प्रथमोऽध्यायः => प्रथमः+अध्यायः अशेषकायप्रसृतानशेषान्| => अशेषकायप्रसृतान्+अशेषान्। औत्सुक्यमोहाऽरतिदाञ्जघान => औत्सुक्यमोहारतिदान्+जघान योऽपूर्ववैद्याय => यः+अपूर्ववैद्याय नमोऽस्तु => नमः+अस्तु ब्रह्मास्मृत्वाऽऽयुषो वेदं => ब्रह्मास्मृत्वा+आयुषः+ वेदं प्रजापतिमजिग्रहत्| => प्रजापतिम्+अजिग्रहत्। सोऽश्विनौ => सः+अश्विनौ सोऽत्रिपुत्रादिकान्मुनीन्||3|| => सः+अत्रिपुत्रादिकान्+मुनीन्॥3॥ तेऽग्निवेषादिकांस्ते => ते+अग्निवेषादिकान्+ते तेभ्योऽतिविप्रकीर्णेभ्यः => तेभ्यः+अतिविप्रकीर्णेभ्यः क्रियतेऽष्टाङ्गहृदयं => क्रियते+अष्टाङ्गहृदयं नातिसंक्षेपविस्तरम्| => न+अतिसंक्षेपविस्तरम्। अष्टावङ्गानि => अष्टौ+अङ्गनि तस्याहुश्चिकित्सा => तस्य+आहुः+चिकित्सा कफश्चेति => कफः+च+इति त्रयो दोषाः => त्रयः+ दोषाः व्यापिनाऽपि => व्यापिना+अपि ह्रृन्नाभ्योरधोमध्योर्ध्वसंश्रयाः||7|| => ह्रृन्नाभ्योः+अधः+मध्योर्ध्वसंश्रयाः॥7॥ तेऽन्तमध्यादिगाः => ते+अन्तमध्यादिगाः तैर्भवेद्विषमस्तीक्ष्णो => तैः+भवेत्+विषमः+तीक्ष्णः मन्दश्चाग्निः => +मन्दः+च+अग्निः क्रूरो मृदुर्मध्यो => क्रूरः+ मृदुः+मध्यः+ मृदुर्मध्यो मध्यः => मृदुः+मध्यः+ मध्यः स्यात्तैः => स्यात्+तैः समैरपि| => समैः+अपि। शुक्रार्तवस्थैर्जन्मादौ => शुक्रार्तवस्थैः+जन्मादौ विषेणेव => विषेण+इव तैश्च => तैः+च प्रकृतयो हीनमध्योत्तमाः => प्रकृतयः+ हीनमध्योत्तमाः रूक्षो लघुः => रूक्षः+ लघुः सूक्ष्मश्चलोऽनिलः| => सूक्ष्मः+चलः+अनिलः। शीतो गुरुर्मन्दः => शीतः+ गुरुः+मन्दः गुरुर्मन्दः => गुरुः+मन्दः सन्निपातश्च => सन्निपातः+च रसाऽसृङ्भांसमेदोऽस्थिमज्जशुक्राणि => रसाऽसृङ्मांसमेदः+अस्थिमज्जशुक्राणि मला-मूत्रशकृत्स्वेदादयोऽपि => मला-मूत्रशकृत्स्वेदादयः+अपि विपरीतैर्विपर्ययः| => विपरीतैः+विपर्ययः। षड्, => षट्+‌, द्रव्यमाश्रितास्ते => द्रव्यम्+आश्रिताः+ते तत्राऽऽद्या => तत्र+आद्या त्रयस्तिक्तादयः => त्रयः+तिक्तादयः पित्तमन्ये => पित्तम्+अन्ये द्रव्यमिति => द्रव्यम्+इति उष्णशीतगुणोत्कर्षात्तत्र => उष्णशीतगुणोत्कर्षात्+तत्र विपाको द्रव्यस्य => विपाकः+ द्रव्यस्य योगो हीन-मिथ्याSतिऽमात्रकः| => योगः+ हीन-मिथ्याऽतिमात्रकः| सम्यग्योगश्च => सम्यक्+योगः+च विज्ञेयो रोगाऽऽरोग्यैककारणम्||19|| => विज्ञेयः+ रोगाऽऽरोग्यैककारणम्॥19॥ रोगस्तु => रोगः+तु दोषसाम्यमरोगता| => दोषसाम्यम्+अरोगता। रोगा द्विधा => रोगाः+ द्विधा कायमनोभेदादधिष्ठानमपि => कायमनोभेदात्+अधिष्ठानम्+अपि रजस्तमश्च => रजः+तमः+च मनसो द्वौ => मनसः+ द्वौ दोषावुदाहृतौ||21|| => दोषौ+उदाहृतौ॥21॥ देशमाहुरिह => देशम्+आहुः+इह वातभूयिष्ठमनूपं => वातभूयिष्ठम्+अनूपं भूदेशमादिशेत्| => भूदेशम्+आदिशेत्। क्षणादिर्व्याध्यवस्था => क्षणादिः+व्याध्यवस्था कालो भेषजयोगकृत्||24|| => कालः+ भेषजयोगकृत्॥24॥ चेति => च+इति समासादौषधं => समासात्+औषधं वस्तिर्विरेका => वस्तिः+विरेका भिषकग् द्रव्याण्युपस्थाता => भिषक्+ द्रव्याणि+उपस्थाता द्रव्याण्युपस्थाता => द्रव्याणि+उपस्थाता दक्षस्तीर्थात्तच्शास्त्रार्थो दृष्टकर्मा => दक्षः+तीर्थात्+तच्शास्रार्थः+ दृष्टकर्मा शुचिर्भिषक| => शुचिः+भिषक| योग्यमौषधम्||28|| => योग्यम्+औषधम्॥28॥ शुचिर्दक्षो बुद्धिमान् => शुचिः+दक्षः+ बुद्धिमान् आढ्यो रोगी => आढ्यः+ रोगी भिषग्वश्यो ज्ञापकः => भिषग्वश्यः+ ज्ञापकः सत्त्ववानपि||29|| => सत्त्ववान्+अपि॥29॥ पुंसो जितात्मनः| => पुंसः+ जितात्मनः। अमर्मगोऽल्पहेत्वग्ररूपरूपोऽनुपद्रवः||30|| => अमर्मगः+अल्पहेत्वग्ररूपरूपः+अनुपद्रवः॥30॥ ग्रहेष्वनुगुणेष्वेकदोषमार्गो नवः => ग्रहेषु+अनुगुणेषु+एकदोषमार्गः+ नवः ततो गदः| => ततः+ गदः। शेषत्वादायुषो 'याप्यः' => शेषत्वात्+आयुषः+ 'याप्यः' पथ्याभ्यासाद्विपरोयये||32|| => पथ्याभ्यासात्+विपरोयये॥32॥ अनुपक्रम एव => अनुपक्रमः+ एव स्यात्स्थितोऽत्यन्तविपर्यये| => स्यात्+स्थितः+अत्यन्तविपर्यये। औत्सुक्य-मोहाऽरतिकृद् दृष्टरिष्टोऽक्षनाशनः||33|| => औत्सुक्य-मोहाऽरतिकृत्+ दृष्टरिष्टः+अक्षनाशनः॥33॥ दृष्टरिष्टोऽक्षनाशनः||33|| => दृष्टरिष्टः+अक्षनाशनः॥33॥ त्यजेदार्तं => त्यजेत्+आर्तं भिषग्भूपैर्द्विष्टं => भिषग्भूपैः+द्विष्टं व्यग्रमविधेयं => व्यग्रम्+अविधेयं तन्त्रस्यास्य => तन्त्रस्य+अस्य चातो वक्ष्यतेऽध्यायसङ्ग्रहः||35|| => च+अतः+ वक्ष्यते+अध्यायसङ्ग्रहः॥35॥ वक्ष्यतेऽध्यायसङ्ग्रहः||35|| => वक्ष्यते+अध्यायसङ्ग्रहः॥35॥ सूत्रस्थानमिमेऽध्याया => सूत्रस्थानम्+इमे+अध्याया 'शरीरमुच्यते'| => 'शरीरम्+उच्यते'। विकृतिर्दुतजं => विकृतिः+दुतजं ज्वारासृक्_श्वासयक्ष्मादिमदाद्यर्शोऽतिसारिणाम्||40|| => ज्वारासृक्‌श्वासयक्ष्मादिमदाद्यर्शः+अतिसारिणाम्॥40॥ द्वाविंशति रिमेऽध्यायाः => द्वाविंशतिः+ इमे+अध्यायाः रिमेऽध्यायाः => इमे+अध्यायाः कल्पसिद्धिरतः => कल्पसिद्धिः+अतः कल्पो वमेर्विरेकस्य => कल्पः+ वमेः+विरेकस्य वमेर्विरेकस्य => वमेः+विरेकस्य सिद्धिर्बस्त्यापदां, => सिद्धिः+बस्त्यापदां, षष्ठो द्रव्यकल्पोऽत => षष्ठः+ द्रव्यकल्पः+अतः+ द्रव्यकल्पोऽत उत्तरम्| => द्रव्यकल्पः+अतः+ उत्तरम्। उन्मादेऽथ => उन्मादे+अथ त्रयो, => त्रयः+, चत्वारिंशोऽनपत्यानामध्यायो बीजपोषणः||48|| => चत्वारिंशः+अनपत्यानाम्+अध्यायः+ बीजपोषणः॥48॥ इत्यध्यायशतं => इति+अध्यायशतं स्थानैरुदीरितम्||48 => स्थानैः+उदीरितम्॥48 श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुवाग्भटवरचितायाम- => श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुवाग्भटविरचितायाम्+ मीयो नाम => मीयः+ नाम प्रथमोऽध्यायः||1|| => प्रथमः+अध्यायः॥1॥ द्वितीयोऽध्यायः2 => द्वितीय+अध्यायः2 अथातो दिनचर्याध्यायं => अथ+अतः+ दिनचर्याध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। मुहूर्त उत्तिष्ठेत्स्वस्थो => मुहूर्तः+ उत्तिष्ठेत्+स्वस्थः+ उत्तिष्ठेत्स्वस्थो रक्षार्थमायुषः| => उत्तिष्ठेत्+स्वस्थः+ रक्षार्थम्+आयुषः। रक्षार्थमायुषः| => रक्षार्थम्+आयुषः। कृतशौचविधिस्ततः||1|| => कृतशौचविधिः+ततः॥1॥ प्रातर्भुक्त्वा => प्रातः+भुक्त्वा भक्षयेद्दन्तपवनं => भक्षयेत्+दन्तपवनं दन्तमांसान्यबाधयन्||3|| => दन्तमांसानि+अबाधयन्॥3॥ नाद्यादजीर्णवमथुश्वासकासज्वराऽर्दिती| => न+अद्यात्+अजीर्णवमथुश्वासकासज्वराऽर्दिती। तृष्णाऽऽस्यापाकहृन्नेत्रशिरः => तृष्णा+अस्य+अपाकहृन्नेत्रशिरः सौवीरमञ्जनं => सौवीरम्+अञ्जनं हितमक्ष्णोस्ततो भजेत्| => हितम्+अक्ष्णोः+ततः+ भजेत्। चक्षुस्तेजोमयं => चक्षुः+तेजोमयं श्लेष्मतो भयम्||5|| => श्लेष्मतः+ भयम्॥5॥ योजयेत्सप्तरात्रेऽस्मात्स्राव(1)णार्थं => योजयेत्+सप्तरात्रे+अस्मात्+स्राव(1)णार्थं ततो नावन-गण्डूष-धूम-ताम्बूल-भाग्भवेत्||6|| => ततः+ नावन-गण्डूष-धूम-ताम्बूल-भाक्+भवेत्॥6॥ नावन-गण्डूष-धूम-ताम्बूल-भाग्भवेत्||6|| => नावन-गण्डूष-धूम-ताम्बूल-भाक्+भवेत्॥6॥ विषमूर्च्छामदार्तानामपथ्यं => विषमूर्च्छामदार्तानाम्+अपथ्यं शोषिणामपि||7|| => शोषिणाम्+अपि॥7॥ अभ्यङ्ग माचरेन्नित्यं, => अभ्यङ्गम्+ आचरेत्+नित्यं, माचरेन्नित्यं, => आचरेत्+नित्यं, स जराश्रमवातहा| => सः+ जराश्रमवातहा। वर्ज्योऽभ्यङ्गः => वर्ज्यः+अभ्यङ्गः दीप्तोऽग्निर्मेदसः => दीप्तः+अग्निः+मेदसः व्यायामादुपजायते||10|| => व्यायामात्+उपजायते॥10॥ बालो वृद्धोऽजीर्णी => बालः+ वृद्धः+अजीर्णी वृद्धोऽजीर्णी => वृद्धः+अजीर्णी निषेव्यस्तु => निषेव्यः+तु मन्दमेव => मन्दम्+एव ततोऽन्यदा| => ततः+अन्यदा। कृत्वाऽनुसुखं => कृत्वा+अनुसुखं मर्दयेच्च => मर्दयेत्+च प्रतमको रक्तपित्तं => प्रतमकः+ रक्तपित्तं कासो ज्वरश्छर्दिश्च => कासः+ ज्वरः+छर्दिः+च ज्वरश्छर्दिश्च => ज्वरः+छर्दिः+च इवाकर्षन् => इव+आकर्षन् भजन्नति => भजन्+अति स्थिरीकरणमङ्गानां => स्थिरीकरणम्+अङ्गानां वृष्यमायुष्यं => वृष्यम्+आयुष्यं उष्णाम्बुनाऽधः => उष्णाम्बुना+अधः परिषेको बलावहः| => परिषेकः+ बलावहः। तेनैव => तेन+एव तूत्तमाङ्गस्य => तु+उत्तमाङ्गस्य चाद्यान्न => च+अद्यात्+न वेगानीरयेद्बलात्| => वेगान्+ईरयेत्+बलात्। वेगितोऽन्यकार्यः => वेगितः+अन्यकार्यः स्यान्नाजित्वा => स्यात्+न+अजित्वा साध्यमामयम्||19|| => साध्यम्+आमयम्॥19॥ धर्मात्तस्माद्धर्मपरो भवेत्||20|| => धर्मात्+तस्मात्+धर्मपरः+ भवेत्॥20॥ सेवेतेतरदूरगः| => सेवेत+इतरदूरगः। व्यापादमभिध्या-दृग्विपर्ययम्| => व्यापादम्+अभिध्या-दृग्विपर्ययम्| कर्मेति => कर्म+इति कायवाङ्मानसैस्त्यजेत्||22|| => कायवाङ्मानसैः+त्यजेत्॥22॥ अवृत्ति-व्याधि-शोकाऽऽर्ताननुवर्तेत => अवृत्ति-व्याधि-शोकाऽऽर्तान्+अनुवर्तेत आत्मवत्सततं => आत्मवत्+सततं पश्येदपि => पश्येत्+अपि अर्चयेद् देव-गो-विप्र-वृद्ध-वैद्य-नृपाऽतिथीन्| => अर्चयेत्+ देव-गो-विप्र-वृद्ध-वैद्य-नृपाऽतिथीन्। विमुखान्नार्थिनः => विमुखात्+न+अर्थिनः कुर्यान्नाऽवमन्येत => कुर्यात्+न+अवमन्येत नाऽक्षिपेत्||24|| => न+आक्षिपेत्॥24॥ स्यादपकारपरेऽप्यरौ| => स्यात्+अपकारपरे+अपि+अरौ। हेतावीर्ष्येत्फले => हेतौ+ईर्ष्येत्+फले ब्रूयादविसंवादि => ब्रूयात्+अविसंवादि नैकः => न+एकः विश्रब्धो, => विश्रब्धः+, कञ्चिदात्मनः => कञ्चित्+आत्मनः नात्मानं => न+आत्मानं कस्यचिद्रिपुम्||27|| => कस्यचित्+रिपुम्॥27॥ प्रकाशयेन्नापमानं => प्रकाशयेत्+न+अपमानं जनस्याऽऽशयमालक्ष्य => जनस्य+आशयम्+आलक्ष्य यो यथा => यः+ यथा तथैवाऽनुवर्तेत => तथा+एव+अनुवर्तेत पिडयेदिन्द्रियाणि => पिडयेत्+इन्द्रियाणि चैतान्यतिलालयेत्||29|| => च+एतानि+अतिलालयेत्॥29॥ नाऽरम्भं => न+आरम्भं भजेत्तं => भजेत्+तम् चाविरोधयन्| => च+अविरोधयन्। अनुयायात्प्रतिपदं => अनुयायात्+प्रतिपदं नीच-रोम-नख-श्मश्रुर्निर्मलाङ्घ्रिमलायनः| => नीच-रोम-नख-श्मश्रुः+निर्मलाङ्घ्रिमलायनः। सुवेषोऽनुल्बणोज्ज्वलः||31|| => सुवेषः+अनुल्बणोज्ज्वलः॥31॥ धारयेत्सततं => धारयेत्+सततं साऽऽतपत्र-पदत्राणो विचरेद्युगमात्रदृक्||32|| => सा+आतपत्र-पदत्राणः+ विचरेत्+युगमात्रदृक्॥32॥ विचरेद्युगमात्रदृक्||32|| => विचरेत्+युगमात्रदृक्॥32॥ चाऽऽत्ययिके => च+आत्ययिके नाऽऽक्रामेच्छर्करालोष्टबलिस्नानभुवोऽपि => न+आक्रामेत्+शर्करालोष्टबलिस्नानभुवः+अपि तरेन्न => तरेत्+न नाऽग्निस्कन्धमभिव्रजेत्||34|| => न+अग्निस्कन्धम्+अभिव्रजेत्॥34॥ नाऽरोहेद् दुष्टयानवत्| => न+आरोहेत्+ दुष्टयानवत्। नासंवृतमुखः => न+असंवृतमुखः कुर्यात्क्षुतिहास्यविजृम्भणम्||35|| => कुर्यात्+क्षुतिहास्यविजृम्भणम्॥35॥ विकुष्णीयान्नाकस्माद्विनिवर्तयेत्| => विकुष्णीयात्+न+अकस्मात्+विनिवर्तयेत्। नाङ्गै श्चेष्टेत => न+अङ्गैः+ चेष्टेत विगुणं,नाऽऽसीतोत्कटकश्चिरम्||36|| => विगुणं,न+आसीतोत्कटकः+चिरम्॥36॥ नोर्ध्वजानुश्रिरं => न+उर्ध्वजानुश्रिरं चत्वरचैत्यान्तश्चतुष्पथसुरालयान्| => चत्वरचैत्यान्तः+चतुष्पथसुरालयान्। दिवाऽपि => दिवा+अपि सर्वथेक्षेत => सर्वथा+ईक्षेत नाऽऽदित्यं, => न+आदित्यं, नेक्षेत => न+ईक्षेत नाऽऽचरेत्| => न+आचरेत्। पुरोवाताऽऽतप-रजस्तुषारपरुषाऽनिलान्||40|| => पुरोवाताऽऽतप-रजः+तुषारपरुषाऽनिलान्॥40॥ विग्रहमुत्तमैः| => विग्रहम्+उत्तमैः। गात्रवक्रनखैर्वाद्यं => गात्रवक्रनखैः+वाद्यं लोक एव => लोके+ एव अनुकुर्यात्तमेवातो लौकिकेऽर्थे => अनुकुर्यात्+तम्+एव+अतः+ लौकिके+अर्थे लौकिकेऽर्थे => लौकिके+अर्थे पर्याप्तमिति => पर्याप्तम्+इति दुःखभाङ् न => दुःखभाक्+ न भवत्येव => भवति+एव इत्याचारः => इति+आचारः आयुरारोग्यमैश्वर्यं => आयुः+आरोग्यम्+ऐश्वर्यं यशो लोकांश्च => यशः+ लोकान्+च लोकांश्च => लोकान्+च यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां द्वितीयोऽध्यायः||2|| => द्वितीयः+अध्यायः॥2॥ तृतियोऽध्यायः => तृतीयः+अध्यायः अथात ऋतुचर्याध्यायं => अथ+अतः+ ऋतुचर्याध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। मासैर्द्विसंख्यैर्माघाद्यैः => मासैः+द्विसंख्यैः+माघाद्यैः षड् ऋतवः => षट्+ ऋतवः शिशिरोऽथ => शिशिरः+अथ वसन्तश्च => वसन्तः+च ग्रीष्मो वर्षाशरद्धिमाः||1|| => ग्रीष्मः+ वर्षाशरद्धिमाः॥1॥ शिशिराद्यास्रिभिस्तैस्तु => शिशिराद्याः+त्रिभिः+तैः+तु विद्यादयनमुत्तरम्| => विद्यात्+अयनम्+उत्तरम्। ह्यत्यर्थतीक्ष्णोष्णरूक्षा => हि+अत्यर्थतीक्ष्णोष्णरूक्षा कटुको बलिनोऽत्र => कटुकः+ बलिनः+अत्र बलिनोऽत्र => बलिनः+अत्र तस्मादादानमाग्नेयम् => तस्मात्+आदानम्+आग्नेयम् ऋतवो दक्षिणायनम्||4|| => ऋतवः+ दक्षिणायनम्॥4॥ वर्षादयो विसर्गश्च => वर्षादयः+ विसर्गः+च विसर्गश्च => विसर्गः+च विसृजत्ययम्| => विसृजति+अयम्। सौम्यत्वादत्र => सौम्यत्वात्+अत्र सोमो हि => सोमः+ हि स्निग्धाश्चेहाम्ललवणमधुरा बलिनो => स्निग्धाः+च+इह+अम्ललवणमधुराः+ बलिनः+ बलिनो रसाः||6|| => बलिनः+ रसाः॥6॥ शीतेऽग्र्यं => शीते+अग्र्यं वृष्टिघर्मेऽल्पं => वृष्टिघर्मे+अल्पं शीतसंरोधाद्धेमन्ते => शीतसंरोधात्+हेमन्ते प्रबलोऽनलः||7|| => प्रबलः+अनलः॥7॥ भवत्यल्पेन्धनो धातून् => भवति+अल्पेन्धनः+ धातून् स पचेद्वायुनेरीतः| => सः+ पचेत्+वायुना+ईरीतः। पचेद्वायुनेरीतः| => पचेत्+वायुना+ईरीतः। अतो हिमेऽस्मिन्सेवेत => अतः+ हिमे+अस्मिन्+सेवेत हिमेऽस्मिन्सेवेत => हिमे+अस्मिन्+सेवेत दैर्ध्यान्निशानामेतर्हि => दैर्ध्यात्+निशानाम्+एतर्हि प्रातरेव => प्रातः+एव यथोक्तं => यथा+उक्तं शीलयेदनु||9|| => शीलयेत्+अनु॥9॥ वातघ्नतैलैरभ्यङ्गं => वातघ्नतैलैः+अभ्यङ्गं कषायापह्रतस्नेहस्ततः => कषायापह्रतस्नेहः+ततः स्नातो यथाविधि| => स्नातः+ यथाविधि। प्रदिग्धोऽगुरुधूपितः||11|| => प्रदिग्धः+अगुरुधूपितः॥11॥ नवमन्नं => नवम्+अन्नं उष्णस्वभावैर्लघुभिः => उष्णस्वभावैः+लघुभिः युक्त्याऽर्ककिरणान् => युक्त्या+अर्ककिरणान् शीतमुष्णाङ्ग्यो धूपकुङ्कुमयौवनैः||15|| => शीतम्+उष्णाङ्ग्यः+ धूपकुङ्कुमयौवनैः॥15॥ शीतपारुष्यजनितो न => शीतपारुष्यजनितः+ न दोषो जातु => दोषः+ जातु अयमेव => अयम्+एव शिशिरेऽपि => शिशिरे+अपि शीतमधिकं => शीतम्+अधिकं चादानकालजम्||17|| => च+आदानकालजम्॥17॥ कफश्चितो हि => कफः+चितः+ हि वसन्तेऽर्कांशुतापितः| => वसन्ते+अर्कांशुतापितः। हत्वाऽग्निं => हत्वा+अग्निं रोगानतस्तं त्वरया => रोगान्+अतः+तम्+ त्वरया तीक्ष्णैर्वमननस्याद्यैर्लघुरूक्षैश्च => तीक्ष्णैः+वमननस्य+आद्यैः+लघुरूक्षैः+च व्यायामोद्वर्तनाघातैर्जित्वा => व्यायामोद्वर्तनाघातैः+जित्वा श्लेष्माणमुल्बणम्||19|| => श्लेष्माणम्+उल्बणम्॥19॥ स्नातोऽनुलिप्तः => स्नातः+अनुलिप्तः सहकाररसोन्मिश्रानास्वाद्य => सहकाररसोन्मिश्रान्+आस्वाद्य प्रिययाऽर्पितान्| => प्रियया+अर्पितान्। सौमनस्यकृतो ह्रृद्यान्वयस्यैः => सौमनस्यकृतः+ ह्रृद्यान्वयस्यैः परितो जलवाहिषु||23|| => परितः+ जलवाहिषु॥23॥ गोष्ठीकथाभिश्चित्राभिर्मध्याह्नं => गोष्ठीकथाभिः+चित्राभिः+मध्याह्नं गमयेत्सुखी||25|| => गमयेत्+सुखी॥25॥ गुरुशीतदिवास्वप्नस्निग्धाम्लमधुरांस्त्यजेत्| => गुरुशीतदिवास्वप्नस्निग्धाम्लमधुरान्+त्यजेत्। संक्षिपतीव => संक्षिपति+इव वायुश्च => वायुः+च अतोऽस्मिन्पटुकट्वम्लव्यायामार्ककरांस्त्यजेत्||27|| => अतः+अस्मिन्+पटुकट्वम्लव्यायामार्ककरान्+त्यजेत्॥27॥ भजेन्मधुरमेवान्नं => भजेत्+मधुरम्+एव+अन्नं सुशीततोयसिक्ताङ्गो लिह्यात्सक्तून् => सुशीततोयसिक्ताङ्गः+ लिह्यात्+सक्तून् लिह्यात्सक्तून् => लिह्यात्+सक्तून् शालिमश्नीयाज्जाङ्गलैः => शालिम्+अश्नीयात्+जाङ्गलैः पिबेद्रसं => पिबेत्+रसं नातिघनं => न+अतिघनं मोचचोचदलैर्युक्तं => मोचचोचदलैः+युक्तं चाम्भः => च+अम्भः मध्यंदिनेऽर्कतापार्तः => मध्यंदिने+अर्कतापार्तः स्वप्याद्धारागृहेऽथवा||36|| => स्वप्याद्धारागृहे+अथवा॥36॥ जलार्द्रास्तालवृन्तानि => जलार्द्राः+तालवृन्तानि उत्क्षेपाश्च => उत्क्षेपाः+च कर्पूरमल्लिकामाला हाराः => कर्पूरमल्लिकामालाः+ हाराः जङ्गमा इव => जङ्गमाः+ इव पद्मिन्यो हरन्ति => पद्मिन्यः+ हरन्ति आदानग्लानवपुषामग्निः => आदानग्लानवपुषाम्+अग्निः सन्नोऽपि => सन्नः+अपि दोषैर्दुप्यन्ति => दोषैः+दुप्यन्ति तेऽम्बुलम्बाम्बुदेऽम्बरे||42|| => ते+अम्बुलम्बाम्बुदे+अम्बरे॥42॥ भूबाष्पेणाम्लपाकेन => भूबाष्पेण+अम्लपाकेन वह्निनैव => वह्निना+एव तेष्वित्यन्योन्यदूषिषु| => तेषु+इति+अन्योन्यदूषिषु। भजेत्साधारणं => भजेत्+साधारणं सर्वमूष्मणस्तेजनं => सर्वम्+ऊष्मणः+तेजनं चाम्भो भोजनं => च+अम्भः+ भोजनं त्वतिदुर्दिने||46|| => तु+अतिदुर्दिने॥46॥ क्षौद्रवल्लघु| => क्षौद्रवत्+लघु। पसेद्बाष्पशीतशीकरवर्जिते| => पसेत्+बाष्पशीतशीकरवर्जिते। स्वप्नायासातपांस्त्यजेत्||48|| => स्वप्नायासातपान्+त्यजेत्॥48॥ विरेको रक्तमोक्षणम्| => विरेकः+ रक्तमोक्षणम्। क्षुधितोऽन्नं => क्षुधितः+अन्नं भजेल्लघु||50|| => भजेत्+लघु॥50॥ समन्तादप्यहोरात्रमग्त्योदयनिर्विषम्| => समन्तात्+अपि+अहोरात्रम्+अग्त्योदयनिर्विषम्। मलजिज्जलम्||52|| => मलजित्+जलम्॥52॥ नाभिष्यन्दि => न+अभिष्यन्दि पानादिष्वमृतोपमम्| => पानादिषु+अमृतोपमम्। चाद्यांस्रीन्वसन्तेऽन्त्यान् => च+अद्यान्+त्रिन्+वसन्ते+अन्त्यान् रसान्भजेत्||55|| => रसान्+भजेत्॥55॥ शरद्वसन्तयो रूक्षं => शरद्वसन्तयः+ रूक्षं विपरीतमोऽन्यदा| => विपरीतमः+अन्यदा। स्वस्वाधिक्यमृतावृतौ||57|| => स्वस्वाधिक्यम्+ऋतौ+ऋतौ॥57॥ ऋत्वोरन्त्यादिसप्ताहावृतुसन्धिरिति => ऋत्वोः+अन्त्यादिसप्ताहौ+ऋतुसन्धिः+इति पूर्वो विधिस्त्याज्यः => पूर्वः+ विधिः+त्याज्यः विधिस्त्याज्यः => विधिः+त्याज्यः सेवनीयोऽपरः => सेवनीयः+अपरः यामष्टाङ्गहृदसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदसंहितायां तृतीयोऽध्यायः|| => तृतीयः+अध्यायः॥ चतुर्थोऽध्यायः => चतुर्थः+अध्यायः अथातो => अथ+अतः रोगानुत्पादनीयाध्यायं => रोगान्+उत्पादनीयाध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। वैगान्न => वैगात्+न धारयेद्वातविण्मूत्रक्षवतृट्_क्षुधाम्| => धारयेत्+वातविण्मूत्रक्षवतृट्‌-क्षुधाम्। ष्स्नेहस्वेदविधिस्तत्र => स्नेहस्वेदविधिः+तत्र वर्तयो भोजनानि => वर्तयः+ भोजनानि बस्तयश्चैव => बस्तयः+च+एव परीकर्तो हृदयस्योपरोधनम्||4|| => परीकर्तः+ हृदयस्य+उपरोधनम्॥4॥ हृदयस्योपरोधनम्||4|| => हृदयस्य+उपरोधनम्॥4॥ विट्_प्रवृत्तिश्च => विट्-‌प्रवृत्तिः+च पूर्वोक्ताश्चामयाः => पूर्वोक्ताः+च+आमयाः प्रायो रोगास्तदौषधम्| => प्रायः+ रोगाः+तदौषधम्। रोगास्तदौषधम्| => रोगाः+तदौषधम्। वर्त्यभ्यङ्गावगाहाश्च => वर्त्यभ्यङ्गावगाहाः+च चोत्तमया => च+उत्तमया अवपूडकमेतच्च => अवपूडकम्+एतत्+च धारणात्पुनः||8|| => धारणात्+पुनः॥8॥ उद्गारस्यारुचिः => उद्गारस्य+अरुचिः कम्पो विबन्धो => कम्पः+ विबन्धः+ विबन्धो हृदयोरसोः| => विबन्धः+ हृदयोरसोः। आध्मानकासहिध्माश्च => आध्मानकासहिध्माः+च हिध्मावत्तत्र => हिध्मावत्+तत्र प्रवर्तयेत्क्षुतिं => प्रवर्तयेत्+क्षुतिं शोषाङ्गसादबाधिर्यसम्मोहभ्रमह्रद्गदाः||11|| => शोषाङ्गसादबाधिः+यसम्मोहभ्रमह्रद्गदाः॥11॥ निग्रहात्तत्र => निग्रहात्+तत्र सर्वो विधिर्हितः| => सर्वः+ विधिः+हितः। विधिर्हितः| => विधिः+हितः। स्निग्धमुष्णमल्पं => स्निग्धम्+उष्णम्+अल्पं अङ्गमर्दश्च, => अङ्गमर्दः+च, तत्रेष्टः => तत्र+इष्टः शोषो हिध्मा => शोषः+ हिध्मा कार्योऽत्र => कार्यः+अत्र वातघ्नश्च => वातघ्नः+च क्षववद्रोगाः,सर्वश्चाऽनिलजिद्विधिः||16|| => क्षववत्+रोगाः,सर्वः+च+अनिलजिद्विधिः॥16॥ सगुल्मा बाष्पतस्तत्र => सगुल्माः+ बाष्पतः+तत्र बाष्पतस्तत्र => बाष्पतः+तत्र स्वपनो मद्यं => स्वपनः+ मद्यं सकासश्वासह्रल्लासव्यङ्गश्वयथवो वमेः||18|| => सकासश्वासह्रल्लासव्यङ्गश्वयथवः+ वमेः॥18॥ गण्डूषधूमानाहारा रूक्षं => गण्डूषधूमान्+आहाराः+ रूक्षं स्रुतिरस्रस्य => स्रुतिः+अस्रस्य चात्र => च+अत्र तैलमभ्यङ्गार्थं => तैलम्+अभ्यङ्गार्थं शुक्रात्तत्स्रवणं => शुक्रात्+तत्स्रवणं भजेत्क्षीरं => भजेत्+क्षीरं सर्वेऽपि => सर्वे+अपि तत्श्चानेकधा => ततः+च+अनेकधा पवनो यत्प्रकुप्यति| => पवनः+ यत्+प्रकुप्यति। यत्प्रकुप्यति| => यत्+प्रकुप्यति। युञ्जीताऽतोऽनुलोमनम्||24|| => युञ्जीता+अतः+अनुलोमनम्॥24॥ धारयेत्तु => धारयेत्+तु चेह => च+इह अत्यर्थसञ्चितास्तो हि => अत्यर्थसञ्चितास्तः+ हि स्युर्जीवितच्छिदः||26|| => स्युः+जीवितच्छिदः॥26॥ कदाचित्कुप्यन्ति => कदाचित्+कुप्यन्ति जिता लङ्घनपाचनैः| => जिताः+ लङ्घनपाचनैः। शुद्धा न => शुद्धाः+ न पुनरुद्भवः||27|| => पुनः+उद्भवः॥27॥ यथायोगमत उर्ध्वं => यथायोगम्+अतः+ उर्ध्वं वृष्ययोगांश्च => वृष्ययोगान्+च पथ्यमाहारैर्बृंहणं => पथ्यम्+आहारैः+बृंहणं ह्रृद्यदीपनभैषज्यसंयोगाद्रुचिपक्तिदैः| => ह्रृद्यदीपनभैषज्यसंयोगात्+रुचिपक्तिदैः। स लभते => सः+ लभते दैर्ध्यमायुषः||31|| => दैर्ध्यम्+आयुषः॥31॥ कामक्रोधभयाद्याश्च => कामक्रोधभयाद्याः+च स्युरागन्तवो गदाः||32|| => स्युः+आगन्तवः+ गदाः॥32॥ प्रज्ञाऽपराधानामिन्द्रियोपशमः => प्रज्ञाऽपराधानाम्+इन्द्रियोपशमः सद्वृत्तस्यानुवर्तनम्||33|| => सद्वृत्तस्य+अनुवर्तनम्॥33॥ भूताद्यस्पर्शनोपायो निर्दिष्टश्च => भूताद्यस्पर्शनोपायः+ निर्दिष्टः+च निर्दिष्टश्च => निर्दिष्टः+च विधिरेष => विधिः+एष निजागन्तुविकाराणामुत्पन्नानां => निजागन्तुविकाराणाम्+उत्पन्नानां ग्रीष्मजमभ्रकाले| => ग्रीष्मजम्+अभ्रकाले। वार्षिकमाशु => वार्षिकम्+आशु रोगानृतुजान्न => रोगान्+ऋतुजान्+न विषयेष्वसक्तः| => विषयेषु+असक्तः। भवत्यरोगः||36|| => भवति+अरोगः॥36॥ यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां रोगानुत्पादनीयो नाम => रोगान्+उत्पादनीयः+ नाम चतुर्थोऽध्यायः||4| => चतुर्थः+अध्यायः॥4। पञ्चमोऽध्याय => पञ्चमः+अध्यायः अथातो द्रव-द्रव्य-विज्ञानीयमध्यायं => अथ+अतः+ द्रव-द्रव्य-विज्ञानीयम्+अध्यायं द्रव-द्रव्य-विज्ञानीयमध्यायं => द्रव-द्रव्य-विज्ञानीयम्+अध्यायं हस्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => हस्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। नभसो भ्रष्टं => नभसः+ भ्रष्टं त्वर्केन्दुमारुतैः| => तु+अर्केन्दुमारुतैः। तद्भूयो देशकालावपेक्षते||2|| => तद्भूयः+ देशकालौ+अपेक्षते॥2॥ देशकालावपेक्षते||2|| => देशकालौ+अपेक्षते॥2॥ येनाऽभिवृष्टममलं => येन+अभिवृष्टम्+अमलं अक्लिन्नमविवर्णं => अक्लिन्नम्+अविवर्णं तन्न => तत्+न मासादाश्वयुजाद्विना| => मा+आसादाश्वयुजात्+विना। ऐन्द्रमम्बुसुपात्रस्थमविपन्नं => ऐन्द्रम्+अम्बुसुपात्रस्थम्+अविपन्नं भूमिष्ठमान्तरिक्षानुकारि => भूमिष्ठम्+आन्तरिक्षानुकारि देशेऽर्कपवनाहतम्||5|| => देशे+अर्कपवनाहतम्॥5॥ पिबेत्पङ्कशैवाल-तृणपर्णाविलास्तृतम्| => पिबेत्+पङ्कशैवाल-तृणपर्णाविलास्तृतम्। सूर्येन्दुपवनादृष्टमभिवृष्टं => सूर्येन्दुपवनादृष्टम्+अभिवृष्टं जन्तुमत्तप्तं => जन्तुमत्+तप्तं यद्दिव्यमार्तवं => यद्दिव्यम्+आर्तवं याश्तामलोदकाः||8|| => याः+ताम्+अलोदकाः॥8॥ नद्यो निपरीतास्त्वतोऽन्यथा| => समासात्+ताः+नद्यः+ निपरीताः+तु+अतः+अन्यथा। निपरीतास्त्वतोऽन्यथा| => निपरीताः+तु+अतः+अन्यथा। पथ्या,स्ता एव => पथ्याः+,ताः+ एव विद्यात्कूपतडागादीन् => विद्यात्+कूपतडागादीन् नाम्बु => न+अम्बु पेयमशक्त्या => पेयम्+अशक्त्या स्वल्पमल्पाग्निगुल्मिभिः||13|| => स्वल्पम्+अल्पाग्निगुल्मिभिः॥13॥ पाण्डूदरातिरसार्शो-ग्रहणीशोषशोथिभिः| => पाण्डूदरातिरसार्शः+-ग्रहणीशोषशोथिभिः। पिबेत्स्वस्थोऽपि => पिबेत्+स्वस्थः+अपि चाल्पशः||14|| => च+अल्पशः॥14॥ समस्थूलकृशा भक्त-मध्यान्तप्रथमाम्बुपाः| => समस्थूलकृशाः+ भक्त-मध्यान्तप्रथमाम्बुपाः। तृष्णोष्णदाहपित्तास्र-विषाण्यम्बु => तृष्णोष्णदाहपित्तास्र-विषाणि+अम्बु शुद्धिर्नवज्वरे| => शुद्धिः+नवज्वरे। स्निग्धमोजस्यं => स्निग्धम्+ओजस्यं पयोऽत्र => पयः+अत्र हितमत्यग्न्यनिद्रेभ्यो गरीयो => हितम्+अत्यग्न्यनिद्रेभ्यः+ गरीयः+ गरीयो माहिषं => गरीयः+ माहिषं अल्पाम्बुपानव्ययाम-कटुतिक्ताशनैर्लघु| => अल्पाम्बुपानव्ययाम-कटुतिक्ताशनैः+लघु। वातकफानाह-कृमिशोफोदरार्शसाम्||25|| => वातकफान्+आह-कृमिशोफोदरार्शसाम्॥25॥ तर्पणाऽऽश्चोतनैर्नस्यैः => तर्पणाऽऽश्चोतनैः+नस्यैः तूष्णमाविकम्||26|| => तु+उष्णम्+आविकम्॥26॥ स्थैर्यकृद् बाढमृष्णं => स्थैर्यकृत्+ बाढम्+ऋष्णं बाढमृष्णं => बाढम्+ऋष्णं त्वैकशफं => तु+एकशफं पयोऽभिष्यन्दि => पयः+अभिष्यन्दि शृतमतोऽन्यथा||28|| => शृतम्+अतः+अन्यथा॥28॥ भवेद्गरीयोऽतिश्रृतं, => भवेत्+गरीयः+अतिश्रृतं, धारोष्णममृतोपमम्| => धारोष्णम्+अमृतोपमम्। नैवाद्यान्निशि => न+एव+अद्यात्+निशि नैवोष्णं => न+एव+उष्णं तन्नाघृतसितोपलम्| => तत्+न+अघृतसितोपलम्। चानामलकं => च+अनामलकं नापि => न+अपि नोऽमन्दमन्यथा||32|| => नः+अमन्दम्+अन्यथा॥32॥ तद्वन्मस्तु => तद्वत्+मस्तु वातपित्तासृक्-क्षयार्शोऽर्दितकासजित्| => वातपित्तासृक्-क्षयार्शः+अर्दितकासजित्। स्नेहानामुत्तमं => स्नेहानाम्+उत्तमं विधिभिर्घृतं => विधिभिः+धृतं शुक्रनिद्राकफकरा विष्टम्भिगुरुदोषलाः||41|| => शुक्रनिद्राकफकराः+ विष्टम्भिगुरुदोषलाः॥41॥ चाविसम्भवे| => च+अविसम्भवे। रसो गुरुः => रसः+ गुरुः स्निग्धो बृंहणः => स्निग्धः+ बृंहणः शीतोऽस्रपित्तघ्नः => शीतः+अस्रपित्तघ्नः स्वादुपाकरसो रसः| => स्वादुपाकरसः+ रसः। सोऽग्रे => सः+अग्रे सलवणो, => सलवणः+, मूलाऽग्रजन्तुजग्धादि-पीडनान्मलसङ्करात्| => मूलाऽग्रजन्तुजग्धादि-पीडनात्+मलसङ्करात्। तेनासौ => तेन+असौ शैत्यप्रसादमाधुर्यैर्वरस्तमनुवांशिकः||45|| => शैत्यप्रसादमाधुर्यैः+वरः+तम्+अनुवांशिकः॥45॥ शतपर्वक-कान्तार-नैपालाद्यास्ततः => शतपर्वक-कान्तार-नैपालाद्याः+ततः सकषायाश्च => सकषायाः+च किञ्चिद्विदाहिनः||46|| => किञ्चित्+विदाहिनः॥46॥ चयकृन्मूत्रशोधनम्| => चयकृत्+मूत्रशोधनम्। नातिश्लेष्मकरो धौतः => न+अतिश्लेष्मकरः+ धौतः सृष्ट-मूत्र-शकृद्-गुडः||47|| => सृष्ट-मूत्र-शकृत्+-गुडः॥47॥ प्रभूतकृमिमज्जासृङ्-मेदोमांसकफोऽपरः| => प्रभूतकृमिमज्जासृङ्-मेदोमांसकफः+अपरः। पथ्यश्चः => पथ्यः+च क्षतक्षीणहिता रक्तपित्तानिलापहाः| => क्षतक्षीणहिताः+ रक्तपित्तानिलापहाः। उष्णमुष्णार्तमुष्णे => उष्णम्+उष्णार्तम्+उष्णे चोष्णैर्निहन्ति => च+उष्णैः+निहन्ति तयोर्यस्मान्निवर्तते||54|| => तयोः+यस्मात्+निवर्तते॥54॥ स्वयोनिवत्तत्र => स्वयोनिवत्+तत्र त्वग्दोषकृदचक्षुष्यं => त्वग्दोषकृत्+अचक्षुष्यं कफकृन्न => कफकृत्+न बृंहणायाऽलं => बृंहणाया+अलं त्वति||58|| => तु+अति॥58॥ नात्युष्णं => न+अत्युष्णं चोष्णं => च+उष्णं विद्यान्मेदोऽपि => विद्यात्+मेदः+अपि ताविव| => तौ+इव। स्वरारोग्य-प्रतिभावर्णकृल्लघु||63|| => स्वः+आरोग्य-प्रतिभावर्णकृत्+लघु॥63॥ नष्टनिद्राऽतिनिद्रेभ्यो हितं => नष्टनिद्रा+अतिनिद्रेभ्यः+ हितं विषवदन्यथा| => विषवत्+अन्यथा। जीर्णमतोऽन्यथा||65|| => जीर्णम्+अतः+अन्यथा॥65॥ नोष्णोपचारेण => न+उष्णोपचारेण नात्यर्थतीक्ष्णमृद्वल्प-सम्भारं => न+अत्यर्थतीक्ष्णमृद्वल्प-सम्भारं स्नेहनो गुरुः| => स्नेहनः+ गुरुः। मेदोऽसृक् => मेदः+असृक् लघुस्तीक्ष्णा => लघुः+तीक्ष्णा नातितीव्रमदा => न+अतितीव्रमदा चात्यर्थं => च+अत्यर्थं यथाद्रव्यगुणोऽरिष्टः => यथाद्रव्यगुणः+अरिष्टः नात्युष्णं => न+अत्युष्णं अस्मादल्पा => अस्मात्+अल्पा स्वादुर्हृद्यो नातिमदो => स्वादुः+हृद्यः+ न+अतिमदः+ नातिमदो लघुः||73|| => न+अतिमदः+ लघुः॥73॥ सृष्टमूत्रशकृद्वातो गौडस्तर्पणदीपनः| => सृष्टमूत्रशकृद्वातः+ गौडः+तर्पणदीपनः। गौडस्तर्पणदीपनः| => गौडः+तर्पणदीपनः। शोफोदरार्शोघ्नस्तत्र => शोफोदरार्शोघ्नः+तत्र पक्वरसो वरः| => पक्वरसः+ वरः। मध्वासवस्तीक्ष्णो मेहपीनसकासजित्||75|| => मध्वासवः+तीक्ष्णः+ मेहपीनसकासजित्॥75॥ यथोत्तरम्||77|| => यथा+उत्तरम्॥77॥ तद्वद्विद्यात्तदाऽऽसुतम्| => तद्वत्+‌विद्यात्+तदा+आसुतम्। चासुतं => च+आसुतं चान्यत्कालाम्लं => च+अन्यत्+कालाम्लं शस्तमास्थापने => शस्तम्+आस्थापने एभिरेव => एभिः+एव गुणैर्युक्ते => गुणैः+युक्ते क्रमाद्वितुषैर्विद्यात्सतुषैश्चः => क्रमात्+वितुषैः+विद्यात्+सतुषैः+च कृमिशोफोदरानाह-शूलपाण्डुकफानिलान्| => कृमिशोफोदरान्+आह+-शूलपाण्डुकफानिलान्। जयेल्लघु||83|| => जयेत्+लघु॥83॥ वर्गैर्मद्यस्य => वर्गैः+मद्यस्य द्रवैकदेशोऽयं => द्रवैकदेशः+अयं यथास्थूलमुदाहृतः||84|| => यथास्थूलम्+उदाहृतः॥84॥ यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां विज्ञानीयो नाम => विज्ञानीयः+ नाम पञ्चमोऽध्यायः||5|| => पञ्चमः+अध्यायः॥5॥ षष्ठोऽध्यायाः => षष्ठः+अध्यायाः अथातोऽन्नस्वरूपविज्ञानीयमध्यायं => अथ+अतः+अन्नस्वरूपविज्ञानीयम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। रक्तो महान् => रक्तः+ महान् सारामुखो दीर्घशूको => सारामुखः+ दीर्घशूकः+ दीर्घशूको रोध्रशूकः => दीर्घशूकः+ रोध्रशूकः प्रमोदो गौरसारिवौ| => प्रमोदः+ गौरसारिवौ। काञ्चनो महिषः => काञ्चनः+ महिषः शूको दूषकः => शूकः+ दूषकः पतङ्गास्तपनीयाश्च => पतङ्गाः+तपनीयाः+च चान्ये => च+अन्ये स्निग्धा वृष्या => स्निग्धाः+ वृष्याः+ वृष्या बद्धाल्पवर्चसः| => वृष्याः+ बद्धाल्पवर्चसः। पथ्या लघवो => पथ्याः+ लघवः+ लघवो मूत्रला => लघवः+ मूत्रलाः+ मूत्रला हिमाः||4|| => मूत्रलाः+ हिमाः॥4॥ वरस्तत्र => वरः+तत्र रक्तस्तृष्णात्रिदोषहा| => रक्तः+तृष्णात्रिदोषहा। महांस्तस्यानु => महान्+तस्य+अनु चाप्यनु => च+अपि+अनु यवका हायनाः => यवकाः+ हायनाः स्वादूष्णा गुरवः => स्वादूष्णाः+ गुरवः पाकेऽम्लाः => पाके+अम्लाः सृष्टमूत्रपुरीषाश्च => सृष्टमूत्रपुरीषाः+च स्निग्धो ग्राही => स्निग्धः+ ग्राही स्वादुस्रिदोषघ्नः => स्वादुः+त्रिदोषघ्नः स्थिरो हिमः||7|| => स्थिरः+ हिमः॥7॥ षष्टिको व्रीहिषु => षष्टिकः+ व्रीहिषु श्रेष्ठो गौरश्चाऽसितगौरतः| => श्रेष्ठः+ गौरः+च+असितगौरतः। गौरश्चाऽसितगौरतः| => गौरः+च+असितगौरतः। कुरुविन्दाश्च => कुरुविन्दाः+च गुणैरल्पान्तराः => गुणैः+अल्पान्तराः स्वादुरम्लविपाकोऽन्यो व्रीहिः => स्वादुः+अम्लविपाकः+अन्यः+ व्रीहिः त्रिदोषस्त्वेव => त्रिदोषः+तु+एव भग्नसन्धानकृत्तत्र => भग्नसन्धानकृत्+तत्र प्रियङ्गुर्बृहणी => प्रियङ्गुः+बृहणी स्पर्शशीतो विषापहः| => स्पर्शशीतः+ विषापहः। शीतो गुरुः => शीतः+ गुरुः सरो विड्वातकृद्यवः||13|| => सरः+ विड्वातकृद्यवः॥13॥ स्थैर्यकरो मूत्रमेदः => स्थैर्यकरः+ मूत्रमेदः न्यूनो यवादनुयवः => न्यूनः+ यवात्+अनुयवः यवादनुयवः => यवात्+अनुयवः रूक्षोष्णो वंशजो => रूक्षोष्णः+ वंशजः+ वंशजो यवः| => वंशजः+ यवः। शीतो गुरुः => शीतः+ गुरुः स्निग्धो जीवनो => स्निग्धः+ जीवनः+ जीवनो वातपित्तहा||15|| => जीवनः+ वातपित्तहा॥15॥ मधुरो गोधूमः => मधुरः+ गोधूमः वरोऽत्र => वरः+अत्र मुद्गोऽल्पबलः, => मुद्गः+अल्पबलः, कालयस्त्वतिवातलः||18|| => कालयः+तु+अतिवातलः॥18॥ राजमाषोऽनिलकरो रूक्षो => राजमाषः+अनिलकरः+ रूक्षः+ रूक्षो बहुशकृद्गुरुः| => रूक्षः+ बहुशकृद्गुरुः। कफवातांश्च => कफवातान्+च निष्पावो वातपित्तास्र-स्तन्यमूत्रकरो => निष्पावः+ वातपित्तास्र-स्तन्यमूत्रकरः+ वातपित्तास्र-स्तन्यमूत्रकरो गुरुः||20|| => वातपित्तास्र-स्तन्यमूत्रकरः+ गुरुः॥20॥ सरो विदाही => सरः+ विदाही स्निग्धो बलश्लेष्म-मलपित्तकरः => स्निग्धः+ बलश्लेष्म-मलपित्तकरः गुरूष्णोऽनिलहा => गुरूष्णः+अनिलहा माषवद्विद्यात् => माषवत्+विद्यात् उष्णस्त्वच्यो हिमः => उष्णः+त्वच्यः+ हिमः केश्यो बल्यस्तिलो => केश्यः+ बल्यः+तिलः+ बल्यस्तिलो गुरुः| => बल्यः+तिलः+ गुरुः। मेधाऽग्निकफपित्तकृत्||23| => मेधा+अग्निकफपित्तकृत्॥23। तद्वद्बीजं => तद्वत्+बीजं माषोऽत्र => माषः+अत्र सर्वेष्ववरो यवकः => सर्वेषु+अवरः+ यवकः धान्यमभिष्यन्दि => धान्यम्+अभिष्यन्दि मण्डपेयाविलेपीनामोदनस्य => मण्डपेयाविलेपीनाम्+ओदनस्य शिवस्तत्र => शिवः+तत्र मण्डो वातानुलोमनः| => मण्डः+ वातानुलोमनः। पाचनो धातुसाम्यकृत्||27|| => पाचनः+ धातुसाम्यकृत्॥27॥ चानलम्| => च+अनलम्। स्विन्नोऽत्यक्तोष्मा => स्विन्नः+अत्यक्तोष्मा चौदनो लघुः||30|| => च+ओदनः+ लघुः॥30॥ यश्चाग्नेयौषधक्वाथ-साधितो भृष्टतण्डुलः| => यः+च+आग्नेयौषधक्वाथ-साधितः+ भृष्टतण्डुलः। विपरीतो गुरुः => विपरीतः+ गुरुः क्षीरमांसाद्यैर्यश्च => क्षीरमांसाद्यैः+यः+च सर्वमादिशेत्| => सर्वम्+आदिशेत्। प्रीणनो वृष्यश्चक्षुष्यो => प्रीणनः+ वृष्यः+चक्षुष्यः+ वृष्यश्चक्षुष्यो व्रणहा => वृष्यः+चक्षुष्यः+ व्रणहा मौद्गस्तु => मौद्गः+तु कौलतोथो गुल्मतूनीप्रतूनिजित्||33|| => कौलतोथः+ गुल्मतूनीप्रतूनिजित्॥33॥ लाजास्तृट्_छर्द्यतीसार-मेहमेदः => लाजाः+तृट्‌छर्द्यतीसार-मेहमेदः लघवो हिमाः| => लघवः+ हिमाः। गुरवो बल्याः => गुरवः+ बल्याः सक्तवो लघवः => सक्तवः+ लघवः पानात्सद्य एव => पानात्सद्यः+ एव नोदकान्तरिताङ्ग => न+उदकान्तरिताङ्ग द्विर्न => द्विः+न द्विजैश्छित्त्वा => द्विजैः+छित्त्वा सक्तूनद्यान्न => सक्तूनद्यात्+न पिण्याको ग्लपनो => पिण्याकः+ ग्लपनः+ ग्लपनो रूक्षो => ग्लपनः+ रूक्षः+ रूक्षो विष्टम्भी => रूक्षः+ विष्टम्भी वेसवारो गुरुः => वेसवारः+ गुरुः स्निग्धो बलोपचयवर्धनः| => स्निग्धः+ बलोपचयवर्धनः। गुरवो यथाद्रव्यगुणानुगाः||41|| => गुरवः+ यथाद्रव्यगुणानुगाः॥41॥ एकयोनींल्लघून्विद्यादपूपानुत्तरोत्तरम्||42|| => एकयोनींल्लघून्विद्यात्+अपूपान्+उत्तरोत्तरम्॥42॥ शशशम्बरचारुष्कशरभाद्या मृगाः => शशशम्बरचारुष्कशरभाद्याः+ मृगाः लाववार्तीकवार्तीररक्तवर्त्मककुक्कुभाः| => लाववार्तीकवार्तीः+अरक्तवर्त्मककुक्कुभाः। वर्तको वर्तिका => वर्तकः+ वर्तिकाः+ वर्तिका चैव => वर्तिकाः+ च+एव चैव => च+एव शारपदेन्द्राभवरटाद्याश्च => शारपदेन्द्राभवरटाद्याः+च चेति => च+इति प्रसहा मृगपक्षिणः| => प्रसहाः+ मृगपक्षिणः। सृमरश्चमरः => सृमरः+चमरः खड्गो गवयश्च => खड्गः+ गवयः+च गवयश्च => गवयः+च बलाकोत्क्रोशचक्रह्व-मद्गुक्रौञ्चादयोऽप्चराः| => बलाकोत्क्रोशचक्रह्व-मद्गुक्रौञ्चादयः+अप्चराः। महामृग्यमप्_चरं => महामृग्यम्+अप्‌चरं मात्स्यमष्टधा||1||) => मात्स्यम्+अष्टधा॥1॥) राजीचिलिचिमाद्याश्च => राजीचिलिचिमाद्याः+च मांसमित्याहुरष्टधा| => मांसम्+इति+आहुः+अष्टधा। व्यामिश्र-गोचरत्वादनिश्चिते||54|| => व्यामिश्र-गोचरत्वात्+अनिश्चिते॥54॥ शीता लघवो => शीताः+ लघवः+ लघवो जाङ्गला => लघवः+ जाङ्गलाः+ जाङ्गला हिताः||55|| => जाङ्गलाः+ हिताः॥55॥ रूक्षो हिमः => रूक्षः+ हिमः तित्तिरिस्तेष्वपि => तित्तिरिः+तेषु+अपि वरो मेधाग्निबलशुक्रकृत्||57|| => वरः+ मेधाग्निबलशुक्रकृत्॥57॥ वर्ण्योऽनिलोद्रिक्तसन्निपातहरः => वर्ण्यः+अनिलोद्रिक्तसन्निपातहरः नातिपथ्यः => न+अतिपथ्यः तद्वच्च => तद्वत्+च कुक्कुटो वृष्यः => कुक्कुटः+ वृष्यः ग्राम्यस्तु => ग्राम्यः+तु श्लेष्मलो गुरूः| => श्लेष्मलः+ गुरूः। मेधाऽनलकरा हृद्याः => मेधाऽनलकराः+ हृद्याः स्निग्धा वातघ्नाः => स्निग्धाः+ वातघ्नाः वर्गाश्चातो यथोत्तरम्| => वर्गाः+च+अतः+ यथा+उत्तरम्। यथोत्तरम्| => यथा+उत्तरम्। मूत्रशुक्रकृतो बल्या => मूत्रशुक्रकृतः+ बल्याः+ बल्या वातघ्नाः => बल्याः+ वातघ्नाः शीता महामृगास्तेषु, => शीताः+ महामृगाः+तेषु, महामृगास्तेषु, => महामृगाः+तेषु, क्रव्यादप्रसहाः => क्रव्यात्+अप्रसहाः नातिशीतगुरुस्निग्धं => न+अतिशीतगुरुस्निग्धं मांसमाजमदोषलम्||63|| => मांसमाजम्+अदोषलम्॥63॥ शरीरधातुसामान्यादनभिष्यन्दि => शरीरधातुसामान्यात्+अनभिष्यन्दि विपरीतमतो ज्ञेयमाविकं => विपरीतम्+अतः+ ज्ञेयम्+आविकं ज्ञेयमाविकं => ज्ञेयम्+आविकं केवलवातांश्च => केवलवातान्+च उष्णो गरीयान्महिषः => उष्णः+ गरीयान्महिषः तद्वद्वराहः => तद्वत्+वराहः चिलिचीमस्रिदोषकृत्| => चिलिचीमः+त्रिदोषकृत्। व्याधिवारिविषैर्हतम्||68|| => व्याधिवारिविषैः+हतम्॥68॥ सक्थ्नोश्च => सक्थ्नोः+च तथाऽऽमपक्वाशययोर्यथापूर्वं => तथा+आमपक्वाशययोः+यथापूर्वं धातूनामुत्तरोत्तरम्| => धातूनाम्+ऊत्तरोत्तरम्। मांसाद्गरीयो वृषण-मेढ्र-वृक्_क-यकृद्गुदम्||71|| => मांसाद्गरीयः+ वृषण-मेढ्र-वृक्‌क-यकृद्गुदम्॥71॥ सुनिषण्णोऽग्निकृद् => सुनिषण्णः+अग्निकृत् वृष्यस्तेषु => वृष्यः+तेषु चाङ्गेर्यम्लाऽग्निदीपनी||74|| => च+आङ्गेर्यम्लाऽग्निदीपनी॥74॥ ग्रहण्यर्शोऽनिलश्लेष्म-हितोष्ण => ग्रहणि+अर्शः+अनिलश्लेष्म-हितोष्ण सक्षारमग्निजननं => सक्षारम्+अग्निजननं रुच्यमपित्तलम्||81|| => रुच्यम्+अपित्तलम्॥81॥ भेदिनावग्निदीपनौ||82|| => भेदिनौ+अग्निदीपनौ॥82॥ तण्डुलीयो हिमो => तण्डुलीयः+ हिमः+ हिमो रूक्षः => हिमः+ रूक्षः स्वादुपाकरसो लघुः| => स्वादुपाकरसः+ लघुः। चाप्युपोदका||84|| => च+अपि+उपोदका॥84॥ पालङ्क्यावत्स्मृतश्चञ्चुः => पालङ्क्यावत्स्मृतः+चञ्चुः स तु => सः+ तु त्वतिमूत्रम्| => तु+अतिमूत्रम्। कालिङ्गैर्वारुचिर्भटम्||89|| => कालिङ्गैः+वारुचिः+भटम्॥89॥ विद्यात्पक्वमतोऽन्यथा| => विद्यात्+पक्वम्+अतः+अन्यथा। हृद्यचमष्ठीलाऽऽनाहनुल्लघु| => हृद्यचमष्ठीलाऽऽनाहनुत्+लघु। प्रायो विष्टभ्य => प्रायः+ विष्टभ्य नातिदोषलम्| => न+अतिदोषलम्। कफवातघ्ना श्चिरबिल्वाङ्कुराः => कफवातघ्नाः+ श्चिरबिल्वाङ्कुराः शतावर्यङ्कुरास्तिक्ता वृष्या => शतावर्यङ्कुराः+तिक्ताः+ वृष्याः+ वृष्या दोषत्रयापहाः| => वृष्याः+ दोषत्रयापहाः। रूक्षो वंशकरीरस्तु => रूक्षः+ वंशकरीरः+तु वंशकरीरस्तु => वंशकरीरः+तु पत्तूरो दीपनस्तिक्तः => पत्तूरः+ दीपनः+तिक्तः दीपनस्तिक्तः => दीपनः+तिक्तः कासमर्दो जयोत्सरः||100|| => कासमर्दः+ जयोत्सरः॥100॥ रूक्षोष्णमम्लं => रूक्षोष्णम्+अम्लं यद् बालमव्यक्तरसं => यत्+ बालम्+अव्यक्तरसं बालमव्यक्तरसं => बालम्+अव्यक्तरसं ज्वराग्निसादोदावर्त-पीनसांश्च => ज्वराग्निसादोदावर्त-पीनसान्+च कटुकमुष्णवीर्यं => कटुकम्+उष्णवीर्यं तदपि => तत्+अपि कटूष्णो वातकफहा => कटूष्णः+ वातकफहाः+ वातकफहा पिण्डालुः => वातकफहाः+ पिण्डालुः कुठेरशिग्रुसुरस-सुमुखासुरिभूस्तृणम्| => कुठेरशिग्रुसुरस-सुमुखासुरिभूः+तृणम्। सुमुखो नातिविदाही => सुमुखः+ न+अतिविदाही नातिविदाही => न+अतिविदाही लशुनो भृशतीक्ष्णोष्णः => लशुनः+ भृशतीक्ष्णोष्णः केश्यो गुरुर्वृष्यः => केश्यः+ गुरुः+वृष्यः गुरुर्वृष्यः => गुरुः+वृष्यः स्निग्धो रोचनदीपनः| => स्निग्धः+ रोचनदीपनः। भग्नसन्धानकृद्बल्यो रक्तपित्तप्रदूषणः||110|| => भग्नसन्धानकृद्बल्यः+ रक्तपित्तप्रदूषणः॥110॥ किलासकुष्टगुल्माऽर्शो-मेहक्रिमिकफानिलान्| => किलासकुष्टगुल्माऽर्शः+-मेहक्रिमिकफानिलान्। हन्त्यस्रपित्तकृत्||111|| => हन्ति+अस्रपित्तकृत्॥111॥ पलाण्डुस्तद्गुणन्यूनः => पलाण्डुः+तद्गुणन्यूनः श्लेष्मलो नातिपित्तलः| => श्लेष्मलः+ न+अतिपित्तलः। नातिपित्तलः| => न+अतिपित्तलः। स्वेदेऽभ्यवहृतो तथा||112|| => स्वेदे+अभ्यवहृतः+ तथा॥112॥ तीक्ष्णो गृञ्जनको => तीक्ष्णः+ गृञ्जनकः+ गृञ्जनको ग्रीही => गृञ्जनकः+ ग्रीही हितकृन्न => हितकृत्+न सूरणो रुच्यः => सूरणः+ रुच्यः कफघ्नो विशदो => कफघ्नः+ विशदः+ विशदो लघुः||113|| => विशदः+ लघुः॥113॥ भूकन्दस्त्वतिदोषलः| => भूकन्दः+तु+अतिदोषलः। त्ववरं => तु+अवरं निहन्त्यनिलपित्तास्र-तिक्तास्यत्वमदात्ययान्||116|| => निहन्ति+अनिलपित्तास्र-तिक्तास्यत्वमदात्ययान्॥116॥ उद्रिक्तपित्ताञ्जयति => उद्रिक्तपित्तान्+जयति दोषान्स्वादु => दोषान्+स्वादु नात्युष्णमम्लं => न+अत्युष्णम्+अम्लं स्निग्धमनुष्णं => स्निग्धम्+अनुष्णं मधुरो वृष्यः => मधुरः+ वृष्यः गुणैस्तद्वत्तृट्_छर्दिकासजिच्च => गुणैः+तद्वत्+तृट्‌छर्दिकासजित्+च कपित्थमामं => कपित्थम्+आमं वात्युष्णं => वा+अत्युष्णं शीतमुष्णं => शीतम्+उष्णं रुच्यमत्यग्निशमनम् => रुच्यम्+अत्यग्निशमनम् पक्वमाशु => पक्वम्+आशु नात्युष्णगुरुदोषलम्| => न+अत्युष्णगुरुदोषलम्। तथाऽम्लं => तथा+अम्लं नातिपित्तकरं => न+अतिपित्तकरं शुष्कमम्लीकाकोलयोः => शुष्कम्+अम्लीकाकोलयोः फलानामवरं => फलानाम्+अवरं मग्नमभूमिजमनार्तवम्| => मग्नम्+अभूमिजम्+अनार्तवम्। जीर्णतयाऽति => जीर्णतया+अति त्यजेत्तथा => त्यजेत्+तथा रूक्षसिद्धमकोमलम्| => रूक्षसिद्धम्+अकोमलम्। तद्वच्छुष्कं => तद्वत्+शुष्कं चान्यत्र => च+अन्यत्र फलमप्येवं => फलम्+अपि+एवं तमामं => तम्+आमं पथ्यमविदाह्यग्निदीपनम्| => पथ्यम्+अविदाह्यग्निदीपनम्। विबन्धानाहविष्टम्भशूलगौरवनाशनम्| => विबन्धान्+आहविष्टम्भशूलगौरवनाशनम्। तीक्ष्णमुत्क्लेदि => तीक्ष्णम्+उत्क्लेदि चौद्भिदम्| => च+औद्भिदम्। कफकासांश्च => कफकासान्+च शमयेद्यवशूकजः||150|| => शमयेत्+यवशूकजः॥150॥ सर्वश्च => सर्वः+च छेद्य-हृद्यो विदारणः||151|| => छेद्य-हृद्यः+ विदारणः॥151॥ कटुलावण्याच्छुक्रौजः => कटुलावण्यात्+शुक्रौजः वातकफानाहशूलघ्नं => वातकफान्+आहशूलघ्नं शिरोऽक्षिपाण्डुहृद्रोगकामलाग्रहणीगदान्||155|| => शिरः+अक्षिपाण्डुहृद्रोगकामलाग्रहणीगदान्॥155॥ प्लीहानाहगरोदरम्||156|| => प्लीहान्+आहगरोदरम्॥156॥ गुल्ममूरुस्तम्भमरोचकम्| => गुल्मम्+ऊरुस्तम्भम्+अरोचकम्। जयेद्व्याधींस्तांस्तांश्च => जयेत्+व्याधीन्+तान्+तान्+च तद्वदामलकं => तद्वत्+आमलकं शीतमम्लं => शीतम्+अम्लं केश्यमक्षमीषञ्च => केश्यम्+अक्षम्+ईषत्+च त्रिफलाऽक्ष्यामयापहा| => त्रिफला+अक्ष्यामयापहा। चतुर्जातं => चतुः+जातं तामत्युपयुञ्जीत => ताम्+अति+उपयुञ्जीत तद्वदार्द्रकमेतच्च => तद्वत्+आर्द्रकम्+एतत्+च चित्रकोऽग्निसमः => चित्रकः+अग्निसमः पञ्चकोलकमेतच्च => पञ्चकोलकम्+एतत्+च गुल्मप्लीहोदरानाहशूलघ्नं => गुल्मप्लीहोदरान्+आहशूलघ्नं बिल्वकाश्मर्यतर्कारी-पाटलाटुण्टकैर्महत्||167|| => बिल्वकाश्मर्यतर्कारी-पाटलाटुण्टकैः+महत्॥167॥ जयेत्कषायतिक्तोष्णं => जयेत्+कषायतिक्तोष्णं नातिशीतोष्णं => न+अतिशीतोष्णं नातिपित्तकरं => न+अतिपित्तकरं वर्गितैरन्नलेशोऽयमुक्तो नित्योपयोगिकः||172|| => वर्गितैः+अन्नलेशः+अयम्+उक्तः+ नित्योपयोगिकः॥172॥ श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचितायामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचितायाम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थानेऽन्नरू- => सूत्रस्थाने+अन्नरू- पविन्नानीयो नाम => पविन्नानीयः+ नाम षष्ठोऽध्यायः| => षष्ठः+अध्यायः। सप्तमोऽध्यायः => सप्तमः+अध्यायः अथातोऽन्नरक्षाध्यायं => अथ+अतः+अन्नरक्षाध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। स भवत्येव => सः+ भवति+एव भवत्येव => भवति+एव ओदनो विषवान् => ओदनः+ विषवान् सान्द्रो यात्यविस्राव्यतामिव| => सान्द्रः+ याति+अविस्राव्यताम्+इव। यात्यविस्राव्यतामिव| => याति+अविस्राव्यताम्+इव। पक्वो भवेत्पर्युषितोपमः||3|| => पक्वः+ भवेत्+पर्युषितोपमः॥3॥ भवेत्पर्युषितोपमः||3|| => भवेत्+पर्युषितोपमः॥3॥ व्यञ्जनान्याशु => व्यञ्जनानि+आशु नैव => न+एव हरित्तैलेऽरुणोपमा||8|| => हरित्तैले+अरुणोपमा॥8॥ फलानामामानां => फलानाम्+आमानां द्रव्याणामार्द्रशुष्काणां => द्रव्याणाम्+आर्द्रशुष्काणां भवेत्स्पर्शविपर्ययः| => भवेत्+स्पर्शविपर्ययः। म्लानिर्गन्धान्तरोद्भव||10|| => म्लानिः+गन्धान्तरोद्भव॥10॥ विलक्षो वीक्षते => विलक्षः+ वीक्षते स्वेदवेपथुमांस्रस्तो भीतः => स्वेदवेपथुमांस्रस्तः+ भीतः त्वग्निरेकावर्तः => तु+अग्निः+एकावर्तः क्षामस्वरो भवेत्||14|| => क्षामस्वरः+ भवेत्॥14॥ दृष्ट्वैतच्छुकदात्यूहसारिकाः| => दृष्ट्वा+एतत्+शुकदात्यूहसारिकाः। ग्लानिर्जीवञ्जीवस्य => ग्लानिः+जीवन्+जीवस्य चकोरस्याऽक्षिवैराग्यं, => चकोरस्या+आक्षिवैराग्यं, स्यान्मदोदयः| => स्यात्+मदोदयः। जहत्यसून्||16|| => जहति+असून्॥16॥ शकृन्मुञ्चति => शकृत्+मुञ्चति हृष्येन्मयूरस्तद्दृष्ट्या => हृष्येत्+मयूरः+तद्दृष्ट्या मन्दतेजो भवेद्विषम्||17|| => मन्दतेजः+ भवेत्+विषम्॥17॥ भवेद्विषम्||17|| => भवेत्+विषम्॥17॥ इत्यन्नं => इति+अन्नं विषवज्ज्ञात्वा => विषवत्+ज्ञात्वा त्यजेदेवं => त्यजेत्+एवं विपद्येरन्नपि => विपद्येः+अन्नपि शस्तास्तत्र => शस्ताः+तत्र प्रलेपाश्च => प्रलेपाः+च जिह्वोष्ठयोर्जाड्यनूषा => जिह्वोष्ठयोः+जाड्यनूषा दन्तहर्षो रसाज्ञत्वं => दन्तहर्षः+ रसाज्ञत्वं हनुस्तम्भश्च => हनुस्तम्भः+च सेव्याद्यैस्तत्र => सेव्याद्यैः+तत्र विषजिद्धितम्| => विषजित्+हितम्। रोमहर्षो वमिर्दाहश्चक्षुर्हृदयरोधनम्| => रोमहर्षः+ वमिः+दाहः+चक्षुः+हृदयरोधनम्। वमिर्दाहश्चक्षुर्हृदयरोधनम्| => वमिः+दाहः+चक्षुः+हृदयरोधनम्। बिन्दुभिश्चाऽऽचयोऽङ्गानां, => बिन्दुभिः+च+आचयः+अङ्गानां, मूत्रयत्यतिसार्यते| => मूत्रयति+अतिसार्यते। पाण्डुत्वमुदरं => पाण्डुत्वम्+उदरं तयोर्वान्तविरिक्तस्य => तयोः+वान्तविरिक्तस्य नावनाञ्जनपानेषु => नौ+अनाञ्जनपानेषु योजयेद्विषशान्तये||26|| => योजयेत्+विषशान्तये॥26॥ दद्याच्च => दद्यात्+च शुद्धायोर्ध्वमधस्तथा| => शुद्धाय+उर्ध्वम्+अधः+तथा। पद्मपत्रेऽम्बुवद्विषम्||28|| => पद्मपत्रे+अम्बुवत्+विषम्॥28॥ चायुर्गरेऽप्येष => च+आयुः+गरे+अपि+एष विरुद्धमपि => विरुद्धम्+अपि चाहारं => च+आहारं विद्याद्विषगरोपमम्||29|| => विद्यात्+विषगरोपमम्॥29॥ आनूपमामिषं => आनूपम्+आमिषं बिसैर्मूलकेन => बिसैः+मूलकेन विशेषात्पयसा => विशेषात्+पयसा मत्स्येष्वपि => मत्स्येषु+अपि विरुद्धमम्लं => विरुद्धम्+अम्लं पयस्त्यजेत्||32|| => पयः+त्यजेत्॥32॥ नाऽद्याद्दध्ना => न+अद्यात्+दध्ना कदल्यास्तक्रेण => कदल्याः+तक्रेण सिद्धामन्यत्र => सिद्धाम्+अन्यत्र कामात्तामुषितां => कामात्+ताम्+उषितां पिप्पलीस्त्यजेत्| => पिप्पलीः+त्यजेत्। दशाहमुषितं => दशाहम्+उषितं सर्पिरुष्णं => सर्पिः+उष्णं त्वरुष्करे||37|| => तु+अरुष्करे॥37॥ भासो विरुध्यते => भासः+ विरुध्यते कम्पिल्लस्तक्रसाधितः| => कम्पिल्लः+तक्रसाधितः। क्षैरेयो, => क्षैरेयः+, उपोदिकाऽतिसाराय => उपोदिका+अतिसाराय कुल्माषैश्च => कुल्माषैः+च सैव => सा+एव सद्यो निहन्त्यसून्||42|| => सद्यः+ निहन्ति+असून्॥42॥ निहन्त्यसून्||42|| => निहन्ति+असून्॥42॥ तद्वत्तित्तिरिपत्राढ्य-गोधालावकपिञ्जलाः| => तद्वत्+तित्तिरिपत्राढ्य-गोधालावकपिञ्जलाः। ऐरण्डेनाग्निना => ऐरण्डेन+अग्निना सिद्धास्तत्तैलेन => सिद्धाः+तत्तैलेन सद्यो व्यापादयति => सद्यः+ व्यापादयति तदेव => तत्+एव यत्किञ्चिद्दोषमुत्क्लेश्य => यत्+किञ्चित्+दोषम्+उत्क्लेश्य हरेत्तत्समासतः||45|| => हरेत्+तत्समासतः॥45॥ शुद्धिरत्रेष्ठ => शुद्धिः+अत्र+इष्ठ शमो वा => शमः+ वा द्रव्यैस्तैरेव => द्रव्यैः+तैः+एव शरीरस्याभिसंस्कृतिः||46|| => शरीरस्य+अभिसंस्कृतिः॥46॥ सात्म्यमल्पं => सात्म्यम्+अल्पं पादेनापथ्यमभ्यस्तं => पादेन+अपथ्यम्+अभ्यस्तं तद्वदेकद्वित्र्यन्तरीकृतम्||48|| => तद्वत्+एकद्वित्र्यन्तरीकृतम्॥48॥ अपथ्यमपि => अपथ्यम्+अपि पथ्यमेव => पथ्यम्+एव सहसाऽन्यथा||49|| => सहसा+अन्यथा॥49॥ क्रमेणाऽपचिता दोषाः => क्रमेण+अपचिताः+ दोषाः क्रमेणोपचिता गुणाः| => क्रमेण+उपचिताः+ गुणाः। सन्तो यान्त्यपुनर्भावमप्रकम्प्या => सन्तः+ यान्ति+अपुनः+भावम्+अप्रकम्प्या यान्त्यपुनर्भावमप्रकम्प्या => यान्ति+अपुनः+भावम्+अप्रकम्प्या अहितैर्दूषणं => अहितैः+दूषणं भूयो न => भूयः+ न कर्तुमर्हति||51|| => कर्तुम्+अर्हति॥51॥ आहारशयनाऽब्रह्मचर्यैर्युक्त्या => आहारशयनाऽब्रह्मचर्यैः+युक्त्या नित्यमागारमिव => नित्यम्+आगारम्+इव आहारो वर्णितस्तत्र => आहारः+ वर्णितः+तत्र वर्णितस्तत्र => वर्णितः+तत्र ज्ञानमज्ञानं => ज्ञानम्+अज्ञानं अकालेऽतिप्रसङ्गाच्च => अकाले+अतिप्रसङ्गात्+च पराकुर्यात्कालरात्रिरिवाऽपरा| => पराकुर्यात्कालरात्रिः+इव+अपरा। अरूक्षमनभिष्यन्दि => अरूक्षम्+अनभिष्यन्दि त्वासीनप्रचलायितम्| => तु+आसीनप्रचलायितम्। दिवास्वप्नो हितोऽन्यस्मिन् => दिवास्वप्नः+ हितः+अन्यस्मिन् हितोऽन्यस्मिन् => हितः+अन्यस्मिन् कफपित्तकरो हि => कफपित्तकरः+ हि दिवास्वप्नोचितानपि| => दिवास्वप्नोचितान्+अपि। ह्येषां => हि+एषां चाङ्गानि => च+अङ्गानि स्नेहनित्याश्च => स्नेहनित्याः+च नाऽहनि| => न+अहनि। नैव => न+एव निशास्वपि||60|| => निशासु+अपि॥60॥ तत्रोपवासवमनस्वेदनावनमौषधम्| => तत्र+उपवासवमनस्वेदनावनम्+औषधम्। योजयेदतिनिद्रायां => योजयेत्+अतिनिद्रायां एभिरेव => एभिः+एव निद्राया नाशः => निद्रायाः+ नाशः निद्रानाशादङ्गमर्दशिरोगौरवजृम्भिकाः| => निद्रानाशात्+अङ्गमर्दशिरोगौरवजृम्भिकाः। जाड्यग्लानिभ्रमाऽपक्ति-तन्द्रारोगाश्च => जाड्यग्लानिभ्रमाऽपक्ति-तन्द्रारोगाः+च यथाकालमतो निद्रां => यथाकालम्+अतः+ निद्रां असात्म्याज्जागरादर्धं => असात्म्यात्+जागरात्+अर्धं स्वप्यादभुक्तवान्||65|| => स्वप्यात्+अभुक्तवान्॥65॥ शीलयेन्मन्दनिद्रस्तु => शीलयेत्+मन्दनिद्रः+तु कान्ताबाहुलताश्लेषो निर्वृतिः => कान्ताबाहुलताश्लेषः+ निर्वृतिः मनोऽनुकूला विषयाः => मनः+अनुकूलाः+ विषयाः नातिवर्तते||68|| => न+अतिवर्तते॥68॥ त्यजेन्नारीमनुत्तानां => त्यजेत्+नारीम्+अनुत्तानां अप्रियामप्रियाचारां => अप्रियाम्+अप्रियाचारां गर्भिणीमन्ययोषितम्| => गर्भिणीम्+अन्ययोषितम्। वर्णिनीमन्ययोनिं => वर्णिनीम्+अन्ययोनिं पर्वाण्यनङ्गं => पर्वाणि+अनङ्गं अत्याशितोऽधृतिः => अत्याशितः+अधृतिः वृद्धोऽन्यवेगार्तस्त्यजेद्रोगी => वृद्धः+अन्यवेगार्तः+त्यजेत्+रोगी तृप्तो वाजीकृतां => तृप्तः+ वाजीकृतां त्र्यहाद्वसन्तशरदोः => त्र्यहात्+वसन्तशरदोः पक्षाद्वर्षानिदाघयोः||73|| => पक्षात्+वर्षानिदाघयोः॥73॥ स्यादन्यथा => स्यात्+अन्यथा मन्दजरसो भवन्ति => मन्दजरसः+ भवन्ति चानु => च+अनु तस्यैवमाशु => तस्य+एवम्+आशु पुनरेति => पुनः+एति भूमिपालश्चिरायुः||77|| => भूमिपालः+चिरायुः॥77॥ तायामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => तायाम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थानेऽन्न- => सूत्रस्थाने+अन्न- सप्तमोऽध्यायः||7|| => सप्तमः+अध्यायः॥7॥ अष्टमोऽध्यायाः| => अष्टमः+अध्यायाः। अथातो मात्राशितीयमध्यायं => अथ+अतः+ मात्राशितीयम्+अध्यायं मात्राशितीयमध्यायं => मात्राशितीयम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। स्यान्मात्रा => स्यात्+मात्रा ह्यग्नेः => हि+अग्नेः द्रव्याण्यपेक्षन्ते => द्रव्याणि+अपेक्षन्ते गुरूण्यपि => गुरूणि+अपि लघून्यपि||1|| => लघूनि+अपि॥1॥ गुरूणामर्धसौहित्य => गुरूणाम्+अर्धसौहित्य नातितृप्तता| => न+अतितृप्तता। यावद्विजीर्यति||2|| => यावत्+विजीर्यति॥2॥ सर्वानाशु => सर्वान्+आशु युगपत्तेन => युगपत्+तेन आमेनान्नेन => आमेन+अन्नेन तदेवाऽऽविश्य => तत्+एव+आविश्य विष्टम्भयन्तोऽलसकं => विष्टम्भयन्तः+अलसकं च्यावयन्तो विषूचिकाम्||5|| => च्यावयन्तः+ विषूचिकाम्॥5॥ सहसैवाजितात्मनः| => सहसा+एव+अजितात्मनः। नोर्ध्वं => न+उर्ध्वं नाधस्तादाहारो न => न+अधस्तात्+आहारः+ न आमाशयेऽलसीभूतस्तेन => आमाशये+अलसीभूतः+तेन सोऽलसकः => सः+अलसकः विविधैर्वेदनोद्भेदैर्वाय्वादिभृशकोपतः||7|| => विविधैः+वेदनोद्भेदैः+वाय्वादिभृशकोपतः॥7॥ सूचीभिरिव => सूचीभिः+इव विध्यतीति => विध्यति+इति शूलभ्रमाऽऽऽनाहकम्पस्तम्भादयोऽनिलात्||8|| => शूलभ्रमाऽऽऽनाहकम्पस्तम्भादयः+अनिलात्॥8॥ पित्ताज्ज्वारातिसारान्तर्दाहतृट्_प्रलयादयः| => पित्तात्+ज्वरातिसारान्तर्दाहतृट्‌प्रलयादयः। कफाच्छर्द्यङ्गुरुतावाक्सङ्गष्ठीवनादयः||9|| => कफात्+शर्द्यङ्गुरुतावाक्सङ्गष्ठीवनादयः॥9॥ विशेषाद्दुर्बलस्याल्पवह्नेर्वेगविधारिणः| => विशेषात्+दुर्बलस्य+अल्पवह्नेः+वेगविधारिणः। मारुतेनान्नं => मारुतेन+अन्नं रुद्धमन्तरा||10| => रुद्धम्+अन्तरा॥10। शल्यत्वेनैव => शल्यत्वेन+एव तीव्रांश्छर्द्यतीसारवर्जितान्||11|| => तीव्रान्+छर्द्यतीसारवर्जितान्॥11॥ सोऽलसः => सः+अलसः अत्यर्थदुष्टास्तु => अत्यर्थदुष्टाः+तु दोषा दुष्टाऽऽम-बद्ध-खाः| => दोषाः+ दुष्टाऽऽम-बद्ध-खाः। यान्तस्तिर्यक्तनुं => यान्तः+तिर्यक्तनुं दण्डवत्स्तम्भयन्ति => दण्डवत्+स्तम्भयन्ति त्यजेदाशुकारिणम्| => त्यजेत्+आशुकारिणम्। वर्जयेद्विषसंज्ञकम्| => वर्जयेत्+विषसंज्ञकम्। विषरूपाशुकारित्वाद्विरुद्धोपक्रमत्वतः||14|| => विषरूपाशुकारित्वात्+विरुद्धोपक्रमत्वतः॥14॥ अथाऽऽममलसीभूतं => अथ+आमम्+अलसीभूतं त्वरितमुल्लिखेत्| => त्वरितम्+उल्लिखेत्। योजयेत्ततः||15|| => योजयेत्+ततः॥15॥ चाङ्गानि => च+अङ्गानि विसूच्यामतिवृद्धायां => विसूच्याम्+अतिवृद्धायां पार्ष्ण्योर्दाहः => पार्ष्ण्योः+दाहः तदहश्चोपवास्यैनं => तत्+अहः+च+उपवास्य+एनं विरिक्तवदुपाचरेत्||17|| => विरिक्तवत्+उपाचरेत्॥17॥ तीव्रार्तिरपि => तीव्रार्तिः+अपि नाजीर्णी => न+अजीर्णी पिबेच्छूलघ्नमौषधम्| => पिबेत्+शूलघ्नम्+औषधम्। आमसन्नोऽनलो नालं => आमसन्नः+अनलः+ नालं निहन्यादपि => निहन्यात्+अपि चैतेषां => च+एतेषां सहसाऽऽतुरम्| => सहसा+आतुरम्। पाकार्थमग्नेः => पाकार्थम्+अग्नेः त्वपतर्पणात्||20|| => तु+अपतर्पणात्॥20॥ तत्राल्पे => तत्र+अल्पे तद्धि => तत्+हि मूलादुन्मूलयेन्मलान्| => मूलात्+उन्मूलयेत्+मलान्। एवमन्यानपि => एवम्+अन्यान्+अपि चिकित्सेदनुबन्धे => चिकित्सेत्+अनुबन्धे वैद्यो युञ्ज्याद्व्याधिविपर्ययम्||23|| => वैद्यः+ युञ्ज्यात्+व्याधिविपर्ययम्॥23॥ युञ्ज्याद्व्याधिविपर्ययम्||23|| => युञ्ज्यात्+व्याधिविपर्ययम्॥23॥ हितमभ्यञ्जन-स्नेहपान-बस्त्यादि => हितम्+अभ्यञ्जन-स्नेहपान-बस्त्यादि कफादामं => कफात्+आमं शोफोऽक्षिगण्डयोः| => शोफः+अक्षिगण्डयोः। सद्योभुक्त इवोद्गारः => सद्यः+भुक्तः+ इव+उद्गारः इवोद्गारः => इव+उद्गारः विष्टब्दमनिलाच्छूलविबन्धाध्मानसादकृत्| => विष्टब्दम्+अनिलात्+शूलविबन्धाध्मानसादकृत्। पित्ताद्विदग्धं => पित्तात्+विदग्धं कार्यमामे => कार्यम्+आमे यद्वा => यत्+वा गरीयसो भवेल्लीनादामादेव => गरीयसः+ भवेत्+लीनात्+आमात्+एव भवेल्लीनादामादेव => भवेत्+लीनात्+आमात्+एव कफवातानुबद्धाऽऽमलिङ्गा => कफवातानुबद्धा+आमलिङ्गा शुद्धेऽप्युद्गारे => शुद्धे+अपि+उद्गारे किञ्चिदेवात्र => किञ्चित्+एव+अत्र सर्वश्चानाशितो दिवा||29|| => सर्वः+च+अनाशितः+ दिवा॥29॥ स्वप्यादजीर्णी, => स्वप्यात्+अजीर्णी, सञ्जातबुभुक्षोऽद्यान्मितं => सञ्जातबुभुक्षः+अद्यात्+मितं विबन्धोऽतिप्रवृत्तिर्वा => विबन्धः+अतिप्रवृत्तिः+वा ग्लानिर्मारुतमूढता||30|| => ग्लानिः+मारुतमूढता॥30॥ विष्टम्भो गौरवं => विष्टम्भः+ गौरवं चातिमात्रमेवान्न,मामदोषाय => च+अतिमात्रम्+एव+अन्न,मामदोषाय शुष्कमत्यम्बुप्लुतं => शुष्कम्+अत्यम्बुप्लुतं चान्नं => च+अन्नं पथ्यमपथ्यं => पथ्यम्+अपथ्यं विद्याद् 'अध्यशनं' => विद्यात्+ 'अध्यशनं' भूयो भुक्तस्योपरि => भूयः+ भुक्तस्य+उपरि भुक्तस्योपरि => भुक्तस्य+उपरि चाल्पं => च+अल्पं त्रीण्यप्येतानि => त्रीणि+अपि+एतानि नातिद्रुतविलम्बितम्| => न+अतिद्रुतविलम्बितम्। विविक्तस्थो धौतपादकराननः||36|| => विविक्तस्थः+ धौतपादकराननः॥36॥ देवानतिथीन् => देवान्+अतिथीन् तिरश्चोऽपि => तिरः+च+अपि सम्यगात्मानमनिन्दन्नब्रुवन् => सम्यक्+आत्मानम्+अनिन्दन्+अब्रुवन् इष्टमिष्टैः => इष्टम्+इष्टैः सहाश्नीयाच्छुचि => सहाश्नीयात्+शुचि तृणकेशादि-जुष्टमुष्णीकृतं => तृणकेशादि-जुष्टम्+उष्णीकृतं शकाऽवरान्नभूयिष्ठमत्युष्णलवणं => शकाऽवरान्नभूयिष्ठम्+अत्युष्णलवणं शीलयेच्छालिगोधूम-यवषष्टिकजाङ्गलम्| => शीलयेत्+शालिगोधूम-यवषष्टिकजाङ्गलम्। घृतदिव्योदकक्षीर-क्षौद्रदाडिमसैन्धवम्| => घृतदिव्योदकक्षीर-क्षौद्रदाडिम्+असैन्धवम्। स्वास्थ्यानुवृत्तिकृद्यच्च => स्वास्थ्यानुवृत्तिकृत्+यत्+च अद्याद्द्रव्यं => अद्यात्+द्रव्यं विपरीतमतश्चान्ते => विपरीतम्+अतः+च+अन्ते कुक्षेर्द्वावंशौ => कुक्षेत्+वा+वंशौ पानेनैकं => पानेन+एकं चतुर्थमवशेषयेत्||46|| => चतुर्थम्+अवशेषयेत्॥46॥ यवगोधूमयोर्हितम्|| => यवगोधूमयोः+हितम्॥ मांसरसो, => मांसरसः+, यथाऽमृतम्| => यथा+अमृतम्। स्यादविरोधि => स्यात्+अविरोधि करोत्यूर्जां => करोति+ऊर्जां नोर्ध्वजत्रुगद-श्वास-कासोरःक्षतपीनसे||52|| => न+उर्ध्वजत्रुगद-श्वास-कासोरःक्षतपीनसे॥52॥ सर्वश्च => सर्वः+च पीत्वा,भक्त्वाऽऽतपं => पीत्वा,भक्त्वा+आतपं चोद्गारे => च+उद्गारे वातोऽनुसरति| => वातः+अनुसरति। तथाऽग्नावुद्रिक्ते => तथा+अग्नौ+उद्रिक्ते प्रयुञ्जीताहारं => प्रयुञ्जीत+आहारं स हि => सः+ हि यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां तीयो नाम => तीयः+ नाम अष्टमोऽध्यायः||8|| => अष्टमः+अध्यायः॥8॥ नवमोऽध्यायः| => नवमः+अध्यायः| अथातो द्रव्यादिविज्ञानीयमध्यायं => अथ+अतः+ द्रव्यादिविज्ञानीयम्+अध्यायं द्रव्यादिविज्ञानीयमध्यायं => द्रव्यादिविज्ञानीयम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। द्रव्यमेव => द्रव्यम्+एव तत्तु => तत्+तु तन्निर्वृत्तिर्विशेषश्च => तन्निर्वृत्तिः+बिशेषः+च व्यपदेशस्तु => व्यपदेशः+तु तस्मान्नैकरसं => तस्मात्+न+एकरसं नैकदोषास्ततो रोगास्तत्र => न+एकदोषाः+ततः+ रोगाः+तत्र रोगास्तत्र => रोगाः+तत्र व्यक्तो रसः => व्यक्तः+ रसः अव्यक्तोऽनुरसः => अव्यक्तः+अनुरसः किञ्चिदन्ते => किञ्चित्+अन्ते व्यक्तोऽपि => व्यक्तः+अपि चेष्यते| => च+इष्यते। गुर्वादयो गुणा => गुर्वादयः+ गुणाः+ गुणा द्रव्ये => गुणाः+ द्रव्ये जगत्येवमनौषधम्| => जगति+एवम्+अनौषधम्। किञ्चिद्विद्यते => किञ्चित्+विद्यते वशान्नानार्थयोगयोः||10|| => वशात्+नानार्थयोगयोः॥10॥ द्रव्यमूर्ध्वगमं => द्रव्यम्+ऊर्ध्वगमं प्रायोऽग्निपवनोत्कटम्| => प्रायः+अग्निपवनोत्कटम्। भेदैरुत्तरत्रोपदेक्ष्यते| => भेदैः+उत्तरत्र+उपदेक्ष्यते। पुनर्वदन्त्येके => पुनः+वदन्ति+एके तदेवं => तत्+एवं मतमष्टधा| => मतम्+अष्टधा। चरकस्त्वाह => चरकः+तु+आह किञ्चित्सर्वां => किञ्चित्+सर्वां गुर्वादिष्वेव => गुर्वादिषु+एव तेनान्वर्थेति => तेन+अन्वर्था+इति मुख्यत्वाद्बह्वग्रग्रहणादपि||15|| => मुख्यत्वात्+बह्वग्रग्रहणात्+अपि॥15॥ अतश्च => अतः+च विपरीतत्वात्सम्भवत्यपि => विपरीतत्वात्+सम्भवति+अपि नैव => न+एव गुर्वादयो ह्यतः||16|| => गुर्वादयः+ हि+अतः॥16॥ ह्यतः||16|| => हि+अतः॥16॥ द्विधैवाऽन्ये => द्विधैवा+अन्ये वीर्यमाचक्षतेऽपि => वीर्यम्+आचक्षते+अपि नानात्मकमपि => नानात्मकम्+अपि द्रव्यमग्नीषोमौ => द्रव्यम्+अग्नीषोमौ जगदिव => जगत्+इव नातिक्रामति => न+अतिक्रामति तत्रोष्णं => तत्र+उष्णं जाठरेणाग्निना => जाठरेण+अग्निना योगाद्यदुदेति => योगात्+यत्+उदेति स विपाक => सः+ विपाकः+ विपाक इति => विपाकः+ इति पटुश्च => पटुः+च मधुरमम्लोऽम्लं => मधुरम्+अम्लः+अम्लं तुल्यफलस्तत्र => तुल्यफलः+तत्र किञ्चिद्रसेन => किञ्चित्+रसेन चाऽपरम||22|| => च+अपरम॥22॥ प्रभावेणैव => प्रभावेण+एव यद्यद्द्रव्ये => यत्+यद्द्रव्ये अभिभूयेतरांस्तत्तत्कारणत्वं => अभिभूयेतरान्+तत्+तत्कारणत्वं विरुद्धगुणसंयोगो भूयसाऽल्पं => विरुद्धगुणसंयोगः+ भूयसा+अल्पं भूयसाऽल्पं => भूयसा+अल्पं विपाकस्तौ => विपाकः+तौ प्रभावस्तान्व्यपोहति| => प्रभावः+तान्+व्यपोहति। रसादीनामिति => रसादीनाम्+इति रसाद्यैस्तुल्याऽपि => रसाद्यैः+तुल्या+अपि पुनश्च => पुनः+च स्वादुर्गुरुश्च => स्वादुः+गुरुः+च गोधूमो वातजित्,वातकृतद्यवः||28|| => गोधूमः+ वातजित्,वातकृतद्यवः॥28॥ यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां विज्ञानीयो नाम => विज्ञानीयः+ नाम नवमोऽध्यायः||9|| => नवमः+अध्यायः॥9॥ 02दशमोऽध्यायः => दशमः+अध्यायः अथातो रसभेदीयमध्यायं => अथ+अतः+ रसभेदीयम्+अध्यायं रसभेदीयमध्यायं => रसभेदीयम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। क्ष्माम्भोऽग्निक्ष्माम्बुतेजः => क्ष्माम्भः+अग्निक्ष्माम्बुतेजः ख-वाय्वग्न्यनिलोगेऽनिलैः| => ख-वाय्वग्न्यनिलोगे+अनिलैः। क्रमाद्भूतैर्मधुरादिरसौद्भवः||1|| => क्रमात्+भूतैः+मधुरादिरसौद्भवः॥1॥ विद्याद्रसं => विद्यात्+रसं यो वक्रमनुलिम्पति| => यः+ वक्रम्+अनुलिम्पति। वक्रमनुलिम्पति| => वक्रम्+अनुलिम्पति। आस्वाद्यमानो देहस्य => आस्वाद्यमानः+ देहस्य ह्लादनोऽक्षप्रसादनः||2|| => ह्लादनः+अक्षप्रसादनः॥2॥ हर्षणो रोमदन्तानामक्षिभ्रुवनिकोचनः||3|| => हर्षणः+ रोमदन्तानाम्+अक्षिभ्रुवनिकोचनः॥3॥ रोमदन्तानामक्षिभ्रुवनिकोचनः||3|| => रोमदन्तानाम्+अक्षिभ्रुवनिकोचनः॥3॥ स्यन्दयत्यास्यं => स्यन्दयति+आस्यं तिक्तोविशदयत्यास्यं => तिक्तोविशदयति+आस्यं कुर्वंश्चिमिचिमां => कुर्वन्+चिमिचिमां स्रावयत्यक्षिनासास्यं => स्रावयति+अक्षिनासास्यं दहतीव => दहति+इव कषायो जडयेज्जिह्वां => कषायः+ जडयेत्+जिह्वां जडयेज्जिह्वां => जडयेत्+जिह्वां रसानामिति => रसानाम्+इति मधुरो रसः|| => मधुरः+ रसः॥ प्रशस्तो बृंहणः => प्रशस्तः+ बृंहणः आयुष्यो जीवनः => आयुष्यः+ जीवनः कुरुतेऽत्युपयोगेन => कुरुते+अत्युपयोगेन स मेदः => सः+ मेदः अम्लोऽग्निदीप्तिकृत्स्निग्धो हृद्यः => अम्लः+अग्निदीप्तिकृत्स्निग्धः+ हृद्यः उष्णवीर्यो हिमस्पर्शः => उष्णवीर्यः+ हिमस्पर्शः क्लेदनो लघुः||10|| => क्लेदनः+ लघुः॥10॥ सोऽत्यभ्यस्तस्तनोः => सः+अत्यभ्यस्तः+तनोः कुर्याच्छैथिल्यं => कुर्यात्+शैथिल्यं स्तम्भसङ्घात-बन्धविध्मापनोऽग्निकृत्||12|| => स्तम्भसङ्घात-बन्धविध्मापनः+अग्निकृत्॥12॥ स्वेदनस्तीक्ष्णो रोचनश्छेद-भेदकृत्| => स्वेदनः+तीक्ष्णः+ रोचनः+छेद-भेदकृत्। रोचनश्छेद-भेदकृत्| => रोचनः+छेद-भेदकृत्। सोऽतियुक्तोऽस्रपवनं => सः+अतियुक्तः+अस्रपवनं जनयेत्क्षपयेद् बलम्| => जनयेत्+क्षपयेत्+ बलम्। स्वयमरोचिष्णुररुचिं => स्वयम्+अरोचिष्णुः+अरुचिं मध्यो हिमो => मध्यः+ हिमः+ हिमो रूक्षः => हिमः+ रूक्षः धातुक्षयाऽनिलव्याधीनतियोगान्करोति => धातुक्षयाऽनिलव्याधीन्+अतियोगान्+करोति कटुर्गलामयोदर्द-कुष्ठालसकशोफजित्| => कटुः+गलामयोदर्द-कुष्ठालसकशोफजित्। पाचनो रुच्यः => पाचनः+ रुच्यः शोधनोऽन्नस्य => शोधनः+अन्नस्य सोऽतियोगेन => सः+अतियोगेन मूर्च्छामाकुञ्चनं => मूर्च्छाम्+आकुञ्चनं गुरुरस्रविशोधनः| => गुरुः+अस्रविशोधनः। पीडनो रोपणः => पीडनः+ रोपणः आमसंस्तम्भनो ग्राही => आमसंस्तम्भनः+ ग्राही रूक्षोऽति => रूक्षः+अति सोऽति => सः+अति पर्णिन्यो जीवन्ती => पर्णिन्यः+ जीवन्ती क्षीरेक्षु-गोक्षुर-क्षौद्र-द्राक्षादिर्मधुरो गणः| => क्षीरेक्षु-गोक्षुर-क्षौद्र-द्राक्षादिः+मधुरः+ गणः। अम्लो धात्रीफलाऽम्लीका-मातुलुङ्गाऽम्लवेतसम्||25|| => अम्लः+ धात्रीफलाऽम्लीका-मातुलुङ्गाऽम्लवेतसम्॥25॥ आम्रमाम्रातकं => आम्रम्+आम्रातकं क्षारश्च => क्षारः+च लवणो गणः||27|| => लवणः+ गणः॥27॥ भूनिम्ब-निम्ब-कटुका-तगराऽगुरु-वत्सकम्||28|| => भूनिम्ब-निम्ब-कटुका-तगरा+अगुरु-वत्सकम्॥28॥ पाठाऽपामार्ग-कांस्याऽयो-गुडूची-धन्वयासकम्||29|| => पाठापामार्ग-कांस्याऽयः+-गुडूची-धन्वयासकम्॥29॥ कटुको हिङ्गु-मरिच-कृमिजित्पञ्चकोलकम्||30|| => कटुकः+ हिङ्गु-मरिच-कृमिजित्पञ्चकोलकम्॥30॥ खदिरो मधु||31|| => खदिरः+ मधु॥31॥ प्रायो जीर्णाच्छालियवादृते| => प्रायः+ जीर्णात्+शालियवात्+ऋते जीर्णाच्छालियवादृते| => जीर्णात्+शालियवात्+ऋते क्षौद्रात्सिताया => क्षौद्रात्+सिताया जाङ्गलामिषात्||33|| => जाङ्गलाम्+इषात्॥33॥ प्रायोऽम्लं => प्रायः+अम्लं दाडिमामलकादृते| => दाडिम्+आमलकात्+ऋते। प्रायश्चक्षुषोऽन्यत्र => प्रायः+चक्षुषः+अन्यत्र भूयिष्ठमवृष्यं => भूयिष्ठम्+अवृष्यं ऋतेऽमृतापटोलाभ्यां => ऋते+अमृतापटोलाभ्यां चाऽभयां => च+अभयां वीर्येणोष्णा => वीर्येण+उष्णा यथोत्तरम्||36|| => यथा+उत्तरम्॥36॥ कषायो मधुरस्तद्वदेव => कषायः+ मधुरः+तद्वत्+एव मधुरस्तद्वदेव => मधुरः+तद्वत्+एव कषायश्च => कषायः+च रूक्षा बद्धमलास्तथा||37|| => रूक्षाः+ बद्धमलाः+तथा॥37॥ बद्धमलास्तथा||37|| => बद्धमलाः+तथा॥37॥ कषायस्तस्माच्च => कषायः+तस्मात्+च लघुरम्लः => लघुः+अम्लः कटुस्तस्मात्तस्मादपि => कटुः+तस्मात्+तस्मात्+अपि एकैकहीनास्तान्पञ्च,पञ्च => एकैकहीनाः+तान्+पञ्च,पञ्च स्वादुर्दशाम्लः => स्वादुः+दशाम्लः पटुस्तिक्त एककम्| => पटुः+तिक्तः+ एककम्। स्वादुश्चतुरोऽम्लः => स्वादुः+चतुरः+अम्लः पञ्चकेष्वेकमेवाम्लो मधुरः => पञ्चकेषु+एकम्+एव+अम्लः+ मधुरः द्रव्यमेकं => द्रव्यम्+एकं षडास्वादमसंयुक्ताश्च => षडास्वादम्+असंयुक्ताः+च स्युश्चतुर्द्विकै => स्युः+चतुः+द्विकै भेदास्रिका => भेदाः+त्रिका विंशतिरेकमेव => विंशतिः+एकम्+एव षडास्वादमिति => षडास्वादम्+इति रसानुरसतो रसभेदास्तारतम्यपरिकल्पनया => रसानुरसतः+ रसभेदाः+तारतम्यपरिकल्पनया रसभेदास्तारतम्यपरिकल्पनया => रसभेदाः+तारतम्यपरिकल्पनया दोषभेषजवशादुपयोज्याः||44|| => दोषभेषजवशात्+उपयोज्याः॥44॥ यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां दीयो नाम => दीयः+ नाम दशमोऽध्यायः||10|| => दशमः+अध्यायः॥10॥ 02एकादशोऽध्यायः| => एकादशः+अध्यायः। अथातो दोषादिविज्ञानीयमध्यायं => अथ+अतः+ दोषादिविज्ञानीयम्+अध्यायं दोषादिविज्ञानीयमध्यायं => दोषादिविज्ञानीयम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। सम्यग्गत्या => सम्यक्+गत्या धातूनामक्षाणां => धातूनाम्+अक्षाणां अनुगृह्णात्यविकृतः, => अनुगृह्णाति+अविकृतः, स्नेहो धारणपूरणे| => स्नेहः+ धारणपूरणे। गर्भोत्पादश्च => गर्भोत्पादः+च क्रमात्स्मृतम्||4|| => क्रमात्+स्मृतम्॥4॥ वृद्वस्तु => वृद्वः+तु कुरुतेऽनिलः||5|| => कुरुते+अनिलः॥5॥ रसोऽपि => रसः+अपि गण्डार्बुदग्रन्थिगण्डोरूदरवृद्धिताः| => गण्डाः+बुदग्रन्थिगण्डोः+उदरवृद्धिताः। कण्ठादिष्वधिमांसं => कण्ठादिषु+अधिमांसं तद्वन्मेदस्तथा => तद्वत्+मेदः+तथा अल्पेऽपि => अल्पे+अपि अस्थ्यध्यस्थ्यधिदन्तांश्च => अस्थ्यध्यस्थ्यधिदन्तान्+च कुर्यात्कृच्छ्राण्यरूंषि => कुर्यात्+कृच्छ्राणि+अरूंषि शुक्राश्मरीमपि||12|| => शुक्राश्मरीम्+अपि॥12॥ कृतेऽप्यकृतसंज्ञताम्||13|| => कृते+अपि+अकृतसंज्ञताम्॥13॥ स्वेदोऽतिस्वेददौर्गन्ध्यकण्डूः => स्वेदः+अतिस्वेददौर्गन्ध्यकण्डूः दूषिकादीनपि => दूषिकादीन्+अपि क्षीणेऽनिलेऽङ्गस्य => क्षीणे+अनिले+अङ्गस्य सादोऽल्पं => सादः+अल्पं संज्ञामोहस्तथा => संज्ञामोहः+तथा मन्दोऽनलः => मन्दः+अनलः शोषो ग्लानिः => शोषः+ ग्लानिः प्लीह्नो वृद्धिः => प्लीह्नः+ वृद्धिः भ्रमस्तिमिरदर्शनम्||19|| => भ्रमः+तिमिरदर्शनम्॥19॥ शोणितमेव => शोणितम्+एव तोदोऽत्यर्थं => तोदः+अत्यर्थं वृषणयोर्मेढ्रे => वृषणयोः+मेढ्रे धूमायतीव => धूमायति+इव वायुरन्त्राणि => वायुः+अन्त्राणि सशब्दो वेष्टयन्निव| => सशब्दः+ वेष्टयन्+इव। वेष्टयन्निव| => वेष्टयन्+इव। यात्यूर्ध्वं => याति+ऊर्ध्वं मूत्रेऽल्पं => मूत्रे+अल्पं मूत्रयेत्कृच्छ्राद्विवर्णं => मूत्रयेत्+कृच्छ्रात्+विवर्णं सास्रमेव => सास्रम्+एव मलानामतिसूक्ष्माणां => मलानाम्+अतिसूक्ष्माणां विद्याद् वृद्धिक्षयौ => विद्यात्+ वृद्धिक्षयौ सङ्गाच्च => सङ्गात्+च चाति => च+अति मलोचितत्वाद् देहस्य => मलोचितत्वात्+ देहस्य क्षयो वृद्धेस्तु => क्षयः+ वृद्धेः+तु वृद्धेस्तु => वृद्धेः+तु स्थितो वायुः, => स्थितः+ वायुः, तेनैषामाश्रयाश्रयिणां => तेन+एषाम्+आश्रयाश्रयिणां यदेकस्य => यत्+एकस्य तदन्यस्य => तत्+अन्यस्य अस्थिमारुतयोर्नैवं, => अस्थिमारुतयोः+न+एवं, प्रायो वृद्धिर्हि => प्रायः+ वृद्धिः+हि वृद्धिर्हि => वृद्धिः+हि श्लेष्मणाऽनुगत => श्लेष्मणा+अनुगत सङ्क्षयस्तद्विपर्ययात्| => सङ्क्षयः+तद्विपर्ययात्। वायुनाऽनुगतोऽस्माच्च => वायुना+अनुगतः+अस्मात्+च साधयेच्छीघ्रं => साधयेत्+शीघ्रं क्रमाल्लङ्घनबृंहणैः| => क्रमात्+लङ्घनबृंहणैः। वायोरन्यत्र, => वायोः+अन्यत्र, तज्जांस्तु => तत्+जान्+तु तैरेवोत्क्रमयोजितैः||29|| => तैः+एव+उत्क्रमयोजितैः॥29॥ क्षीरघृतैस्तिक्तसंयुतैर्बस्तिभिस्तथा||31|| => क्षीरघृतैः+तिक्तसंयुतैः+बस्तिभिः+तथा॥31॥ मूत्रवृद्धिक्षयोत्थांश्च => मूत्रवृद्धिक्षयोत्थान्+च कायाग्नेरंशा => कायाग्नेः+अंशा पूर्वो धातुः => पूर्वः+ धातुः कुर्याद् वृद्धः => कुर्यात्+ वृद्धः क्षीणश्च => क्षीणः+च दोषा दुष्टा => दोषाः+ दुष्टाः+ दुष्टा रसैर्धातून् => दुष्टाः+ रसैः+धातून् रसैर्धातून् => रसैः+धातून् दूषयन्त्युभये => दूषयन्ति+उभये अधो द्वे, => अधः+ द्वे, मला मलायनानि => मलाः+ मलायनानि स्युर्यथास्वं => स्युः+यथास्वं तेष्वतो गदाः||36|| => तेषु+अतः+ गदाः॥36॥ ओजस्तु => ओजः+तु तेजो धातूनां => तेजः+ धातूनां हृदयस्थमपि => हृदयस्थम्+अपि शुद्धमीषल्लोहितपीतकम्| => शुद्धम्+ईषत्+लोहितपीतकम्। नाशो यस्मिंस्तिष्ठति => नाशः+ यस्मिन्+तिष्ठति यस्मिंस्तिष्ठति => यस्मिन्+तिष्ठति यतो भावा => यतः+ भावाः+ भावा विविधा => भावाः+ विविधाः+ विविधा देहसंश्रयाः| => विविधाः+ देहसंश्रयाः। दुर्बलोऽभीक्ष्णं => दुर्बलः+अभीक्ष्णं विच्छायो दुर्मना => विच्छायः+ दुर्मना रूक्षो भवेत्क्षामश्च => रूक्षः+ भवेत्+क्षामः+च भवेत्क्षामश्च => भवेत्+क्षामः+च जीवनीयौषधक्षीर-रसाद्यास्तत्र => जीवनीयौषधक्षीर-रसाद्याः+तत्र यदपि => यत्+अपि प्रार्थयेताविरोधि => प्रार्थयेत्+अविरोधि तत्तत्त्यजन् => तत्+तत्+त्यजन् समश्नंश्च => समश्नन्+च दोषा विपरीतसमानयोः| => दोषाः+ विपरीतसमानयोः। क्षीणाश्च => क्षीणाः+च लक्षयन्त्यबुधास्तु => लक्षयन्ति+अबुधाः+तु य एव => ये+ एव समा विवृद्ध्यै => समाः+ विवृद्ध्यै त एव => ते+ एव दोषा विषमा => दोषाः+ विषमाः+ विषमा वधाय| => विषमाः+ वधाय। यस्मादतस्तेहितचर्ययैव,क्षयाद्विवृद्धेरिव => यस्मात्+अतः+तेहितचर्यया+एव,क्षयात्+विवृद्धेः+इव यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां विज्ञानीयो नामैकादशोऽध्यायः||11|| => विज्ञानीयः+ नाम+एकादशः+अध्यायः॥11॥ नामैकादशोऽध्यायः||11|| => नाम+एकादशः+अध्यायः॥11॥ 02द्वादशोध्यायः => द्वादशः+अध्यायः अथातो दोषभेदीयाध्यायं => अथ+अतः+ दोषभेदीयाध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। तत्रापि => तत्र+अपि नाभिरामाशयः => नाभिः+आमाशयः स्वेदो लसीका => स्वेद+ लसीका नाभिरत्र => नाभिः+अत्र क्लेम-पर्वाण्यामाशयो रसः| => क्लेम-पर्वाणि+आमाशयः+ रसः। मेदो घ्राणं => मेदः+ घ्राणं सुतरामुरः||3|| => सुतराम्+उरः॥3॥ प्राणादिभेदात्पञ्चात्मा => प्राणादिभेदात्+पञ्चात्मा प्राणोऽत्र => प्राणः+अत्र कण्ठचरो बुद्धि-हृदयेन्द्रियचित्तधृक्||4|| => कण्ठचरः+ बुद्धि-हृदयेन्द्रियचित्तधृक्॥4॥ ष्ठीवनक्षवथूद्गार-निःश्वासान्नप्रवेशकृत्| => ष्ठीवनक्षवथूद्गार-निःश्वासान्+अप्रवेशकृत्। स्थानमुदानस्य => स्थानम्+उदानस्य नासानाभिगलांश्चरेत्||5|| => नासानाभिगलान्+चरेत्॥5॥ व्यानो हृदि => व्यानः+ हृदि क्रियास्तस्मिन् => क्रियाः+तस्मिन् समानोऽग्निसमीपस्थः => समानः+अग्निसमीपस्थः अपानोऽपानगः => अपानः+अपानगः पञ्चभूतात्मकत्वेऽपि => पञ्चभूतात्मकत्वे+अपि पाकादि-कर्मणाऽनलशब्दितम्| => पाकादि-कर्मणा+अनलशब्दितम्। पचत्यन्नं => पचति+अन्नं तत्रस्थमेव => तत्रस्थम्+एव शेषाणामप्यनुग्रहम्| => शेषाणाम्+अपि+अनुग्रहम्। बुद्धिमेधाभिमानाद्यैरभिप्रेतार्थसाधनात्||13|| => बुद्धिमेधाभिमानाद्यैः+अभिप्रेतार्थसाधनात्॥13॥ दृक्स्थमालोचकं => दृक्स्थम्+आलोचकं भ्राजनात्त्वचः||14|| => भ्राजनात्+त्वचः॥14॥ स त्रिकस्य => सः+ त्रिकस्य हृदयस्यान्नवीर्याच्च => हृदयस्य+अन्नवीर्यात्+च तत्स्थ एवाम्बुकर्मणा||15|| => तत्स्थः+ एव+अम्बुकर्मणा॥15॥ एवाम्बुकर्मणा||15|| => एव+अम्बुकर्मणा॥15॥ यत्करोत्यवलम्बनम्| => यत्+करोति+अवलम्बनम्। अतोऽवलम्बकः => अतः+अवलम्बकः यस्त्वामाशयसंस्थितः||16|| => यः+तु+आमाशयसंस्थितः॥16॥ सोऽन्नसङ्घात-क्लेदनात् => सः+अन्नसङ्घात-क्लेदनात् बोधको रसनास्थायी => बोधकः+ रसनास्थायी संश्तोऽक्षतर्पणात्|17|| => संश्तः+अक्षतर्पणात्।17॥ सन्धिसंश्लेषाच्छ्लेषकः => सन्धिसंश्लेषात्+श्लेषकः स्थानान्यविकृतात्मनाम्||18|| => स्थानानि+अविकृतात्मनाम्॥18॥ व्यापिनामपि => व्यापिनाम्+अपि जानीयात्कर्माणि => जानीयात्+कर्माणि कोपमुष्मेन => कोपम्+उष्मेन स्निग्धादयो गुणाः| => स्निग्धादयः+ गुणाः। युक्तास्तीक्ष्णाद्याश्चयं => युक्ताः+तीक्ष्णाद्याः+चयं श्लेष्मणश्चयम्||21|| => श्लेष्मणः+चयम्॥21॥ तेनैव => तेन+एव गुणा रूक्षादयः => गुणाः+ रूक्षादयः चयो वृद्धिः => चयः+ वृद्धिः स्वधाम्न्येव => स्वधाम्नि+एव प्रद्वेषो वृद्धिहेतुषु||22|| => प्रद्वेषः+ वृद्धिहेतुषु॥22॥ कोपस्तून्मार्गगामिता| => कोपः+तुु+उन्मार्गगामिता। स्वेषामस्वास्थ्यं => स्वेषाम्+अस्वास्थ्यं वायोर्ग्रीष्मादिषु => वायोः+ग्रीष्मादिषु लघुरूक्षाभिरोषधीभिः => लघुरूक्षाभिः+ओषधीभिः तद्विधस्तद्विधे => तद्विधः+तद्विधे कालस्यौष्ण्येन्न => कालस्य+ओष्ण्येन+न अद्भिरम्लविपाकाभिरोषधीभिश्च => अद्भिः+अम्लविपाकाभिः+ओषधीभिः+च स्निग्धशीताभिरुदकौषधिभिः => स्निग्धशीताभिः+उदकौषधिभिः तुल्येऽपि => तुल्ये+अपि स्कन्नत्वान्न => स्कन्नत्वात्+न कालस्वभावोऽयम् => कालस्वभावः+अयम् आहारादिवशात्पुनः||28|| => आहारादिवशात्+पुनः॥28॥ सद्योऽपि => सद्यः+अपि कालेऽपि => काले+अपि देहमापादतलमस्तकम्||29|| => देहम्+आपादतलमस्तकम्॥29॥ कुपितो मलोऽल्पाल्पं => कुपितः+ मलः+अल्पाल्पं मलोऽल्पाल्पं => मलः+अल्पाल्पं नानारूपैरसङ्ख्येयैर्विकारैः => नानारूपैः+असङ्ख्येयैः+विकारैः कुपिता मलाः||30|| => कुपिताः+ मलाः॥30॥ तस्मात्तद्धेत्वाकृतिसाधनम्| => तस्मात्+तद्धेत्वाकृतिसाधनम्। नैकैकशो वक्तुमतः => न+एकैकशः+ वक्तुम्+अतः वक्तुमतः => वक्तुम्+अतः सामान्यमुच्यते||31|| => सामान्यम्+उच्यते॥31॥ दोषा एव => दोषाः+ एव रोगाणामेककारणम्| => रोगाणाम्+एककारणम्। सर्वमप्यहः||32|| => सर्वम्+अपि+अहः॥32॥ छायामत्येति => छायाम्+अत्येति नात्मीयां => न+आत्मीयां कृत्स्नमप्यदः| => कृत्स्नम्+अपि+अदः। गुणान्नातिवर्तते||33|| => गुणान्+न+अतिवर्तते॥33॥ स्वधातुवैषम्य-निमित्तमपि => स्वधातुवैषम्य-निमित्तम्+अपि त्रीन्दोषान् => त्रीन्+दोषान् अर्थैरसात्म्यैः => अर्थैः+असात्म्यैः तत्पुनस्रिधा||35|| => तत्+पुनः+त्रिधा॥35॥ हीनोऽर्थेनेन्द्रयस्याल्पः => हीनः+अर्थेन+इन्द्रियस्य+अल्पः नैव => न+एव अतियोगोऽतिसंसर्गः, => अतियोगः+अतिसंसर्गः, स दारुणः||37|| => सः+ दारुणः॥37॥ एवमत्युच्चपूत्यादीनिन्दियार्थान् => एवम्+अत्युच्चपूत्यादीन्+इन्दियार्थान् कालस्तु => कालः+तु स हीनो => सः+ हीनः+ हीनो हीनशीतादिरतियोगोऽतिलक्षणः| => हीनः+ हीनशीतादिः+अतियोगः+अतिलक्षणः। हीनशीतादिरतियोगोऽतिलक्षणः| => हीनशीतादिः+अतियोगः+अतिलक्षणः। मिथ्यायोगस्तु => मिथ्यायोगः+तु निर्दिष्टो विपरीतस्वलक्षणः||39|| => निर्दिष्टः+ विपरीतस्वलक्षणः॥39॥ कायादिकर्मणो हीना => कायादिकर्मणः+ हीना प्रवृत्तिर्हीनसंज्ञकः||40|| => प्रवृत्तिः+हीनसंज्ञकः॥40॥ अतियोगोऽतिवृत्तिस्तु, => अतियोगः+अतिवृत्तिः+तु, यच्च => यत्+च समस्तोऽसाविह => समस्तः+असौ+इह वाऽमुत्र => वा+अमुत्र निदानमेतद्दोषाणां, => निदानम्+एतद्दोषाणां, कुपितास्तेन => कुपिताः+तेन नैकधा||43|| => न+एकधा॥43॥ रक्तादयस्त्वक् => रक्तादयः+त्वक् बहिर्भागाश्च => बहिर्भागाः+च दुर्नाम-गुल्म-शोफादयो गदाः||45|| => दुर्नाम-गुल्म-शोफादयः+ गदाः॥45॥ अन्तःकोष्ठो महास्रोत => अन्तःकोष्ठः+ महास्रोतः+ महास्रोत आमपक्वाशयाश्रयः| => महास्रोतः+ आमपक्वाशयाश्रयः। शिरोहृदयवस्त्यादि-मर्माण्यस्थ्नां => शिरोहृदयवस्त्यादि-मर्माणि+अस्थ्नां सिरास्नायु-कण्डराद्याश्च => सिरास्नायु-कण्डराद्याः+च स्थितास्तत्र => स्थिताः+तत्र श्यावोऽरुणोऽपि => श्यावः+अरुणः+अपि श्वेतो रसौ => श्वेतः+ रसौ स्वादुलवणो चिरकारिता| => स्वादुलवणः+ चिरकारिता। इत्यशेषाऽऽमय-व्यापि => इति+अशेषाऽऽमय-व्यापि दर्शनाद्यैरवहितस्तत्सम्यगुपलक्षयेत्| => दर्शनाद्यैः+अवहितः+तत्सम्यक्+उपलक्षयेत्। पश्यन्नार्तान् => पश्यन्+आर्तान् शास्त्रदेव => शास्त्रात्+एव कश्चित्कश्चित्पूर्वापराधजः| => कश्चित्+कश्चित्+पूर्वापराधजः। तत्सङ्कराद्भवत्यन्यो व्याधिरेवं => तत्सङ्करात्+भवति+अन्यः+ व्याधिः+एवं व्याधिरेवं => व्याधिः+एवं कर्मजो हेतुभिर्विना| => कर्मजः+ हेतुभिः+विना। हेतुभिर्विना| => हेतुभिः+विना। महारम्भोऽल्पके => महारम्भः+अल्पके हेतावातङ्को दोषकर्मजः||58|| => हेतौ+आतङ्कः+ दोषकर्मजः||58|| विपक्षशीलनात्पूर्वः => विपक्षशीलनात्+पूर्वः गच्छत्युभयजन्मा => गच्छति+उभयजन्मा दोषकर्मक्षयात्क्षयम्||59|| => दोषकर्मक्षयात्+क्षयम्॥59॥ स्वपरतन्त्रत्वाद्व्याधयोऽन्त्याः => स्वपरतन्त्रत्वात्+व्याधयः+अन्त्याः पुनर्द्विधा| => पुनः+द्विधा। पश्चादुपद्रवाः||60|| => पश्चात्+उपद्रवाः॥60॥ विपरीतास्ततोऽन्ये => विपरीताः+ततः+अन्ये विद्यादेव => विद्यात्+एव मलानपि||61|| => मलान्+अपि॥61॥ तांल्लक्षयेदवहितो विकुर्वाणान् => तान्+लक्षयेत्+अवहितः+ विकुर्वाणान् प्रशमोऽशाम्यतस्तथा||62|| => प्रशमः+अशाम्यतः+तथा॥62॥ पश्चाच्चिकित्सेत्तूर्णं => पश्चात्+चिकित्सेत्+तूर्णं बलवन्तमुपद्रवम्| => बलवन्तम्+उपद्रवम्। पीडाकरतरो हि => पीडाकरतरः+ हि विकारनामाऽकुशलो न => विकारनाम्+अकुशलः+ न नामतोऽस्ति => नामतः+अस्ति स एव => सः+ एव कुपतो दोषः => कुपतः+ दोषः तस्माद्विकारप्रकृतीरधिष्ठानान्तराणि => तस्मात्+विकारप्रकृतीः+अधिष्ठानान्तराणि हेतुविशेषांश्च => हेतुविशेषान्+च कुर्यादुपक्रमम्||66|| => कुर्यात्+उपक्रमम्॥66॥ कालमनलं => कालम्+अनलं तथाऽऽहारमवस्थाश्च => तथा+आहारम्+अवस्थाः+च पृथग्विधाः||67|| => पृथक्+विधाः॥67॥ समीक्ष्यैषां => समीक्ष्य+एषां यो वर्तते => यः+ वर्तते स स्खलति => सः+ स्खलति दृश्यतेऽप्यन्यथाकारं => दृश्यते+अपि+अन्यथाकारं तस्मिन्नवहितो भवेत्||69|| => तस्मिन्+अवहितः+ भवेत्||669॥ लघुमिति => लघुम्+इति कल्पयंस्तु => कल्पयन्+तु ततोऽल्पमल्पवीर्यं => ततः+अल्पम्+अल्पवीर्यं संशोधनमयोगतः||71|| => संशोधनम्+अयोगतः॥71॥ त्वतियोगेन => तु+अतियोगेन क्षिणुयान्न => क्षिणुयात्+न मलानेव => मलान्+एव वपुरस्यपि||72|| => वपुः+अस्यपि॥72॥ अतोऽभियुक्तः => अतः+अभियुक्तः सर्वमालोच्य => सर्वम्+आलोच्य भैषज्यमारोग्याय => भैषज्यम्+आरोग्याय वक्ष्यन्तेऽतः => वक्ष्यन्ते+अतः दोषा वृद्धिक्षयविभेदतः| => दोषाः+ वृद्धिक्षयविभेदतः| संसर्गस्त्रिधा, => संसर्गः+त्रिधा, तान्नव||74|| => तान्+नव॥74॥ त्रीनेव => त्रीन्+एव षडेकस्यातिशायने| => षडेकस्य+अतिशायने। पञ्चविंशतिमित्येवं => पञ्चविंशतिम्+इति+एवं क्षीणैश्च => क्षीणैः+च पुनश्च => पुनः+च सविपर्यययाऽपि => सविपर्ययया+अपि द्विषष्टिर्निर्दिष्टाः => द्विषष्टिः+निर्दिष्टाः संसर्गाद्रसरुधिरादिभिस्तथैषां => संसर्गात्+रसरुधिरादिभिः+तथा+एषां दोषांस्तु => दोषान्+तु तरतमयोगतश्च => तरतमयोगतः+च जानीयादवहितमानसो यथास्वम्||78|| => जानीयात्+अवहितमानसः+ यथास्वम्॥78॥ यामष्टाहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाहृदयसंहितायां दीयो नाम => दीयः+ नाम द्वादशोऽध्यायाः||12|| => द्वादशः+अध्यायाः॥12॥ 02त्रयोदशोऽध्यायः => त्रयोदशः+अध्यायः अथातो दोषोपक्रमणीयमध्यायं => अथ+अतः+ दोषोपक्रमणीयम्+अध्यायं दोषोपक्रमणीयमध्यायं => दोषोपक्रमणीयम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। वातस्योपक्रमः => वातस्य+उपक्रमः भोज्यान्यभ्यङ्गमर्दनम्||1|| => भोज्यानि+अभ्यङ्गमर्दनम्॥1॥ सेको मद्यं => सेकः+ मद्यं बस्तयो बस्तिनियमः => बस्तयः+ बस्तिनियमः स्नेहाश्चानेकयोनयः| => स्नेहाः+च+अनेकयोनयः। स्वादुशीतैर्विरेचनम्| => स्वादुशीतैः+विरेचनम्। भोजनान्यौषधानि => भोजनानि+ओषधानि गन्धानामुपसेवनम्| => गन्धानाम्+उपसेवनम्। मणीनामुरसा => मणीनाम्+उरसा कर्पूरचन्दनोशीरैरनुलेपः => कर्पूरचन्दनोशीरैः+अनुलेपः प्रदोषश्चन्द्रमाः => प्रदोषः+चन्द्रमाः हिमोऽनिलः||6|| => हिमः+अनिलः॥6॥ छन्दानुवर्तिनो दाराः => छन्दानुवर्तिनः+ दाराः गृहाण्युद्यानदीर्घिकाः| => गृहाणि+उद्यानदीर्घिकाः। सर्पिर्विरेकश्च => सर्पिर्विरेकः+च श्लेष्मणो विधिना => श्लेष्मणः+ विधिना अनेकरूपो व्यायामश्चिन्ता => अनेकरूपः+ व्यायामश्चिन्ता विशेषाद्वमनं => विशेषात्+वमनं मेदोघ्नमौषधम्| => मेदोघ्नम्+औषधम्। योऽयमुद्दिश्यं => यः+अयम्+उद्दिश्यं प्रायो मरुत्पित्ते => प्रायः+ मरुत्पित्ते मरुतो योगवाहित्वात्, => मरुतः+ योगवाहित्वात्, चय एव => चये+ एव जयेद्दोषं => जयेत्+दोषं त्वविरोधयन्| => तु+अविरोधयन्। शमयेद्व्याधिमेकं => शमयेत्+व्याधिम्+एकं योऽन्यमुदीरयेत्| => यः+अन्यम्+उदीरयेत्। नाऽसौ => न+असौ शुद्धस्तु => शुद्धः+तु शमयेद्यो न => शमयेत्+यः+ न व्यायामादूष्मणस्तैक्ष्ण्यादहिताचरणादपि| => व्यायामात्+ऊष्मणः+तैक्ष्ण्यात्+अहिताचरणात्+अपि। कोष्ठाच्छाखाऽस्थिमर्माणि => कोष्ठात्+शाखाऽस्थिमर्माणि द्रुतत्वान्मारुतस्य => द्रुतत्वात्+मारुतस्य दोषा यान्ति => दोषाः+ यान्ति वायोश्च => वायोः+च तत्रस्थाश्च => तत्रस्थाः+च भूयो हेतुप्रतीक्षिणः| => भूयः+ हेतुप्रतीक्षिणः। कुप्यन्त्यन्याश्रयेष्वपि||19|| => कुप्यन्ति+अन्याश्रयेषु+अपि॥19॥ तत्रान्यस्थानसंस्थेषु => तत्र+अन्यस्थानसंस्थेषु तदीयामबलेषु => तदीयाम्+अबलेषु कुर्याच्चिकित्सां => कुर्यात्+चिकित्सां स्वामेव => स्वाम्+एव बलेनान्याभिभाविषु||20|| => बलेन+अन्याभिभाविषु॥20॥ शमयेद्दोषं => शमयेत्+दोषं प्रायस्तिर्यग्गता => प्रायः+तिर्यग्गता क्लेशयन्त्यातुरांश्चिरम्||21|| => क्लेशयन्ति+आतुरान्+चिरम्॥21॥ कुर्यान्न => कुर्यात्+न शमयेत्तान् => शमयेत्+तान् कोष्ठमानयेत्||22|| => कोष्ठम्+आनयेत्॥22॥ कोष्ठप्रपन्नांश्च => कोष्ठप्रपन्नान्+च ऊष्मणोऽल्पबलत्वेन => ऊष्मणः+अल्पबलत्वेन धातुमाद्यमपाचितम्| => धातुम्+आद्यम्+अपाचितम्। दुष्टमामाशयगतं => दुष्टम्+आमाशयगतं रसमामं => रसम्+आमं दोषेभ्य एवातिदुष्टेभ्योऽन्योन्यमूर्च्छनात्| => दोषेभ्यः+ एव+अतिदुष्टेभ्यः+अन्योन्यमूर्च्छनात्| एवातिदुष्टेभ्योऽन्योन्यमूर्च्छनात्| => एव+अतिदुष्टेभ्यः+अन्योन्यमूर्च्छनात्| कोद्रवेभ्यो विषस्येव => कोद्रवेभ्यः+ विषस्य+इव विषस्येव => विषस्य+इव वदन्त्यामस्य => वदन्ति+आमस्य सम्पृक्ता दोषा => सम्पृक्ताः+ दोषाः+ दोषा दूष्याश्च => दोषाः+ दूष्याः+च दूष्याश्च => दूष्याः+च सामा इत्युपदिश्यन्ते => सामाः+ इति+उपदिश्यन्ते इत्युपदिश्यन्ते => इति+उपदिश्यन्ते रोगास्तदुद्भवाः||27|| => रोगाः+तदुद्भवाः||27| धातुष्वनुत्किलिष्टान् => धातुषु+अनुत्किलिष्टान् फलादामाद्रसानिव||28|| => फलात्+आमात्+रसान्+इव॥28॥ स्युर्दुनिर्हरत्वतः| => स्युः+दुनिर्हरतु+अतः। पाचनैर्दीपनैः => पाचनैः+दीपनैः स्नेहैस्तान् => स्नेहैः+तान् स्वेदैश्च => स्वेदैः+च शोधयेच्छोधनैः => शोधयेत्+शोधनैः हन्त्याशु => हन्ति+आशु द्रव्यामामाशयान्मलान्||30|| => द्रव्याम्+आमाशयात्+मलान्॥30॥ चोर्ध्वजत्रूत्थान् => च+ऊर्ध्वजत्रूत्थान् पक्वाधानाद् गुदेन => पक्वाधानात्+ गुदेन उत्क्लिष्टानघ ऊर्ध्वं => उत्क्लिष्टान्+अघः+ ऊर्ध्वं चामान् => च+आमान् धारयेदौषधैर्दोषान् => धारयेत्+औषधैः+दोषान् विधृतास्ते => विधृताः+ते प्रागतो दोषानुपेक्षेत => प्रागतः+ दोषान्+उपेक्षेत दोषानुपेक्षेत => दोषान्+उपेक्षेत पाचनैस्तैस्तैः => पाचनैः+तैः+तैः पाचयेन्निर्हरेत => पाचयेत्+निर्हरेत स्वस्थवृत्तमभिप्रेत्य, => स्वस्थवृत्तम्+अभिप्रेत्य, प्रयोजयेत्क्रियां => प्रयोजयेत्+क्रियां युञ्ज्यादनन्नमन्नादौ => युञ्ज्यात्+अनन्नम्+अन्नादौ मध्येऽन्ते => मध्ये+अन्ते चौषधम्||37|| => च+औषधम्॥37॥ गदेऽनन्नं => गदे+अनन्नं बलिनो रोगरोगिणोः| => बलिनः+ रोगरोगिणोः। विगुणेऽपाने, => विगुणे+अपाने, व्यानेऽन्ते => व्याने+अन्ते प्रातराशस्य, => प्रातः+आशस्य, सायमाशस्य => सायम्+आशस्य तूत्तरे| => तु+उत्तरे। ग्रासग्रासान्तयो प्राणे => ग्रासग्रासान्तयः+ प्राणे मुहुर्मुहुर्विषच्छर्दिहिध्मातृट्_श्वासकासिषु| => मुहुः+मुहुः+विषच्छर्दिहिध्मातृट्_‌श्वासकासिषु। भोज्यैश्चित्रैररोचके||40|| => भोज्यैः+चित्रैः+अरोचके॥40॥ यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां मणीयो नाम => मणीयः+ नाम त्रयोदशोऽध्यायः||13|| => त्रयोदशः+अध्यायः||13|| 02चतुर्दशोऽध्यायः => चतुर्दशः+अध्यायः अथातो द्विविधोपक्रमणीयमध्यायं => अथ+अतः+ द्विविधोपक्रमणीयम्+अध्यायं द्विविधोपक्रमणीयमध्यायं => द्विविधोपक्रमणीयम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः| द्वित्वाद् द्विधैवोपक्रमो => द्वित्वात्+ द्विधैवा+उपक्रमः+ द्विधैवोपक्रमो मतः| => द्विधैवा+उपक्रमः+ मतः| सन्तर्पणस्तत्र => सन्तर्पणः+तत्र द्वितीयश्चापतर्पणः||1|| => द्वितीयः+च+अपतर्पणः॥1॥ बृंहणो लङ्घनश्चेति => बृंहणः+ लङ्घनः+च+इति लङ्घनश्चेति => लङ्घनः+च+इति तत्पर्यायावुदाहृतौ| => तत्पर्यायौ+उदाहृतौ| प्रायो भौमापमितरेच्च => प्रायः+ भौमापम्+इतरेत्+च भौमापमितरेच्च => भौमापम्+इतरेत्+च तदपि => तत्+अपि द्वैध्याद् द्वितयं => द्वैध्यात्+ द्वितयं नातिवर्तते| => न+अतिवर्तते| चेति => च+इति तत्रापि => तत्र+अपि यदीरयेद्वहिर्दोषान् => यत्+ईरयेत्+वहिर्दोषान् निरूहो वमनं => निरूहः+ वमनं कायशिरोरेकोऽस्रविस्रुतिः||5|| => कायशिरोरेकः+अस्रविस्रुतिः||5|| समान्नोदीरयत्यपि| => समान्+न+उदीरयति+अपि। तच्च => तत्+च त्वव => तु+अव बृंहयेद् व्याधिभैषज्य-मद्यस्त्रिशोककर्शितान्| => बृंहयेत्+ व्याधिभैषज्य-मद्यस्त्रिशोककर्शितान्। ग्रीष्मेऽपरानपि| => ग्रीष्मे+अपरान्+अपि। स्थूलांश्च => स्थूलान्+च लङ्घयेन्नित्यं => लङ्घयेत्+नित्यं त्वपरानपि||11|| => तु+अपरान्+अपि॥11॥ आमदोषज्वरच्छर्द्रिरतीसारहृदामयैः||12|| => आमदोषज्वरच्छर्द्रिः+अतीसारहृदामयैः॥12॥ विबन्धगौरवोद्गार-हृल्लासादिभिरातुरान्| => विबन्धगौरवोद्गार-हृल्लासादिभिः+आतुरान्। एभिरेवामयैरार्तान् => एभिः+एव+आमयैः+आर्तान् क्षुत्तृष्णानिग्रहैर्दोषैस्त्वार्तान् => क्षुत्तृष्णानिग्रहैः+दोषैः+तु+आर्तान् मध्यबलैर्दृढान्||14|| => मध्यबलैः+दृढान्॥14॥ किमुताल्पबलैर्नरान्| => किम्+उत+अल्पबलैः+नरान्। बृंहयेल्लङ्घनीयान् => बृंहयेत्+लङ्घनीयान् बृंह्यांस्तु => बृंह्यान्+तु देशकालादि-बलतस्तानुपाचरेत्| => देशकालादि-बलतः+तान्+उपाचरेत्। स्याद्बलं => स्यात्+बलं पुष्टिस्तत्साध्याऽऽमयसङ्क्षयः||16|| => पुष्टिः+तत्साध्या+आमयसङ्क्षयः॥16॥ सर्गो मलनां => सर्गः+ मलनां व्याधिमार्दवमुत्साहस्तन्द्रानाशश्च => व्याधिमार्दवम्+उत्साहः+तन्द्रानाशः+च कुरुतस्तु => कुरुतः+तु तैरेव => तैः+एव ज्ञेयमतिबृंहितलङ्घिते||19|| => ज्ञेयम्+अतिबृंहितलङ्घिते॥19॥ अतिस्थौल्याऽपचीमेह-ज्वरोदरभगन्दरान्| => अतिस्थौल्या+अपचीमेह-ज्वरोदरभगन्दरान्। कास-सन्न्यास-कृच्छ्राम-कुष्ठादीनतिदारुणान्||20|| => कास-सन्न्यास-कृच्छ्राम-कुष्ठादीन्+अतिदारुणान्॥20॥ सर्वमिष्यते| => सर्वम्+इष्यते। लिह्याद् गुडूचीमभयां => लिह्यात्+ गुडूचीम्+अभयां गुडूचीमभयां => गुडूचीम्+अभयां शिलाजतुप्रयोगश्च => शिलाजतुप्रयोगः+च साग्निमन्थरसो हितः||23|| => साग्निमन्थरसः+ हितः||23|| काललोहरजो मधु| => काललोहरजः+ मधु| योगोऽतिस्थौल्यदोषजित्||24|| => योगः+अतिस्थौल्यदोषजित्॥24॥ षोडशगुणैर्युक्तं => षोडशगुणैः+युक्तं रोगानन्यांश्च => रोगान्+अन्यान्+च सन्नस्याऽग्नेश्च => सन्नस्य+अग्नेः+च कासस्तृष्णाधिक्यमरोचकः| => कासः+तृष्णाधिक्यम्+अरोचकः। वर्चोमूत्रग्रहाद्याश्च => वर्चोमूत्रग्रहाद्याः+च जायन्तेऽतिविलङ्घनात्| => जायन्ते+अतिविलङ्घनात्। कार्श्यमेव => कार्श्यम्+एव वाऽलमतिभेदोऽग्निवातजित्| => वा+अलम्+अतिभेदः+अग्निवातजित्। मधुरस्निग्धसौहित्यैर्यत्सौख्येन => मधुरस्निग्धसौहित्यैः+यत्सौख्येन योजयेद् बृंहणं => योजयेत्+ बृंहणं स्वप्नप्रसङ्गाच्च => स्वप्नप्रसङ्गात्+च कृशो वराह => कृशः+ वराहः+ वराह इव => वराहः+ इव किञ्चिदन्यद् देहबृहत्त्वकृत्| => किञ्चित्+अन्यत्+ देहबृहत्त्वकृत्। मांसादमांसं => मांसात्+अमांसं सम्भृतत्वाद्विशेषतः||35|| => सम्भृतत्वात्+विशेषतः॥35॥ यवगोधूममुभयोस्तद्योग्याहितकल्पनम्||36|| => यवगोधूमम्+उभयोः+तद्योग्याहितकल्पनम्॥36॥ दोषगत्याऽतिरिच्यन्ते => दोषगत्या+अतिरिच्यन्ते उपक्रमा न => उपक्रमाः+ न द्वित्वाद्भिन्ना अपि => द्वित्वात्+भिन्नाः+ अपि गदा इव||37|| => गदाः+ इव||37|| यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां क्रमणीयो नाम => क्रमणीयः+ नाम चतुर्दशोऽध्यायः||14|| => चतुर्दशः+अध्यायः॥14॥ 02पञ्चदशोऽध्यायः| => पञ्चदशः+अध्यायः। अथातः => अथ+अतः शोधनादिगणसङ्गहमध्यायं => शोधनादिगणसङ्गहम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः॥ कण-लवण-वचैला-सर्षपाश्छर्दनानि||1|| => कण-लवण-वचैला-सर्षपाः+छर्दनानि॥1॥ सारो माधूकः => सारः+ माधूकः शोधयन्त्युत्तमाङ्गम्||4|| => शोधयन्ति+उत्तमाङ्गम्॥4॥ वीरतरादिश्च => वीरतरादिः+च विदार्यादिश्च => विदार्यादिः+च सारिवादिश्च => सारिवादिः+च आरग्वधादिरर्कादिर्मुष्काद्योऽसनादिकः| => आरग्वधादिः+अर्कादिः+मुष्काद्यः+असनादिकः। समुस्तादिर्वत्सकादिर्बलासजित्||7|| => समुस्तादिः+वत्सकादिः+बलासजित्॥7॥ चेति => च+इति गणो जीवनीयाख्यः||8|| => गणः+ जीवनीयाख्यः॥8॥ विदार्यादिरयं => विदार्यादिः+अयं हृद्यो बृंहणो => हृद्यः+ बृंहणः+ बृंहणो वातपित्तहा| => बृंहणः+ वातपित्तहा। शोषगुल्माङ्गमर्दोध्वश्वासकासहरो गणः||10|| => शोषगुल्माङ्गमर्दोध्वश्वासकासहरः+ गणः॥10॥ पित्तश्लेष्मज्वरच्छर्दि-दाहतृष्णाघ्नमग्निकृत्||16|| => पित्तश्लेष्मज्वरच्छर्दि-दाहतृष्णाघ्नम्+अग्निकृत्॥16॥ आरग्वधादिर्जयति => आरग्वधादिः+जयति असनादिर्विजयते => असनादिः+विजयते मेदो मन्दाग्नित्वं => मेदः+ मन्दाग्नित्वं चान्तः => च+अन्तः वर्गोवीरताद्योऽयं => वर्गोवीरताद्यः+अयं एष रोध्रादिको => एषः+ रोध्रादिकः+ रोध्रादिको नामः => रोध्रादिकः+ नामः कफहरो गणः| => कफहरः+ गणः। अयमर्कादिको वर्गः => अयम्+अर्कादिकः+ वर्गः कृमिकुष्ठप्रशमनो विशेषाद् => कृमिकुष्ठप्रशमनः+ विशेषात्+ विशेषाद् व्रणशोधनः||29|| => विशेषात्+ व्रणशोधनः||29|| विषमुष्टीभूस्तृणो भूतकेशी||30|| => विषमुष्टीभूः+तृणः+ भूतकेशी॥30॥ प्रतिश्यायारुचिश्वास-कासघ्नो व्रणशोधनः||31|| => प्रतिश्यायारुचिश्वास-कासघ्नः+ व्रणशोधनः॥31॥ गुल्ममेहाश्मरीपाण्डु-मेदोऽर्शः => गुल्ममेहाश्मरीपाण्डु-मेदः+अर्शः पद्माद्रजो योजनवल्ल्यनन्ता| => पद्मात्+रजः+ योजनवल्ल्यनन्ता। मानद्रुमो मोचरसः => मानद्रुमः+ मोचरसः व्रणानामपि => व्रणानाम्+अपि मलपाचनाश्च||40|| => मलपाचनाः+च॥40॥ न्यग्रोधादिर्गणो व्रण्यः => न्यग्रोधादिर्गणः+ व्रण्यः शुक्तिर्व्याघ्रनखोऽमराह्वमगुरुः => शुक्तिर्व्याघ्रनखः+अमराह्वमगुरुः एलादिको वातकफौ => एलादिकः+ वातकफौ व्याधिघातो बहलबहुरसस्तीक्ष्णवृक्षात् => व्याधिघातः+ बहलबहुरसः+तीक्ष्णवृक्षात् बहलबहुरसस्तीक्ष्णवृक्षात् => बहलबहुरसः+तीक्ष्णवृक्षात् श्यामाद्यो हन्ति => श्यामाद्यः+ हन्ति त्रयस्रिंशदिति => त्रयस्त्रिंशत्+इति प्रोक्ता वर्गास्तेषु => प्रोक्ताः+ वर्गाः+तेषु वर्गास्तेषु => वर्गाः+तेषु त्वलाभतः| => तु+अलाभतः। युञ्ज्यात्तद्विधमन्यच्च => युञ्ज्यात्+तद्विधम्+अन्यत्+च जह्यादयौगिकम्||46|| => जह्यात्+अयौगिकम्॥46॥ वर्गा दोषदूष्याद्यपेक्ष्य => वर्गाः+ दोषदूष्याद्यपेक्ष्य नस्येऽन्वासनेऽन्तर्बहिर्वा => नस्ये+अन्वासने+अन्तः+बहिः+वा लेपाभ्यङ्गैर्घ्नन्ति => लेपाभ्यङ्गैः+घ्नन्ति यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां णसङ्ग्रहो नाम => णसङ्ग्रहः+ नाम पञ्चदशोऽध्यायाः||15|| => पञ्चदशः+अध्यायाः॥15॥ 02षोडशोऽध्यायः => षोडशः+अध्यायः अथातः => अथ+अतः स्नेहविधिमध्यायं => स्नेहविधिम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। प्रायो, => प्रायः+, तत्रापि => तत्र+अपि चोत्तमं => च+उत्तमं संस्कारस्यानुवर्तनात्||2|| => संस्कारस्य+अनुवर्तनात्॥2॥ माधुर्यादविदाहित्त्वाज्जन्माद्येव => माधुर्यात्+अविदाहित्त्वात्+जन्माद्येव पित्तघ्नास्ते => पित्तघ्नाः+ते यथापूर्वमितरघ्ना यथोत्तरम्||3|| => यथापूर्वम्+इतरघ्नाः+ यथा+उत्तरम्॥3॥ यथोत्तरम्||3|| => यथा+उत्तरम्॥3॥ घृतात्तैलं => घृतात्+तैलं तैलान्मज्जा => तैलात्+मज्जा ततोऽपि => ततः+अपि त्रिभिश्चितुर्भिस्तैर्यमकस्रिवृतो महान्||4|| => त्रिभिः+चतुर्भिः+तैर्यमकस्रिवृतः+ महान्||4|| वृद्धबालाबलकृशा रुक्षाः => वृद्धबालाबलकृशाः+ रुक्षाः त्वतिमन्दाग्नितीक्ष्णाग्निस्थूलदुर्बलाः||6|| => तु+अतिमन्दाग्नितीक्ष्णाग्निस्थूलदुर्बलाः॥6॥ तृष्णामद्यैश्च => तृष्णामद्यैः+च रूक्षक्लेशक्षमात्दग्नि-वातावृतपथेषु => रूक्षक्लेशक्षमात्+अग्नि-वातावृतपथेषु सर्पिरन्यौ => सर्पिः+अन्यौ शस्तोऽह्नि => शस्तः+अह्नि शीतेऽपि => शीते+अपि घर्मेऽपि => घर्मे+अपि पित्ततो दिवा| => पित्ततः+ दिवा। युक्त्याऽवचारयेत्स्नेहं => युक्त्या+अवचारयेत्+स्नेहं नस्याभ्यञ्जनगण्डूषमूर्द्धकर्णाक्षितर्पणैः| => नस्य+अभ्यञ्जनगण्डूषमूर्द्धकर्णाक्षितर्पणैः। षष्टिर्विचारणाः|15|| => षष्टिः+विचारणाः।15॥ स्नेहस्यान्याभिभूतत्वादल्पत्वाच्च => स्नेहस्य+अन्याभिभूतत्वात्+अल्पत्वात्+च क्रमात्स्मृताः| => क्रमात्+स्मृताः। यथोक्तहेत्वभावाच्च => यथा+उक्तहेत्वभावात्+च नाच्छपेयो विचारणाः||16|| => नाच्छपेयः+ विचारणाः॥16॥ स श्रेष्ठः => सः+ श्रेष्ठः चतुर्भिरष्टाभिर्यामैर्जीर्यन्ति => चतुर्भिः+अष्टाभिः+यामैः+जीर्यन्ति मात्रास्तास्ताभ्यश्च => मात्राः+ताः+ताभ्यः+च कल्पयेद्वीक्ष्य => कल्पयेत्+वीक्ष्य ह्यस्तेन => हि+अस्तेन एवान्ने => एव+अन्ने स्नेहोऽच्छः => स्नेहः+अच्छः क्षुद्वतोऽनन्नो मध्यमात्रश्च => क्षुद्वतः+अनन्नः+ मध्यमात्रः+च मध्यमात्रश्च => मध्यमात्रः+च बृंहणो रसमद्याद्यैः => बृंहणः+ रसमद्याद्यैः सभक्तोऽल्पहितः => सभक्तः+अल्पहितः स च| => सः+ च। चोष्णे => च+उष्णे प्राङ्भध्योत्तरभक्तोऽसावधोमध्योर्ध्वदेहजान्| => प्राङ्भध्योत्तरभक्तः+असावधोमध्योर्ध्वदेहजान्। व्याधीञ्जयेद्वलं => व्याधीन्+जयेत्+वलं कुर्यादङ्गानां => कुर्यात्+अङ्गानां वार्युष्णच्छेऽनु => वार्युष्णच्छे+अनु पुनरुष्णोदकं => पुनः+उष्णोदकं तेनोद्गारविशुद्धिः => तेन+उद्गारविशुद्धिः स्यात्ततश्च => स्यात्+ततः+च भोज्योऽन्नं => भोज्यः+अन्नं पीतवानपि| => पीतवान्+अपि। द्रवोष्णमनभिष्यन्दि => द्रवोष्णम्+अनभिष्यन्दि नातिस्निग्धमसङ्करम्||25|| => न+अतिस्निग्धम्+असङ्करम्॥25॥ स्याद् ब्रह्मचारी => स्यात्+ ब्रह्मचारी नीचात्युच्चोपधानाहः => नीचाति+उच्चोपधान्+आहः यान्यहानि => यानि+अहानि पिबेत्तानि => पिबेत्+तानि तावन्त्यन्यान्यपि => तावन्ति+अन्यानि+अपि प्रायो व्याधिक्षीणेषु => प्रायः+ व्याधिक्षीणेषु उपचारस्तु => उपचारः+तु सम्यक्_स्निग्धोऽथवा => सम्यक्‌+स्निग्धः+अथवा यावदतः => यावत्+अतः सात्मीभवेत्परम्| => सात्मीभवेत्+परम्। दीप्तोऽग्निर्वर्चः => दीप्तः+अग्निः+वर्चः स्निग्धमसंहतम्||30|| => स्निग्धम्+असंहतम्॥30॥ सम्यक्_स्निग्धे, => सम्यक्+स्निग्धे, अमात्रयाऽहितो काले => अमात्रया+अहितः+ काले शोफार्शस्तन्द्रास्तम्भविसंज्ञताः||32|| => शोफार्शः+तन्द्रास्तम्भविसंज्ञताः॥32॥ कण्डूकुष्ठज्वरोत्क्लेशशूलानाहभ्रमादिकान्| => कण्डूकुष्ठज्वरोत्क्लेशशूलान्+आहभ्रमादिकान्। लङ्घनवत्कुतातिकृतलक्षणम्||35|| => लङ्घनवत्+कुतातिकृतलक्षणम्॥35॥ स्वेदमाचरेत्| => स्वेदम्+आचरेत्। कुर्याद्विरेकं, => कुर्यात्+विरेकं, एकाहं => एक+अहं दिनमन्यच्च => दिनम्+अन्यत्+च कफमुत्क्लेश्य => कफम्+उत्क्लेश्य भूरिश्लेष्माणो विषमाग्नयः||37|| => भूरिश्लेष्माणः+ विषम्+आग्नयः॥37॥ विषमाग्नयः||37|| => विषम्+आग्नयः॥37॥ स्नेहोचिताश्च => स्नेहोचिताः+च स्नेह्यास्तान् => स्नेह्याः+तान् रूक्षयेत्ततः| => रूक्षयेत्+ततः। शोधयेदेवं => शोधयेत्+एवं मलानीरयितुं => मलान्+ईरयितुं स्नेहश्चासात्म्यतां => स्नेहः+च+आसात्म्यतां योगानिमाननुद्वेगान् => योगानिमान्+अनुद्वेगान् प्राज्यमांसरसास्तेषु, => प्राज्यमांसरसाः+तेषु, तिलचूर्णश्च => तिलचूर्णः+च कृशरा तथा| => कृशराः+ तथा। दध्नो वा => दध्नः+ वा स्नेहैस्तण्डुलपञ्चमैः| => स्नेहैः+तण्डुलपञ्चमैः। स्नेहाश्च => स्नेहाः+च सूक्ष्ममुष्णं => सूक्ष्मम्+उष्णं यथास्वमेतेषां => यथास्वम्+एतेषां योजयेदविकारिणः| => योजयेत्+अविकारिणः। त्वामयैरग्निदेहसन्धुक्षणक्षमान्||45|| => तु+आमयैः+अग्निदेहसन्धुक्षणक्षमान्॥45॥ दृढेन्द्रियो मन्दजरः => दृढेन्द्रियः+ मन्दजरः यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां विधिर्नाम => विधिः+नाम षोडशोऽध्यायः||16|| => षोडशः+अध्यायः॥16॥ 02सप्तदशोऽध्यायः| => सप्तदशः+अध्यायः। अथातः => अथः+अतः स्वेदविधिमध्यायं => स्वेदविधिम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः|| स्वेदस्तापोपनाहोष्मद्रवभेदाच्चतुर्विधः| => स्वेदः+तापोपनाहोष्मद्रवभेदात्+चतुर्विधः। तापोऽग्नितप्त-वसन-फालहस्ततलादिभिः||1|| => तापः+अग्नितप्त-वसन-फालहस्ततलादिभिः॥1॥ उपनाहो वचाकिण्वशताह्वादेवदारुभिः| => उपनाहः+ वचाकिण्वशताह्वादेवदारुभिः। समन्तैर्गन्धैश्च => समन्तैः+गन्धैः+च रास्नैरण्डजटामिषैः||2|| => रास्नैः+अण्डजटामिषैः॥2॥ पद्मकाद्यैस्तु => पद्मकाद्यैः+तु स्निग्दोष्णवीर्यैर्मृदुभिश्चर्मपट्टैरपूतिभिः||4|| => स्निग्दोष्णवीर्यैः+मृदुभिः+चर्मपट्टैः+अपूतिभिः॥4॥ मुञ्चेन्मुञ्चेद्रात्रौ => मुञ्चेत्+मुञ्चेत्+रात्रौ प्रयोज्यो देशकालतः| => प्रयोज्यः+ देशकालतः। पत्रभङ्गैर्वचाद्यैश्च => पत्रभङ्गैः+वचाद्यैः+च मांसैश्चानूपवापरिजैः||8|| => मांसैः+च+अनूपवापरिजैः॥8॥ सहितैर्वा => सहितैः+वा कुम्भीर्गलन्तीर्नाडीर्वा => कुम्भीः+गलन्तीः+नाडीः+वा वाससाऽऽच्छादितं => वाससा+आच्छादितं सिञ्चेद्यथासुखम्||10|| => सिञ्चेत्+यथासुखम्॥10॥ तैरेव => तैः+एव सर्वाङ्गेऽनिले| => सर्वाङ्गे+अनिले। अवगाह्यातुरस्तिष्ठेदर्शः => अवगाह्यातुरः+तिष्ठेत्+अर्शः निवातेऽन्तर्बहिः => निवाते+अन्तर्बहिः स्निग्धो जीर्णान्नः => स्निग्धः+ जीर्णान्नः स्वेदमाचरेत्| => स्वेदम्+आचरेत्। कफार्तो रूक्षणं => कफार्तः+ रूक्षणं रूक्षो, => रूक्षः+, स्विन्नो जातेऽङ्गानां => स्विन्नः+ जाते+अङ्गानां जातेऽङ्गानां => जाते+अङ्गानां स्याच्छनैर्मृदितः => स्यात्+शनैः+मृदितः स्नातस्ततः => स्नातः+ततः स्वेदातियोगाच्छर्दिश्च,तत्र => स्वेदातियोगात्+शर्दिः+च,तत्र स्तम्भनमौषधम्| => स्तम्भनम्+औषधम्। स्तम्भनमन्यथा| => स्तम्भनम्+अन्यथा। प्रायस्तिक्तं => प्रायः+तिक्तं स्याद् बले => स्यात्+ बले यथोक्तामयसङ्क्षयात्| => यथा+उक्तामयसङ्क्षयात्। श्यावैरतिस्तम्भितमादिशेत्| => श्यावैः+अतिस्तम्भितम्+आदिशेत्। स्वेदयेदतिस्थूलरूक्षदुर्बलमूर्च्छितान्||21|| => स्वेदयेत्+अतिस्थूलरूक्षदुर्बलमूर्च्छितान्॥21॥ चात्ययिके => च+आत्ययिके खल्ल्यामायामे => खल्ल्याम्+आयामे कुर्यात्तदौषधविभागतः||27|| => कुर्यात्+तदौषधविभागतः॥27॥ स्वेदो हितस्त्वनाग्नेयो => स्वेदः+ हितः+तु+अनाग्नेयः+ हितस्त्वनाग्नेयो वाते => हितः+तु+अनाग्नेयः+ वाते गृहमायासो गुरुप्रावरणं => गृहम्+आयासः+ गुरुप्रावरणं क्षुधाऽऽतपः||28 => क्षुधा+आतपः॥28 कोष्ठगा धातुगा => कोष्ठगाः+ धातुगाः+ धातुगा वा => धातुगाः+ वा स्वेदैस्ते => स्वेदैः+ते शुद्धिभिर्निर्ह्रियन्ते||29 => शुद्धिभिः+निर्ह्रियन्ते॥29 यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां विधिर्नाम => विधिः+नाम सप्तदशोऽध्यायः||27|| => सप्तदशः+अध्यायः॥27॥ अष्टादशोऽध्यायः => अष्टादशः+अध्यायः अथातो वमनविरेचनविधिमध्यायं => अथः+अतः+ वमनविरेचनविधिम्+अध्यायं वमनविरेचनविधिमध्यायं => वमनविरेचनविधिम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः|| विदध्याद्वमनं => विदध्यात्+वमनं क्षुधितो नित्यदुः => क्षुधितः+ नित्यदुः मूत्राघात्युदरी => मूत्राघाति+उदरी दुर्बलोऽत्यग्निरर्शसः||5|| => दुर्बलः+अत्यग्निः+अर्शसः॥5॥ प्रायेणाऽमज्वरोऽपि => प्रायेण+अमज्वरः+अपि सर्वैरेव => सर्वैः+एव त्वजीर्णिनः||7|| => तु+अजीर्णिनः॥7॥ विद्रधिस्तिमिरं => विद्रधिः+तिमिरं योनिशुक्राश्रया रोगाः => योनिशुक्राश्रयाः+ रोगाः कृमयो व्रणाः||9|| => कृमयः+ व्रणाः||9|| वातास्रमूर्ध्वगं => वातास्रम्+ऊर्ध्वगं शकृद्ग्रहः| => शकृत्+ग्रहः। वाम्याश्च => वाम्याः+च रेच्यो नवज्वरी||10|| => रेच्यः+ नवज्वरी॥10॥ श्वोवम्यमुत्क्लिष्टकफं => श्वोवम्यम्+उत्क्लिष्टकफं निरन्नमीषत्स्निग्धं => निरन्नम्+ईषत्+स्निग्धं क्षीरमिक्षुरसं => क्षीरम्+इक्षुरसं भूतसङ्घाश्च => भूतसङ्घाः+च रसायनमिवर्षीणाममराणामिवामृतम्| => रसायनम्+इवर्षीणाम्+अमराणाम्+इव+अमृतम्। सुधेवोत्तमनागानां => सुधा+इव+उत्तमनागानां भैषज्यमिदमस्तु => भैषज्यम्+इदम्+अस्तु ॐनमो भगवते => ॐनमः+ भगवते सम्यक्_सम्बुद्धाय| => सम्यक्+‌सम्बुद्धाय। तद्यथा| => तत्+यथा। पीतो मुहूर्तमनुपालयेत्| => पीतः+ मुहूर्तम्+अनुपालयेत्। मुहूर्तमनुपालयेत्| => मुहूर्तम्+अनुपालयेत्। जातहृल्लासप्रसेकश्च्छर्दयेत्ततः||18|| => जातहृल्लासप्रसेकः+च्छर्दयेत्+ततः॥18॥ अङ्गुलिभ्यामनायस्तो नालेन => अङ्गुलिभ्याम्+अनायस्तः+ नालेन मृदुनाऽथवा|| => मृदुना+अथवा॥ वेगानप्रवृत्तान् => वेगान्+अप्रवृत्तान् प्रवृत्तांश्च => प्रवृत्तान्+च वमतश्चास्य => वमतः+च+अस्य प्रपीडयेत्तथा => प्रपीडयेत्+तथा स्वादुहिमैरिति||21|| => स्वादुहिमैः+इति॥21॥ यावच्छेदो वा => यावत्+छेदः+ वा श्लेष्मणो भवेत्||22|| => श्लेष्मणः+ भवेत्॥22॥ वमेत्पुनः => वमेत्+पुनः वेगानामप्रवर्तनम्||23|| => वेगानाम्+अप्रवर्तनम्॥23॥ केवलस्यौषधस्य => केवलस्य+ओषधस्य अयोगस्तेन => अयोगः+तेन सम्यग्योगे => सम्यक्+योगे कण्ठशोषस्तमो भ्रमः| => कण्ठशोषः+तमः+ भ्रमः। मृत्युर्जीवशोणितनिर्गमात्||26|| => मृत्युः+जिवशोणितनिर्गमात्॥26॥ सम्यग्योगेन => सम्यक्+योगेन क्षणमाश्वास्य => क्षणम्+आश्वास्य धूमत्रयस्यान्यतमं => धूमत्रयस्य+अन्यतमं स्नेहाचारमथादिशेत्||27|| => स्नेहाचारम्+अथ+आदिशेत्॥27॥ भुञ्जानो रक्तशाल्यन्नं => भुञ्जानः+ रक्तशाल्यन्नं भजेत्पेयादिकं => भजेत्+पेयादिकं तथैकम्| => तथा+एकम्। नरोऽन्नकालान् => नरः+अन्नकालान् यथाऽणुरग्निस्तृणगोमयाद्यैः => यथा+अणुः+अग्निः+तृणगोमयाद्यैः सन्धुक्ष्यमाणो भवति => सन्धुक्ष्यमाणः+ भवति सर्वंपचस्तथैव => सर्वंपचः+तथा+एव पेयादिभिरन्तराग्निः||30|| => पेयादिभिः+अन्तराग्निः॥30॥ वेगाश्चत्वार इष्टा => वेगाः+चत्वारः+ इष्टा दशैव => दश+एव द्वित्रिगुणा विरेका => द्वित्रिगुणाः+ विरेकाः+ विरेका प्रस्थस्तथा => विरेकाः+ प्रस्थः+तथा प्रस्थस्तथा => प्रस्थः+तथा स्याद् द्विचतुर्गुणश्च||31|| => स्यात्+ द्विचतुः+गुणः+च॥31॥ द्विचतुर्गुणश्च||31|| => द्विचतुः+गुणः+च॥31॥ विरेकमाहुः| => विरेकम्+आहुः। सविट्कानपनीत => सविट्कान्+अपनीत अथैनं => अथ+एनं सम्यग्विरेचयेत्||33|| => सम्यक्+विरेचयेत्॥33॥ बहुपित्तो मृदुः => बहुपित्तः+ मृदुः क्षीरेणापि => क्षीरेण+अपि कृच्छ्राच्छ्यामादिकैरपि||34|| => कृच्छ्राच्छ्यामादिकैः+अपि॥34॥ स्निग्धोष्णलवणैर्वायावप्रवृत्तौ => स्निग्धोष्णलवणैः+वायावप्रवृत्तौ स्वेदयेदस्य => स्वेदयेत्+अस्य चोदरम्| => च+उदरम्। उत्थानेऽल्पे => उत्थाने+अल्पे तस्मिन्भुक्त्वाऽन्येद्युः => तस्मिन्+भुक्त्वा+अन्येद्युः अदृढस्नेहकोष्ठस्तु => अदृढस्नेहकोष्ठः+तु पिबेदूर्ध्वं => पिबेत्+ऊर्ध्वं भूयोऽप्युपस्कृततनुः => भूयः+अपि+उपस्कृततनुः स्नेहस्वेदैर्विरेचनम्||37|| => स्नेहस्वेदैः+विरेचनम्॥37॥ सम्यगालोच्य => सम्यक्+आलोच्य स्मरन्पूर्वमनुक्रमम्| => स्मरन्+पूर्वम्+अनुक्रमम्। हृत्कुक्ष्यशुद्धिररुचिरुत्क्लेशः => हृत्कुक्ष्यशुद्धिः+अरुचिः+उत्क्लेशः पीनसो वातविङ्ग्रहः| => पीनसः+ वातविङ्ग्रहः। योगो वैपरीत्ये => योगः+ वैपरीत्ये यथोदितात्||39|| => यथा+उदितात्॥39॥ क्रमात्स्रवेत्| => क्रमात्+स्रवेत्। निःश्लेष्मपित्तमुदकं => निःश्लेष्मपित्तम्+उदकं खण्डाभमेव => खण्डाभम्+एव भ्रमो नेत्रप्रवेशनम्||41|| => भ्रमः+ नेत्रप्रवेशनम्॥41॥ भवन्त्यतिविरिक्तस्य => भवन्ति+अतिविरिक्तस्य तथाऽतिवमनामयाः| => तथा+अतिवमनामयाः। सम्यग्विरिक्तमेनं => सम्यक्+विरिक्तम्+एनं वमनोक्तेन => वमना+उक्तेन ततो वमितवानिव| => ततः+ वमितवान्+इव। वमितवानिव| => वमितवान्+इव। क्रमेणान्नानि => क्रमेण+अन्नानि भुञ्जानो भजेत्प्रकृतिभोजनम्||43|| => भुञ्जानः+ भजेत्+प्रकृतिभोजनम्॥43॥ भजेत्प्रकृतिभोजनम्||43|| => भजेत्+प्रकृतिभोजनम्॥43॥ मन्दवह्निमसंशुद्धमक्षामं => मन्दवह्निम्+असंशुद्धम्+अक्षामं लङ्घयेत्पीतभेषजम्||44|| => लङ्घयेत्+पीतभेषजम्॥44॥ स्नेहस्वेदौषधोत्क्लेशसङ्गैरिति => स्नेहस्वेदौषधोत्क्लेशसङ्गैः+इति यात्यग्निर्मन्दतां => याति+अग्निः+मन्दतां पेयादिमाचरेत्| => पेयादिम्+आचरेत्। पाययेत्तेषां => पाययेत्+तेषां तर्पणादिक्रमो हितः| => तर्पणादिक्रमः+ हितः। निर्हरेद्वमनस्यातः => निर्हरेत्+वमनस्य+अतः दुर्बलो बहुदोषश्च => दुर्बलः+ बहुदोषः+च बहुदोषश्च => बहुदोषः+च भेदनीयैर्भोज्यैस्तमुपपादयेत्| => भेदनीयैः+भोज्यैः+तम्+उपपादयेत्। पूर्वमल्पदोषः => पूर्वम्+अल्पदोषः कृशो नरः||49|| => कृशः+ नरः॥49॥ अपरिज्ञातकोष्ठश्च => अपरिज्ञातकोष्ठः+च पिबेन्मृद्वल्पमौषधम्| => पिबेत्+मृद्वल्पम्+औषधम्। तदसकृत्पीतमन्यथा => तदसकृत्+पीतम्+अन्यथा हरेद्बहूंश्चलान् => हरेत्+बहून्+चलान् दोषानल्पानल्पान् => दोषान्+अल्पानल्पान् मृदुद्रव्यैरल्पान् => मृदुद्रव्यैः+अल्पान् संशमयेत्तु => संशमयेत्+तु हन्युर्वैनमनिर्हृताः| => हन्युः+वैनमनिर्हृताः। सक्षारलवणैर्घृतैः||52|| => सक्षारलवणैः+धृतैः॥52॥ भैषज्यमविरेच्यैव => भैषज्यम्+अविरेच्य+एव तेभ्यो बस्तिं => तेभ्यः+ बस्तिं दद्यात्ततः => दद्यात्+ततः शकृन्निर्हृत्य => शकृत्+निर्हृत्य किञ्चित्तीक्ष्णाभिः => किञ्चित्+तीक्ष्णाभिः स्निग्धो विरेको => स्निग्धः+ विरेकः+ विरेको निर्हरेत्सुखम्||55|| => विरेकः+ निर्हरेत्+सुखम्॥55॥ निर्हरेत्सुखम्||55|| => निर्हरेत्+सुखम्॥55॥ कामलापाण्डुमेहार्तान्नातिस्निग्धान् => कामलापाण्डुमेहार्तान्+न+अतिस्निग्धान् स्नेहविरेकैश्च, => स्नेहविरेकैः+च, रूक्षैस्तु => रूक्षैः+तु पुनरप्यन्तरेऽन्तरे||57|| => पुनः+अपि+अन्तरे+अन्तरे॥57॥ स्नेहमन्ते => स्नेहम्+अन्ते मलो हि => मलः+ हि देहादुत्क्लेश्य => देहात्+उत्क्लेश्य वाससो यथा||58|| => वाससः+ यथा॥58॥ स्नेहस्वेदैस्तथोत्क्लिष्टः => स्नेहस्वेदैः+तथा+उत्क्लिष्टः स्नेहस्वेदावनभ्यस्य => स्नेहस्वेदौ+अनभ्यस्य कुर्यात्संशोदनं => कुर्यात्+संशोदनं शुष्कमिवाऽऽनामे => शुष्कम्+इव+आनामे बलमिन्द्रियाणां => बलम्+इन्द्रियाणां चिराच्च => चिरात्+च सम्यगुपास्यमानम्||60|| => सम्यक्+उपास्यमानम्॥60॥ यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां चनविधिर्नामाष्टादशोऽध्यायः||18|| => चनविधिः+नाम+अष्टादशः+अध्यायः॥18॥ एकोनविंशोऽध्यायः => एकोनविंशः+अध्यायः अथातो बस्तिविधिमध्यायं => अथ+अतः+ बस्तिविधिम्+अध्यायं बस्तिविधिमध्यायं => बस्तिविधिम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। बस्तिरिष्यते| => बस्तिः+इष्यते। सोऽग्रणीस्रिवधस्तु => सः+अग्रणीस्रिवधः+तु निरूहोऽन्वासनं => निरूहः+अन्वासनं बस्तिरुत्तरस्तेन => बस्तिः+उत्तरः+तेन दारुणांश्चाऽनिलामयान्||3|| => दारुणान्+च+अनिलामयान्॥3॥ अनास्थाप्यस्त्वतिस्निग्धः => अनास्थाप्यः+तु+अतिस्निग्धः क्षतोरस्को भृशं => क्षतोरस्कः+ भृशं कृताहारो बद्धच्छिद्रोदकोदरी||5|| => कृताहारः+ बद्धच्छिद्रोदकोदरी॥5॥ आस्थाप्या एव => आस्थाप्याः+ एव चान्वास्या => च+अन्वास्या विशेषादतिवह्नयः||6|| => विशेषात्+अतिवह्नयः॥6॥ नानुवास्यास्त एव => न+अनुवास्याः+ते+ एव येऽनास्थाप्यास्तथा => ये+अनास्थाप्याः+तथा गरेऽपच्यां => गरे+अपच्यां तयोस्तु => तयोः+तु गोपुच्छाकारमच्छिद्रं => गोपुच्छाकारम्+अच्छिद्रं ऊनेऽब्दे => ऊने+अब्दे पूर्णेऽस्मिन्नासप्तभ्योऽङ्गुलानि => पूर्णे+अस्मिन्+न+असप्तभ्यः+अङ्गुलानि तान्यष्टौ => तानि+अष्टौ द्वादशैव => द्वादश+एव विंशाद्वीक्ष्य => विंशात्+वीक्ष्य प्रमाणमभिवर्द्धयेत्| => प्रमाणम्+अभिवर्द्धयेत्। स्थौल्येनाग्रे => स्थौल्येन+अग्रे पूर्णेऽब्देऽङ्गुलमादाय => पूर्णे+अब्दे+अङ्गुलम्+आदाय मूलेऽग्रे => मूले+अग्रे वर्त्याऽग्रे => वर्त्या+अग्रे बसेत्यभावेऽङ्कपादं => बसेति+अभावे+अङ्कपादं न्यसेद्वासोऽथवा => न्यसेत्+वासः+अथवा प्रकुञ्चो वत्सरात्परम्| => प्रकुञ्चः+ वत्सरात्परम्। प्रसृतास्ततः||18|| => प्रसृताः+ततः॥18॥ वर्धयेदूर्ध्वं => वर्धयेत्+ऊर्ध्वं आसप्ततेरिदं => आसप्ततेः+इदं दशैव => दश+एव पादो मात्राऽनुवासने| => पादः+ मात्रा+अनुवासने। मात्राऽनुवासने| => मात्रा+अनुवासने। पूर्वमेवानुवासयेत्| => पूर्वम्+एव+अनुवासयेत्। केचित्ततोऽन्यदा||21|| => केचित्+ततः+अन्यदा॥21॥ अभ्यक्तस्नातमुचितात्पादहीनं => अभ्यक्तस्नातम्+उचितात्+पादहीनं अस्निग्धरूक्षमशितं => अस्निग्धरूक्षम्+अशितं नात्युच्छ्रिते => न+अत्युच्छ्रिते चोच्छीर्षे => च+उच्छीर्षे ततोऽपरम्| => ततः+अपरम्। अथास्य => अथ+अस्य प्रणयेत्स्निग्धे => प्रणयेत्+स्निग्धे बस्तेर्वदने => बस्तेः+वदने हस्तमकम्पयन्| => हस्तम्+अकम्पयन्। ततो नातिद्रुतविलम्बितम्||25|| => ततः+ न+अतिद्रुतविलम्बितम्॥25॥ नातिद्रुतविलम्बितम्||25|| => न+अतिद्रुतविलम्बितम्॥25॥ नातिवेगं => न+अतिवेगं सकृदेव => सकृत्+एव तूत्तानदेहस्य => तु+उत्तानदेहस्य ताडयेत्स्फिजौ| => ताडयेत्+स्किजौ। पादतश्च => पादतः+च त्रिरुत्क्षिपेत्||27|| => त्रिः+उत्क्षिपेत्॥27॥ आहन्यान्मुष्टिनाऽङ्गं => आहन्यात्+मुष्टिना+अङ्गं स्नेहेनाभ्यज्य => स्नेहेन+अभ्यज्य वेदनार्तमिति => वेदनार्तम्+इति स्नेहो न => स्नेहः+ न निवृत्तेऽन्यः => निवृत्ते+अन्यः स्नेहोऽतिष्ठन्नकार्यकृत्||29|| => स्नेहः+अतिष्ठन्+अकार्यकृत्॥29॥ त्वागतस्नेहं => तु+आगतस्नेहं भोजयेल्लघु| => भोजयेत्+लघु। परमस्रयो यामास्ततः => परमस्रयः+ यामाः+ततः यामास्ततः => यामाः+ततः अहोरात्रमुपेक्षेत, => अहोरात्रम्+उपेक्षेत, तीक्ष्णैर्वा => तीक्ष्णैः+वा कुर्याद्यत्नं => कुर्यात्+यत्नं अतिरौक्ष्यादनागच्छन्न => अतिरौक्ष्यात्+अनागच्छत्+न चेज्जाड्यादिदोषकृत्| => चेत्+ज्जाड्यादिदोषकृत्। उपेक्षेतैव => उपेक्षेत+एव ततोऽध्युषितश्च => ततः+अध्युषितः+च केवलमेव => केवलम्+एव अन्वासयेत्तृतीयेऽह्नि => अन्वासयेत्+तृतीये+अह्नि पुनश्च => पुनः+च स्यादतोऽत्युल्बणमारुतान्| => स्यात्+अतः+अत्युल्बणमारुतान्। रूक्षांश्च => रूक्षान्+च स्नेहैस्रिचतुरैः => स्नेहैः+त्रिचतुरैः युञ्ज्यादस्निग्धे => युञ्ज्यात्+अस्निग्धे पञ्चमेऽथ => पञ्चमे+अथ किञ्चिदावृत्ते => किञ्चित्+आवृत्ते नातिबुभुक्षितम्| => न+अतिबुभुक्षितम्। चादरात्||37|| => च+आदरात्॥37॥ प्रकल्पयेद्वैद्यस्तद्विद्यैर्बहुभिः => प्रकल्पयेत्+वैद्यः+तद्विद्यैः+बहुभिः क्वाथयोद्विंशतिपलं => क्वाथयोत्+विंशतिपलं द्रव्यस्याष्टौ => द्रव्यस्य+अष्टौ क्वाथाच्चतुर्थांशं => क्वाथात्+चतुर्थांशं षष्ठांशमष्टमांशं => षष्ठांशम्+अष्टमांशं कफेऽधिके||39|| => कफे+अधिके॥39॥ चाष्टमं => च+अष्टमं कल्काद्भवति => कल्कात्+भवति नात्यच्छसान्द्रता => न+अत्यच्छसान्द्रता प्रणयेत्पायौ => प्रणयेत्+पायौ नात्युष्णशीतलम्| => न+अत्युष्णशीतलम्। नातिस्निग्धं => न+अतिस्निग्धं नातितीक्ष्णं => न+अतितीक्ष्णं नात्यच्छसान्द्रं => न+अत्यच्छसान्द्रं नोनातिमात्रं => न+उनातिमात्रं नाति => न+अति पठन्त्यन्ते => पठन्ति+अन्ते कृर्यात्स्नेहमाक्षिकयोः => कृर्यात्+स्नेहमाक्षिकयोः क्वाथमिति => क्वाथम्+इति निरूहाणामेष => निरूहाणाम्+एष उत्तानो दत्तमात्रे => उत्तानः+ दत्तमात्रे सञ्जातवेगश्चोत्कटकः => सञ्जातवेगः+च+उत्कटकः कालो मुहूर्तो => कालः+ मुहूर्तः+ मुहूर्तो मृत्यवे => मुहूर्तः+ मृत्यवे तत्रानुलोमिकं => तत्र+आनुलोमिकं बस्तिमन्यं => बस्तिम्+अन्यं विदद्यात्फलवर्ति => विदद्यात्+फलवर्ति स्वयमेव => स्वयम्+एव द्वितीयो बस्तिरिष्यते||49|| => द्वितीयः+ बस्तिः+इष्यते॥49॥ बस्तिरिष्यते||49|| => बस्तिः+इष्यते॥49॥ तृतीयोऽपि => तृतीयः+अपि चतुर्थोऽपि => चतुर्थः+अपि यावद्वा => यावत्+वा विरिक्तवच्च => विरिक्तवत्+च योगादीन्विद्यात् => योगादीन्+विद्यात् विकारा ये => विकाराः+ ये प्रचलैर्मलैः||51|| => प्रचलैः+मलैः॥51॥ सद्य एवानुवासयेत्||52|| => सद्यः+ एव+अनुवासयेत्॥52॥ एवानुवासयेत्||52|| => एव+अनुवासयेत्॥52॥ सम्यग्धीनातियोगाश्च => सम्यक्+धीनातियोगाः+च किञ्चित्कालं => किञ्चित्+कालं स्थितो यश्च => स्थितः+ यः+च यश्च => यः+च सपुरीषो निवर्तते||53|| => सपुरीषः+ निवर्तते॥53॥ स्नेहस्तत्सिद्धमनुवासनम्| => स्नेहः+तत्सिद्धम्+अनुवासनम्। नवैकादश => नव+एकादश वाऽनिले| => वा+अनिले। पुनस्ततोऽप्ययुग्मांस्तु => पुनः+ततः+अपि+अयुग्मान्+तु पुनरास्थापनं => पुनः+आस्थापनं कफपित्तानिलेष्वन्नं => कफपित्तानिलेषु+अन्नं वातघ्नौषधनिष्क्वाथत्रिवृतासैन्धवैर्युतः||56|| => वातघ्नौषधनिष्क्वाथत्रिवृतासैन्धवैः+युतः॥56॥ बस्तिरेकोऽनिले => बस्तिः+एकः+अनिले स्वाद्वम्लोष्णो रसान्वितः| => स्वाद्वम्लोष्णः+ रसान्वितः। सक्षौद्रगोमूत्रास्तीक्ष्णोष्णकटुकाः => सक्षौद्रगोमूत्राः+तीक्ष्णोष्णकटुकाः त्रयस्ते => त्रयः+ते सन्निपातेऽपि => सन्निपाते+अपि बस्तिमतो नेच्छन्त्यन्ये => बस्तिम्+अतः+ न+इच्छन्ति+अन्ये नेच्छन्त्यन्ये => न+इच्छन्ति+अन्ये दोषश्चतुर्थोऽस्ति => दोषः+चतुर्थः+अस्ति पुनर्दीयेत => पुनः+दीयेत त्रिधैव => त्रिधा+एव कल्पयेद्वस्तिमित्यन्येऽपि => कल्पयेत्+वस्तिम्+इति+अन्ये+अपि सर्वमेतत्प्रमाणयेत्| => सर्वम्+एतत्+प्रमाणयेत्। सम्यङ्_निरूढलिङ्गं => सम्यक्+‌निरूढलिङ्गं नासम्भाव्य => न+असम्भाव्य प्राक्स्नेह एकः => प्राक्स्नेहे+ एकः बस्तियस्रिंशदीरिताः||63|| => बस्तियः+त्रिंशत्+ईरिताः॥63॥ पञ्चदशैकोऽत्र => पञ्चदशैकः+अत्र स्नेहोऽन्ते => स्नेहः+अन्ते त्रयस्तथा| => त्रयः+तथा। योगोऽष्टौ => योगः+अष्टौ बस्तयोऽत्र => बस्तयः+अत्र त्रयो निरूहाः => त्रयः+ निरूहाः स्नेहाश्च => स्नेहाः+च स्नेहावाद्यन्तयोरूभौ| => स्नेहौ+आद्यन्तयोः+उभौ। नैकमेवाति => न+एकम्+एव+अति स्नेहान्निरूहान्मरुतो भयम्| => स्नेहात्+निरूहात्+मरुतः+ भयम्। तस्मान्निरूढः => तस्मात्+निरूढः स्यान्निरूह्यश्चानुवासितः||66|| => स्यात्+निरूह्यः+च+अनुवासितः॥66॥ बालवृद्धाध्वभारस्रीव्ययामासक्तचिन्तकैः||68|| => बालवृद्धाध्वभारस्रीव्ययाम्+आसक्तचिन्तकैः॥68॥ दोषघ्नो निष्परीहारो => दोषघ्नः+ निष्परीहारः+ निष्परीहारो बल्यः => निष्परीहारः+ बल्यः द्वित्रास्थापनशुद्धेभ्यो विदध्याद्बस्तिमुत्तरम्||70|| => द्वित्रास्थापनशुद्धेभ्यः+ विदध्यात्+वस्तिम्+उत्तरम्॥70॥ विदध्याद्बस्तिमुत्तरम्||70|| => विदध्यात्+वस्तिम्+उत्तरम्॥70॥ तन्नेत्रं => तत्+नेत्रं बस्तिर्मृदुलघुर्मात्रा => बस्तिः+मृदुलघुः+मात्रा शुक्तिर्विकल्प्य => शुक्तिः+विकल्प्य स्नाताशितस्यास्य => स्नाताशितस्य+अस्य प्रणयेत्तया => प्रणयेत्+तया शुद्धेऽनुसेवनि| => शुद्धे+अनुसेवनि। निष्कम्पगुदवत्ततः||75|| => निष्कम्पगुदवत्+ततः॥75॥ पीडितेऽन्तर्गते => पीडिते+अन्तर्गते स्नेहबस्तिक्रमो हितः| => स्नेहबस्तिक्रमः+ हितः। बस्तीननेन => बस्तीन्+अनेन त्रींश्चतुरोऽपि => त्रीन्+चतुरः+अपि अनुवासनवच्छेषं => अनुवासनवत्+शेषं सर्वमेवास्य => सर्वम्+एव+अस्य स्रीणामार्तवकाले => स्रीणाम्+आर्तवकाले योनिर्गृह्णात्यपावृतेः||77|| => योनिः+गृह्णाति+अपावृतेः॥77॥ तस्मादनृतावपि => तस्मात्+अनृतौ+अपि चात्यये| => च+आत्यये। स्याद् द्व्यङ्गुलं => स्यात्+ द्व्यङ्गुलं त्वेकमङ्गुलम्| => तु+एकम्+अङ्गुलम्। प्रकुञ्चो मध्यमा => प्रकुञ्चः+ मध्यमा शुक्तिरेव => शुक्तिः+एव ऊर्ध्वजान्वास्त्रिचतुरानहोरात्रेण => ऊर्ध्वजान्वास्त्रिचतुरान्+अहोरात्रेण बस्तींस्रिरात्रमेवं => बस्तीन्+त्रिरात्रम्+एवं त्र्यहमेव => त्र्यहम्+एव प्रणिदध्यात्पुनस्त्र्यहम्||82|| => प्रणिदध्यात्+पुनः+त्र्यहम्॥82॥ पक्षाद्विरेको वमिते => पक्षात्+विरेकः+ वमिते पक्षान्निरूहणम्| => पक्षात्+निरूहणम्। सद्यो निरूडश्चान्वास्यः => सद्यः+ निरूडः+च+अन्वास्यः निरूडश्चान्वास्यः => निरूडः+च+अन्वास्यः सप्तरात्राद्विरेचितः||83|| => सप्तरात्रात्+विरेचितः॥83॥ कुसुम्भादियुतात्तोयाद्रागं => कुसुम्भादियुतात्+तोयात्+रागं हरेत्पटः| => हरेत्+पटः। द्रवीकृताद्देहाद्बस्तिर्निर्हरते => द्रवीकृतात्+देहात्+बस्तिः+निर्हरते कोष्ठगताश्च => कोष्ठगताः+च रोगा => रोगाः+ मर्मोर्ध्वसर्वावयवाङ्गजाश्च| => मर्मोर्ध्वसर्वावयवाङ्गजाः+च। कश्चिदन्यो => कश्चित्+अन्यः+ हेतुरस्ति||85|| => हेतुः+अस्ति॥85॥ स यस्मात्| => सः+ यस्मात्। तस्यातिवृंद्धस्य => तस्य+अतिवृंद्धस्य नान्य- => न+अन्यत्+ द्वस्तेर्विना => वस्तेः+विना भेषजमस्ति => भेषजम्+अस्ति तस्माच्चिकित्सार्ध इति => तस्मात्+चिकित्सार्धः+ इति चिकित्साऽपि => चिकित्सा+अपि बस्तिरेकैः| => बस्तिः+एकैः। सिराव्यधोऽपि||87|| => सिराव्यधः+अपि॥87॥ यामष्टाङ्गहृदसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदसंहितायां धिर्नामैकोनविंशतितमोऽध्यायः||19|| => धिः+नाम+एकोनविंशतितमः+अध्यायः॥19॥ 02विंशोऽध्यायः => विंशः+अध्यायः अथातो नस्यविधिमध्यायं => अथ+अतः+ नस्यविधिम्+अध्यायं नस्यविधिमध्यायं => नस्यविधिम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। विशेषान्नस्यमिष्यते| => विशेषात्+नस्यम्+इष्यते। शिरसो द्वारं => शिरसः+ द्वारं त्रिधाऽपि => त्रिधा+अपि कृच्छ्रबोधेऽवबाहुके| => कृच्छ्रबोधे+अवबाहुके। स्नेहैर्यथास्वं => स्नेहैः+यथास्वं कल्कक्वाथादिभिश्चाद्यं => कल्कक्वाथादिभिः+च+आद्यं मधुपट्वासवैरपि||5|| => मधुपट्वासवैः+अपि॥5॥ धन्वमांसोत्थरसासृक्_खपुरैरपि| => धन्वमांसोत्थरसासृक्‌खपुरैः+अपि। योजयेत्पूर्वैः => योजयेत्+पूर्वैः मर्शश्च => मर्शः+च प्रतिमर्शश्च => प्रतिमर्शः+च स्नेहोऽत्र => स्नेहः+अत्र कल्काद्यैरवपीडस्तु => कल्काद्यैः+अवपीडः+तु तीक्ष्णैर्मूर्धविरेचनः||7|| => तीक्ष्णैः+मूर्धविरेचनः॥7॥ विरेचनश्चूर्णो युञ्ज्यात्तं => विरेचनः+चूर्णः+ युञ्ज्यात्तं स हि => सः+ हि चूर्णत्वादपकर्षति| => चूर्णत्वात्+अपकर्षति। यावत्पतत्यसौ => यावत्+पतति+असौ बिन्दुर्दशाष्टौ => बिन्दुः+दशाष्टौ मर्शस्योत्कृष्टमध्योना => मर्शस्य+उत्कृष्टमध्योना मात्रास्ता एव => मात्राः+ताः+ एव योजयेन्न => योजयेत्+न पातुमिच्छताम्||11|| => पातुम्+इच्छताम्॥11॥ तथाऽनार्तवदुर्दिने| => तथा+अनार्तवदुर्दिने। अन्यत्रात्ययिकाद्व्याधेः => अन्यत्र+आत्ययिकात्+व्याधेः सांयन्निशोश्चले| => सायन्निशोः+चले। सायंप्रातर्दिने => सायंप्रातः+दिने एकाहन्तारमन्यत्र => एकाहन्तारम्+अन्यत्र तदाचरेत्||16|| => तत्+आचरेत्॥16॥ अथोत्तानर्जुदेहस्य => अथ+उत्तानः+जुदेहस्य किञ्चिदुन्नतपादस्य => किञ्चित्+उन्नतपादस्य किञ्चिन्मूर्धनि => किञ्चित्+मूर्धनि पिधायैकं => पिधाय+एकं पिचुनाऽथवा||19|| => पिचुना+अथवा॥19॥ शनैरुच्छिद्य => शनैः+उच्छिद्य निष्ठीवेत्पार्श्वयोरुभयोस्ततः||20|| => निष्ठीवेत्पार्श्वयोः+उभयोः+ततः॥20॥ आभेषजक्षयादेवं => आभेषजक्षयात्+एवं द्विस्त्रिर्वा => द्विः+त्रिः+वा नस्यामाचरेत्| => नस्याम्+आचरेत्। सिञ्चेत्परिहरन् => सिञ्चेत्+परिहरन् विरेचनस्यान्ते => विरेचनस्य+अन्ते दद्याद्दोषाद्यपेक्षया| => दद्यात्+दोषाद्यपेक्षया। तिष्ठेदुत्तनः, => तिष्ठेत्+उत्तनः, धारयेत्ततः||22|| => धारयेत्+ततः॥22॥ सम्यक्_स्निग्धे => सम्यक्+‌स्निग्धे रूक्षेऽक्षिस्तब्धता => रूक्षे+अक्षिस्तब्धता शोषो नासास्ये => शोषः+ नासास्ये स्निग्धेऽपि => स्निग्धे+अपि सुविरिक्तेऽक्षिलघुतावक्रस्वरविशुद्धयः| => सुविरिक्ते+अक्षिलघुतावक्रस्वरविशुद्धयः। प्रयोज्योऽकालवर्षेऽपि => प्रयोज्यः+अकालवर्षे+अपि त्विष्टो दुष्टपीनसे||26|| => तु+इष्टः+ दुष्टपीनसे॥26॥ मद्यपीतेऽबलश्रोत्रे => मद्यपीते+अबलश्रोत्रे निशाहर्भुक्तवान्ताहः => निशाहः+भुक्तवान्ताहः योज्योऽन्तेऽसौ => योज्यः+अन्ते+असौ ततो दन्तदार्ढ्यं => ततः+ दन्तदार्ढ्यं नस्यमूनसप्ताब्दे => नस्यम्+ऊनसप्ताब्दे नातीताशीतिवत्सरे||30|| => न+अतीताशीतिवत्सरे॥30॥ चोनाष्टाशे => च+ऊनाष्टाशे कवलो नोनपञ्चमे| => कवलः+ न+ऊनपञ्चमे। नोनपञ्चमे| => न+ऊनपञ्चमे। शुद्धिरूनदशमे => शुद्धिः+ऊनदशमे चातिक्रान्तसप्ततौ||31|| => च+अतिक्रान्तसप्ततौ॥31॥ प्रतिमर्शस्तु => प्रतिमर्शः+तु मर्शवच्च => मर्शवत्+च कुर्यात्स हि => कुर्यात्+सः+ हि चात्र => च+अत्र नापि => न+अपि व्यापद्भ्यो मर्शवद्भयम्| => व्यापद्भ्यः+ मर्शवत्+भयम्। मर्शवद्भयम्| => मर्शवत्+भयम्। तैलमेव => तैलम्+एव श्लेष्मधामत्वात्स्नेहाः => श्लेष्मधामत्वात्+स्नेहाः नेतरे| => न+इतरे। आशुकृच्चिरकारित्वं => आशुकृत्+चिरकारित्वं विशेषो न => विशेषः+ न भवेद्यदि| => भवेत्+यदि। को मर्शं => कः+ मर्शं भजेत्ततः||35|| => भजेत्+ततः॥35॥ तद्वदेव => तद्वत्+एव दिव्येऽम्भसि => दिव्ये+अम्भसि तैलाद्रसं => तैलात्+रसं पचेच्च => पचेत्+च दशैव => दश+एव क्षिपेच्च => क्षिपेत्+च महागुणमुशन्त्यणुतैलमेतत्||38|| => महागुणम्+उशन्ति+अणुतैलम्+एतत्॥38॥ दृढेन्द्रियास्त्वपलिता => दृढेन्द्रियाः+तु+अपलिता भवेयुर्नस्यशीलिनः||39|| => भवेयुः+नस्यशीलिनः॥39॥ यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां विधिर्नाम => विधिः+नाम विंशोऽध्यायः||20|| => विंशः+अध्यायः॥20॥ 02एकविंशतितमोऽध्यायः => एकविंशतितमः+अध्यायः अथातो धूमपानविधिमध्यायं => अथ+अतः+ धूमपानविधिम्+अध्यायं धूमपानविधिमध्यायं => धूमपानविधिम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। जत्रूर्ध्वकफवातोत्थविकाराणामजन्मने| => जत्रूर्ध्वकफवातोत्थविकाराणाम्+अजन्मने। पिबेद्धूमं => पिबेत्+धूमं सदाऽऽत्मवान्||1|| => सदा+आत्मवान्॥1॥ स्निग्धो मध्यः => स्निग्धः+ मध्यः स तीक्ष्णश्च, => सः+ तीक्ष्णः+च, तीक्ष्णश्च, => तीक्ष्णः+च, योज्यो न => योज्यः+ न शिरस्यभिहते => शिरसि+अभिहते धूमोऽकालेऽतिपीतो वा => धूमः+अकाले+अतिपीतः+ वा शीतो विधिर्हितः| => शीतः+ विधिर्हितः| धूममन्ते => धूमम्+अन्ते पिबेन्मृदुम्| => पिबेत्+मृदुम्। कालेष्वेषु => कालेषु+एषु कारयेदृजु||7|| => कारयेत्+ऋजु॥7॥ मूलाग्रेऽङ्गुष्ठकोलास्थिप्रवेशं => मूलाग्रे+अङ्गुष्ठकोलास्थिप्रवेशं क्रमात्पातुः => क्रमात्+पातुः प्रमाणेनाष्टकानि => प्रमाणेन+अष्टकानि ऋजूपविष्टस्तच्चेता => ऋजूपविष्टः+तच्चेता च्छिद्रमेकैकं => च्छिद्रम्+एकैकं पेिबेन्नासयोत्क्लिष्टे => पिबेत्+नासयोत्क्लिष्टे मुखेनैवोद्वमेद्धूमं => मुखेन+एव+उद्वमेद्धूमं पातव्यो धूमस्तु => पातव्यः+ धूमः+तु धूमस्तु => धूमः+तु त्रिस्त्रिभिस्त्रिभिः| => त्रिः+त्रिभिः+त्रिभिः। पिबेत्सकृत् => पिबेत्+सकृत् द्विर्मध्यं, => द्विः+मध्यं, त्रिश्चतुर्वा => त्रिः+चतुः+वा द्रव्याण्यगुरुगुग्गुलु| => द्रव्याणि+अगुरुगुग्गुलु। सर्जरसो ध्यामकं => सर्जरसः+ ध्यामकं माषा यवाः => माषाः+ यवाः कुन्दुरुकस्तिलाः| => कुन्दुरुकः+तिलाः। गन्धाश्चाकुष्ठतगराः => गन्धाः+च+अकुष्ठतगराः गणो मूर्धविरेचनः||18|| => गणः+ मूर्धविरेचनः॥18॥ स्थितामहोरात्रमिषीकां => स्थिताम्+अहोरात्रमिषीकां पिष्टैर्धूमौषधैरेवं => पिष्टैः+धूमौषधैः+एवं वर्तिरङ्गुष्ठकस्थूला => वर्तिः+अङ्गुष्ठकस्थूला पातुमग्निप्लुष्टां => पातुम्+अग्निप्लुष्टां धूममापिबेत्||21 => धूमम्+आपिबेत्॥21 पीनसो विश्वरत्वं => पीनसः+ विश्वरत्वं पूतिर्गन्धः => पूतिः+गन्धः कर्णास्याक्षिस्रावकण्ड्वर्तिजाड्यं => कर्णास्य+अक्षिस्रावकण्ड्वर्तिजाड्यं यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां विधिर्नामैकविंशतितमोऽध्यायः||21|| => विधिः+नाम+एकविंशतितमः+अध्यायः॥21॥ द्वाविंशतितमोऽध्यायः| => द्वाविंशतितमः+अध्यायः। अथातो गण्डूषादिविधिमध्यायं => अथ+अतः+ गण्डूषादिविधिम्+अध्यायं गण्डूषादिविधिमध्यायं => गण्डूषादिविधिम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। चतुष्प्रकारो गण्डूषः => चतुष्प्रकारः+ गण्डूषः रोपणश्च => रोपणः+च त्रयस्तत्र => त्रयः+तत्र योज्याश्चालादिषु||1|| => योज्याः+चालादिषु॥1॥ अन्त्यो व्रणघ्नः => अन्त्यः+ व्रणघ्नः स्निग्धोऽत्र => स्निग्धः+अत्र संशमनस्तिक्तकषायमधुरौषधैः||2|| => संशमनः+तिक्तकषायमधुरौषधैः॥2॥ शोधनस्तिक्तकट्वम्लपटूष्णैः => शोधनः+तिक्तकट्वम्लपटूष्णैः रसो मूत्रं => रसः+ मूत्रं कल्कैर्युक्तं => कल्कैः+युक्तं सुखोष्णमथवा => सुखोष्णम्+अथवा मांसरसोऽथवा| => मांसरसः+अथवा। चागन्तुसम्भवे||6|| => च+आगन्तुसम्भवे॥6॥ सर्पिर्धार्यं => सर्पिः+धार्यं पयोऽथवा| => पयः+अथवा। जनयत्यास्ये => जनयति+आस्ये धान्याम्लमास्यवैरस्यमलदौर्गन्ध्यनाशनम्||8|| => धान्याम्लम्+आस्यवैरस्यमलदौर्गन्ध्यनाशनम्॥8॥ तदेवालवणं => तत्+एव+अलवणं क्षाराम्बुगण्डूषो भिनत्ति => क्षाराम्बुगण्डूषः+ भिनत्ति श्लेष्मणश्चयम्||9|| => श्लेष्मणः+चयम्॥9॥ सुखोष्णोदकगण्डूषैर्जायते => सुखोष्णोदकगण्डूषैः+जायते गण्डूषमपिबन् => गण्डूषम्+अपिबन् किञ्चिदुन्नतास्यो विधारयेत्| => किञ्चित्+उन्नतास्यः+ विधारयेत्। यावत्स्रवद्_घ्राणाक्षताऽथवा||11|| => यावत्+स्रवत्+‌घ्राणाक्षता+अथवा॥11॥ आसञ्चार्यो मुखे => आसञ्चार्यः+ मुखे कवलोऽन्यथा| => कवलः+अन्यथा। हृल्लास-तन्द्राऽरुचि-पीनसाश्च => हृल्लास-तन्द्राऽरुचि-पीनसाः+च विशेषात्कवलग्रहेण||12|| => विशेषात्+कवलग्रहेण॥12॥ कल्को रसक्रिया => कल्कः+ रसक्रिया चूर्णस्त्रिविधं => चूर्णः+त्रिविधं युञ्ज्यात्तत् => युञ्ज्यात्+तत् मुखालेपस्त्रिधा => मुखालेपः+त्रिधा वर्णकृच्च => वर्णकृत्+च उष्णो वातकफे => उष्णः+ वातकफे शेषेष्वत्यर्थशीतलः||14|| => शेषेषु+अत्यर्थशीतलः॥14॥ त्रिप्रमाणश्चतुर्भागत्रिभागार्धाङ्गुलोन्नतिः| => त्रिप्रमाणः+चतुर्भागत्रिभागार्धाङ्गुलोन्नतिः। स्थितिस्तस्य, => स्थितिः+तस्य, शुष्को दूषयति => शुष्कः+ दूषयति तमार्द्रयित्वाऽपनयेत्तदन्तेऽभ्यङ्गमाचरेत्| => तम्+आर्द्रयित्वा+अपनयेत्+तदन्ते+अभ्यङ्गम्+आचरेत्। विवर्जयेद्दिवास्वप्नभाष्याग्न्यातपशुक्_क्रुधः||16|| => विवर्जयेत्+दिवास्वप्नभाष्याग्न्यातपशुक्‌_क्रुधः॥16॥ पीनसेऽजीर्णे => पीनसे+अजीर्णे स तु => सः+ तु वृषान्मूलं => वृषात्+मूलं कृष्णा दार्वीत्वङ्_निस्तुषा => कृष्णाः+ दार्वीत्वङ्‌_निस्तुषाः+ दार्वीत्वङ्_निस्तुषा यवाः| => दार्वीत्वङ्‌_निस्तुषाः+ यवाः। इत्यर्धार्धोदिता => इति+अर्धार्धोदिता चापरिम्लानं => च+अपरिम्लानं अभ्यङ्गसेकपिचवो बस्तिश्चेति => अभ्यङ्गसेकपिचवः+ बस्तिः+च+इति बस्तिश्चेति => बस्तिः+च+इति तद्विद्यादुत्तरोत्तरम्||23|| => तद्विद्यात्+उत्तरोत्तरम्॥23॥ तत्राभ्यङ्गः => तत्र+अभ्यङ्गः प्रयोक्तव्यो रौक्ष्यकण्डूमलादिषु| => प्रयोक्तव्यः+ रौक्ष्यकण्डूमलादिषु। बस्तिस्तु => बस्तिः+तु विधिस्तस्य => विधिः+तस्य ततो यथाव्याधि => ततः+ यथाव्याधि केशभुवो यावदङ्गुलम् => केशभुवः+ यावत्+अङ्गुुुुुुुुुलम् यावदङ्गुलम् => यावत्+अङ्गुुुुुुुुुलम् धारयेच्च => धारयेत्+च आवक्रनासिकोत्क्लेदाद्दशाष्टौ => आवक्रनासिकोत्क्लेदात्+दशाष्टौ मात्रासहस्राण्यरुजे => मात्रासहस्राणि+अरुजे धारयेत्पूरणं => धारयेत्+पूरणं स्यान्मार्दवं => स्यात्+मार्दवं यावन्मात्राशतमवेदने||31|| => यावत्+मात्राशतम्+अवेदने॥31॥ यावत्पर्येति => यावत्+पर्येति जनयतीन्द्रियप्रसादं => जनयति+इन्द्रियप्रसादं यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां दिविधिर्नाम => दिविधिः+नाम द्वाविंशोऽध्यायः||22|| => द्वाविंशः+अध्यायः॥22॥ 02त्रयोविंशोऽध्यायः| => त्रयोविंशः+अध्यायः। अथातो आश्चोतनाञ्जनविधिमध्यायं => अथ+अतः+ आश्चोतनाञ्जनविधिम्+अध्यायं आश्चोतनाञ्जनविधिमध्यायं => आश्चोतनाञ्जनविधिम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। सर्वेषामक्षिरोगाणामादावाश्चोतनं => सर्वेषाम्+अक्षिरोगाणाम्+आदौ+आश्चोतनं प्रलम्बयाऽन्येन => प्रलम्बया+अन्येन द्व्यङ्गुलादवसेचयेत्||3|| => द्व्यङ्गुलात्+अवसेचयेत्॥3॥ स्वेदयेन्मृदु||4|| => स्वेदयेत्+मृदु॥4॥ कृच्छ्रादुन्मेषणं => कृच्छ्रात्+उन्मेषणं विकारवृद्धिमत्यल्पसंरम्भमपरिस्रुतम्||6|| => विकारवृद्धिम्+अत्यल्पसंरम्भम्+अपरिस्रुतम्॥6॥ ऊर्ध्वगान्नयने => ऊर्ध्वगात्+नयने न्यस्तमपवर्तयते => न्यस्तम्+अपवर्तयते अथाञ्जनं => अथ+अञ्जनं शुद्धतनोर्नेत्रमात्राश्रये => शुद्धतनोः+नेत्रमात्राश्रये पक्वलिङ्गेऽल्पशोफातिकण्डूपैच्छिल्यलक्षिते||8|| => पक्वलिङ्गे+अल्पशोफातिकण्डूपैच्छिल्यलक्षिते॥8॥ मन्दघर्षाश्रुरागेऽक्ष्णि => मन्दघर्षाश्रुरागे+अक्ष्णि पित्तकफासृग्भिर्मारुतेन => पित्तकफासृग्भिः+मारुतेन दृष्टिप्रसादनमिति => दृष्टिप्रसादनम्+इति तिक्तकैर्द्रव्यैः => तिक्तकैः+द्रव्यैः तनुर्मध्ये => तनुः+मध्ये पिण्डो रसक्रिया => पिण्डः+ रसक्रिया चूर्णस्रिधैवाञ्जनकल्पना| => चूर्णः+त्रिधैवाञ्जनकल्पना। स्युरितरस्य => स्युः+इतरस्य नोष्णगभस्तिभिः||16|| => न+उष्णगभस्तिभिः॥16॥ स्युर्वर्धितोत्पीडितद्रुताः| => स्युः+वर्धितोत्पीडितद्रुताः। तच्छान्त्यौ => तत्+शान्त्यौ व्यभ्रेऽर्केऽतोऽञ्जयेत्सदा||17|| => व्यभ्रे+अर्के+अतः+अञ्जयेत्+सदा॥17॥ वदन्त्यन्ये => वदन्ति+अन्ये तीक्ष्णमञ्जनम्| => तीक्ष्णम्+अञ्जनम्। चक्षुरादित्यं => चक्षुः+आदित्यं लेखनीयेऽथवा => लेखनीये+अथवा काममह्न्यपि => कामम्+अह्नि+अपि नात्युष्णे => न+अत्युष्णे तीक्ष्णमक्ष्णि => तीक्ष्णम्+अक्ष्णि अश्मनो जन्म => अश्मनः+ जन्म तत एव => ततः+ एव उपघातोऽपि => उपघातः+अपि तेनैव => तेन+एव रात्रावपि => रात्रौ+अपि शीतेऽति => शीते+अति दोषमस्रावयेत्स्तम्भ-कण्डूजाड्यादिकारि => दोषम्+अस्रावयेत्+स्तम्भ-कण्डूजाड्यादिकारि नाञ्जयेद्भीतवमित-विरिक्ताशितवेगिते| => न+अञ्जयेत्+भीतवमित-विरिक्ताशितवेगिते। अदृष्टेऽर्के => अदृष्टे+अर्के पीतयोर्धूममद्ययोः| => पीतयोः+धूममद्ययोः। अजीर्णेऽग्न्यर्कसन्तप्ते => अजीर्णे+अग्न्यर्कसन्तप्ते तप्तमञ्जनं => तप्तम्+अञ्जनं नावचारयेत्||25|| => न+अवचारयेत्॥25॥ अथानुन्मीलयने => अथ+अनुन्मीलयने दृष्टिमन्तः => दृष्टिम्+अन्तः सञ्चारयेच्छनैः| => सञ्चारयेत्+शनैः। किञ्चिच्चालयेच्चैवमञ्जनम्||26|| => किञ्चित्+चालयेत्+च+एवम्+अञ्जनम्॥26॥ चोन्मेषनिमेषणम्| => च+उन्मेषनिमेषणम्। अपेतौषधसंरम्भं => अपेत+औषधसंरम्भं व्याधिदोषर्तुयोग्याभिरद्भिः => व्याधिदोषर्तुयोग्याभिः+अद्भिः प्रक्षालयेत्तदा||28|| => प्रक्षालयेत्+तदा॥28॥ दक्षिणाङ्गुष्टकेनाक्षि => दक्षिणाङ्गुष्टकेन+अक्षि ततो वामं => ततः+ वामं चेतरत्||29|| => च+इतरत्॥29॥ वर्त्मप्राप्तोऽञ्जनाद्दोषो रोगान् => वर्त्मप्राप्तः+अञ्जनात्+दोषः+ रोगान् कुर्यादतोऽन्यथा| => कुर्यात्+अतः+अन्यथा। कण्डूजाड्येऽञ्जनं => कण्डूजाड्ये+अञ्जनं तीक्ष्णाञ्जनाभितप्त तु => तीक्ष्णाञ्जनाभितप्तः+ तु यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां ञ्जनविधिर्नाम => ञ्जनविधिः+नाम त्रयोविंशोऽध्यायः||23|| => त्रयोविंशः+अध्यायः॥23॥ चतुर्विंशतितमोऽध्यायः| => चतुर्विंशतितमः+अध्यायः। अथातस्तर्पणपुटपाकविधिमध्यायं => अथ+अतः+तर्पणपुटपाकविधिम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। रूक्षेऽभिघातिते| => रूक्षे+अभिघातिते। कृच्छ्रोन्मीलशिराहर्षसिरोत्पाततमोऽर्जुनैः| => कृच्छ्रोन्मीलशिराहर्षसिरोत्पाततमः+अर्जुनैः। शुद्धयोर्मूर्धकाययोः||3|| => शुद्धयोः+मूर्धकाययोः॥3॥ वोत्तानशायिनः| => वा+उत्तानशायिनः। नेत्रकोशाद्वहिः => नेत्रकोशात्+वहिः सिद्धमापयेत्| => सिद्धम्+आपयेत्। शनकैस्तस्य => शनकैः+तस्य विगुणयेत्तत्र => विगुणयेत्+तत्र क्रमशो व्याधौ => क्रमशः+ व्याधौ चाष्टौ => च+अष्टौ कृत्वाऽपाङ्गे => कृत्वा+अपाङ्गे ततो द्वारं => ततः+ द्वारं पिबेच्च => पिबेत्+च नेक्षेत => न+इक्षेत त्वेकान्तरं,कफे| => तु+एकान्तरं,कफे। दध्यादातृप्तेरिति => दध्यात्+आतृप्तेः+इति विपर्ययोऽतृप्तेऽतितृप्ते => विपर्ययः+अतृप्ते+अतितृप्ते तनुरिव => तनुः+इव दृष्टिर्हि => दृष्टिः+हि तस्माद् दृग्बलाधानकारिणम्||12|| => तस्मात्+ दृग्बलाधानकारिणम्॥12॥ पूर्वाक्तेष्वेव => पूर्वाक्तेषु+एव स वाते => सः+ वाते लेखनो हितः||13|| => लेखनः+ हितः॥13॥ दृग्दौर्बल्येऽनिले => दृग्दौर्बल्ये+अनिले पिष्टैर्जीवनीयैश्च => पिष्टैः+जीवनीयैः+च मृगपक्षियकृन्मांस-मुक्तायस्ताम्रसैन्धवैः||15|| => मृगपक्षियकृन्मांस-मुक्तायः+ताम्रसैन्धवैः॥15॥ स्रोतोजशङ्खफेनालैर्लेखनं => स्रोतोजशङ्खफेनालैः+लेखनं पचेत्प्रदीप्तैरग्न्याभं => पचेत्+प्रदीप्तैः+अग्न्याभं तर्पणवद्युञ्ज्यात् => तर्पणवत्+युञ्ज्यात् हिमोऽपरः| => हिमः+अपरः। धूमपोऽन्ते => धूमपः+अन्ते तयोरेव => तयोः+एव योगास्तत्र => योगाः+तत्र नस्यानर्हे => नस्य+अनर्हे यावन्त्यहानि => यावन्ति+अहानि द्विस्ततो हितभुग्भवेत्||21|| => द्विः+ततः+ हितभुक्+भवेत्॥21॥ हितभुग्भवेत्||21|| => हितभुक्+भवेत्॥21॥ मालतीमल्लिकापुष्पैर्बद्धाक्षो निवशेन्निशि||21 => मालतीमल्लिकापुष्पैर्बद्धाक्षः+ निवशेन्+निशि॥21 निवशेन्निशि||21 => निवशेन्+निशि॥21 दृष्टिश्च => दृष्टिः+च जगच्च => जगत्+च जायत एकरूपम्||22|| => जायते+ एकरूपम्॥22॥ यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां कविधिर्नाम => कविधिः+नाम चतुर्विंशोऽध्यायः||24|| => चतुर्विंशः+अध्यायः॥24॥ 02पञ्चविंशतितमोऽध्यायः| => पञ्चविंशतितमः+अध्यायः। अथातो यन्त्रविधिमध्यायं => अथ+अतः+ यन्त्रविधिम्+अध्यायं यन्त्रविधिमध्यायं => यन्त्रविधिम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। आहर्तुमभ्युपायो यस्तद्यन्त्रं => आहर्तुम्+अभ्युपायः+ यः+तद्यन्त्रं यस्तद्यन्त्रं => यः+तद्यन्त्रं यच्च => यत्+च विविधान्यतः||3|| => विविधानि+अतः॥3॥ कल्पयेद्बुद्ध्या => कल्पयेत्+बुद्ध्या मुखैर्मुखानि => मुखैः+मुखानि कुर्यात्तत्संज्ञकानि => कुर्यात्+तत्संज्ञकानि अष्टादशाङ्गुलायामान्यायसानि => अष्टादशाङ्गुलायाम्+आन्यायसानि विद्यात्स्वस्तिकयन्त्राणि => विद्यात्+स्वस्तिकयन्त्राणि मूलेऽङ्कुशनतानि => मूले+अङ्कुशनतानि तैर्दृढैरस्थिसंलग्नशल्याहरणमिष्यते| => तैः+दृढैः+अस्थिसंलग्नशल्याहरणम्+इष्यते। षडङ्गुलोऽन्यो हरणे => षडङ्गुलः+अन्यः+ हरणे सूक्ष्मदन्तर्जुर्मूले => सूक्ष्मदन्तः+जुर्मूले मत्स्यतालवद् द्व्येकतालके| => मत्स्यतालवत्+ द्व्येकतालके। सुषिराण्येकानेकमुखानि => सुषिराणि+एकानेकमुखानि शल्यानामामयानां => शल्यानाम्+आमयानां कुर्यादाचूषणाय => कुर्यात्+आचूषणाय स्रोतोऽनुरोधतः||12|| => स्रोतः+अनुरोधतः॥12॥ वारङ्गकर्णसंस्थानानाहदैर्घ्यानुरोधतः||14|| => वारङ्गकर्णसंस्थानान्+आहदैर्घ्यानुरोधतः॥14॥ नाडीरेवंविधाश्चान्या => नाडीः+एवंविधाः+च+अन्या नाहे => न+आहे व्याधेरेकच्छिद्रं => व्याधेः+एकच्छिद्रं मध्येऽस्य => मध्ये+अस्य छिद्रमङ्गुष्ठोदरविस्तृतम्| => छिद्रम्+अङ्गुष्ठोदरविस्तृतम्। अर्धाङ्गुलोच्छ्रितोद् वृत्तकर्णिकं => अर्धाङ्गुलोच्छ्रितोत्+ वृत्तकर्णिकं यन्त्रमर्शः => यन्त्रम्+अर्शः सर्वथाऽपनयेदोष्ठं => सर्वथा+अपनयेत्+ओष्ठं छिद्रादूर्ध्वं => छिद्रात्+ऊर्ध्वं स्याद्भगन्दरयन्त्रवत्||20|| => स्यात्+भगन्दरयन्त्रवत्॥20॥ शलाकमाक्रान्तं => शलाकम्+आक्रान्तं मुखेऽङ्गुष्ठकलाय-खे| => मुखे+अङ्गुष्ठकलाय-खे। अग्रतोऽकर्णिके => अग्रतः+अकर्णिके वोदकोदरे| => वा+उदकोदरे। भवेच्छृङ्गं => भवेत्+शृङ्गं चूषणोऽष्टादशाङ्गुलम्| => चूषणः+अष्टादशाङ्गुलम्। स्याद्द्वादशाङ्गुलोऽलाबुर्नाहे => स्यात्+द्वादशाङ्गुलः+अलाबुर्नाहे त्वष्टादशाङ्गुलः| => तु+अष्टादशाङ्गुलः। चतुस्त्र्यङ्गुलवृत्तास्यो दीप्तोऽन्तः => चतुः+त्र्यङ्गुलवृत्तास्यः+ दीप्तः+अन्तः दीप्तोऽन्तः => दीप्तः+अन्तः गुल्मविलयोन्नमने => गुल्मविलयोन्+नमने तेषामेषणकर्मणी| => तेषाम्+एषणकर्मणी। स्यातामष्टनवाङ्गुले| => स्याताम्+अष्टनवाङ्गुले। व्यूहनेऽहिफणावक्रौ => व्यूहने+अहिफणावक्रौ नतोऽग्रे => नतः+अग्रे तुल्यो गर्भशङ्कुरिति => तुल्यः+ गर्भशङ्कुः+इति गर्भशङ्कुरिति => गर्भशङ्कुः+इति अष्टाङ्गुलायतस्तेन => अष्टाङ्गुलायतः+तेन पायावासन्नदूरार्थे => पायौ+आसन्नदूरार्थे कर्णेऽष्टनवाङ्गुले| => कर्णे+अष्टनवाङ्गुले। कर्णशोधनमश्वत्थ-पत्रप्रान्तं => कर्णशोधनम्+अश्वत्थ-पत्रप्रान्तं क्षारेऽग्नौ => क्षारे+अग्नौ चार्धेन्दुसन्निभाम्| => च+अर्धेन्दुसन्निभाम्। नासार्शोऽर्बुददाहकृत्||37|| => नासार्शः+अर्बुददाहकृत्॥37॥ निम्नमुखास्तिस्रः => निम्नमुखाः+तिस्रः कनीनीमध्यमाऽनामीनख-मान-समैर्मुखैः||38|| => कनीनीमध्यमाऽनामीनख-मान-समैः+मुखैः॥38॥ स्वमुक्तानि => स्वम्+उक्तानि अनुयन्त्राण्ययस्कान्तरज्जुवस्त्राश्ममुद्गराः||39|| => अनुयन्त्राणि+अयस्कान्तरज्जुवस्त्राश्ममुद्गराः॥39॥ वध्रान्त्रजिह्वबालाश्च => वध्रान्त्रजिह्वबालाः+च पादो भयं => पादः+ भयं हर्षश्च, => हर्षः+च, उपायवित्प्रविभजेदालोच्य => उपायवित्+प्रविभजेत्+आलोच्य गृहीत्वोद्धरते => गृहीत्वा+उद्धरते यन्त्रेष्वतः => यन्त्रेषु+अतः सर्वेष्वधिकारि => सर्वेषु+अधिकारि यच्च||42|| => यत्+च॥42॥ यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां पञ्चविंशतितमोऽध्यायः||25|| => पञ्चविंशतितमः+अध्यायः॥25॥ षङ्विंशोऽध्यायः| => षड्विंशः+अध्यायः। अथातः => अथ+अतः शस्त्रविधिमध्यायं => शस्त्रविधिम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः सुकर्मारैर्घटितानि => सुकर्मारैः+घटितानि बाहुल्येनाङ्गुलानि => बाहुल्येन+अङ्गुलानि सुध्मातसुतीक्ष्णावर्तितेऽयसि||2|| => सुध्मातसुतीक्ष्णावर्तिते+अयसि॥2॥ स्वोन्मानार्धचतुर्थोशफलान्येकैकशोऽपि => स्वोन्मानार्धचतुर्थोशफलानि+एकैकशः+अपि प्रायो द्वित्राणि, => प्रायः+ द्वित्राणि, तर्जन्यन्तर्नखाकृति| => तर्जन्यन्तः+नखाकृति। ऋज्वग्रमुन्नते => ऋज्वग्रम्+उन्नते तदन्यथा||6|| => तत्+अन्यथा॥6॥ पृष्ठतो दीर्घह्रस्ववक्रं => पृष्ठतः+ दीर्घह्रस्ववक्रं घ्राणकर्णार्शश्च्छेदनेऽर्धाङ्गुलं => घ्राणकर्णार्शः+च्छेदने+अर्धाङ्गुलं गतेरन्वेषणे => गतेः+अन्वेषणे भेदनार्थेऽपरा => भेदनार्थे+अपरा स्यात्तयोः => स्यात्+तयोः फलमध्यर्द्धमङ्गुलम्||10|| => फलमध्यर्द्धम्+अङ्गुलम्॥10॥ चैतत् => च+एतत् तथाऽध्यर्द्धाङ्गुलं => तथा+अध्यर्द्धाङ्गुलं तत्सिरोदरयोर्व्यधे||11|| => तत्सिरोदरयोः+व्यधे॥11॥ गोदन्तसदृशाऽर्धाङ्गुलानना| => गोदन्तसदृशा+अर्धाङ्गुलानना। तयोर्ध्वदण्डया => तया+उर्ध्वदण्डया विध्येदुपर्यस्थ्नां => विध्येत्+उपर्यस्थ्नां कुर्यादङ्गुलिशस्त्रकम्||13|| => कुर्यात्+अङ्गुलिशस्त्रकम्॥13॥ त्वर्धाङ्गुलायतम्| => तु+अर्धाङ्गुलायतम्। योगतो वृद्धिपत्रेण => योगतः+ वृद्धिपत्रेण छेदेऽस्थ्नां => छेदे+अस्थ्नां चैकतः| => चः+एकतः। शोधयेद्दन्तशर्कराम्||19|| => शोधयेत्+दन्तशर्कराम्॥19॥ सूच्योऽत्र => सूच्यः+अत्र धनुर्वक्रा => धनुः+वक्रा सर्ववृत्तास्ताश्चतुरङ्गुलाः| => सर्ववृत्ताः+ताः+चतुरङ्गुलाः। कूर्चो वृत्तैकपीठस्थाः => कूर्चः+ वृत्तैकपीठस्थाः संयोज्यो नीलिकाव्यङ्गकेशशातन => संयोज्यः+ नीलिकाव्यङ्गकेशशातन अर्धाङ्गुलमुखैर्वृत्तैरष्टाभिः => अर्धाङ्गुलमुखैः+वृत्तैः+अष्टाभिः घ्राणात्तेन => घ्राणात्+तेन हरेदसृक्| => हरेत्+असृक्। तथोर्ध्वतः| => तथा+उर्ध्वतः। विध्येच्छोफं => विध्येत्+शोफं पक्वामसंशये||25|| => पक्वाम्+असंशये॥25॥ बहलायाश्च => बहलायाः+च क्षारदहनकाचो पलनखादयः| => क्षारदहनकाचः+ पलनखादयः। अलौहान्यनुशस्त्रैणि, => अलौहानि+अनुशस्त्रैणि, तान्येवं => तानि+एवं अपराण्यपि => अपराणि+अपि यन्त्रादीन्युपयोगं => यन्त्रादीनि+उपयोगं व्यधो मन्थो => व्यधः+ मन्थः+ मन्थो ग्रहो => मन्थः+ ग्रहः+ ग्रहो दाहश्च => ग्रहः+ दाहः+च दाहश्च => दाहः+च खरधारत्वमष्टौ => खरधारत्वम्+अष्टौ तर्जनीमध्यमाङ्गुष्ठैर्गृह्णीयात्सुसमाहितः| => तर्जनीमध्यमाङ्गुष्ठैः+गृह्णीयात्+सुसमाहितः। मूलेष्वाहरणार्थानि => मूलेषु+आहरणार्थानि क्रियासौकर्यतोऽपरम्||32|| => क्रियासौकर्यतः+अपरम्॥32॥ स्यान्नवाङ्गुलविस्तारः => स्यात्+नवाङ्गुलविस्तारः सुघनो द्वादशाङ्गुलः| => सुघनः+ द्वादशाङ्गुलः। शलाकापिहितास्यश्च => शलाकापिहितास्यः+च जलौकसस्तु => जलौकसः+तु श्वेता भृशं => श्वेताः+ भृशं कृष्णाश्चपलाः => कृष्णाः+चपलाः इन्द्रायुधविचित्रोर्ध्वराजयो रोमशाश्च => इन्द्रायुधविचित्रोर्ध्वराजयः+ रोमशाः+च रोमशाश्च => रोमशाः+च कषायपृष्ठास्तन्वङ्ग्यः => कषायपृष्ठाः+तन्वङ्ग्यः किञ्चित्पीतोदराश्च => किञ्चित्+पीतोदराः+च ता अप्यसम्यग्वमनात् => ताः+ अपि+असम्यग्वमनात् अप्यसम्यग्वमनात् => अपि+असम्यग्वमनात् अथेतरा => अथ+इतरा निशाकल्कयुक्तेऽम्भसि => निशाकल्कयुक्ते+अम्भसि पुनश्चाश्वासित => पुनः+च+आश्वासित लागयेद्घृतमृत्स्तन्य-रक्त-शस्त्र => लागयेत्+धृतम्+ऋत्स्तन्य-रक्त-शस्त्र पिबन्तीरुन्नतस्कन्धाश्च्छादयेन्मृदुवाससा||41|| => पिबन्तीः+उन्नतस्कन्धाः+च्छादयेत्+मृदुवाससा॥41॥ क्षीरोदकादिव||42|| => क्षीरोदकात्+इव॥42॥ मोक्षयेतद् वामयेच्च => मोक्षयेतत्+ वामयेत्+च वामयेच्च => वामयेत्+च रक्तमदाद्भूयः => रक्तमदात्+भूयः ता न => ताः+ न क्लमोऽतियोगान्मृत्युर्वा => क्लमः+अतियोगात्+मृत्युः+वा अन्यत्रान्यत्र => अन्यत्र+अन्यत्र स्युस्तदन्वयात्| => स्युः+तदन्वयात्। स्रावयेद्दंशान् => स्रावयेत्+दंशान् शतधौताज्यपिचवस्ततो लेपाश्च => शतधौताज्यपिचवः+ततः+ लेपाः+च लेपाश्च => लेपाः+च दुष्टरक्तापगमनात्सद्यो रागरुजां => दुष्टरक्तापगमनात्+सद्यः+ रागरुजां स्थानात्स्थितं => स्थानात्+स्तितं व्यम्लीभवेत्पर्युषितं => व्यम्लीभवेत्+पर्युषितं तस्मात्तत्स्रावयेत्पुनः||48|| => तस्मात्+तत्+स्रावयेत्+पुनः॥48॥ युञ्ज्यान्नालाबुघटिका => युञ्ज्यात्+नालाबुघटिका तासामनलसंयोगाद् युञ्ज्यात्तु => तासाम्+अनलसंयोगात्+ युञ्ज्यात्+तु युञ्ज्यात्तु => युञ्ज्यात्+तु निर्हरेत्||50|| => निः+हरेत्॥50॥ प्रच्छानमाचरेत्||51|| => प्रच्छानम्+आचरेत्॥51॥ पदैरुपरिगामिभिः| => पदैः+उपरिगामिभिः। गाढघनतिर्यग्भिर्न => गाढघनतिर्यग्भिः+न पदमाचरन्||52|| => पदम्+आचरन्॥52॥ प्रच्छानेनैकदेशस्थं => प्रच्छानेन+एकदेशस्थं हरेच्छृङ्गादिभिः => हरेत्+शृङ्गादिभिः सुप्तमसृग्व्यापि => सुप्तम्+असृग्व्यापि स्याद् अवगाढे => स्यात्+ अवगाढे त्वक्स्थेऽलाबुघटीशृङ्गं => त्वक्स्थे+अलाबुघटीशृङ्गं व्यापकेऽसृजि||54|| => व्यापके+असृजि॥54॥ शृङ्गजलौकोऽलाबुभिः => शृङ्गजलौकः+अलाबुभिः स्याद्वायुकोपतः||55|| => स्यात्+वायुकोपतः॥55॥ शोफस्तं => शोफः+तं सर्पिषोष्णेन => सर्पिषा+उष्णेन यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां धिर्नाम => धिः+नाम षड्_विंशोऽध्यायः||26|| => षड्‌विंशः+अध्यायः॥26॥ 02सप्तविंशोऽध्यायः| => सप्तविंशः+अध्यायः। अथातः => अथ+अतः सिराव्यधविधिमध्यायां => सिराव्यधविधिम्+अध्यायं स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः| => स्म+आहुः+आत्रेयादयः+ महर्षयः। किञ्चिदशीतोष्णमसंहतम्| => किञ्चित्+अशीतोष्णम्+असंहतम्। तनोस्तेनैव => तनोः+तेन+एव प्रायो दूष्यते => प्रायः+ दूष्यते शीतोष्मस्निग्धरूक्षाद्यैरुपक्रान्ताश्च => शीतोष्मस्निग्धरूक्षाद्यैः+उपक्रान्ताः+च व्यधयेत्सिराम्||5|| => व्यधयेत्+सिराम्॥5॥ विध्येन्न => विध्येत्+न तिर्यङ्नाप्यनुत्थिताम्||8|| => तिर्यक्+ना+अपि+अनुत्थिताम्॥8॥ नातिशीतोष्णवाताभ्रेष्वन्यत्रात्ययिकाद्गदात्| => न+अतिशीतोष्णवाताभ्रेषु+अन्यत्र+अत्ययिकात्+गदात्। मोक्षयेत्सिराम्||9|| => मोक्षयेत्+सिराम्॥9॥ अपाङ्ग्यामुपनास्यां => अपाङ्ग्याम्+उपनास्यां उरोऽपाङ्गललाटस्था => उरः+अपाङ्गललाटस्था उन्मादेऽपस्मृतौ => उन्मादे+अपस्मृतौ तृतीयकेंऽसयोर्मध्ये => तृतीयकें+असयोः+मध्ये स्कन्धस्याधश्चतुर्थके||13|| => स्कन्धस्य+अधः+चतुर्थके॥13॥ श्रोणितो द्व्यङ्गुले => श्रोणितः+ द्व्यङ्गुले जानुनोऽधस्तादूर्ध्वं => जानुनः+अधस्तात्+ऊर्ध्वं इन्द्रबस्तेरधोऽपच्यां => इन्द्रबस्तेः+अधः+अपच्यां विध्येदुपरि => विध्येत्+उपरि गृध्रस्यामिव => गृध्रस्याम्+इव यथोक्तानामदर्शने||17|| => यथा+उक्तानाम्+अदर्शने॥17॥ देशेऽन्यां => देशे+अन्यां सज्जसर्वोपकरणो बली||18|| => सज्जसर्वोपकरणः+ बली॥18॥ अग्नितापातपस्विन्नो जानूच्चासनसंस्थितः|||19|| => अग्नितापातपस्विन्नः+ जानूत्+च+आसनसंस्थितः॥।19॥ जानूच्चासनसंस्थितः|||19|| => जानूत्+च+आसनसंस्थितः॥।19॥ मृदुपट्टात्तकेशान्तो जानुस्थापितकूर्परः| => मृदुपट्टात्तकेशान्तः+ जानुस्थापितकूर्परः। चाचरेत्| => च+आचरेत्। पृष्ठतो यन्त्रयेच्चैनं => पृष्ठतः+ यन्त्रयेत्+च+एनं यन्त्रयेच्चैनं => यन्त्रयेत्+च+एनं वस्त्रमावेष्टयन्नरः||21|| => वस्त्रम्+आवेष्टयत्+नरः॥21॥ एषोऽन्तर्मुखवर्ज्यानां => एषः+अन्तर्मुखवर्ज्यानां ततो मध्यमयाऽङ्गुल्या => ततः+ मध्यमया+अङ्गुल्या मध्यमयाऽङ्गुल्या => मध्यमया+अङ्गुल्या वैद्योऽङ्गुष्ठविमुक्तया| => वैद्यः+अङ्गुष्ठविमुक्तया। ताडयेद् उत्थितां => ताडयेत्+ उत्थितां स्पर्शाद्वाऽङ्गुष्ठपीडनैः||23|| => स्पर्शात्+वा+अङ्गुष्ठपीडनैः॥23॥ लक्षयेन्मध्ये => लक्षयेत्+मध्ये तद्वच्च => तद्वत्+च पीडयंश्चैनां => पीडयन्+च+एनां विध्येद् व्रीहिमुखेन => विध्येत्+ व्रीहिमुखेन अङ्गुष्ठेनोन्नमय्याग्रे => अङ्गुष्ठेन+उन्नमय्याग्रे नासिकामुपनासिकाम्||25|| => नासिकाम्+उपनासिकाम्॥25॥ अभ्युन्नतविदष्टाग्र-जिह्वस्याधस्तदाश्रयाम्| => अभ्युन्नतविदष्टाग्र-जिह्वस्य+अधः+तदाश्रयाम्। यन्त्रयेत्स्तनयोरूर्ध्वं => यन्त्रयेत्+स्तनयोः+ऊर्ध्वं कुक्षेरारभ्य => कुक्षेः+आरभ्य विध्येद्बद्धोर्ध्वपट्टके||27|| => विध्येत्+बद्धोर्ध्वपट्टके॥27॥ विध्येद्धस्तसिरां => विध्येत्+धस्तसिरां मुष्ठिमङ्गुष्ठगर्भिणम्||28|| => मुष्ठिम्+अङ्गुष्ठगर्भिणम्॥28॥ वेध्यप्रदेशाच्च => वेध्यप्रदेशात्+च विध्येदालम्बमानस्य => विध्येत्+आलम्बमानस्य जानुन्यकुञ्चिते| => जानुनि+अकुञ्चिते। सुस्थितेऽधस्ताज्जानुसन्धेर्निपीडिते||30|| => सुस्थिते+अधस्तात्+जानुसन्धेः+निपीडिते॥30॥ कराभ्यामागुल्फं => कराभ्याम्+आगुल्फं चोपरि| => च+उपरि। किञ्चिदारूढे => किञ्चित्+आरूढे हस्तवत्ततः||31|| => हस्तवत्+ततः॥31॥ विध्येत्सिराम् => विध्येत्+सिराम् इत्थमनुक्तेष्वपि => इत्थम्+अनुक्तेषु+अपि तत्तद्यन्त्रमुपायवित्||32|| => तत्+तत्+यन्त्रम्+उपायवित्॥32॥ निक्षिपेद् देशे => निक्षिपेत्+ देशे यवार्धमस्थ्नामुपरि => यवार्धम्+अस्थ्नाम्+उपरि सम्यग्विद्धा => सम्यक्+विद्धा स्रवेद्धारां => स्रवेत्+धारां वहत्यल्पं, => वहति+अल्पं, सशब्दमतिविद्धा => सशब्दम्+अतिविद्धा स्रवेद् दुःखेन => स्रवेत्+ दुःखेन रक्तस्यास्रुतिहेतवः| => रक्तस्य+अस्रुतिहेतवः। असम्यगस्रे => असम्यक्+अस्रे सागारधूमलवणतैलैर्दिह्यात्सिरामुखम्| => सागारधूमलवणतैलैः+दिह्यात्+सिरामुखम्। सम्यक्प्रवृत्ते => सम्यक्+प्रवृत्ते कुसुम्भादिव => कुसुम्भात्+इव सम्यक्स्रुत्वा => सम्यक्+स्रुत्वा तिष्ठेच्छुद्धं => तिष्ठेत्+शुद्धं तदिति => तत्+इति नाहरेत्||38|| => न+आहरेत्॥38॥ स्रावयेन्मूर्च्छति => स्रावयेत्+मूर्च्छति पुनस्त्वपरेद्युस्त्र्यहेऽपि => पुनः+तु+अपरेद्युः+त्र्यहे+अपि विस्रमस्कन्द्यौष्ण्यात्सचन्द्रिकम्||40|| => विस्रमस्कन्द्यौष्ण्यात्+सचन्द्रिकम्॥40॥ स्निग्धमसृक्पाण्डु => स्निग्धम्+असृक्+पाण्डु तन्तुमत्पिच्छिलं => तन्तुमत्+पिच्छिलं बलिनोऽप्यस्रं => बलिनः+अपि+अस्रं प्रस्थात्स्रावयेत्परम्| => प्रस्थात्+स्रावयेत्+परम्। स्याद्दारुणा => स्यात्+दारुणा तत्राभ्यङ्गरसक्षीररक्तपातानि => तत्र+अभ्यङ्गरसक्षीररक्तपातानि शनैर्यन्त्रमपनीय => शनैः+यन्त्रम्+अपनीय स्रावयेद्भूयः => स्रावयेत्+भूयः सायमह्न्यपरेऽपि => सायम्+अह्नि+अपरे+अपि पक्षाद्वा => पक्षात्+वा किञ्चिद्धि => किञ्चित्+हि नैव => न+एव रोगोऽतिवर्तते||45|| => रोगः+अतिवर्तते॥45॥ सशेषमप्यतो धार्यं => सशेषम्+अपि+अतः+ धार्यं चातिस्रुतिमाचरेत्| => च+अतिस्रुतिम्+आचरेत्। हरेच्छृङ्गादिभिः => हरेत्+शृङ्गादिभिः प्रसादमथवा => प्रसादम्+अथवा रक्तमनुद्रिक्तमेवमेव => रक्तम्+अनुद्रिक्तम्+एवम्+एव त्वतिष्ठति => तु+अतिष्ठति स्तम्भनीमाचरेत्क्रियाम्| => स्तम्भनीम्+आचरेत्+क्रियाम्। विचूर्णयेद्व्रणमुखं => विचूर्णयेत्+व्रणमुखं तामेव => ताम्+एव विध्येद्व्यधात्तस्मादनन्तरम्| => विध्येत्+व्यधात्+तस्मात्+अनन्तरम्। स्वस्थानमायान्ति => स्वस्थानम्+आयान्ति पुनर्न => पुनः+न प्रदुष्टा रुधिरं => प्रदुष्टाः+ रुधिरं प्रसन्ना- => प्रसन्नाः+ स्तावद्धिताहारविहारभाक् => तावत्+हिताहारविहारभाक् नात्युष्णशीतं => न+अत्युष्णशीतं रक्तेऽपनीते => रक्ते+अपनीते हितमन्नपानम्| => हितम्+अन्नपानम्। ह्यनवस्थितासृगग्निर्विशेषादिति => हि+अनवस्थितासृगग्निः+विशेषात्+इति प्रसन्नवर्णेन्द्रियार्थानिच्छन्तमव्याहतपक्तृवेगम्| => प्रसन्नवर्णेन्द्रियार्थान्+इच्छन्तम्+अव्याहतपक्तृवेगम्। यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां => याम्+अष्टाङ्गहृदयसंहितायां विधिर्नाम => विधिः+नाम सप्तविंशोऽध्यायः||27|| => सप्तविंशः+अध्यायः॥27॥