः शिरःस्थानानि पश्यतु ॥ 31 ॥
(इति निष्क्रान्ताः सर्वे)
इति प्रथमःअङ्कः।          
  -------

(ततः प्रविशति काञ्चुकीयः।)
कञ्चुकीयः---भो भोः प्रतिहारव्यापृताः! स्वेषु स्वेषु स्थानेषु+अप्रमत्ताः+ भवन्तु भवन्तः।
(प्रविश्य)
प्रतिहारी---अय्य किं एदं [आर्य! किम्+एतत्।]
कञ्चुकीयः---एषः+ हि महाराजः सत्यवचनरक्षणपरं रामम्+अरण्यं गच्छन्तम्+उपावर्तयितुम्+अशक्तः पुत्रविरहशोकाग्निनादग्धहृदयः+ उन्मत्तः+ इव बहु प्रलपन् 
समुद्रगृहके शयानः,
मेश्चलन्+इव युगक्षयसन्निकर्षे शोषं व्रजन्+इव महोदधिः+अप्रमेयः।
सूर्यः पतन्+इव च मण्डलमात्रलक्ष्यः शोकाद् भृशं शिथिलदेहमतिः+नरेन्द्रः ॥ 1 ॥
प्रतिहारी---हा हा एव्वंगओ महाराओ। [हा हा एवंगतः+ महाराजः।]
काञ्चुकीयः---भवति! गच्छ।
प्रतिहारी---अय्य! ततह।  [आर्य! तथा।](निष्क्रान्ता।)
कञ्चुकीयः---(सर्वतः+ विलोक्य।) अहो नु खलु रामनिर्गमनदिनात्+आरभ्य शून्या+इव+इयम्+अयोध्या संलक्ष्यते। कुतः
नागेन्द्राः+ यवसाभिलाषविमुखाः सास्रेक्षणाः+ वाजिनः+   
हेषाशून्यमुखाः सवृद्धवनिताबालाः+च पौरा जनाः।
त्यक्त+आहारकथाः सुदीनवदनाः क्रन्दन्तः++ उच्चैः+दिशा
रामः+ याति यया सदारसहजः+ताम्+एव पश्यन्ती+अमी ॥ 2 ॥
यावत्+अहम्+अपि महाराजस्य समीपवर्ती भविष्यामि। (परिक्रम्य+अवलोक्य)
अये! अयं महाराजः+ महादेव्या सुमित्रया च सुदुःसहम्+अपि पुत्रविरहसमुद्भवं शोकं निगृह्य+आत्मानं+एव संस्थापयन्तीभ्याम्+अन्वास्यमानः+ तिष्ठति। कष्टा खलु+अवस्था
 वर्तते। एषः+ एषः+ महाराजः,
पतति+उत्थाय च+उत्थाय हा हा+इति+उच्चैः+लपन् मुहः।
दिशं पश्यति ताम्+एव यया यातः+ रघूद्वहः ॥ 3 ॥
(निष्क्रान्तः)
इति मिश्रविष्कम्भकः

अथ द्वितीयोऽङ्कः।
(ततः प्रविशति यथानिर्दिष्ठः+ राजा देव्यौ च।)
राजा
हा वत्स! राम! जगतां नयनाभिराम!
हा वत्स! लक्ष्मण! सलक्षणसर्वगात्र!
हा साध्वि! मैथिलि! पतिस्थितचित्तवृत्ते+!
हा हा गताः किल वनं बत मे तनूजाः ॥ 4 ॥
चित्रम्+इदं भो! यद् भ्रातृस्तेहात् पितरि विमुक्तस्नेहम्+अपि तावत्+लक्ष्मणं द्रष्टुम्+इच्छामि। वधु वैदेहि
रामेण+अपि परित्यक्तः+ लक्ष्मणेन च गर्हितः।
अयशोभाजनं लोके परित्यक्तः+त्वया+अपि+अहम् ॥ 5 ॥
पुत्र राम! वत्स लक्ष्मण! वधु वैदेहि। प्रयच्छत मे प्रतिवचनं पुत्रकाः! शून्यम्+इदं भोः। न मे कश्चित् प्रतिवचनं प्रयच्छति। कौसल्यामातः क्व+असि। 
सत्यसन्ध! जितक्रोध! विमत्सर! जगतप्रियः+
गुरुशुश्रूषणे युक्त! प्रतिवाक्यं प्रयच्छ मे ॥ 6 ॥
हा क्वासौ सर्वजनहृदयनयनाभिरामः+ रामः क्वा+असौ मयि गुर्वनुवृत्तिः। क्वासौ शोकार्तेषु+अनुकम्पा। क्वासौ तृणवत्+अगणितराज्यैश्वर्यः। पुत्र! राम! वृद्दं पितरं मां 
परित्यज्य किम्+असम्बद्देन धर्मेण ते कृत्यम्। हा धिक्। कष्टं भोः!
सूर्यः+ इव गतः+ रामः सूर्यं दिवसः+ इव लक्ष्मणः+अनुगतः।
सूर्यदिवसावसावसाने छाया+इव न दृश्यते सीता ॥ 7 ॥
(ऊर्ध्धम्+अवलोक्य।) भोः कृतान्तहतक!
अनपत्याः+ वयं रामः पुत्रः+अन्यस्य महीपतेः।
वने व्याघ्री च कौकेयी त्वया किं न कतं त्रयम् ॥ 8 ।
कौसल्या---(सरुदितम्) अलं दाणि महाराओ अदिमत्तं सन्तप्पिअ परवसं अत्ताणं कादुं। णं सा ते अ कुमारा महाराअस्स समआवसाणे पेक्खिदव्वा भविस्सन्ति। [अलम्+इदानीं महाराजः+अतिमात्रं सन्तप्य परवशम्+आत्मानं कर्तुम्। ननु सा 
तौ च कुमारौ महाराजस्य समयावसाने प्रेक्षितव्याः+ भविष्यन्ति।]
राजा---का त्वं भो!
कौसल्या---असिणिद्धपुत्तप्पसविणी खु अहं। [अस्निग्धपुत्रप्रसविनी खलु+अहम्।]
राजा---किं किं सर्वजनहृदयनयनाभिरामस्य रामस्य जननी त्वम्+असि कौसल्या।
कौसल्ला---महाराअ! सा एव मन्दभाइणी खु अहं। [महाराज! सा+एव मन्दभागिनी खलु+अहम्।]
राजा---कौसल्ये सारवती खलु+असि। त्वया हि खलु रामः+ गर्भे धृतः।
अहं हि दुःखम्+अत्यन्तम्+असह्यं ज्वलनोपमम्।
न+एव सोढुं न संहर्तु शक्नोमि मुषितेन्द्रियः ॥ 9 ॥
(सुमित्रां विलोक्य ) इयम्+अपरा का।
कौसल्या---महाराअ! वच्छलक्खण-। [महाराज! वत्सलक्षमण-।] (इति+अर्धोक्ते)
राजा---(सहसा+उत्थाय-) क्वासौ क्वासौ लक्ष्मणः। न दृश्यते। भोः कष्टम्।
(देव्यौ ससंभ्रमम्+उत्थाय राजानम्+अवलम्बेते।)
कौसल्या---महारअ! वच्छलक्खणस्स जणणी सुमित्तत्ति वत्तुं मए उवक्कन्दं।
[महाराज! वत्सलक्ष्मणस्य जननी सुमित्रा+इति वक्तुं मया+उपक्रान्तम्।]
राजा---अयि सुमित्रे!
तव+एव पुत्रः सत्पुत्रः+ येन नक्तन्दिवं वने।
रामः+ रघुकुलश्रेष्ठः छाया+इव+अनुगम्यते ॥ 10 ॥
(प्रविश्य)
कञ्चुकीयः---जयतु महाराजः। एषः+ खलु तत्रभवान् सुमन्त्रः प्राप्तः।
राजा---(सहसा+उत्थाय सहर्षम्।) अपि रामेण।
कञ्चुकीयः----न खलु, रथेन।
राजा---कथं कथं रथेन केवलेन। (इति मूर्च्छितः पतति।)
दव्यौ---महाराअ! समस्ससिहि समस्ससिहि। (गात्राणि परामृशतः।) [महाराज! समाश्वसिहि समाश्वसिहि!]
काञ्चुकीयः---भोः। कष्टम्। ईद्रक्+विधाः पुरुषविशेषाः+ ईदृशीम्+आपदं प्राप्नुवन्ति+इति विधिः+अनतिक्रमणीयः। महाराज! समाश्वसिहि समाश्वसिहि।
राजा---(किञ्चित् समाश्वास्य।) बालाके! सुमन्त्रः+ एकः+ एव ननु प्राप्तः। 
काञ्चुकीयः---महाराज! अथ किम्।
राजा---कष्टं भोः!
शून्यः प्राप्तः+ यदि रथः+ भग्नः+ मम मनोरथः।
नूनं दशरथं नेतुं कालेन प्रेषितः+ रथः+ ॥ 11 ॥
तेन हि शीघ्रं प्रवेश्यताम्।
काञ्चुकीयः---यत्+आज्ञापयति महाराजः। (निष्क्रान्तः।)
राजा---
धन्याः खलु वने वाताः+तटाकपरिवर्तिनः।
विचरन्तं वने रामं+ ये स्पृशन्ति यथासुखम् ॥ 12 ॥
(ततः प्रविशति सुमन्त्रः।)
सुमन्त्रः---(सर्वतः+ विंलोक्य सशोकम्।)
एते भृत्याः स्वानि कर्माणि हित्वा स्नेहात्+रामे जातबाष्पाकुलाक्षाः।
चिन्तादीनाः शोकसंदग्धदेहाः+ विक्रोशन्तं पार्थिवं गर्हयन्ति ॥ 13 ॥
(उपेत्य।) जयतु महाराजः।
राजा---भ्रातः! सुमन्त्र!
क्व मे ज्येष्ठः+ रामः---
नहि नहि युक्तम्+अभिहितं मया।
क्व ते ज्येष्ठः रामः प्रियसुत! सुतः सा क्व दुहिता
विदेहानां भर्तुः+निरतिशयभक्तिः+गुरुजने।
क्व वा सौमित्रिः+मां हतपितृकम्+आसन्नमरणं
किम्+अपि+आहुः किं ते सकलजनशोकार्णवकरम् ॥ 14 ॥
सुमन्त्रः---महाराज! मा मा+एवम्+अमङ्गलवचनानि भाषिष्ठाः। अचिरात्+एव तान् द्रक्ष्यसि।
राजा---सत्यम्+अयुक्तम्+अभिहितं मया। न+अयं तपस्विनाम्+उचितः प्रशनः। तत् कथ्यताम्। अपि तपस्विनां तपः+ वर्धते। अपि+अरण्यानि स्वाधीनानि विचरन्ती
 वैदेही न परिखिद्यते।
सुमन्त्रः---सुमन्त्र! बहुवक्कला अलङ्किसरीरा बाला वि अबालचरित्ता भत्तुणो सहधम्मआरिणि अम्हे महाराअं च किञ्चि णालवदि। [सूमन्त्र! बहुवल्कलालंकृतशरीरा 
बाला+अपि अबालचरित्रा  भर्तुः सहधर्मचारिणी अस्मान् महाराजं च  किञ्चित्+न+आलपति।
सुमन्त्रः---सर्वं एव महाराजम्।
राजा---न न। श्रोत्ररसायनैः+मम हृदयातुरौषधैः+तेषां नामधेयैः+एव श्रावय।
सुमन्त्रः---यत्+आज्ञापयति महाराजः। आयुष्मान् रामः।
राजा रामः+ इति। अयं रामः। तत्+नामश्रवणात् स्पृष्टः+ इव मे प्रतिबाति। ततः+ततः।
सुमन्त्रः---आयुष्मान् लक्ष्मणः।
राजा---अयं लक्ष्मणः। ततः+ततः।
सुमन्त्रः---आयुष्मती सीता जनकराजपुत्री।
राजा---इयं वैदेही। रामः+ लक्ष्मणः+ वैदेही+इति+अयं+अक्रमः।
सुमन्त्रः---अथ कः क्रमः।
राजा---रामः+ वैदेही लक्ष्मण इति+अभिधीयताम्।
रामलक्ष्मणयोः+मध्ये तिष्ठतु+अत्र+अपि मैथिली।
बहुदोषाणि+अरण्यानि सनाथा+एषा भविष्यति ॥ 15 ॥
सुमन्त्रः---यत्+आज्ञापयति महाराजः। आयुष्मान् रामः। 
राजा---अयं रामः।
सुमन्त्रः---आयुष्मती जनकराजपुत्री।
राजा---इयं वैदेही।
सुमन्त्रः---आयुष्मान् लक्ष्मणः।
राजा---अयं लक्ष्मणः। राम! वैदेहि! लक्ष्मण! परिष्वजध्वं मां पुत्रकाः! सकृत् स्पृशामि वा रामं सकृत् पश्यामि वा पुनः।
गतायुः+अमृतेन+इव जीवामि+इति मतिः+मम ॥ 16 ॥
सुमन्त्रः---श्रृङ्गिवेरपुरे रथात्+अवतीर्य+अयोद्याभिमुखाः स्थित्वा सर्वः+ एव महाराजं शिरसा प्रणम्य विज्ञापयितुम्+आरब्धाः।
कम्+अपि+अर्थं चिरं ध्यात्वा वक्तुं प्रस्फुरिताधराः।
वाष्पस्तम्भितकण्ठत्वात्+अनुक्त्वा+एव वनं गताः ॥ 17 ॥
राजा---कथम्+अनुक्त्वा+एव वनं गताः (इति द्विगुणं मोहम्+उपगतः।)   
सुमन्त्रः---(ससम्भ्रमम्) बालाके! उच्यतां+अमात्येभ्यः---अप्रतीकारायां दशायां वर्तते महाराजः+ इति।
कञ्चकीयः---तथा। (निष्क्रान्तः।)
देव्यौ---महाराज! समस्ससिहि समस्ससिहि। [महाराज! समाश्वसिहि समाश्वसिहि]
राजा---(किञ्चित् समाश्वस्य।)
अङ्गं मे स्पृश कौसल्ये! न त्वां पश्यामि चक्षुषा।
रामं प्रति गता बुद्धिः+अद्य+अपि न निवर्तते ॥ 18 ॥
पुत्र! राम! यत् खलु मया सन्ततं चिन्तितम्,
राज्ये त्वाम्+अभिषिच्य सन्नरपतेः+लाभात् कृतार्थाः प्रजाः
कृत्वा त्वत्+सहजान् समानविभवान् कुरु+आत्मनः सन्ततम्।
इति+आदिश्य च ते तपोवनम्+इतः+ गन्तव्यम्+इति+एतया
कैकेय्या हि तत्+अन्यथा कृतम्+अहो निःशेषम्+एकक्षणे ॥ 19 ॥
सुमन्त्र! उच्यतां कैकेय्याः
गतः+ रामः प्रियं ते+अस्तु त्यक्तः+अहम्+अपि जीवितैः।
क्षिप्रम्+आनीयतां पुत्रः पापं सफलम्+अस्तु+इति ॥ 20 ॥
सुमन्त्रः---यत्+आज्ञापयति महाराजः।
राजा---(ऊर्ध्वम्+अवलोक्य।) अये रामकथाश्रवणसन्दग्धहृदयं माम्+आश्वासयितुम्+आगताः पितरः। कः+अत्र।
(प्रविश्य)
कञ्चुकीयः---जयतु महाराजः।
राजा---आपः+तावत्।
कञ्चुकीयः---यत्+आज्ञापयति महाराजः। (निष्क्रम्य प्रविश्य।) जयतु महाराजः। इमाः+ आपः।
राजा---(आचम्य+अवलोक्य।)
अयम्+अमरपतेः सखा दिलीपः+ रघुः+अयम्+अत्रभवान्+अजः पिता मे।
किम्+अभिगमनकारणं भवद्भिः सहवसने समयः-+ मम+अपि तत्र ॥ 21 ॥
राम! वैदेहि! लक्ष्मण! अहम्+इतः पितॄणां सकाशं गच्छामि। हे पितरः! अयम्+अयम्+आगच्छामि। (मूर्छया परामृष्टः।)
(काञ्चुकीयः+ यवनिकाः+तरणं करोति)
सर्वे---हा हा महाराओ।[हा हा महाराजः।]
(निष्क्रान्ताः सर्वे।)
इति द्वितीयः+अङ्कः

(ततः प्रविशति सुधाकारः।)
सुदाकारः---(सम्मार्जनादीनि कृत्वा।) भोदु, दाणि किदं एत्थ कय्यं अय्यसम्भवअस्स आणत्तं। जाव मुहुत्तं सुविस्सं।  [भवतु, इदानीं
 कृतम्+अत्र 
कार्यम्+आर्यसंभवकस्य+आज्ञप्तम्। यावत्+मुहूर्तं स्वप्स्यामि।](स्वपिति।)
भटः---(प्रविश्य चेटम्+उपगम्य ताडयित्वा।) अंघो दासीएपुत्त! किं दाणि कम्मं ण करेसि। (ताडयति।) [अङ्घः+ दास्याः पुत्र! किम्+इदानीं कर्म न करोषि।]
सुधाकारः---(बुद्ध्वा।) तालेहि मं तालेहि मं [ताडय मां ताडय माम्।]
भटः---ताडिदे तुवं किं करिस्ससि। ताडिते त्वं किं करिष्यसि।]
सुधाकारः---अहण्णस्स मम कत्तवीअस्स विअ बाहुसहस्सं णत्थि।
[अधन्यस्य मम कार्तवीर्यस्य+इव बाहुसहस्रं न+अस्ति।]
भटः---बाहुसहस्रेण किं कय्यं। [बाहुसहस्रेण किं कार्यम्।]
सुधाकरः---तुवं हणिस्सं। [त्वां हनिष्यामि।]
भटः---एहि दासीए पुत्त! मुदे मुंचिस्सं। ( [एहि दास्याः पुत्र! मृते मोक्ष्यामि।]पुनः+अपि ताडयति।)
सुधाकारः---(रुदित्वा।) सक्कं दाणि भट्टा! मे अवराहं जाणिदुम्।
[शक्यम्+इदानीं भर्तः मे+अपराधं ज्ञातुम्।]
भटः---णत्थि किल अवराहो णत्थि। णं मए संदिट्ठो भट्टिदारअस्स रामस्स रज्जविब्भट्ठकिदसन्दावेण सग्गं गदस्य भट्टिणो दसरहस्स पडिमागेहं दट्ठुं अज्ज
 कोसल्लापुरोएहि सव्वेहि अन्तेउरेहि इह आगन्तव्वं त्ति। एत्थ दाणि तुए किं किदं। [न+अस्ति किल+अपराघः+ न+अस्ति। ननु मया सन्दिष्ठः भर्तृदारकस्य रामस्य राज्यविभ्रष्टकृतसन्तापेन स्वर्गे गतस्य भर्तुः+दशरथस्य प्रतिमागेह द्रष्टुम्+अ
द्य कौसल्यापुरोगैः सवैः+अन्तःपुरैः+इह+आगन्तव्यम्+इति।  अत्र+इदानीं त्वया किं कृतम्।]
सुधाकारः---पेख्खदु भट्टा। अवणीदकवोदसन्दाणअं दाव गब्भगिहं। सोहवण्ण्दत्तचन्दणपंचांगला भित्तीओ। ओसत्तमल्लदामसोहीणि दुवाराणि। पइण्णा वालुआ। एत्थ दाणि मए किं ण किदं।
 [पश्यतु भर्ता। अपनीतकपोतसन्दानकं तावत्+ गर्भगृहम्। सौधवर्णकदत्तचन्दनपञ्चाङ्गुलाः भित्तयः। अवसक्तमाल्यदामशोभिनि द्वाराणि।
 प्रकीर्णाः+ वालुकाः। अत्र+इदानीं मया किं न कृतम्।]
भटः---जइ एवं, विस्सत्थो गच्छ। जाव अहं वि सव्वं किदं त्ति अमच्चस्स णिवेदेमि। [यदि+एवं, विश्वस्तः+ गच्छ! यावत्+अहम्+अपि सर्वं 
कृतम्+इति+अमात्याय
 निबेदयामि।]
(निष्क्रान्तौ।)
इति प्रवेशकः
 ------

तृतीयोऽङ्कः
(ततः+ प्रविशति भरतः+ रथेन सूतः+च।)
मरतः---(सावेगम्।) सूत! चिरं मातुलपरिचयात्+अविज्ञातवृत्तान्तः+अस्मि। श्रुतं मया दृढम्+अकल्यशरीरः+ महाराजः+ इति।
 तत्+उच्यताम् पितुः+मे कः+ व्याधिः
सूतः---हृदयपरितापः+ खलु महान्
भरतः---किम्+आहुः+तं वैद्याः
सूतः---न खलु भिषजः+तत्र निपुणाः।
भरतः---किम्+आहारं भुङ्क्ते शयनम्+अपि
सूतः---भूमौ निरशनः
भरतः---किम्+आशा स्याद्
सूतः---दैवं
भरतः---स्फुरति हृदयं वाहय रथम् ॥ 1 ॥
सूतः---यत्+आज्ञापयति+आयुष्मान्। (रथं वाहयति।)
भरतः---(रथवेगं निरूप्य) अहो नु खलु रथवेगः। एते ते
द्रुमाः+ धावन्ति+इव द्रुतरथगतिक्षीणविषयाः+
नदी+इव+उद्वृत्ताम्बुनिपतति मही नेमिविवरे।
अरव्यक्तिः+नष्टा स्थितम्+इव जवात्+चक्रवलयं
रजः+च अश्वोद्धूतं पतति पुरतः+ न+अनुपतति ॥ 2 ॥
सूतः---आयुष्मन्! सोपस्नेहतया वृक्षाणाम्+अभितः खलु+अयोध्यया भवितव्यम्।
भरतः---अहो नु खलु स्वजनदर्शन+उत्सुकस्य त्वरता मे मनसः। सम्प्रति हि, 
पतितम्+इव शिरः पितुः पादयोः स्निह्यते+इव+अस्मि राज्ञा समुत्थापितः
त्वरितम्+उपगताः+ इव भ्रातरः क्लेदयन्ति+इव माम्+अश्रुभिः+मातरः।
सदृशः+ इति महान्+इति व्यायतःच इति भृत्यैः+इव+अहं स्तुतः सेवया
परिहसितम्+इव+आत्मनः+तत्र पश्यामि वेशं च भाषां च सौमित्रिणा ॥ 3 ॥
सूतः---(आत्मगतम्) भोः! कष्टम्, यत्+अयम्+अविज्ञाय महाराजविनाशम्+उदर्के निष्पलाम्+आशां परिवहन्+अयोध्यां प्रवेक्ष्यति कुमारः। जानद्भिः
+अपि+अस्माभिः+न
 निवेद्यते। कुतः+,
पितुः प्राणपरित्यागं मातुः+ऐश्वर्यलुब्धताम्।                  
ज्येष्ठभ्रातुः प्रवासं च त्रीन् दोषान् कः+अभिधास्यति ॥ 4 ॥
(प्रविश्य)
भटः---जयतु कुमारः।
भरतः---भद्र! किं शत्रुध्नः+ माम्+अभिगतः।
भटः---अभिगतः खलु वर्तते कुमारः। उपाध्यायाः+तु भवन्तम्+आहुः---
भरतः---किम्+इति किम्+इति।
भटः---एकनाडिका+अवशेषः कृत्तिकाविषयः। तस्मात् प्रतिपन्नायाम्+एव रोहिण्याम्+अयोध्यां प्रवेक्ष्यति कुमारः।
भरतः---बाढम्+एवम्। न मया गुरुवचनम्+अतिक्रान्तपूर्वम्। गच्छ त्वम्।
भटः---यत्+आज्ञापयति कुमारः। (निष्क्रान्तः।)
भरतः---अथ कस्मिन् प्रदेशे विश्रमिष्ये। भवतु, दृष्टम्। एतस्मिन् वृक्षान्तराविष्कृते देवकुले मुहूर्तं विश्रमिष्ये। तत्+उभयं भविष्यति देवतपूजा 
विश्रमः+च। अथ च
 उप+उपविश्य प्रवेष्टव्यानि नगराणि+इति सत्समुदाचारः। तस्मात् स्थाप्यतां रथः।
सूतः---यत्+आज्ञापयति+आयुष्मान्। (रथं स्थापयति।)
भरतः---(रथात्+अवतीर्य) सूत! एकान्ते विश्रामय+अश्वान्।
सूतः---यत्+आज्ञापयति+आयुष्मान्। (निष्क्रान्तः।)
भरतः---(किञ्चिद् गत्वा+अवलोक्य) साधुमुक्तपुष्पलाजाविष्कृताः+ बलयः, दत्तचन्दनपञ्चाङ्गुलाः+ भित्तयः, अवसक्तमाल्यदामशोभीनि द्वारणि, 
प्रकीर्णाः+ वालुकाः। किम्+नु खलु पार्वणः+अयं विशेषः अथवा आह्निकम्+आस्तिक्यम्। कस्य नु खलु दैवतस्य स्थानं भविष्यति। न+इह
 किञ्चिद् प्रहरणं ध्वजः+ वा बहिः+चिह्नं दृश्यते। भवतु, प्रविश्य ज्ञास्ये। (प्रविश्य+अवलोक्य)। अहो क्रियामाधुर्यं पाषाणानाम्। अहो भावगतिः+आकृतीनाम्। दैवतोद्दिष्टानाम्+अपि
 मानुषविश्वासतासां प्रतिमानाम्। किम्+नु खलु चतुर्दैवतः+अयं स्तोमः। अथवा यानि तानि भवन्तु। अस्ति तावत्+मे मनसि प्रहर्षः। 
कामं दैवतम्+इति+एव युक्तं नमयितुं शिरः।
वार्षलः+तु प्रणामः स्यात्+अमन्त्रार्चितदैवतः ॥ 5 ॥
(प्रविश्य)
देवकुलिकः--भो! नैत्यकावसाने प्राणिधर्मम्+अनुतिष्ठति मयि कः+ नु खलु+अयम्+आसां प्रतिमानाम्+अल्पान्तराकृतिः+इव प्रतिमागृहं प्रविष्टः।
 भवतु, प्रविश्य ज्ञास्ये। (प्रविशति।)
भरतः---नमः+अस्तु।
देवकुलिकः---न खलु न खलु प्रणामः कार्यः।
भरतः---मा तावत्+ भोः!
वक्तव्यं किञ्चिद्+अस्मासु विशिष्टः प्रतिपाल्यते।
किंकृतः प्रतिषेधः+अयं नियमप्रभविष्णुता ॥ 6 ॥
देवकुलिकः---न खलु+एतैः कारणैः प्रितिषेधयामि भवन्तम्। किन्तु दैवतशङ्कया ब्राह्मणजनस्य प्रणामं परिहरामि। क्षत्रियाः+ हि+अत्रभवन्तः।
भरतः---एवम्। क्षत्रियाः+ हि+अत्रभवन्तः। अथ के नाम+अत्रभवन्तः।
देवकुलिकः---इक्ष्वाकवः।
भरतः---(सहर्षम्) इक्ष्वाकवः+ इति। एते ते+अयोध्याभर्तारः।
एते ते दैवतानाम्+असुरपुरवधे गच्छन्ति+अभिसरी--
म्+एते ते शक्रलोके सपुरजनपदाः+ यान्ति स्वसुकृतैः।
एते ते प्राप्नुवन्तः स्वभुजबलजितां कृत्स्नां वसुमतीम्-एते ते मृत्युना ये चिरम्+अनवसिताश्छन्दं मृगयता ॥ 7 ॥
भोः! यद्दच्छया खलु मया महत् फलम्+आसादितम्। अभिधीयतां कः+तावद्+अत्रभवान्।
देवकुलिकः---अयं खलु तावत् सन्निहितसर्वरत्नस्य विश्वजितः+ यज्ञस्य प्रवर्तयिता प्रज्वलितधर्मप्रदीपः+ दिलीपः।
भरतः---नमः+अस्तु धर्मपरायणाय। अभिधीयतां कः+तावद्+अत्रभवान्।
देवकुलिकः---अयं खलु तावत् संवेशनोत्थापनयोः+अनेकब्राह्मणजनसहस्रप्रयुक्तपुण्याहशब्दरवः+ रघुः।
भरतः---अहो बलवान् मृत्युः+एताम्+अपि रक्षाम्+अतिक्रान्तः। नमः+अस्तु ब्राह्मणजनविदितराज्यफलाय। अभिधीयतां कः+तावद्+अत्रभवान्।
देवकुलिकः---अयं खलु तावत् प्रियावियोगनिर्वेदपरित्यक्तराज्यभारः+ नित्यावभृथस्नानप्रशान्तरजा अजः।
भरतः---नमः+अस्तु श्लाघनीयपश्चात्तापाय। (दशरथस्य प्रतिमाम्+अवलोकय़न् पर्याकुलः+ भूत्वा।) भोः! बहुमानव्याक्षिप्तेन मनसा सुव्यक्तं न+अवधारितम्। अभिधीयतां 
कः+तावद्+अत्रभवान्।
देवकुलिकः---अयं दिलीपः।
भरतः---पितृपितामहः+ महाराजस्य। ततः+ततः।
देवकुलिकः---अत्रभवान् रघुः।
भरतः---पितामहः+ महाराजस्य। ततः+ततः।
देवकुलिकः---अत्रभवान्+अजः।
भरतः---पिता तातस्य। किम्+इति किम्+इति।
देवकुलिकः---अयं दिलीपः, अयं रघुः, अयम्+अजः।
भरतः---भवन्तं किञ्चित् पृच्छामि। धरमाणानाम्+अपि प्रतिमाः स्थाप्यन्ते।
देवकुलिकः---न खलु, अतिक्रान्तानाम्+एव।
भरतः---तेन हि+आपृच्छे भवन्तम्।
देवकुलिकः---तिष्ठ।
येन प्राणाः+च राज्यं च स्त्रीशुल्कार्थे विसर्जिताः।
इमां दशरथस्य त्वं प्रतिमां किं न पृच्छसे ॥ 8 ॥
भरतः---हा तात(मूर्छितः पतति। पुनः प्रत्यागत्य।)
हृदयः+ भव सकामं यत्+क्रुते शङ्कसे त्वं
शृणु पितृनिधनं तत् गच्छ धैर्यं च तावत्।
स्पृशति तु यदि नीचः+ माम्+अयं शुल्कशब्दः+---
तु+अथ च भवति सत्यं तत्र देहः+ विशोध्यः ॥ 9 ॥
आर्य!
देवकुलिकः---आर्या+इति इक्ष्वाकुकुलालापः खलु+अयम्. कच्चित् कैकेयीपुत्रः+ भरतः+ भवान् ननु।
भरतः---अथ किम्+अथ किम्। दशरथपुत्रः+ भरतः+अस्मि न कैकेय्याः।
देवकुलिकः--तेन हि+आपृच्छे भवन्तम्।
भरतः---तिष्ठ। शेषम्+अभिधीयताम्।
देवकुलिकः---का गतिः। श्रूयताम्। उपरतः+तत्रभवान् दशरथः। सीतालक्ष्मणसहायस्य रामस्य वनगमनप्रयोजनं न जाने।
भरतः---कथं कथम्, आर्यः+अपि वनं गतः। (द्विगुणं मोहम्+उपगतः।)
देवकुलिकः---कुमार! समाश्वसिहि समाश्वसिहि।
भरतः---(समाश्वस्य।)
अयोध्याम्+अटवीभूतां पित्रा भ्रात्रा च वर्जिताम्।
पिपासार्तः+अनुधावामि क्षीणतोयां नदीम्+इव ॥ 10 ॥
आर्य! विस्तरश्रवणं मे मनसः स्थैर्यम्+उत्पादयति। तत् सर्वम्+अनवशेषम्+अभिधीयताम्।
देवकुलिकः---श्रूयतां, तत्रभवता राज्ञाभिषिच्यमाने तत्रभवति रामे भवतः+ जनन्या+अभिहितं किल।
भरतः---तिष्ठ।
तं स्मृत्वा शुल्कदोषं भवतु मम सुतः+ राजा+इति+अभिहितं
तत्+धैर्येण+आश्वसत्या व्रज सुत! वनम्+इति+आर्यः+अपि+अभिहितः।
तं दृष्ट्वा बद्धचीरं निधनम्+असदृशं राजा ननु गतः।
पात्यन्ते धिक्प्रलापाः+ ननु मयि सदृशाः शेषाः प्रकृतिभिः ॥ 11 ॥
(मोहम्+उपगतः)
(नेपथ्ये)
उस्सरह अय्या! उस्सरह।[उत्सरत+आर्याः! उत्सरत।]
देवकुलिकः---(विलोक्य।) अये,
काले खलु+आगताः+ देव्यः पुत्रे मोहम्+उपागते।
हस्तस्पर्शः+ हि मात्रुणाम्+अजलस्य जलाञ्जलिः ॥ 12 ॥
(ततः प्रविशन्ति देव्यः सुमन्त्रः+च।)
सुमन्त्रः---इतः+ इतः+ भवत्यः।
इदं गृहं तत् प्रतिमानृपस्य नः समुच्छ्रयः+ यस्य सः+ हर्म्यदुर्लभः।
अयन्त्रितैः+अप्रतिहारिकागतैः+विना प्रणामं पथिकैः+उपास्यते ॥ 13 ॥
(प्रविश्य़+अवलोक्य।) भवत्यः! न खलु न खलु प्रवेष्टव्यम्।
अयं हि पतितः कः+अपि वयस्थः+ इव पार्थिवः।
देवकुलिकः---
परशङ्काम्+अलं कर्तुं गृह्यतां भरतः+ हि+अयम् ॥ 14 ॥
(निष्क्रान्तः)
देव्यः---(सहसा+उपगम्य।) हा जाद! भरद!। [हा जात! भरत!]
भरतः----(किञ्चित्+समाश्वस्य।)आर्य 
सुमन्त्रः---जयतु महा---(इति+अर्घोक्ते सविषादम्।) अहो स्वरसादृश्यम्।
मन्ये प्रतिमास्थः+ महाराजः+ व्याहरति+इति। 
भरतः---अथ मातॄणाम्+इदानीं का+अवस्था।
देव्यः---जाद! एसा णो अवत्था। ( [जात! एषा+नः+अवस्था।]अवगुण्ठनम्+अपनयन्ति।)
सुमन्त्रः---भवत्यः! निगृह्यताम्+उत्कण्ठा।
भरतः---(सुमन्त्रं विलोक्य।) सर्वसमुदाचारसन्निकर्षः+तु मां सूचयति। कच्चित् तात! सुमन्त्रः+ भवान् ननु।
सुमन्त्रः---कुमार! अथ किम्। सुमन्त्रः+अस्मि।
अन्वास्यमानः+चिरजीवदोषैः कृतध्नभावेन विडम्ब्यमानः।
अहं हि तस्मिन् नृपतौ विपन्ने जीवामि शून्यस्य रथस्य सूतः ॥ 15 ॥
भरतः---हा तात! (उत्थाय।) तात! अभिवादनक्रमम्+उपदेष्टुम्+इच्छामि मातॄणाम्।
सुमन्त्रः---बाढम्। इयं तत्रभवतः+ रामस्य जननी देवी कौसल्या।
भरतः---अम्बः+! अनपराद्धः+अहम्+अभिवादये।
कौसल्या---जाद। णिस्संदावो होहि। [जात! निःसंतापः+ भव।]
भरतः---(आत्मगतम्।) आक्रुष्टः+ इव+अस्मि+अनेन। (प्रकाशम्।) अनुगृहीतः+अस्मि। ततः+ततः।
सुमन्त्रः---इयं तत्रभवतः+ लक्ष्मणस्य जननी देवी सुमित्रा।
भरतः---अम्ब! लक्ष्मणेन+अतिसन्धितः+अहम्+अभिवादये।
सुमित्रा---जाद! जसोभाई होहि। [जात! यशोभागी भव।]
भरतः---अम्ब! इदं प्रयतिष्ये। अनुगृहीतः+अस्मि। ततः+ततः।
सुमन्त्रः---इयं ते जननी।
भरतः---(सरोषम्+उत्थाय।) आः पापे!
मम मातुः+च मातुः+च मध्यस्था त्वं न शोभसे।
गङ्गायमुनयोः+मध्ये कुनदी+इव प्रवेशिता ॥ 16 ॥
कैकेयी---जाद। किं मए किद। [जात! किं मया कृतम्।]
भरतः---किं कृतम्+इति वदसि।
वयम्+अयशसा चीरेण+आर्यः+ नृपः+ गृहमृत्युना
प्रततरूदितैः कृत्स्ना+अयोध्या मृगैः सह लक्ष्मणः।
दयिततनयाः शोकेन+अम्बाः स्नुषाध्वपरिश्रमैः+---
धिक्+इति वचसा च+उग्रेणात्मा त्वया ननु योजिता ॥ 17 ॥
कौसल्या---जाद! सव्वसमुदाआरमज्झत्थो किं ण वन्दसि मादरं। [जात! सर्वसमुदाचारमध्यस्थः किं न वन्दसे मातरम्।]  
भरतः---मातरम्+इति। अम्ब! त्वम्+एव मे माता। अम्ब! अभिवादये।
कौसल्या---णहि णहि! इअं दे जणणी। [नहि नहि। इयं ते जननी।]
भरतः---आसीत् पुरा। न तु+इदानीम्। पश्यतु भवती,
त्यक्त्वा स्नेहं शीलसंक्रान्तदोषैः पुत्राः+तावत्+ननु+अपुत्राः क्रियन्ते।
लोके+अपूर्वं स्थापयामि+एषः+ धर्मं भर्तृद्रोहात्+अस्तु माता+अपि अमाता ॥ 18 ॥
कैकेयी---जाद! महाराअस्स सच्चवअणं रक्खन्तीए मए तह उत्तं। [जात! महाराजस्य सत्यवचनंरक्षन्त्या मया तथा+उक्तम्।]
भरतः---किम्+इति किम्+इति।
कैकेयी---पुत्तओ मे राजा होदु त्ति [पुत्रकः+ राजा भवतु+इति।]

भरतः---अथ सः+ इदानीम्+आर्यः+अपि भवत्याः कः।
पितुः+मे नौरसः पुत्रः+ न क्रमेण+अभिषिच्यते।
दयिता भ्रातरः+ न स्युः प्रकृतीनां न रोचते ॥ 19 ॥
कैकेयी---जाद! सुक्कलुद्दा णणु पुच्छिदव्वा। [जात! शुल्कलुब्धा ननु प्रष्टव्या।]
भरतः---
वल्कलैर्हृतराज्यश्रीः पदातिः सह भार्यया।
वनवासं त्वया+आज्ञप्तः शुल्के+अपि+एतद्+उदाहृतम् ॥ 20 ॥
कैकेयी---जाद! देसकाले णिवेदेमि। [जात! देशकाले निवेदयामि।]
भरतः---
अयशसि यदि लोभः कीर्तयित्वा किम्+अस्मान्
किमु नृपफलतर्षः किं नरेन्द्रः+ न दद्यात्।
अथ तु नृपतिमाता+इति+एषः+ शब्दः+तव+इष्टः+
वदतु भवति! सत्यं किं तव+आर्यः+ न पुत्रः ॥ 21 ॥
कष्टं कृतं भवत्या
त्वया राज्यैषिण्या नृपतिः+असुभिः+न+एव गणितः
सुतं ज्येष्ठं च त्वं व्रज वनम्+इति प्रेषितवती।
न शीर्णं यद् दृष्ट्वा जनकतनयां वल्कलवतीम्+---अहो धात्रा सृष्टं भवति हृदयं वज्रकठिनम् ॥ 22 ॥
सुमन्त्रः---कुमार! एतौ वसिष्ठवामदेवौ सह प्रकृतिभिः+अभिषेकं पुरस्कृत्य भवन्तं प्रत्युद्गतौ विज्ञापयतः।
गोपहीनाः+ यथा गावः+ विलयं यान्ति+ अपालिताः।
एवं नृपतिहीनाः+ हि विलयं यान्ति वै प्रजाः ॥ 23 ॥
भरतः---अनुगच्छन्तु मां प्रकृतयः।
सुमन्त्रः---अभिषेकं विसृज्य क्व भवान् यास्यति।
भरतः---अभिषेकः+ इति। इह+अत्रभवत्यै प्रदीयताम्।
सुमन्त्रः---क्व भवान् यास्यति।
भरतः---
तत्र यास्यामि यत्र+असौ वर्तते लक्ष्मणप्रियः।
न+अयोध्या तं विनायोध्या सायोध्या यत्र राघवः ॥ 24 ॥
(निष्क्रान्ताः सवें)
इति तृतीयः+अङ्कः

(ततः प्रविशतः+चेट्यौ)
विजय--हला णन्दिणिए! भणेहि भणेहि। अज्ज कोसल्लापुरोगेहि सव्वेहि अन्तेवुरेहि पडिमागेहं दट्ठुं गदेहि तहिं किल भट्टिदारओ भरदो दिट्ठो। अहं च मन्दभाअ दुवारे ट्ठिदा। [हला नन्दिनिके! 
भण भण। अद्य कौसल्यापुरोगैः सर्वैः+अन्तःपुरैः प्रतिमागेहं द्रष्टुं गतैः+तत्र किल भर्तृदारकः+ भरतः+ दृष्टः। अहं च मन्दभागा द्वारे स्थिता।
नन्दिनिका-हला! दिट्ठो अम्हेहि कोदूहलेण भट्टिदारओ भरदो। [हला! दृष्टः+अस्माभिः कौतूहलेन भर्तृदारकः+ भरतः।]
विजया---भट्टिणी कुमारेण किं भणिदा। [भट्टिनी कुमारेण किं भणिता।]
नन्दिनिका---किं भणिदं। ओलोइदुं वि णेच्छदि कुमारो। [किं भणितम्। अवलोकितुम्+अपि न+इच्छति कुमारः।]
विजया---अहो अच्चाहिदम्। रज्जलुद्दाए भट्ठिदारअस्स रामस्स रज्जविब्भट्ठं करन्तीए अत्तणो वेहव्वं आदिट्ठं। लोओ वि विणासं गमिओ। णिग्घिणा हु भट्टिणी। पापाअं किदं। [अहो अत्याहितम्+।
 राज्यलुब्घया भर्तृदारक्स्य रामस्य राज्यविभ्रष्टं कुर्वन्ती+आत्मनः+ वैधव्यम्+आदिष्टम्। लोकः+अपि विनाशं गमितः। निर्घृणा खलु भट्टिनी। 
पापकं कृतम्।]
नन्दिनिका--हला! सुणाहि। पइदीहि आणीदं अभिसेअं विसज्जिअ रामतवोवणं गदो कुमारो। [हला! श्रृणु। प्रकृतिभिः+आनीतम्+अभिषेकं विसृज्य 
रामतपोवनं गतःकुमारः।
विजया---(सविषादम्) हं। एवं गदो कुमारो। णन्दिणिए! एहि, अम्हे भट्टिणिं पेक्खामो। [हम्। एवं गतः कुमारः। नन्दिनिके! एहि+आवां भट्टिनीं पश्यावः।]
(निष्क्रान्ते।)
इति प्रवेशकः।

अथ चतुर्थः+अङ्कः
(ततः प्रविशति भरतः+ रथेन सुमन्त्रः सूतः+च।)
भरतः---
स्वर्गं गते नरपतौ सुकृतानुयात्रे पौराश्रुपातसलिलैः+अनुगम्यमानः।
द्रष्टुं प्रयामि+अकृपणेषु तपोवनेषु रामाभिधानम्+अपरं जगतः शशाङ्कम् ॥ 1 ॥
सुमन्त्रः---एषः+ एषः+ आयुष्मान् भरतः,
दैत्येन्द्रमानमथनस्य नृपस्य पुत्रः+ यज्ञोपयुक्तविभवस्य नृपस्य पौत्रः।
भ्राता पितुः प्रियकरस्य जगत्प्रियस्य रामस्य रामसदृशेन पथा प्रयाति ॥ 2 ॥
भरतः---भोः+तात!
सुमन्त्रः---कुमार, अयम्+अस्मि।
भरतः---क्व तत्रभवान् मम+आर्यः+ रामः। क्वा+असौ महाराजस्य प्रतिनिधिः। क्व सन्निदर्शनं सारवताम्। क्वा+असौ प्रत्यादेशः+ राज्यलुब्धायाः
 कैकेय्याः। क्व तत् पात्रं यशसः। क्वासौ नरपतेः पुत्रः। क्वा+असौ सत्यम्+अनुव्रतः।
मम मातुः प्रियं कर्तुं येन लक्ष्मीर्विसर्जिता।
तम्+अहं द्रष्टम्+इच्छामि दैवतं परमं मम ॥ 3 ॥
सुमन्त्रः---कुमार! एतस्मिन्+आश्रमपदे।
अत्र रामः+च सीता च लक्ष्मणः+च महायशाः।
सत्यं शीलं च भक्तिः+च येषु विग्रहवत् स्थिता ॥ 4 ॥
भरतः---तेन हि स्थाप्यतां रथः।
सूतः---यत्+आज्ञापयति+आयुष्मान्। (तथा करोति)
भरतः---(रथात्+अवतीर्य।) सूत! एकान्ते विश्रामय+अश्वान्।
सूतः--यत्+आज्ञापयति+आयुष्मान्। (निष्क्रान्तः)
भरतः---भोः+तात! निवेद्यातां निवेद्यताम्।
सुमन्त्रः---कुमार! किम्+इति निवेद्यते।
भरतः---रज्यलुब्धायाः कैकेय्याः पुत्रः+ भरतः प्राप्तः+ इति।
सुमन्त्रः---कुमार! अलं गुरुजन+अपवादम्+अभिधातुम।
भरतः---सुष्ठु न न्याय्यं परदोषम्+अभिधातुम्। तेन हि उच्यताम्+इक्ष्वाकुकुलन्यङ्गभूतः+ भरतः+ दर्शनम्+अभिलषति+इति।
सुमन्त्रः---कुमार! न+अहम्+एवं वक्तुं समर्थः। अथ पुनः+भरतः प्राप्तः+ इति ब्रूयाम् 
भरतः---न न। नाम केवलम्+अभिधीयमानम्+अकृतप्रायश्चित्तम्+इव मे प्रतिभाति। किं ब्रह्मघ्ननाम्+अपि परेण निवेदनं क्रियते। तस्मात् तिष्ठतु तातः। अहम्+एव 
निवेदयिष्ये। भो भोः! निवेद्यतां निवेद्यतां तत्रभवते पितृवचनकराय 
राघवाय---
निर्घृणः+च कृतघ्नः+च प्राकृतः प्रियसाहसः।
भक्तिमान्+आगतः कश्चित् कथं तिष्ठतु यातु+इत्ति ॥ 5 ॥
(ततः प्रविशति रामः सीतालक्ष्मणाभ्याम्।)
रामः---(आकर्ण्य सहर्षम्।) सौमित्रै! किं श्रृणोषि। अयि विदेहराजपुत्रि। त्वम्+अपि+श्रृणोषि।
कस्य+असौ सदृशतरः स्वरः पितुः+मे
गाम्भीर्यात् परिभवति+इव मेघनादम्।
यः कुर्वन् मम हृदयस्य बन्धुशङ्कां
सस्नेहः श्रुतिपथम्+इष्टतः प्रविष्टः ॥ 6 ॥
लक्ष्मणः---आर्य! मम+अपि खलु+एषः+ स्वरसंयोगः+ बन्धुजनबहुमानम्+आवहति। एषः+ हि, 
घनः स्पष्टः+ धीरः समदवृषभस्निग्धमधुरः
कलः कण्ठे वक्षसि+अनुपहतसञ्चाररभसः।
यथास्थानं प्राप्य स्फुटकरणनानाक्षरतया
चतुर्णां वर्णानाम्+अभयम्+इव दातुं व्यवसितः ॥ 7 ॥
रामः--सर्वथा न+अयम्+अबान्धवस्य स्वरसंयोगः। क्लेदयति+इव मे हृदयम्। वत्सलक्ष्मण! दृश्यतां तावत्।
लक्ष्मणः---यत्+आज्ञापयति+आर्यः। (परिक्रामतिः)
भरतः---अये कथं न कश्चित् प्रतिवचनं प्रयच्छति। किन्नु खलु विज्ञातः+अस्मि कैकेय्याः पुत्रः+ भरतः प्राप्तः+ इति।
लक्ष्मणः---(विलोक्य अये अयम्+आर्यः+ रामः। न न। रूपसादृश्यम्।
मुखम्+अनुपमं तु+आर्यस्य+आभं शशाङ्कमनोहरं
मम पितृसमं पीनं वक्षः सुरारिशरक्षतम्।
द्युतिपरिवृतः+तेजोराशिः+जगत्प्रियदर्शनः+
नरपतिः+अयं देवेन्द्रः+ वा स्वयं मधुसूदनः ॥ 8 ॥
(सुमन्त्रं दृष्ट्वा) अये तातः।
सुमन्त्रः---अये कुमारः+ लक्ष्मणः।
भरतः---एवं, गुरुः+अयम्। आर्य, अभिवादये।
लक्ष्मणः---एहि+एहि। आयुष्मान् भव। (सुमन्त्रं वीक्ष्य।) तात! कः+अत्रभवान्।
सुमन्त्रः---कुमार!
रघोः+चतुर्थः+अयम्+अजात् तॄतीयः पितुः प्रकाशस्य तव द्वितीयः।
यस्य+अनुजः+त्वं स्वकुलस्य केतोः+तस्य+अनुजः+अयं भरतः कुमारः ॥ 9 ॥
लक्ष्मणः---एहि+एहि+इक्ष्वाकुकुमार! वत्स स्वस्ति+आयुष्मान् भव।
असुरसमरदक्षैः+वज्रसंघृष्टचापैः+---
अनुपमबलवीर्यैः स्वैः कुलैः+तुल्यवीर्यः।
रघुः+इव सः+ नरेन्द्रः+ यज्ञविश्रान्तकोशः+
भव जगति गुणानां भाजनं भ्राजितानाम् ॥ 10 ॥
भरतः---अनुगृहीतः+अस्मि।
लक्ष्मणः---कुमार! इह तिष्ठ। त्वदागमनम्+आर्याय निवेदयामि।
भरतः---आर्य! अचिरम्+इदानीम्+अभिवादयितुम्+इच्छामि। शीघ्रं निवेद्यताम्।
लक्ष्मणः---बाढम्। (उपेत्य।) जयतु+आर्यः। आर्य!
अयं ते दयितः+ भ्राता भरतः+ भ्रातृवत्सलः।
संक्रान्तं यत्र ते रूपम्+आदर्शः+ इव तिष्ठति ॥ 11 ॥
रामः---वत्स लक्ष्मण! किम्+एवं भरतः प्राप्तः
लक्ष्मणः---आर्य! अथ किम्।
रामः---मैथिलि! भरतावलोकानार्थं विशालीक्रियतां ते चक्षुः।
सीता---अय्यउत्त! कि बरदो आआदो। [आर्यपुत्र। किं भरतः+ आगतः।]
रामः---मैथिलि! अथ किम्!
अद्य खलु+अवगच्छामि पित्रा मे दुष्करं कृतम्।
कीदृशः+तनयस्नेहः+ भ्रातृस्नेहः+अयम्+ईदुशः ॥ 12 ॥
लक्षअमणः---आर्य! किं प्रविशतु कुमारः।
रामः---वत्स लक्ष्मण! इदम्+अपि तावद्+आत्माभिप्रायम्+अनुवर्तयितुम्+इच्छसि। गच्छ सत्कृत्य शीघ्रं प्रवेश्यतां कुमारः।
लक्ष्मणः---यत्+आज्ञापयति+आर्यः।
रामः--अथवा तिष्ठ त्वम्।
इयं स्वयं गच्छतु मानहेतोः+माता+इव भावं तनये निवेश्य।
तुषारपूर्णोत्पलपत्रनेत्रा हर्षास्रमासारम्+इव+उत्सृजन्ती ॥ 13 ॥
सीता- अय्यउत्तो आणवेदि। हं तदो तं वेलं दाणि णिक्कन्तो अय्यउत्तो। णहि णहि। रूपसादिस्सं [यत्+आर्यपुत्र 
आज्ञापयति।  (उत्थाय परिक्रम्य भरतम्+अवलोक्य।) हं ततः+तां वेलाम्+इदानीं निष्क्रान्तः+ आर्यपुत्रः!	न हि न हि। रूपसादृश्यम्।]
सुमन्त्रः---अये वधूः।
भरतः--अये इयम्+अत्रभवती जनकराजपुत्री।
इदं तत् स्त्रीमयं तेजः+ जातं क्षेत्रोदरात्+हलात्।
जनकस्य नृपेन्द्रस्य तपसः सन्निदर्शनम् ॥ 14 ॥
आर्ये! अभिवादये भरतः+अहम्+अस्मि।
सीता---(आत्मगतम्।) णहि रूवं एव्व। सरजोओ वि सो एव्व। वच्छ! चिरं जीव। [नहि रूपम्+एव। स्वरयोगः+अपि सः+ एव।  (प्रकाशम्)
वत्स! चिरं जीव। ]
भरतः---अनुगृहीतः+अस्मि।
सीता---एहि वच्छ। भादुमणोरहं पूरेहि। [एहि वत्स! भ्रातृमनोरथं पूरय।]
सुमन्त्रः---प्रविशतु कुमारः।
भरतः---तात! इदानीं किं करिष्यसि।
सुमन्त्रः---
अहं पश्चात् प्रवेक्ष्यामि स्वर्गं याते नराधिपे।
विदितार्थस्य रामस्य मम+एतत् पूर्वदर्शनम् ॥ 15 ॥
भरतः--- एवम्+अस्तु। (रामम्+उपगम्य) आर्य!अभिवादये भरतः+अहम्+अस्मि।
रामः----(सहर्षं)एहि एहि इक्श्वाकुकुमार----स्वस्ति । आयुष्मान् भव
वक्षः प्रसारय कवाटपुटप्रमाणम्+आलिङग मां सुविपुलेन भुजद्वयेन।
उन्नामय+आननम्+इदं शरदिन्दुकल्पं प्रह्लादय व्यसनदग्धम्+इदं शरीरम् ॥ 16 ॥
भरतः---अनुगृहीतः+अस्मि।
सुमन्त्रः---(उपेत्य।) जयतु+आयुष्मान्।
रामः---हा तात।
गत्वा पूर्वं स्वसैन्यैः+अभिसरिसमये खं समानैः+विमानैः+--
विख्यातः+यः+ विमर्दे सः+ सः+ इति बहुशः सासुराणां सुराणाम्।
सः+ श्रीमान्+त्यक्तदेहः+ दयितम्+अपि विना स्नेहवन्तं भवन्तं
स्वर्गस्थः साम्प्रतं कि रमयति पितृभिः स्वैः+नरेन्द्रैः+नरेन्द्रः ॥ 17 ॥
सुमन्त्रः---(सशोकम्)
नरपतिनिधनं भवत्प्रवासं भरतविषादम्+अनाथतां कुलस्य।
बहुविधम्+अनुभूय दुष्प्रसह्यं गुणः+ इव बहु+अपराद्धम्+आयुषा मे ॥ 18 ॥
सीता---रोदन्तं अय्य उत्तं पुणो वि रोदावीअदि तादो। [रुदन्तम्+आर्यपुत्रं पुनः+अपि रोदयति तातः। ]
रामः---मैथिलि! एषा+ पर्यवस्थापयामि+आत्मानम्। वत्स लक्ष्मण! आपः+तावत्।
लक्ष्मणः---यत्+आज्ञापयति+आर्यः।
भरतः---आर्य! न खलु न्याय्यम्। क्रमेण शुश्रूषयिष्ये। अहम्+एव यास्यामि।
(कलशं गृहीत्वा निष्क्रम्य प्रविश्य।) इमाः+ आपः।
रामः---आचम्य। मैथिलि। विशीर्यते खलु लक्ष्मणस्य व्यापारः।
सीता---अय्यउत्त। णं एदिणा पि सुस्सूसइदव्वो। [आर्यपुत्र! ननु+एतेन+अपि शुश्रूषयितव्यः।]
रामः---सुष्ठु खलु+इह लक्ष्मणः शुश्रूषयतु। तत्रस्थः+ मां भरतः शुश्रूषयतु।
भरतः---प्रसीदतु+आर्यः।
इह स्थास्यामि देहेन तत्र स्थास्यामि कर्मणा।
नाम्ना+एव भवतः+ राज्यं कृतरक्षं भविष्यति ॥ 19 ॥
रामः---वत्स! कैकेयीमातः! मा मा+एवम्।
पितुः+नियोगात्+अहमागतः+ वनं न वत्स! दर्पात्+न भयात्+न विभ्रमात्।
कुलं च नः सत्यधनं ब्रवीमि ते कथं भवान् नीचपथे प्रवर्तते ॥ 20 ॥
सुमन्त्रः---अथ+इदानीम्+अभिषेकोदकं क्व तिष्ठतु।
रामः---यत्र मे मात्रा+अभिहितं, तत्र+एव तावत् तिष्ठतु।
भरतः---प्रसीदतु+आर्यः। आर्य! अलम्+इदानीं व्रणे प्रहर्तुम्।
अपिसुगुण! मम+अपि त्वत्प्रसूतिः+ प्रसूतिः
सः+ खलु निभृतधीमान्+ते पिता मे पिता च।
सुपुरुष! पुरुषाणां मातृदोषः+ न दोषः+
वरद! भरतम्+आर्तं पश्य तावद् यथावत् ॥ 21 ॥
सीता---अय्यउत्त! अदिकरुणं मन्तेअदि भरदो। किं दाणिं अय्यउत्तेण चिन्तीअदि। [आर्यपुत्र! अतिकरुणं मन्त्रयते भरतः। किम्+इदानीम्+आर्यपुत्रेण 
चिन्त्यते।]
रामः---मैथिलि! 
तं चिन्तयामि नृपतिं सुरलोकयातं येन+अयम्+आत्मजविशिष्टगुणः+ न दृष्टः।
ईदृग्विधं गुणनिधिं समवाप्य लोके धिग् भो! विधेः+यदि बलं पुरुषोत्तमेषु ॥ 22 ॥
वत्स कैकेयीमातः!
यत्सत्यं परितोषितः+अस्मि भवता निष्कल्मषात्मा भवान्+-
त्वद्वाक्यस्य वशानुगः+अस्मि भवतः ख्यातैः+गुणैः+निर्जितः।
किन्तु+एतत्+नृपतेः+वचः+तत्+अन्नृतं कर्तुं न युक्तं त्वया
किञ्च+उत्पाद्य भवद्विधं भवतु ते मिथ्याभिधायी पिता ॥ 23 ॥
भरतः---
यावद् भविष्यति भवन्नियमावसानं
तावद् भवेयम्+इह ते तृप! पादमूले।
रामः---
मा+एवं नृपः स्वसुकृतैः+अनुयातु सिद्धिं
मे शापितः+ न परिरक्षसि चेतु स्वराज्यम् ॥ 24 ॥
भरतः---हन्त! अनुत्तरम्+अभिहितम्। भवतु समयतः+ते राज्यं परिपालयामि।
रामः---वत्स! कः समयः।
भरतः--मम हस्ते निक्षिप्तं तव राज्यं चतदुर्दशवर्षान्ते प्रतिग्रहीतुम्+इच्छामि।
रामः---एवम्+अस्तु।
भरतः---आर्य! श्रुतम्। आर्ये! श्रुतम्। तात! श्रुतम्।
सर्वे---वयम्+अपि श्रोतारः।
भरतः---आर्य! अन्यम्+अपि वरं हर्तुम्+इच्छामि।
रामः--वत्स! किम्+इच्छसि। किम्+अहं ददामि। किम्+अहम्+अनुष्ठास्यामि।
भरतः--
पादोपभुक्ते तव पादुके मे एते प्रयच्छ प्रणताय मूर्ध्नां।
यावद् भवान्+एष्यति कार्यसिद्धिं तावद् भविष्यामि+अनयोः+विधेयः ॥ 25 ॥
रामः--(स्वगतम्) हन्त भोः !
सुचिरेण+अपि कालेन यशः किञ्चित्+मया+आर्जितम्।
अचिरेण+एव कालेन भरतेन+अद्य सञ्चितम् ॥ 26 ॥
सीता---अय्य उत्त। णं दीयदि खु पुडमजाअणं भरदस्य। [आर्यपुत्र! ननु दीयते खलु प्रथमयाचनं भरताय।]
रामः---तथास्तु। वत्स! गृह्यताम्। (पादुके अर्पयति। )
भरतः---अनुगृहीतः+अस्मि। (गहीत्वा) आर्य! अत्र+अभिषेकोदकम्+आवर्जयितुम्+इच्छामि।
रामः---तात! यत्+इष्टं भरतस्य तत् सर्वं क्रियताम्।
सुमन्त्रः---यत्+आज्ञापयति+आयुष्मान्।
भरतः---(आत्मागतम्) हन्त भोः,
श्रद्वेयः स्वजनस्य पौररुचितः+ लोकस्य दृष्टिक्षमः
स्वर्गस्थस्य नराधिपस्य दयितः शीलान्वितः+अहं सुतः।
भ्रातॄणां गुणशालिनां बहुमतः कीर्तेः+महद् भाजनं
संवादेषु कथाश्रयः+ गुणवतां लब्धप्रियाणां प्रियः ॥ 27 ॥
रामः---वत्स कैकेयीमातः! राज्यं नाम मुहूर्तम्+अपि न+उपेक्षणीयम्। तस्मात्+अद्य+एव विजयाय प्रतिनिवर्ततां कुमारः।
सीता---हं अज्ज एव्व गमिस्सदि कुमारो भरदो। [हम्, अद्य+एव गमिष्यति कुमारः+ भरतः।]
रामः---अलम्+अतिस्नेहेन। अद्य+एव विजयाय प्रतिनिवर्ततां कुमारः।
भरतः---आर्य! अद्य+एव+अहं गमिष्यामि।
आशावन्तः पुरे पौराः स्तास्यन्ति त्वद्दिदृक्षया।
तेषा प्रीतिं करिष्यामि त्वत्प्रसादस्य दर्शनात् ॥ 28 ॥
सुमन्त्रः---आयुष्मन्! मया+इदानीं किं कर्तव्यम्.
रामः---तात! महाराजवत् परिपाल्यतां कुमारः।
सुमन्त्रः---यदि जीवामि, तावत् प्रयतिष्ये।
रामः--वत्स कैकेयीमातः! आरुह्यतां मम+अग्रतः+ रथः।
भरतः----यत्+आज्ञापयति+आर्यः। (रथम्+आरोहतः।)
रामः---मैथिलि! इतः+तावत्। वत्स लक्ष्मण! इतः+तावत्। आश्रमपदद्वारमात्रम्+अपि भरतस्य+अनुयात्रं भविष्यामः।
(इति निष्क्रान्ताः सर्वे।)
इति चतुर्थः+अङ्कः 
  -------  


अथ पञ्चमः+अङ्कः
(ततः प्रविशति सीता तापसी च।)
सीता---अय्ये! उवहारसुमणाइण्णो सम्मज्जिदो अस्समो। अस्समपदविभवेण अणुट्ठिओ देवसमुदाआरो। ता जाव अय्यउत्तो ण आअच्छदि दाव इमाणं बालरुक्खाणं 
उदअप्पदाणेण अणुक्कोसइस्सं। [आर्ये! उपहारसुमनाकीर्णः संमार्जितः+ आश्रमः। आश्रमपदविभवेन+अनुष्ठितः+ देवसमुदाचारः।
 तद् यावत्+आर्यपुत्रः+ न+आगच्छति, 
तावत्+इमान् बालवृक्षान्+उदकप्रदानेन+अनुक्रोशयिष्यामि।]
तापसी---अविग से होदुं। [अविघ्नम्+अस्य भवतु।]
[ततः प्रविशति रामः]
रामः---(सशोकम्)
त्यक्त्वा तां गुरुणा मया च रहितां रम्याम्+अयोध्यां पुरी--
म्+उद्यम्य+अपि मम+अभिषेकम्+अखिलं मत्सन्निधौ+आगतः।
रक्षार्थं भरतः पुनः+गुणनिधिः+तत्र+एव सम्प्रेषितः
कष्टं भो नृपतेः+धुरं सुमहतीम्+एकः समुत्कर्षति ॥ 1 ॥
(विमृश्य) ईदृशम्+एव+एतत्। यावत्+इदानीम्+ईदृशशोकविनोदनार्थम्+अवस्थाकुटुम्बिनीं मैथिलीं पश्यामि। तत् क्व नु खलु गता वैदेहि।
 (परिक्रम्य+अवलोक्य)
 अये इमानि खलु प्रत्यग्राभिषिक्तानि वृक्षमूलानि अदूरगतां मैथिलीं सूचयन्ति। तथाहि,
भ्रमति सलिलं वृक्षावर्ते सफेनम्+अवस्थितं
तृषितपतिता न+एते क्लिष्टं पिबन्ति जलं खगाः।
स्थलम्+अभिपतन्ति+आर्द्राः कीटाः बिले जलपूरिते
नववलयिनः+ वृक्षाः+ मूले जलक्षयरेखया ॥ 2 ॥
(विलेक्य) अये इयं वैदेही। भोः! कष्टम्।  
यः++अस्याः करः श्राम्यति दर्पणे+अपि सः+ न+एति खेदं कलशं वहन्त्याः।
कष्टं वनं स्त्रीजनसौकुमार्यं समं लताभिः कठिनीकरोति ॥ 3 ॥
(उपेत्य) मैथिलि! अपि तपः+ वर्धते।
सीता---हं अय्यउत्तो। जेदु अय्यउत्तो। [हम्, आर्यपुत्रः! जयतु+आर्यपुत्रः।]
रामः---मैथिलि! यदि ते न+अस्ति धर्मविघ्नः, आस्यताम्।
सीता---जं अय्यउत्तो आणवेदि। (उपविशति) [यत्+आर्यपुत्रः+ आज्ञापयति। ]
राम---मैथिलि! प्रतिवचनार्थिनीम्+इव त्वां पश्यामि। किम्+इदम्।
सीता---सोअसुण्णहिअअस्स विअ अय्यउत्तस्स मुहाराओ। किं एदं। [शोकशून्यहृदयस्य+इव+आर्यपुत्रस्य मुखरागः। किम्+एतत् ]
रामः---मैथिलि! स्थाने खलु कृता चिन्ता।
कृतान्तशल्याभिहते शरीरे तथा+एव तावद्हृदयव्रणः+ मे।
नानाफलाः शोकशराभिंघाताः+तत्र+एव तत्र+एव पुनः पतन्ति ॥ 4 ॥
सीता---अय्यउत्तस्स को विअ अन्दावो। [आर्यपुत्रस्य कः+ इव सन्तापः]
रामः---श्वः+तत्रभवतः+तातस्य+अनुसंवत्सरश्राद्दविधिः। कल्पविशेषेण निवपनक्रियाम्+इच्छन्ति पितरः। तत् कथं निर्वर्तयिष्यामि+इति+एतच्चिन्त्यते। अथवा। 
गच्छन्ति तुष्टिं खलु येन केन ते एव जानन्ति हि तां दशां मे।
इच्छामि पूजां च तथापि कर्तुं तातस्य रामस्य च सानुरूपाम् ॥ 5 ॥
सीता---अय्यउत्त! णिव्वत्तइस्सिदि सद्धं भरदो रिद्धीए, अवत्थाणुरूवं फलोदएण वि अय्यउत्तो। एदं तादस्य बहुमदअरं भविसस्दि। [आर्यपुत्र! निर्वर्वर्तयिष्यति श्राद्धं
 भरतः+ ऋद्ध्या, अवस्थानुरूपं फलोदकेन+अपि+आर्यपुत्रः। एतत् तातस्य बहुमततरं भविष्यति।]
रामः--मैथिलि!
पलानि दृष्ट्वा दर्भेषु स्वहस्तरचितानि नः।
स्मारितः+ वनवासं च तातः+तत्र+अपि रोदिति ॥ 6 ॥
(ततः प्रविशति परिव्राजकवेषः+ रावणः।)
रावणः---एषः+ भोः।
नियतम्+अनियतात्मा रूपम्+एतद् गृहीत्वा खरवधकृतवैरं राघवं वञ्चयित्वा।
स्वरपदपरिहीणां हव्यधाराम्+इव+अहं जनकनृपसुतां तां हर्तुकामः प्रयामि ॥ 7 ॥
(परिक्रम्य+अधः+ विलोक्य) इदं रामस्य+आश्रमपदद्वारम्। (यावद्+अवतरामि) (अवतरति।) यावत्+अहम्+अपि+अतिथिसमुदाचारम्+अनुष्ठास्यामि। अहम्+अतिथिः।
कः+अत्र भोः
रामः--(श्रुत्वा स्वागतम्+अतिथये।)
रावणः---साधु विशेषितं खलु रुपं स्वरेण। 
रामः---(विलोक्य) अये भगवान्। भगवन्! अभिवादये।
रावणः---स्वस्ति।
रामः---भगवन्! एतत्+आसनम्+आस्यताम्।
रावणः---(आत्मगतम्।) कथम्+आज्ञप्तः+ इव+अस्मि+अनेन। (प्रकाशम्) बाढम्। (उपविशति।)
रामः---मैथिलि! पाद्यम्+आनय भगवते।
सीता---जं अय्यउत्तो आणवेदि।  इमा आवो। [यत्+आर्यपुत्रः+ आज्ञापयति।  (निष्क्रम्य प्रविश्य।) इमाः+ आपः।]
रामः---शुश्रुषय भगवन्तम्
सीता---जं अय्यउत्तदो आणवेदि। [यत्+आर्यपुत्रः+ आज्ञापयति।]
रावणः---(माय+अप्रकाशनपर्याकुलः+ भूत्वा)भवतु भवतु
इयम्+एका पृथिव्यां हि मानुषीणाम्+अरुन्धती।
यस्याः+ भर्ता+इति नारीभिः सत्कृतः कथ्यते भवान् ॥ 7 ॥
रामः---तेन हि आनय, अहम्+एव शुश्रूषयिष्ये।
रावणः---अयि छायां परिहृत्य शरीरं न लङ्घयामि। वाचानुवृत्तिः खलु+अतिथिसत्कारः पूजितः+अस्मि। आस्यताम्।
रामः---बाढम्। (उपविशति।)      
रावणः---(आत्मगतम्।) यावत्+अहमपि ब्राह्मणसमुदाचारम्+अनुष्ठास्यामि। (प्रकाशम्) भोः। काश्यपगोत्रः+अस्मि। साङ्गोपाङ्गं वेदम्+अधीये मानवीयं धर्मशास्त्रं, 
माहेश्वरं योगशास्रं, बार्हस्पत्यम्+अर्थसास्त्रं, मेधातिथेः+न्यायशास्त्रं, प्राचेतसं श्राद्धकल्पं च।
रामः---कथं कथं श्राद्दकल्पम्+इति।
रावणः---सर्वाः श्रुतीः+अतिक्रम्य श्राद्धकल्पे स्पृहा दर्शिता। किम्+एतत्।
रामः---भगवन्! भ्रष्टायां पितृमत्तायाम्+आगमः इदानीम्+एषः।    
रावणः---अलं परिहृत्य। पृच्छतु भवान्।
रामः---भगवन्! निवपनक्रियाकाले केन पितॄंन्+तर्पयामि।
रावणः---सर्वं श्रद्धया दत्तं श्राद्धम्।
रामः---भगवन्! अनादरतः परित्यक्तं भवति। विशेषार्थं पृच्छामि।
रावणः---श्रुयताम्। विरूढेषु दर्भाः, ओषधीषु तिलाः कला+अयं शाकेषु, मत्स्येषु महाशफरः, पक्षिषु वार्ध्राणसः, पशुषु गौः, खड्गः+ वा इति+एते मानुषाणां विहिताः।
रामः---भगवन्! वाशब्देन+अवगतम्+अपि+अन्यत्+अस्ति+इति।
रावणः---अस्ति प्रभावसम्पाद्यम्।
रामः---भगवन्! एषः+ एव मे निश्चयः।
उभयस्य+अस्ति सान्निध्यं यदि+एतत् साधयिष्यति।
धनुः+वा तपसि श्रान्ते श्रान्ते धनुषि वा तपः ॥ 9 ॥
रावणः---सन्ति। हिमवति प्रतिवसन्ति।
रामः---हिमवति+इति। ततः+ततः।
रावणः---हिमवतः सप्तमे श्रृङ्गे प्रत्यक्षस्थाणुशिरःपतितगङ्गाम्बुपायिनः+ वैदूर्यश्यामपृष्ठाः पवनसमजवाः काञ्चनपार्श्वाः+ नाम मृगाः, यैः+
वैखानसवालखिल्यनैमिषीयादयः+ महर्षयः+चिन्तितमात्रोपस्थितविपन्नैः श्राद्धानि+अभिवर्धयन्ति।
तैः+तर्पिताः सुतफलं पितरः+ लभन्ते    
हित्वा जरां खम्+उपयान्ति हि दीप्यमानाः।
तुल्यं सुरैः सम्+उपयान्ति विमानवास---
म्+आवर्तिभिः+च विषयैः+न बलात्+ध्रियन्ते ॥ 10 ॥
रामः---मैथिलि!
आपृच्छ पुत्रकृतकान् हरिणान् द्रुमान्+च
विन्ध्यं वनं तव सखीः+दयिताः+ लताः+च।
वत्स्यामि तेषु हिमवद्गिरिकाननेषु 
दीप्तैः+इव+ओषधिवनैः+उपरञ्जितेषु ॥ 11 ॥
सीता---जं अय्यउत्तो आणवेदि। [यत्+आर्यपुत्रः+ आज्ञापयति।]
रावणः---कौसल्यामातः! अलम्+अतिमनोरथेन। न ते मानुषैः+द्रुश्यतन्ते।
रामः---भगवन्! किं हिमवति प्रतिवसन्ति।
रावणः अथ किम्।
रामः---तेन हि पश्यतु भवान्।
सौवर्णान् वा मृगान्+तान् मे हिमवान् दर्शयिष्यति।
भिन्नः+ मद्बाणवेगेन क्रौञ्चत्वं वा गमिष्यति ॥ 12 ॥
रावणः---(स्वगतम्।) अहो असह्यः खलु+अस्य+अवलेपः।
रामः---(दिशः+ विलोक्य!) अये विद्युत्सम्पातः+ इव दृश्यते।
रावणः---(प्रकाशम्।) कौसल्यामातः! इहस्थम्+एव भवन्तं पूजयति हिमवान्। एषः+ काञ्चनपार्श्वः।
रामः---भगवतः+ वृद्धिः+एषा।
सीताः--दिट्टिआ अय्यउत्तो वड्ढइ। [दिष्ट्या+आर्यपुत्रः+ वर्धते।]
रामः--- न न,
तातस्य+एतानि भाग्यानि यदि स्वयम्+इह+आगतः।
अर्हति+एषः+ हि पूजायां लक्ष्मणं ब्रूहि मैथिलि ॥ 13 ॥
सीता---अय्यउत! णं तित्यअत्तादो उवावत्तमाणं कुलवदिं पच्चुग्गच्छेहित्ति सन्दिट्ठो सोमित्ती। [आर्यपुत्र! ननु तीर्थयात्रातः+ उपावर्तमानं कुलपतिं प्रत्युद्गच्छ+इति सन्दिष्टः
 सौमित्रिः।]
रामः---तेन हि अहम्+एव यास्यामि।
सीता---अय्यउत्त! अहं किं करिस्सं। [आर्यपुत्र! अहं किं करिष्यामि।]
रामः---शुश्रूषयस्व भगवन्तम्।
सीता---जं अय्यउत्तो आणवेदि। [यत्+आर्यपुत्रः+ आज्ञापयति। ]
(निष्क्रान्तः+ रामः।)
रावणः---अये, अयम्+अर्ध्यम्+आदाय+उपसर्पति राघवः। एषः+ इदानीं पूजाम्+अनवेक्ष्य धावन्तं मृगं दृष्ट्वा धनुः+आरोपयति राघवः।
अहो बलम्+अहो वीर्यम्+अहो सत्त्वम्+अहो जवः।
रामः+ इति+अक्षरैः+अल्पैः स्थाने व्याप्तम्+इदं जगत् ॥ 14 ॥
एषः+ मृगः। एकप्लुतातिक्रान्तशरविषयः+ वनगहनं प्रविष्टः।
सीता---(आत्मगतम्।) अय्यउत्तविरहिदाए भअं मे एत्थ उप्पज्जइ। 
[ आर्यपुत्रविरहितायाः+ भयं मे+अत्र+उत्पद्यते। ]
रावणः--(आत्मगतम्।)
मायया+अपहृते रामे सीताम्+एकां तपोवनात्।
हरामि रुदतीं बालाम्+अमन्त्रोक्ताम्+इव+आहुतिम् ॥ 15 ॥
सीता---जाव उडजं पविसामि। [यावत्+उटजं प्रविशामि।] (गन्तुम्+ईहते) 
रावणः---(स्वरूपं गृहीत्वा।) सीते! तिष्ठ तिष्ठ।
सीतां----(सभयम्।) हं को दाणि अअं। [हं कः+ इदानीम्+अयम्।]
रावणः---किं न जानीषे।
युद्धे येन सुराः सदानवगणाः शक्रादयः+ निर्जिताः+
दृष्ट्वा शूर्पणखाविरूपकरणं श्रुत्वा+ हतौ भ्रातरौ।
दर्पात् दुर्मतिम्+अप्रमेयबलिनं रामं विलोभ्य च्छलैः
सः+ त्वां हर्तुमनाः+ विशालनयने! प्राप्तः+अस्मि+अहं रावणः ॥ 16 ॥
सीता---हं लावणो णाम। ( [हं रावणः+ नाम।]प्रतिष्ठते।)
रावणः---आः, रावणस्य चक्षुर्विषयम्+आगता क्व यास्यसि।
सीता---अय्यउत्त! परित्ताआहि परित्ताआहि। सोमित्तो! परित्ताआहि परित्ताआहि मं। [आर्यपुत्र! परित्रायस्व परित्रायस्व। सौमित्रे! परित्रायस्व परित्रायस्व ]
रावणः---सीते! श्रुयतां मत्पराक्रमः।
भग्नः शक्रः कम्पितः+ वित्तनाथः कृष्टः सोमः+ मर्दितः सूर्यपुत्रः।
धिग् भोः स्वर्गं भीतदेवैः+निविष्टं धन्या भूमिः+वर्तते यत्र सीता ॥ 17 ॥
सीता---अय्यउत्त! परित्ताआहि परित्ताआहि। सोमित्ती। परित्ताआहि परित्ताआहि मं। [आर्यपुत्र! परित्रायस्व परित्रायस्व । सौमित्रे! परित्रायस्व परित्रायस्व माम्।]
रावणः---
रामं वा शरणम्+उपेहि लक्ष्मणं वा स्वर्गस्थं दशरथम्+एव वा नरेन्द्रम्।
किं वा स्यात् कुपुरुषसंश्रितैः+वचोभिः+न व्याघ्रं मृगशिशवः प्रधर्षयन्ति ॥ 18 ॥
सीता---अय्यउत्त! परित्ताआहि परित्ताआहि। सोमित्ती। परित्ताआहि परित्ताआहि मं। [आर्यपुत्र! परित्रायस्व परित्रायस्व। सौमित्रे! परित्रायस्व परित्रायस्व माम्]
रावणः---
विलपसि किम्+इदं विशालनेत्रे विगणय मां च यथा तव+आर्यपुत्रम्।
विपुलबलयुतः+ मम्+एषः+ योद्धुं ससुरगणः+अपि+असमर्थः+ एव रामः ॥ 19 ॥
सीता---(सरोषं) सत्तो सि। [शप्तः+असि]
रावणः---हहह। अहो पतिव्रतायाः+तेजः।
यः+अहम्+उत्पतितः+ वेगात्+न दग्धः सुर्यरश्मिभिः।
अस्याः परिमितैः+दग्धः शप्तः+असि+इति+एभिः+अक्षरैः ॥ 20 ॥
सीता---अय्यउत्त! परित्ताआहि परित्ताआहि। [आर्यपुत्र! परित्रायस्व परित्रायस्व।]
रावणः---(सीतां गृहीत्वा।) भो भो जनस्थानवासिनः+तपस्विनः ! श्रृण्वन्तु श्रृण्वन्तु भवन्तः।
बलात्+एषः दशग्रीवः सीताम्+आदाय गच्छति।
क्षात्रधर्मे यदि स्निग्धः कुर्याद् रामः पराक्रमम् ॥ 21 ॥
सीता---अय्यउत्त! परित्ताआहि परित्ताआहि। [आर्यपुत्र! परित्रायस्व परित्रायस्व।]
रावणः---(परिक्रामन् विलोक्य।) अये स्वपक्षपवनोत्क्षेपक्षुभितवनषण्डः+चण्डचञ्चुः+अभिधावति+एषः+ जटायुः। आः तिष्ठ+इदानीम् 
मद्भुजाकृष्टनिस्त्रिंशकृत्तपक्षक्षतच्युतैः।
रुधिरैः+आर्द्रगात्रं त्वां नयामि यमसादनम् ॥ 22 ॥
(निष्क्रान्तः+।)
इति पञ्चमः+अङ्कः।
   ------ 

(ततः प्रविशतः+ वृद्धतापसौ।)
उभौ---परित्रायतां परित्रायतां भवन्तः।
प्रथमः---
इयं हि नीलोत्पलदामवर्चसा मृणालशुक्रोज्वलदंष्ट्रहासिना।
निशाचरेन्द्रेण निशार्धचारिणा मृगी+इव सीता परिभूय नीयते ॥ 1 ॥
द्वितीयः---एषा खलु तत्रभवती वैदेही
विचेष्टमाना+इव भुजङ्गमाङ्गनाः+ विधूयमाना++इव+च  पुष्पिता+ लता।
प्रसह्य पापेन दशाननेन सा तपोवनात् सिद्धिः+इव+अपनीयते ॥ 2 ॥
उभौ---परित्रायतां परित्रायतां भवन्तः।
प्रथमः---(ऊर्ध्वम्+अवलोक्य।) अये वचनसमकालः+ एव दशरथस्य+आनृण्यं कर्तुं मयि स्थिते क्व यास्यसि+इति रावणम्+आहूय+अन्तरिक्षम्+उप्ततितः+ जटायुः।
द्वितीयः---एषः+ रोषात्+उद्वृत्तनयनः प्रतिनिवृत्तः+ रावणः।
प्रथमः---एषः+ रावणः।
द्वितीयः---एषः+ जटायुः।
उभौ---हन्त+एतदन्तरिक्षे प्रवृत्तं युद्धम्।
प्रथमः---काश्यप! काश्यप! पश्य क्रव्यात्+ईश्वरस्य सामर्थ्यम्।
पक्षाभ्यां परिभूय वीर्यविषयं द्वन्द्वं प्रतिव्यूहते
तुण्डाभ्यां सुनिघृष्टतीक्ष्णम्+अचलः संवेष्टनं चेष्टते।
तीक्ष्णैः+आयसकण्टकैः+इव नखैः+भीमान्तरं वक्षसः+
वज्राग्रैः+इव दार्यमाणविषम्+आच्छैलाच्छिलाः+ पाट्यते ॥ 3 ॥
द्वितीयः---हन्त संक्रुद्धेन रावणेनासिना क्रव्यात्+ईश्वरः सः+ दक्षिणांसदेशे हतः।
उभौ---हा धिक्! पतितः+अत्रभवान् जटायुः,
प्रथमः---भोः कष्टम्। एषः+ खलु तत्रभवान् जटायुः,
कृत्वा स्ववीर्यसदृशं परमं प्रयत्नं क्रीडामयूरम्+इव शत्रुम्+अचिन्तयित्वा।
दीप्तं निशाचरपतेः+अवधूय तेजः+ नागेन्द्रभग्नवनवृक्षः+
 इव+अवसन्नः ॥ 4 ॥
उभौ---स्वर्ग्यः+अयम्+अस्तु। 
प्रथमः---काश्यप! आगम्यताम्। इमं वृत्तान्तं तत्रभवते राघवाय निवेदयिष्यावः 
द्वितीयः---बाढम्, प्रथमः कल्पः। 
(निष्क्रान्तौ।)

(ततः प्रविशति काञ्चुकीयः)
काञ्चुकीयः---कः+ इह भोः! काञ्चनतोरणद्वारम्+अशून्यं कुरुते।
(प्रविश्य)
प्रतिहारी---अय्य! अहं विजया! किं करीअदु। [आर्यं! अहं विजया। किं क्रियताम्।]
काञ्चुकीयः---विजये! निवेद्यतां निवेद्यतां भरतकुमाराय--एषः+ खलु रामदर्शनार्थं जनस्थानं प्रस्थितः प्रतिनिवृत्तः+तत्रभवान् इति।
प्रतिहारी---अय्य! अवि किदत्थो तादसुमन्तो आअदो। [आर्य अपि कृतार्थः+तातसुमन्त्रः आगतः।]
काञ्चुकीयः---भवति! न जाने।
हृदयस्थितशोकाग्निशोषिताननम्+आगतम्।
दृष्ट्वा+एव+आकुलम्+आसीत्+मे सुमन्त्रम्+अधुना मनः ॥ 5 ॥
प्रतिहारी---अय्य! एदं सुणिअ पय्याउलं विअ मे हिआअं। [आर्य! एतत्+श्रुत्वा पर्याकुलम्+इव मे हृदयम्।]
काञ्चुकीयः---भवति! किम्+इदानीं स्थिता। शीघ्रं निवेद्यताम्।
प्रतिहारी---अय्य। इअं णिवेदेमि। [आर्य! इयं निवेदयामि।](निष्क्रान्ता।)
काञ्चुकीयः---(विलोक्य।) अये! अयम्+अत्रभवान् भरतकुमारः सुमन्त्रागमनजनितकुतूहलहृदयः+चीरवल्कलवसनः+चित्रजटापुञ्जपिञ्जरितोत्तमाङ्गः+ इतः+ एव+अभिवर्तते। यः+ एषः,
प्रख्यातसद्गुणगणः प्रतिपक्षकालः+तिग्मांशुवंशतिलकः+त्रिदशेन्द्रकल्पः।
आज्ञावशात्+अखिलभूपरिरक्षणस्थः श्रीमानुदारकलभेभसमानयानः ॥ 6 ॥
इति मिश्रविष्कम्भकः    

अथ षष्ठोऽङ्कः।       
(ततः प्रविशति भरतः प्रतिहीरी च)
भरतः---विजये! एवम् उपगतः+तत्रभवान् सुमन्त्रः।
गत्वा तु पूर्वम्+अयम्+आर्यनिरीक्षणार्थं लब्धप्रसादशपथे मयि सन्निवृत्ते।
दृष्टा किम्+आगतः+ इह+अत्रभवान् सुमन्त्रः+ रामं प्रजानयनबुद्धिमनोभिरामम् ॥ 7
काञ्चुकीयः---(उपगम्य।) जयतु कुमारः। 
भरतः---अथ कस्मिन् प्रदेशे वर्तते तत्रबवान् सुमन्त्रः।
काञ्चुकीयः---असौ काञ्चनतोरणद्वारे।
भरतः---तेन हि शीघ्रं प्रवेश्यताम्।
काञ्चुकीयः---यत्+आज्ञापयति कुमारः। (निष्क्रान्तौ।)
(ततः प्रविशति सुमन्त्रः प्रतिहारी च।)
सुमन्त्रः---(सशोकम्) कष्टं भोः कष्टम्।
नरपतिनिधनं मयानुभूतं नृपतिसुतव्यसनं मया+एव दृष्टम्।
श्रुतः+ इह सः+ च मैथिलीप्रणाशः+ गुणः+ इव बह्वपराद्दम्+आयुषा मे ॥ 8 ॥
प्रतीहारी---(सुमन्त्रम्+उद्दिश्य।) एदु एदु अय्यो। एसो भट्टा। उपसप्पदु अय्यो। 
[एतु+एतु+आर्यः। एषः+ भर्ता। उपसर्पतु+आर्यः।]
सुमन्त्रः---(उपसृत्य।) जयतु कुमारः।
भरतः---तात! अपि दृष्टः+त्वया लोकाविष्कृतपितृस्नेहः। अपि दृष्टं द्विधाभूतम्+अरुन्धतीचारित्रम्। अपि दृष्टं त्वया निष्कारणावहितवनवासं सौभ्रात्रम्। 
(सुमन्त्रः सचिन्तः+तिष्ठति।)
प्रतिहारी---भट्टिदारओ खु अय्यं पुच्छदि। [भर्तुदारकः खलु+आर्यं पृच्छति।]
सुमन्त्रः---भवति किं माम्।
भरतः---(स्वगतम्।) अतिमहान् खलु+आयासः। सन्तापात् भ्रष्टहृदयः।
(प्रकाशम्) अपि मार्गात् प्रतिनिवृत्तः+तत्रभवान्।
सुमन्त्रः---कुमार! त्वन्नियोगात्+ रामदर्शनार्थं जनस्थानं प्रस्थितः कथम्+अहम्+अन्तरा प्रतिनिवर्तिष्ये।
भरतः---किम्+नु खलु क्रोधेन वा लज्जया वा+आत्मानं न दर्शयन्ति।
सुमन्त्रः---कुमार!
कुतः क्रोधः+ विनीतानां लज्जा वा कृतचेतसाम्।
मया द्रृष्टं तु तत्+शून्यं तैः+विहीनं तपोवनम् ॥ 9 ॥
भरतः---अथ क्व गताः+ इति श्रुताः।
सुमन्त्रः---अस्ति किल किष्किन्धा नाम वनौकसां निवासः। तत्र गताः+ इति श्रुताः।
भरतः---हन्त! अविज्ञातपुरुषविशेषाः खलु वानराः। दुःखिताः प्रतिवसन्ति। 
सुमन्त्रः---कुमार! तिर्यग्योनयः+अपि+उपकृतम्+अवगच्छन्ति।
भरतः---तात! कथम्+इव।
सुमन्त्रः---
सुग्रीवः+ भ्रंशितः+ राज्यात्+ भ्रात्रा ज्येष्ठेन वालिना।
हृतदारः+ वसन्+शैले तुल्यदुःखेन मोक्षितः ॥ 10 ॥
भरतः---तात! कथं तुल्यदुःखेन नाम।
सुमन्त्रः---(आत्मगतम्।) हन्त सर्वम्+उक्तम्+एव मया। (प्रकाशम्।) कुमार! न खलु किञ्चित्। ऐश्वर्यभ्रंशतुल्यता मम+अभिप्रेता.
भरतः---तात! किं गूहसे। स्वर्गं गतेन महाराजपादमूलेन शापितः स्याः, यदि सत्यं न ब्रूयाः।
सुमन्त्रः---का गतिः। श्रूयताम्,
वैरं मुनिजनस्यार्थे रक्षसा महता कृतम्।
सीता मायाम्+उपाश्रित्य रावणेन ततः+ हृता ॥ 11 ॥
भरतः---कथं हृता+इति। (मोहम्+उपगतः।)
सुमन्त्रः---समाश्वसिहि समाश्वसिहि।
भरतः---(पुनः समाश्वस्य।) भो! कष्टम्।
पित्रा च बान्धवजनेन च विप्रयुक्तः+, दुःखं महत् समनुभूय वनप्रदेशे।
भार्यावियोगम्+उपलभ्य पुनः+मम+आर्यः+, जीमूतचन्द्रः+ इव खे प्रभया वियुक्तः ॥ 12 ॥
भोः! किम्+इदानीं करिष्ये। भवतु, दृष्टम्। अनुगच्छतु मां तातः।
सुमन्त्रः---यत्+आज्ञापयति कुमारः।
(उभौ परिक्रामतः।)
सुमन्त्रः---कुमार! न खलु न खलु गन्तव्यम्। देवीनां चतुश्शालम्+इदम्।
भरतः---अत्र+एव मे कार्यम्। भोः! कः+ इह प्रतिहारे।
(प्रविश्य।)
प्रतिहारी---जेदु भट्टिदारओ। विजआ खु अहं। [जयतु भर्तृदारकः। विजया खलु+अहम्।]
भरतः---विजये! मम+आगमनं निवेदय+अत्रभवत्यै।
प्रतीहारी---कदमाए भट्टिणीए णिवेदेमि। [कतम्+अस्यै भट्टिन्यै निवेदयामि।]
भरतः---या मां राजानम्+इच्छति।
प्रतिहारी---(आत्मगतम्।) [हं किन्नु खलु भवेत्। हं किं णु खु भवे। (प्रकाशम्।)  भर्तः तथा।]    भट्टा! तह। (निष्क्रान्ता।) 
(ततः प्रविशति कैकेयी प्रतिहारी च।)
कैकेयी---विजए! मं पेक्खिदुं भरदो आअदो। [विजये! मां प्रेक्षितुं भरतः+ आगतः।]
प्रतिहारी---भट्टिणि! तह। भट्टिदारअस्स रामस्स सआसादो तादसुमान्तो आअदो। तेण सह भट्टिदारओ भरदो भट्टिणिं पेक्खिदुं इच्छदि किल। [भर्त्रि! 
तथा। 
भर्तृदारकस्य रामस्य सकाशात् तातसुमन्त्रः+ आगतः। तेन सह भर्तृदारकः+ भरतः+ भर्त्रीं प्रेक्षितुम्+इच्छति किल।]
कैकेयी---(स्वगतम्।) केण खु उग्घादेण मं उवालम्भिस्सदि भरदो। [केन खलु+उद्धातेन माम्+उपालप्स्यते भरतः।]
प्रतिहारी---भट्टिणि!किं पविसदु भट्टिदारओ। [भर्त्रिं! किं प्रविशतु भर्तृदारकः।]
कैकेयी---गच्छ। पवेसेहि णं। [गच्छ प्रवेशय+एनम्।]
प्रतिहारी-- [भत्रि! तथा। भट्टिणि! तह। (परिक्रम्य+उपसृत्य) जयतु भर्तृदारकः।   प्रविशतु किल।] जेदु भट्टिदारओ। पविसदु किल। 
भरतः---विजये! किं निवेदितम्।
प्रतिहारी---आम् [आम्]।
भरतः---तेन हि प्रविशावः।
(प्रविशतः)
कैकेयी--जाद! विअआ मन्तेदि---रामस्स सआसादो सुमन्तो आअदोत्ति।
[जात! विजया मन्त्रयते---रामस्य सकाशात् सुमन्त्रः+ आगतः+ इति।]
भरतः---अतः परं प्रियं निवेदयामि+अत्रभवत्यै।
कैकेयी---जाद! अवि कोसल्ला सुमित्ता अ सद्दावइदव्वा। [जात! अपि कौसल्या सुमित्रा च शब्दापयितव्या।]
भरतः---न खलु ताभ्यां श्रोतव्यम्।
कैकेयी---(आत्मगतम्।) हं किं णु हु भवे। (प्रकाशम्)। भणाहि जाद! 
[हं किन्नु खलु भवेत्। भण जात!]
भरतः---श्रूयताम्--- 
यः स्वराज्यं परित्यज्य त्वन्नियोगात् वनं गतः।
तस्य भार्या हृता सीता पर्याप्तः+ते मनोरथः ॥ 13 ॥
कैकेयी--हं। [हम्]
भरतः---
हन्त भोः! सत्त्वयुक्तानाम्+इक्ष्वाकूणां मनस्विनाम्।
वधूप्रधर्षणं प्राप्तं प्राप्य+अत्रभवतीं वधूम् ॥ 14 ॥ 
कैकेयी---(आत्मगतम्।) भोदु, दाणि कालो कहेदुं। जाद! तुवं ण आणासि महाराअस्स सावं। [भवतु, इदानीं कालः कथयितुम्।  (प्रकाशम्।) जात! त्वं न जानासि 
महाराजस्य शापम्।]
भरतः---किं शप्तः+ महाराजः।
कैकेयी---सुमन्त्र! आअक्ख वित्थरेण। [सुमन्त्र! आचक्ष्व विस्तरेण।]
सुमन्त्रः---यत्+आज्ञापयति भवती। कुमार! श्रुयताम्---पुरा मृगयां गतेन महाराजेन कस्मिंश्चित् सरसि कलशं पूरयमाणः+ वनगजबृंहितानुकारिशब्दसमुत्पन्नवनगजशङ्कया शब्दवेधिना शरेण विपन्नचक्षुषः+ महर्षेः+

चक्षुर्भूतः+ मुनितनयः+ हिंसितः।
भरतः---हिंसितः+ इति। शान्तं पापं शान्तं पापम्। ततः+ततः।
सुमन्त्रः---ततः+तम्+एवंगतं दृष्ट्वा,
तेन+उक्तं रुदितस्य+अन्ते मुनिना सत्यभाषिणा।
यथा+अहं भोः+त्वम्+अपि+एवं पुत्रशोकात् विपत्स्यसे ॥ 15 ॥
इति।
भरतः---ननु+इदं कष्टं नाम।
कैकेयी---जाद! एदण्णिमित्तं अवराहे मं णिक्खिविअ पुत्तओ रामो वणं पेसिदो, ण हु रज्जलोहेण।  अपरिहरणीओ महरिसिसावो पुत्तविप्पवासं विणा ण होइ। [जात! 
एतन्निमित्तम्+अपराधे मां निक्षिप्य पुत्रकः+ रामः+ वनं प्रेषितः। न खलु राज्यलोभेन। अपरिहरणीयः+ महर्षिशापः पुत्रविप्रवासं विना न भवति।]
भरतः---अथ तुल्ये पुत्रविप्रवासे कथम्+अहम्+अरण्यं न प्रेषितः।
कैकेयी---जाद! मादुलकुले वत्तमाणस्स पइदीहूदो दे विप्पवासो।[जात! मातुलकुले वर्तमानस्य प्रकृतीभूतः+ते विप्रवासः।]
भरतः---अथ चतुर्दश वर्षाणि किं कारणम्+अवेक्षितानि।
कैकेयी---जाद! चउद्दस दिअस त्ति वत्तुकामाए पय्याउलहिअआए चउद्दस वरिसाणि त्ति उत्तं। [जात! चतुर्दश दिवसाः+ इति वक्तुकामया पर्याकुलहृदयया चतुर्दश 
वर्षाणि+इति+उक्तम्।]
भरतः---अस्ति पाण्डित्यं सम्यग् विचारयितुम्। अथ विदितम्+एतद् गुरुजनस्य।
सुमन्त्रः---कुमार! वसिष्ठवामदेवप्रभुतीनाम्+अनुमतं विदितं च।
भरतः---हन्त त्रैलोक्यसाक्षिणः खलु+एते। दिष्ट्या+अनपराद्धा+अत्रभवती। अम्ब! यच् भ्रातृस्नेहात् समुत्पन्न+मन्युना मया दूषिता+अत्रभवती, तत् सर्वं मर्षयितव्यम्।
 अम्ब! अभिवादये।
कैकेयी---जाद! का णाम मादा पुत्तअस्स अवराहं ण मरिसेदि। उट्ठेहि उट्ठेहि। को एत्थ दोसो। जात! का नाम माता पुत्रकस्य+अपराधं न मर्षयति। उत्तिष्ठ+उत्तिष्ट।
 कः+अत्र दोषः]
भतरः---अनुगृहीतः+अस्मि। आपृच्छामि+अत्रभवतीम्। अद्य+एव+अहम्+आर्यस्य साहाय्यार्थं कृत्स्नं राजमण्डलम्+उद्योजयामि। अयम्+इदानीं,
वेलाम्+इमां मत्तगजान्धकारां करोमि सैन्यौघनिवेशनद्धाम्।
बलैः+तरद्भिः+च नयामि तुल्यं ग्लानिं समुद्रं सह रावणेन ॥ 16 ॥
अये शब्दः+ इव। तूर्णं ज्ञायतां शब्दः।
(प्रविश्य।)
प्रतिहारी---जेदु कुमारो। इमं वुत्तन्तं सुणिअ जेट्ठभट्टिणी मोहं गआ। [जयतु कुमारः। इमं वृत्तान्तं श्रुत्वा ज्येष्ठभर्त्री मोहं गता।]
कैकेयी---हं! [हम्]
भरतः---कथं मोहम्+उपगता+अम्बा।
कैकेयी---एहि जाद! अय्यं अस्सासइस्सामो। [एहि! जात! आर्याम्+आश्वासयिष्यावः।]
भरतः---यत्+आज्ञापयति+अम्बा।
(निष्क्रान्ताः सर्वे।)
इति षष्ठः+अङ्कः।

(ततः प्रविशति तापसः।)
तापसः---नन्दिलक! नन्दिलक!
(प्रविश्य)
नन्दिलकः---अय्य! अअं म्हि। [आर्य अयम्+अस्मि।]
तापसः---नन्दिलक! कुलपतिः+विज्ञापयति--एषः+ खलु स्वदारापहारिणं त्रैलोक्यविद्रावणं रावणं नाशयित्वा राक्षसगणविरुद्धवृत्तं गुणगणविभूषणं विभीषणम्+अभिषिच्य 
देवदेवर्षिसिद्धविमलचारित्रां तत्रभवतीं सीताम्+आदाय ऋक्षराक्षसवानरमुख्यैः परिवृतः सम्प्राप्तः+तत्रभवान् शरद्विमलगगनचन्द्राभिरामः+ रामः। तत्+अद्य+
अस्मिन्+आश्रमपदे+अस्मद्विभवेन यत् सङ्कल्पयितव्यं तत् सर्वं सज्जीक्रियताम्+इति।
नन्दिलकः---अय्य! सव्वं सज्जीकिदं। किन्तु---[आर्यं! सर्वं सज्जीकृतम्। किन्तु-]
तापसः---किम्+एतत्।
नन्दिलकः---एत्थ विबीसणकेरआ रक्खसा। तेसं भक्खणणिमित्तं कुलवदी पमाणं। [अत्र विभीषणसम्बन्धिनः+ राक्षसाः। तेषां भक्षणनिमित्तं कुलपतिः प्रमाणम्।]
तापसः---किम्+अर्थम्।
नन्दिलकः---ते खलु खज्जन्ति। [ते खलु खादन्ति।]
तापसः---अलम्+अलं सम्भ्रमेण। विभीषणविधेयाः खलु राक्षसाः।
नन्दिलकः---णमो रक्खससज्जणाअ।  [नमः+ राक्षस सज्जनाय](निष्क्रान्तः।)
तापसः---(विलोक्य।) अये अयम्+अत्रभवान् राघवः। यः+ एषः
जय नरवर! जेयः स्याद् द्वितीयः+तव+अरिः+-
तव भवतु विधेया भूमिरेकातपत्रा।
इति मुनिभिः+अनेकैः स्तूयमानः प्रसन्नैः
क्षितितलम्+अवतीर्णः+ मानवेन्द्रः+ विमानात्॥ 1 ॥
जयतु भवान् जयतु (निंष्क्रान्तः।)
इति मिश्रविष्कम्भकः।

अथ सप्तम+अङ्कः।
(ततः प्रविशति रामः।)
रामः---भोः!
समुदितबलवीर्यं रावणं नाशयित्वा
जगति गुणसमग्रां प्राप्य सीतां विशुद्धाम्।
वचनम्+अपि गुरूणाम्+अन्तशः पूरयित्वा
मुनिजनवनवासं प्राप्तावान्+अस्मि भूयः ॥ 2 ॥
तापसीनाम्+अभिवन्दनार्थम्+अभ्यन्तरं प्रविष्टा चिरायते खलु मैथिली। (विलोक्य।) अये इयं वैदेही,
सखि+इति सीता+इति च जानकी+इति यथावयः स्निग्धतरं स्नुषा+इति।
तपस्विदारैः+जनकेन्द्रपुत्री सम्भाष्यमाणा समुपैति मन्दम् ॥ 3 ॥
(ततः प्रविशति सीता तापसी च।)
तापसी---हला! एसो दे कुकडुम्बिओ। उवसप्प णं। ण सक्कं तुमं एआइणिं पेक्खिदुं। [हला! एषः+ ते कुटुम्बिकः। उपसर्प+एनम्। न शक्यं+ त्वाम्+एकाकिनीं 
प्रेक्षितुम्!]
सीता---हं! अज्ज वि अविस्ससणीअं विअ मे प़डिभादि।जेदु अय्यउत्तो। [हम्! अद्य+अपि+अविश्वसनीयम्+इव मे प्रतिभाति।  (उपसृत्य।) जयतु+आर्यपुत्रः।]
रामः---मैथिलि! अपि जानासि, पूर्वाधिष्ठानम्+अस्माकं जनस्थानम्+आसीत्।
अपि+अत्र ज्ञायन्ते पुत्रकृतकाः+ वृक्षाः।
सीता---जाणामि जाणामि। ओलोइदपत्तआ अल्लोअइदव्वा दाणिं संवुता।
[जानामि जानामि। अवलोकितपत्रकाः+ उल्लोकयितव्याः+ इदानीं संवृत्ताः।]
रामः---एवम्+एतत्। निम्नस्थलोत्पादकः+ हि कालः। मैथिलि! अपि+उपलभ्यते+अस्य सप्तपर्णस्य+अधस्तात्+शुक्लवाससं भरतं दृष्ट्वा परित्रस्तं मृगयूथम्+आसीत्। 
सीता---अय्यउत्त! दिढं खु सुमरामि।[आर्यपुत्र! दृढं खलु स्मरामि।]
रामः---अयं तु नः+तपसः साक्षिभूतः+ महाकच्छः। अत्र+अस्माभिः+आसीनैः+तातस्य निवपनक्रियां+चिन्तयद्भिः काञ्चनपार्श्वः+ नाम मृगः+ दृष्टः।    
सीता---हं अय्यउत्त! मा खु मा खु एवं भणिदुं। [हम्, आर्यपुत्र! मा खलु मा खलु+एवं भणितुम्] (भीता वेपते।)     
रामः---अलम्+अलं सम्भ्रमेण। अतिक्रान्तः खलु+एषः+ कालः (दिषः+ विलोक्य।) अये कुतः+ नु,
रेणुः+ समुत्पतति लोध्रसमानगौरः सम्प्रावृणोति च दिशः पवनावधूतः।
शङ्खध्वनिः+च पटहस्वनधीरनादैः सम्मूर्च्छितः+ वनम्+इदं नगरीकरोति ॥ 4 ॥
(प्रविश्य।)
लक्ष्मणः---जयतु+आर्यः। आर्य!
अयं सैन्येन महता त्वद्दर्शनसमुत्सुकः।
मातृभिः सह सम्प्राप्तः+ भरतः+ भ्रातृवत्सलः ॥ 5 ॥
रामः---वत्स लक्ष्मण! किम्+एवं भरतः प्राप्तः।
लक्ष्मणः---आर्य! अथ किम्।
रामः---मैथिलि! श्वश्रूजनपुरोगं भरतम्+अवलोकयितुं विशालीक्रियतां ते चक्षु।
सीता---अय्यउत्त! इच्छिदव्वे काले भरदो आआदो। [आर्यपुत्र! एष्टव्ये काले भरतः+ आगतः।]
(ततः प्रविशति भरतः समातृकः।)
भरतः---
तैः+तैः+ प्रवृद्धविषयैः+विषमैः+विमुक्तं मेघैः+विमुक्तम्+अमलं शरदीव सोमम।
आर्यासहासम्+अहम्+अद्य गुरु विदृक्षुः प्राप्तः+अस्मि तुष्टहृदयः स्वजनानुबद्धः ॥ 6 ॥
रामः---अम्बाः! अभिवादये।
सर्वाः---जाद! चिरं जीव। दिट्ठिअ वड्ढामो अवसिदपडिण्णं तुमं कुसलिणं सह बहूए वेक्खिअ। [जात! चिरं जीव। दिष्ट्या वर्धामहे अवसितप्रतिज्ञं त्वां कुशलिनं सह
 वध्वा प्रेक्षय।]
रामः---अनुगृहीतः+अस्मि।
लक्ष्मणः---अम्बाः! अभिवादये।
सर्वाः---जाद! चिरं जीव। [जात! चिरं जीव।]
लक्ष्मणः---अनुगृहीतः+अस्मि।
सीता---अय्या! वन्दामि। [आर्याः! वन्दे।]
सर्वाः---वच्छे! चिरमङ्गला होहि। [वत्से! चिरमङ्गला भव।]
सीता---अणुग्गहिदम्हि। [अनुगृहीता+अस्मि।]
भरतः---आर्य! अभिवादये भरतः+अहम्+अस्मि।
रामः---एहि+एहि वत्स! इक्ष्वाकुकुमार! स्वस्ति, आयुष्मान् भव।
वक्षः प्रसारय कवाटपुटप्रमाणम्+आलिङ्ग मां सुविपुलेन भुजद्वयेन।
उन्नामय+आननम्+इदं शरदिन्दुकल्पं प्रह्लादय व्यसनदग्धम्+इदं शरीरम् ॥ 7 ॥
भरतः---अनुगृहीतः+अस्मि। आर्ये! अभिवादये। भरतः+अहम्+अस्मि।
सीता---अय्यउत्तेण चिरसञ्चारो होहि। [आर्यपुत्रेण चिरसञ्चारी भव।]
भरतः---अनुगृहीतः+अस्मि। आर्य! अभिवादये।
लक्ष्मणः---एहि+एहि वत्स! दीर्घायुः+भव। परिष्वजस्व गाढम्। (आलिङ्गति।)
भरतः---अनुगृहीतः+अस्मि। आर्य प्रतिगृह्यतां राज्यभारः।
रामः---वत्स! कथम्+इव।
कैकेयी---जाद! चिराहिलसिदः+ खु एसो मणोरहो। [जात! चिराभिलषितः खलु+एष मनोरथः।]
(ततः प्रविशति शत्रुघ्नः।)
शत्रुघ्नः---
विविधैः+व्यसनैः क्लिष्टम्+अविलष्टगुणतेजसम्।
द्रष्टुं मे त्वरते बुद्धी रावणान्तकरं गुरम् ॥ 8 ॥
(उपगम्यः।) आर्य! शत्रुघ्नः+अहम्+अभिवादये।
रामः--एहि+एहि वत्स! स्वस्ति, आयुष्मान् भव।
शत्रुघ्नः---अनुगृहीतः+अस्मि। आर्ये अभिवादये।
सीता---वच्छ! चिरं जीव। [वत्स! चिरं जीव।]
शत्रुघनः---अनुगृहीतः+अस्मि। आर्य! अभिवादये।
लक्ष्मणः---स्वस्ति, आयुष्मान् भव।
शत्रुघ्नः---अनुगृहीतः+अस्मि। आर्य! एतौ वसिष्ठवामदेवौ सह प्रकृतिभिः+अभिषेकं पुरस्कृत्य त्वद्दर्शनम्+अभिलषतः।
तीर्थोदकेन मुनिभिः स्वयम्+आहृतेन
नानानदीनदगतेन तव प्रसादात्।
इच्छन्ति ते मुनिगणाः प्रथमाभिषिक्तं
द्रष्टुं मुखं सलिलसिक्तम्+इव+अरविन्दम् ॥ 9 ॥
कैकेयी---गच्छ जाद! अभिलसेहि अभिसेअं। [गच्छ जात! अभिलषाभिषेकम्।]
रामः---यत्+आज्ञापयति+अम्बा। (निष्क्रान्तः।)
(नेपथ्ये)
जयतु भवान्। जयतु स्वमी। जयतु महाराजः। जयतु देवः। जयतु भद्रमुखः। जयतु+आर्यः। जयतु रावणान्तकः।
कैकेयी---एदे पुरोहिदा कञ्चुइणो पुत्तअस्स मे विजअघोसं वड्ढअन्तो आसीहि पूजअन्ति। [एते पुरोहिताः कञ्चुकिनः पुत्रकस्य मे विजयघोषं वर्धयन्ति आशीर्भिः पूजयन्ति। ]
सुमित्रा---पइदीओ परिचारअ सज्जणा अ पुत्तअस्स मे विजअं वढ्ढअन्ति। 
[प्रकृतयः परिचारकाः सज्जनाः+च पुत्रकस्य मे विजयं वर्धंयन्ति।]
(नेपथ्ये)
भो भो जनस्थानवासिनः+तपस्विनः! श्रृण्वन्तु श्रृण्वन्तु भवन्तः।
हत्वा रिपुप्रभवम्+अप्रतिमं तमौघं
सूर्यः+अन्धकारम्+इव शौर्यमयैः+मयूखैः।
सीताम्+अवाप्य सकलाशुभवर्जनीयां
रामः+ महीं जयति सर्वजनाभिरामः ॥ 10 ॥
कैकेयी---अम्महे, पुत्तस्स मे विजअघोसणा वड्ढइ [अम्महे पुत्रस्य मे विजयघोषेणा वर्धते।]
(ततः प्रविशति कृताभिषेकः+ रामः सपरिवारः।)
रामः--(विलोक्य+आकाशे।) भोः+तात!
स्वर्गे+अपि तुष्टिम्+उपगच्छ विमुञ्च दैन्यं
कर्म त्वया+अभिलषितं मयि यत् तत्+एतत्।
राजा किल+अस्मि भुवि सत्कृतभारवाही
धर्मेण लोकपरिरक्षणम्+अभ्युपेतम् ॥ 11 ॥
भरतः---
अधिगतनृपशब्दं धार्यमाणातपत्रं
विकसितकृतमौलिं तीर्थतोयाभिषिक्तम्।
गुरुम्+अधिगतलीलं वन्द्यमानं जनौघैः+---
नवशशिनम्+इव+आर्यं पश्यतः+ मे न तृप्तिः ॥ 12 ॥
शत्रुघ्नः---एतत्+आर्याभिषेकेण कुलं मे नष्टकल्मषम्।
पुनः प्रकाशतां याति सोमस्य+इव+उदये जगत् ॥ 13 ॥
रामः--वत्स लक्ष्मण! अधिगतराज्यः+अहम्+अस्मि।
लक्ष्मणः---दिष्टया भवान् वर्धते।
(प्रविश्य)
काञ्चुकीयः---जयतु महाराजः। एषः+ खलु तत्रभवान् विभीषणः+ विज्ञापयति, सुग्रीवनीलमैन्दजाम्बवद्धनूमत्प्रमुखाः च अनुगच्छन्तः+ विज्ञापयन्ति--दिष्ट्या भवान् वर्धते+ इति।
रामः---सहायानां प्रसादात् वर्धते इति कथ्यताम्।
कञ्चुकीयः---यत्+आज्ञापयति महाराजः।
कैकेयी---धण्णा खु म्हि। इमं अब्भूदअं अओज्झाअं पेक्खिदुं इच्छामि। [धन्या खलु+अस्मि। इमम्+अभ्युदयम्+अयोध्यायां प्रेक्षितुम्+इच्छामि।]
रामः---द्रक्ष्यति भवती। (विलोक्य।) अये। प्रभाभिः+वनम्+इदम्+अखिलं सूर्यवत् प्रतिभाति। (विभाव्य।) आ ज्ञातम्। सम्प्राप्तं पुष्पकं दिवि रावणस्य विमानम्। कृतसमयम्+इदं स्मृतमात्रम्+उपगच्छति+इति तत्
 सर्वैः+आरुह्यताम्।
(सर्व आरोहन्ति।)
रामः---अद्य+एव यास्यामि पुरीम्+अयोध्यां सम्बन्धिमित्रैःअनुगम्यमानः।
लक्ष्मणः---अद्य+एव पश्यन्तु च नागराः+त्वां चन्द्रं सनक्षत्रम्+इव+उदयस्थम् ॥ 14 ॥
(भरतवाक्यम्।)
यथा रामः+च जानक्या बन्धुभिःच समागतः।
तथा लक्ष्म्या समायुक्तः+ राजा भूमिं प्रशास्तु नः ॥ 15 ॥
(निष्क्रान्ताः सर्वे।)
इति सप्तमः+अङ्कः।
प्रतिमानाटकं समाप्तम्।     
          -----------