प्रथमोऽध्यायः


<1-1>
	रागादिरोगान् सततानुषक्तान्
         	अशेषकायप्रसृतानशेषान्|
	औत्सुक्यमोहाऽरतिदाञ्जघान
	        योऽपूर्ववैद्याय नमोऽस्तु तस्मै||1||
</1-1>
<1-2>
	आयुः कामयमानेन धर्मार्थसुखसाधनम्|
	आयुर्वेदोपदेशेषु विधेयः परमादरः||2||
</1-2>
<1-3><1-4>
	ब्रह्मास्मृत्वाऽऽयुषो वेदं प्रजापतिमजिग्रहत्|
	सोऽश्विनौ तौ सहस्राक्षं सोऽत्रिपुत्रादिकान्मुनीन्||3||
	तेऽग्निवेषादिकांस्ते तु पृथक् तन्त्राणि तेनिरे|
	तेभ्योऽतिविप्रकीर्णेभ्यः प्रायः सारतरोच्चयः||4||
</1-4></1-3>
<1-5>
	क्रियतेऽष्टाङ्गहृदयं नातिसंक्षेपविस्तरम्|
	कायबालग्रहोर्ध्वाङ्गशल्यदंष्ट्राजरावृषान्||5||
</1-5>
<1-6>
	अष्टावङ्गानि तस्याहुश्चिकित्सा येषु संश्रिता|
	वायुः पित्तं कफश्चेति त्रयो दोषाः समासतः||6||
</1-6>
<1-7>
	विकृताविकृता देहं घ्नन्ति ते वर्तयन्ति च|
	ते व्यापिनाऽपि ह्रृन्नाभ्योरधोमध्योर्ध्वसंश्रयाः||7||
</1-7>
<1-8>
	वयोहोरात्रिभुक्तानां तेऽन्तमध्यादिगाः क्रमात्|
	तैर्भवेद्विषमस्तीक्ष्णो मन्दश्चाग्निः समैः समः||8||
</1-8>
<1-9>
	कोष्ठः क्रूरो मृदुर्मध्यो मध्यः स्यात्तैः समैरपि|
	शुक्रार्तवस्थैर्जन्मादौ विषेणेव विषक्रिमे||9||
<1-9>
</1-10>
	तैश्च तिस्रः प्रकृतयो हीनमध्योत्तमाः पृथक्|
	समधातुः समस्तासु श्रेष्ठा, निन्द्या द्विदोषजाः||10||
</1-10>
<1-11>
	तत्र रूक्षो लघुः खरः सूक्ष्मश्चलोऽनिलः|
	पित्तं सस्नेहतीक्ष्णोष्णे लघु विस्रं सरं द्रवम्||11||
</1-11>
<1-12>
	स्निग्धाः शीतो गुरुर्मन्दः श्लक्ष्णोमृत्स्नः स्थिरः कफः|
	संसर्गः सन्निपातश्च तद्द्वि-त्रि-त्रिक्षयकोपतः||12||
</1-12>
<1-13>
	रसाऽसृङ्भांसमेदोऽस्थिमज्जशुक्राणि धातवः|
	'सप्तदूष्याः' मला-मूत्रशकृत्स्वेदादयोऽपि च||13||
</1-13>
<1-14>
		वृद्धिः समानैः सर्वेषां विपरीतैर्विपर्ययः|	
              रसाः स्वाद्वम्ललवणतिक्तोषणकषायकाः||14||
</1-14>
<1-15>
	षड्, द्रव्यमाश्रितास्ते च यथापूर्वं बलावहाः|
       तत्राऽऽद्या मारुतं घ्नन्ति त्रयस्तिक्तादयः कफम् ||
</1-15>
<1-16>
	कषायतिक्तमधुराः पित्तमन्ये तु कुर्वते|
	शमनं कोपनं स्वस्थहितं द्रव्यमिति त्रिधा||16||
</1-17>
<1-18>
	उष्णशीतगुणोत्कर्षात्तत्र वीर्यं द्विधा स्मृतम्|
	त्रिधा विपाको द्रव्यस्य स्वाद्वम्लकटुकात्मकः||17||
</1-17>
<1-18>
	गुरु-मन्द-हिम-स्निग्ध-श्लक्ष्ण-सान्द्र-मृदु-स्थिराः|
	गुणाः ससूक्ष्म-विशदा विंशतिः सविपर्ययाः||18||
</1-18>
<1-19>
	कालार्थकर्मणां योगो हीन-मिथ्याSतिऽमात्रकः|
	सम्यग्योगश्च विज्ञेयो रोगाऽऽरोग्यैककारणम्||19||
</1-19>
<1-20>
	रोगस्तु दोषवैषम्यं, दोषसाम्यमरोगता|
	निजागन्तुविभागेन तत्र रोगा द्विधा स्मृताः||20||
</1-20>
<1-21>
	तेषां कायमनोभेदादधिष्ठानमपि द्विधा|
      रजस्तमश्च मनसो द्वौ च दोषावुदाहृतौ||21||
</1-21>
<1-22>
	दर्शनस्पर्शनप्रश्नैः परीक्षेत च रोगिणम्|
	रोगं निदान-प्राग्रूपलक्षणोपशयाऽऽप्तिभिः||22||
</1-22>
<1-23>
	भूमिदेहप्रभेदेन देशमाहुरिह द्विधाः
	जाङ्गलं वातभूयिष्ठमनूपं तु कफोल्वणम्||23||
</1-23>
<1-24>
	साधारणं सममलं त्रिधा भूदेशमादिशेत्|
	क्षणादिर्व्याध्यवस्था च कालो भेषजयोगकृत्||24||
</1-24>
<1-25>
	शोधनं शमनं चेति समासादौषधं द्विधा|
	शरीरजानां दोषाणां क्रमेण 'परमौषधम्'||25||
</1-25>
<1-26>
	वस्तिर्विरेका वमनं तथा तैलं घृतं मधु|
	धीधैर्यात्मादिविज्ञानं 'मनोदोषौषधं' परम्||26||
</1-26>
<1-27>
	भिषकग् द्रव्याण्युपस्थाता रोगी पादचतुष्टयम्|
	चिकित्सितस्य निर्दिष्टं, प्रत्येकं तच्चतुर्गुणम्||27||
</1-27>
<1-28>
	दक्षस्तीर्थात्तच्शास्त्रार्थो दृष्टकर्मा शुचिर्भिषक|
	बहुकल्पं बहुगुणं सम्पन्नं योग्यमौषधम्||28||
</1-28>
<1-29>
	अनुरक्तः शुचिर्दक्षो बुद्धिमान् पऽरिचारकः|
	आढ्यो रोगी भिषग्वश्यो ज्ञापकः सत्त्ववानपि||29||
</1-29>
<1-30><1-31>
       सर्वौषधक्षमे देहे यूनः पुंसो जितात्मनः|
	अमर्मगोऽल्पहेत्वग्ररूपरूपोऽनुपद्रवः||30||
	अतुल्यदूष्यदेशर्तुप्रकृतिः पादसम्पदि|
	ग्रहेष्वनुगुणेष्वेकदोषमार्गो नवः 'सुखः'||31||
</1-31></1-30>
<1-32>
       शस्रादिसाधनः कृच्छ्रः सङ्करे च ततो गदः|
	शेषत्वादायुषो 'याप्यः' पथ्याभ्यासाद्विपरोयये||32||
</1-32>
<1-33>
	अनुपक्रम एव स्यात्स्थितोऽत्यन्तविपर्यये|
	औत्सुक्य-मोहाऽरतिकृद् दृष्टरिष्टोऽक्षनाशनः||33||
</1-33>
<1-34><1-35>
	त्यजेदार्तं भिषग्भूपैर्द्विष्टं तेषां द्विषं द्विषम्|
	हीनोपकरणं व्यग्रमविधेयं गतायुषम्||34||
	चण्डं शोकातुरं भीरुं कृतघ्नं वैद्यमानिनम्|
	तन्त्रस्यास्य परं चातो वक्ष्यतेऽध्यायसङ्ग्रहः||35||
</1-35></1-34>
<1-36><1-37><1-38><1-39>
	आयुष्कामदिनर्त्वीहारोगाऽनुत्पादनद्रवाः|
	अन्नज्ञानाऽन्नसंरक्षामात्राद्रव्यरसाश्रयाः||36||
	दोषादिज्ञानतद्भेदतच्चिकित्साद्युपक्रमाष्H|
शुद्ध्यादिस्नेहन-स्वेद-रेकाऽऽस्थापन-नावनम्||37||
       धूम-गण्डूष-दृक्सेक-तृप्ति-यन्त्रक-शस्त्रकम्|
       सिरावधिः शल्यविधिः शस्त्रक्षाराग्निकर्मिकौ||38||
       सूत्रस्थानमिमेऽध्याया 'त्रिंशत्' 'शरीरमुच्यते'|
	गर्भावक्रन्तितद्व्यापदङ्गमर्मविभागिकम्||39||
<1-39></1-38></1-37></1-36>
<1-40>
	विकृतिर्दुतजं 'षष्ठं' 'निदानं सार्वरोगिकम्'|
	ज्वारासृक्_श्वासयक्ष्मादिमदाद्यर्शोऽतिसारिणाम्||40||
</1-40>
<1-41>
	मूत्राघातप्रमेहाणां विद्रध्याद्युदरस्य च
	पाण्डुकुष्ठानिलार्तानां वातास्रस्य च 'षोडश'||41||
</1-41>
<1-42><1-43><1-44>
	चिकित्सितं ज्वरे रक्ते कासे श्वासे च यक्ष्मणि|
       वमौ मदात्ययेऽर्शः सु विशि द्वौ द्वौ च मूत्रिते||42||
       विद्रधौ गुल्म्ऽअजठरपाण्डुशोफविसर्पिषु|
	कुष्ठश्वित्रानिलव्याधिवातास्रेषु चिकित्सितम्||43||
          द्वाविंशति रिमेऽध्यायाः कल्पसिद्धिरतः परम्|
       कल्पो वमेर्विरेकस्य तत्सिद्धिर्बस्तिकल्पना||44||
</1-44></1-43></1-42>
<1-45>
       सिद्धिर्बस्त्यापदां, षष्ठो द्रव्यकल्पोऽत उत्तरम्|
	बालोपचारे तद्व्याधौ तद्ग्रहे, द्वौ च भूतगे||45||
</1-45>
<1-46><1-47><1-48>
	उन्मादेऽथ स्मृतिभ्रंशे, द्वौ द्वौ वर्त्मसु सन्धिषु|
	दृक्तमोलिङ्गनाशेषु त्रयो, द्वौ द्वौ च सर्वगे||46||
	कर्णनासामुखशिरोव्रणे, भङ्गे भगन्दरे|
	ग्रन्थ्यादौ क्षुद्ररोगेषु गुह्यरोगे पृथग्द्वयम्||47||
	विषे भुजङ्गे कीटेषु मूषकेषु रसायने|
	चत्वारिंशोऽनपत्यानामध्यायो बीजपोषणः||48||
</1-47></1-46></1-45>
<1-48 1/2>
	इत्यध्यायशतं विंशिं षड्_भिः स्थानैरुदीरितम्||48 1/2||
</1-48 1/2>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुवाग्भटवरचितायाम-
	ष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने आयुष्का-
	मीयो नाम प्रथमोऽध्यायः||1||

	
2 द्वितीयोऽध्यायः2                
	अथातो दिनचर्याध्यायं व्याख्यास्यामः|
इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<2-1><2-2><2-3>	
ब्रह्मे मुहूर्त उत्तिष्ठेत्स्वस्थो रक्षार्थमायुषः|
	शरीरचिन्तां निर्वर्त्य कृतशौचविधिस्ततः||1||
	अर्कन्यग्रोधखदिरकरञ्जककुभादिजम्|
	प्रातर्भुक्त्वा च मुद्वग्रं कषायकटुतिक्तकम्||2||
	कनीन्यग्रसमस्थूलं प्रगुणं द्वादशाङ्गुलम्|
	भक्षयेद्दन्तपवनं दन्तमांसान्यबाधयन्||3||
</2-3> </2-2></2-1>
<2-4>
	नाद्यादजीर्णवमथुश्वासकासज्वराऽर्दिती|
	तृष्णाऽऽस्यापाकहृन्नेत्रशिरः कर्णमयी च तत्||4||
</2-4>
</2-5>
      सौवीरमञ्जनं नित्यं हितमक्ष्णोस्ततो भजेत्|
     चक्षुस्तेजोमयं तस्य विशेषात् श्लेष्मतो भयम्||5||
</2-5>
<2-6>
	योजयेत्सप्तरात्रेऽस्मात्स्राव(1)णार्थं रसाञ्जनम्|
	ततो नावन-गण्डूष-धूम-ताम्बूल-भाग्भवेत्||6||
</2-6>
<2-7>
	ताम्बूलं क्षतपित्तास्ररूक्षोत्कुपितचक्षुषाम्|
	विषमूर्च्छामदार्तानामपथ्यं शोषिणामपि||7||
</2-7>
<2-8>
	अभ्यङ्ग माचरेन्नित्यं, स जराश्रमवातहा|
	दृष्टिप्रसादपुष्ट्यायुः स्वप्नसुत्वक्त्वदार्ढ्यकृत्||8||
</2-8>
</2-9>
	शिरः श्रवणपादेषु तं विशेषेण शीलयेत्|
	वर्ज्योऽभ्यङ्गः कफग्रस्तकृतसंशुद्ध्यजीर्णिभिः||9||
</2-9>
<2-10>
	लाघवं कर्मसामर्थ्यं दीप्तोऽग्निर्मेदसः क्षयः|
	विभक्तघनगात्रत्वं व्यायामादुपजायते||10||
</2-10>
<2-11>
	वातपित्तामयी बालो वृद्धोऽजीर्णी च तं त्यजेत्|
	अर्धशक्त्या निषेव्यस्तु बलिभिः स्निग्धभोजिभिः||11||
</2-11>
<2-12>
	शीतकाले वसन्ते च, मन्दमेव ततोऽन्यदा|
	तं कृत्वाऽनुसुखं देहं मर्दयेच्च समन्ततः||12||
</2-12>
<2-13>
	तृष्णा क्षयः प्रतमको रक्तपित्तं श्रमः क्लमः|
	अतिव्यायामतः कासो ज्वरश्छर्दिश्च जायते||13||
</2-13>
<2-14>
	व्यायामजागराध्वस्रीहास्यभाष्यादिसाहसम्|
	गजं सिंह इवाकर्षन् भजन्नति विनश्यति||14||
</2-14>
<2-15>
	उद्वर्तनं कफहरं मेदसः प्रविलायनम्|
	स्थिरीकरणमङ्गानां त्वक्प्रसादकरं परम्||15||
</2-15>
<2-16>
	दीपनं वृष्यमायुष्यं 'स्नान' मूर्जाबलप्रदम्|
	कण्डूमलश्रमस्वेदतन्द्रातृड्_दाहपाप्मजित्||16||
</2-16>
<2-17>
	उष्णाम्बुनाऽधः कायस्य परिषेको बलावहः|
	तेनैव तूत्तमाङ्गस्य बलह्रृत्केशचक्षुषाम्||17||
</2-17>
<2-18>
	स्नानमर्दितनेत्रास्यकर्णरोदातिसारिषु|
	आध्यमानपीनसाजीर्णभुक्तवत्सु च गर्हितम्||18||
</2-18>
<2-19>
	जीर्णे हितं मितं चाद्यान्न वेगानीरयेद्बलात्|
	न वेगितोऽन्यकार्यः स्यान्नाजित्वा साध्यमामयम्||19||
</2-19>
<2-20>
	सुखार्थाः सर्वभूतानां मताः सर्वाः प्रवृत्तयः|
	सुखं च न विना धर्मात्तस्माद्धर्मपरो भवेत्||20||
</2-20>
<2-21>
	भक्त्या कल्याणमित्राणि सेवेतेतरदूरगः|
	हिंसास्तेयाऽन्यथाकामं पैशुन्यं परुषानृते||21||
</2-21>
<2-22>
	सम्भिन्नाऽलापं व्यापादमभिध्या-दृग्विपर्ययम्|
	पापं कर्मेति दशधा कायवाङ्मानसैस्त्यजेत्||22||
</2-22>
<2-23>
	अवृत्ति-व्याधि-शोकाऽऽर्ताननुवर्तेत शक्तितः|
	आत्मवत्सततं पश्येदपि कीटपिपीलिकम्||23||
</2-23>
<2-24>
	अर्चयेद् देव-गो-विप्र-वृद्ध-वैद्य-नृपाऽतिथीन्|
	विमुखान्नार्थिनः कुर्यान्नाऽवमन्येत नाऽक्षिपेत्||24||
</2-24>
<2-25>
	उपकारप्रधानः स्यादपकारपरेऽप्यरौ|
	सम्पद्विपत्स्वेकमना, हेतावीर्ष्येत्फले न तु||25||
</2-25>
<2-26>
	काले हितं मितं ब्रूयादविसंवादि पेशलम्|        
	पूर्वाभिभाषी, सुमुखः सुशीलः करुणा-मृदुः||26||
</2-26>
<2-27>
	नैकः सुखी, न सर्वत्र विश्रब्धो, न च शङ्कितः|
	न कञ्चिदात्मनः शत्रुं नात्मानं कस्यचिद्रिपुम्||27||
</2-27>
<2-28>
	प्रकाशयेन्नापमानं न च निःस्नेहतां प्रभोः|
	जनस्याऽऽशयमालक्ष्य यो यथा परितुष्यति||28||
</2-28>
<2-29>
	तं तथैवाऽनुवर्तेत पराराधनपण्डितः|
	न पिडयेदिन्द्रियाणि न चैतान्यतिलालयेत्||29||
</2-29>
<2-30>
	त्रिवर्गशून्यं नाऽरम्भं भजेत्तं चाविरोधयन्|
	अनुयायात्प्रतिपदं सर्वधर्मेषु मध्यमाम्||30||
</2-30>
<2-31>
	नीच-रोम-नख-श्मश्रुर्निर्मलाङ्घ्रिमलायनः|
	स्नानशीलः सुसुरभिः सुवेषोऽनुल्बणोज्ज्वलः||31||
</2-31>
<2-32>
	धारयेत्सततं रत्नसिद्धमन्त्रमहौषधीः|
	साऽऽतपत्र-पदत्राणो विचरेद्युगमात्रदृक्||32||
</2-32>
<2-33>
	निशि चाऽऽत्ययिके कार्ये दण्डि मौली सहायवान्|
	चैत्यपूज्यध्वजाऽशास्तच्छायाभस्मतुषाऽशुचीन्||33||
</2-33>
<2-34>
	नाऽऽक्रामेच्छर्करालोष्टबलिस्नानभुवोऽपि च|
	नदीं तरेन्न बाहुभ्यां, नाऽग्निस्कन्धमभिव्रजेत्||34||
</2-34>
<2-35>
	सन्दिग्धनावं वृक्षं च नाऽरोहेद् दुष्टयानवत्|
	नासंवृतमुखः कुर्यात्क्षुतिहास्यविजृम्भणम्||35||
</2-35>
<2-36>
	नासिकां न विकुष्णीयान्नाकस्माद्विनिवर्तयेत्|
	नाङ्गै श्चेष्टेत विगुणं,नाऽऽसीतोत्कटकश्चिरम्||36||
</2-36>
<2-37>
	देहवाक्_चेतसां चेष्टाः प्राक् श्रमाद्विनिवर्तयेत्|
	नोर्ध्वजानुश्रिरं तिष्ठेत् नक्तं सेवेत न द्रुमम्||37||
</2-37>
<2-38>
	तथा चत्वरचैत्यान्तश्चतुष्पथसुरालयान्|
	सूनाऽटवीशून्यगृहश्मशाननि दिवाऽपि न||38||
</2-38>
<2-39>
	सर्वथेक्षेत नाऽऽदित्यं, न भारं शिरसा वहेत्|
	नेक्षेत प्रततं सूक्ष्मं दीप्ताऽमेध्याऽप्रियाणि च||39||
</2-39>
<2-40>
	मद्यविक्रय-सन्धान-दानाऽऽदानानि नाऽऽचरेत्|
	पुरोवाताऽऽतप-रजस्तुषारपरुषाऽनिलान्||40||
</2-40>
<2-41><2-42><2-43><2-44>
	अनृजुः क्षवथूद्गारकासस्वप्नान्नमैथुनम्|
	कूलच्छायां नृपद्विष्टं व्यालदंष्ट्रिविषाणिनः||41||
	हीनानार्यातिनिपुणसेवां विग्रहमुत्तमैः|
	सन्ध्यास्वभ्यवहारस्रीस्वप्नाध्ययनचिन्तनम्||42||
	शत्रु-सत्र-गणाऽऽकीर्णं-गणिका-पणिकाऽशनम्|
	गात्रवक्रनखैर्वाद्यं हस्तकेशाऽवधूननम्||43||
	तोयाग्निपूज्यमध्येन यानं धूमं शवाश्रयम्|
	मद्यातिसक्तिं विश्रम्भस्वातन्त्र्ये स्रीषु च त्यजेत्||44||
</2-44></2-43></2-42></2-41>
<2-45>
	आचार्यः सर्वचेष्टासु लोक एव हि धीमतः|
	अनुकुर्यात्तमेवातो लौकिकेऽर्थे परीक्षकः||45||
</2-45>
<2-46>
	आर्द्रसन्तानता त्यागः कायवाक्चेतसां दमः|
	स्वार्थबुद्धिः परार्थेषु पर्याप्तमिति सद्व्रतम्||46||
</2-46>
<2-47>
	नक्तंदिनानि मे यान्ति कथम्भूतस्य सम्प्रति|
	दुःखभाङ् न भवत्येव नित्यं सन्निहितस्मृतिः||47||
</2-47>
<2-48>
	इत्याचारः समासेन, यं प्राप्नोति समाचरन्|
	आयुरारोग्यमैश्वर्यं यशो लोकांश्च शाश्वतान्||48||
</2-48>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनु श्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने दिन-
	चर्या नाम द्वितीयोऽध्यायः||2||
	
                                        2 तृतियोऽध्यायः

          अथात ऋतुचर्याध्यायं व्याख्यास्यामः|
	इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|                      
<3-1>
	मासैर्द्विसंख्यैर्माघाद्यैः क्रमात् षड् ऋतवः स्मृताः|
       शिशिरोऽथ वसन्तश्च ग्रीष्मो वर्षाशरद्धिमाः||1||
</3-1>
<3-2>
	शिशिराद्यास्रिभिस्तैस्तु विद्यादयनमुत्तरम्|
	आदानं च, तदादत्ते नृणां प्रतिदिनं बलम्||2||
</3-2>
<3-3><3-4>
	तस्मिन् ह्यत्यर्थतीक्ष्णोष्णरूक्षा मार्गस्वभावतः|
	आदित्यपवनाः सौम्यान् क्षपयन्ति गुणान् भुवः||3||
	तिक्तः कषायः कटुको बलिनोऽत्र रसाः क्रमात्|
	तस्मादादानमाग्नेयम् ऋतवो दक्षिणायनम्||4||
</3-4></3-3>
<3-5>
	वर्षादयो विसर्गश्च यद्बलं विसृजत्ययम्|
	सौम्यत्वादत्र सोमो हि बलवान् हीयते रविः||5||
</3-5>
<3-6>
	मेघवृष्ट्यनिलैः शीतैः शान्ततापे महीतले|
	स्निग्धाश्चेहाम्ललवणमधुरा बलिनो रसाः||6||
</3-6>
<3-7>
	शीतेऽग्र्यं वृष्टिघर्मेऽल्पं बलं मध्यं तु शेषयोः|
	बलिनः शीतसंरोधाद्धेमन्ते प्रबलोऽनलः||7||
</3-7>
<3-8>
	भवत्यल्पेन्धनो धातून् स पचेद्वायुनेरीतः|
	अतो हिमेऽस्मिन्सेवेत स्वाद्वम्ललवणान् रसान्||8||
</3-8>
<3-9>
	दैर्ध्यान्निशानामेतर्हि प्रातरेव बुभुक्षितः|
	अवश्यकार्यं सम्भाव्य यथोक्तं शीलयेदनु||9||
</3-9>
<3-10>
	वातघ्नतैलैरभ्यङ्गं मूर्ध्नि तैलं विमर्दनम्|
	नियुद्धं कुशलैः सार्धं पादाघातं च युक्तितः||10||
</3-10>
<3-11><3-12><3-13><3-14>
	कषायापह्रतस्नेहस्ततः स्नातो यथाविधि|
	कुङ्कुमेन सदर्पेण प्रदिग्धोऽगुरुधूपितः||11||
	रसान् स्निग्धान् पलं पुष्टं गौडमच्छसुरां सुराम्|
	गोधूमपिष्टमाषेक्षुक्षीरोत्थविकृतीः शुभाः||12||
	नवमन्नं वसां तैलं, शौचकार्ये सुखोदकम्|
	प्रावाराऽऽजिन-कौशेय-प्रवेणी-कौचवाऽऽस्तृतम्||13||
	उष्णस्वभावैर्लघुभिः प्रावृतः शयनं भजेत्|
	युक्त्याऽर्ककिरणान् स्वेदं पादत्राणं च सर्वदा||14||
</3-14></3-13></3-12></3-11>
<3-15>
	पीवरोरुस्तनश्रोण्यः समदाः प्रमदाः प्रियाः|
	हरन्ति शीतमुष्णाङ्ग्यो धूपकुङ्कुमयौवनैः||15||
</3-15>
<3-16>
	अङ्गारतापसंतप्तगर्भभूवेश्मचारिणः|
	शीतपारुष्यजनितो न दोषो जातु जायते||16||
</3-16>
<3-17>
	अयमेव विधिः कार्यः शिशिरेऽपि विशेषतः|
	तदा हि शीतमधिकं रौक्ष्यं चादानकालजम्||17||
</3-17>
<3-18><3-19><3-20><3-21><3-22><3-23>	
	कफश्चितो हि शिशिरे वसन्तेऽर्कांशुतापितः|
	हत्वाऽग्निं कुरुते रोगानतस्तं त्वरया जयेत्||18||
	तीक्ष्णैर्वमननस्याद्यैर्लघुरूक्षैश्च भोजनैः|
	व्यायामोद्वर्तनाघातैर्जित्वा श्लेष्माणमुल्बणम्||19||
	स्नातोऽनुलिप्तः कर्पूरचन्दनाऽगुरुकुङ्कुमैः|
	पुराणयवगोधूमक्षौद्रजाङ्गलशूल्यभुक्||20||
	सहकाररसोन्मिश्रानास्वाद्य प्रिययाऽर्पितान्|
	प्रियाऽऽस्यसङ्गसुरभीन् प्रियानेत्रोत्पलाङ्कितान्||21||
	सौमनस्यकृतो ह्रृद्यान्वयस्यैः सहितः पिबेत्|
	निर्गदानासवारिष्ठसीधुमार्द्वीकमाधवान्||22||
	शृङ्गवेराम्बु साराम्बु मध्वम्बु जलदाम्बु च|
	दक्षिणाऽनिलशीतेषु परितो जलवाहिषु||23||
</3-23></3-22></3-21></3-20></3-19></3-18>
<3-24><3-25>
	अदृष्टनष्टसूर्येषु मणिकुट्टिमकान्तिषु|
	परपुष्टविघुष्टेषु कामकर्मान्तभूमिषु||24||
	विचित्रपुष्पवृक्षेषु काननेषु सुगन्धिषु|
	गोष्ठीकथाभिश्चित्राभिर्मध्याह्नं गमयेत्सुखी||25||
</3-25></3-24>
<3-26>
	गुरुशीतदिवास्वप्नस्निग्धाम्लमधुरांस्त्यजेत्|
	तीक्ष्णांशुरतितीक्ष्णांशुर्गीष्मे संक्षिपतीव यत्||26||
</3-26>
<3-27>
	प्रत्यहं क्षीयते श्लेष्मा तेन वायुश्च वर्धते|
	अतोऽस्मिन्पटुकट्वम्लव्यायामार्ककरांस्त्यजेत्||27||
</3-27>
<3-28>
	भजेन्मधुरमेवान्नं लघु स्निग्धं हिमं द्रवम्|
	सुशीततोयसिक्ताङ्गो लिह्यात्सक्तून् सर्शकरान्||28||
</3-28>
<3-29>
	मद्यं न पेयं, पेयं वा स्वल्पं, सुबहुवारि वा|
	अन्यथा शोफशैथिल्यदाहमोहान् करोति तत्||29||
</3-29>
<3-30>
	कुन्देन्दुधवलं शालिमश्नीयाज्जाङ्गलैः पलैः|
	पिबेद्रसं नातिघनं रसालां रागखाण्डवौ||30||
</3-30>
<3-31><3-32>
	पानकं पञ्चसारं वा नवमृद्भाजने स्थितम्|
	मोचचोचदलैर्युक्तं साम्लं मृण्मयशुक्तिभिः||31||
	पाटलावासितं चाम्भः सकर्पूरं सुशीतलम्|
	शशाङ्ककिरणान् भक्ष्यान् रजन्यां भक्षयन् पिबेत्||32||
</3-32></3-31>
<3-33>
	ससितं माहिषं क्षीरं चन्द्र-नक्षत्रशीतलम्|
	अभ्रङ्कषमहाशालतालरुद्धोष्णरश्मिषु||33||
</3-33>
<3-34>
	वनेषु माधवीश्लिष्टद्राक्षास्तबकशालिषु|
	सुगन्धिहिमपानीयसिच्यमानपटालिके||34||
</3-34>
<3-35>
	कायमाने चिते चूतप्रवालफललुम्बिभिः|
	कदलीदलकह्लारमृणालकमलोत्पलैः||35||
</3-35>
<3-36><3-37>
	कोमलैः कल्पिते तल्पे हसत्कुसुमपल्लवे|
	मध्यंदिनेऽर्कतापार्तः स्वप्याद्धारागृहेऽथवा||36||
	पुस्तस्री-स्तन-हस्ताऽऽस्यप्रवृत्तोशीरवारिणि|
	निशाकरकराकीर्णे सौधपृष्ठे निशासु च||37||
</3-37></3-36>
<3-38>
       आसना स्वस्थचित्तस्य चन्दनार्द्रस्य मालिनः|
	निवृत्तकामतन्त्रस्य सुसूक्ष्मतनुवाससः||38||
</3-38>
<3-39><3-40><3-41>
	जलार्द्रास्तालवृन्तानि विस्तृताः पद्मिनीपुटाः|
	उत्क्षेपाश्च मृदुत्क्षेपा जलवर्षिहिमानिलाः||39||
	कर्पूरमल्लिकामाला हाराः सहरिचन्दनाः|
	मनोहरकलालापाः शिशवः सारिकाः शुकाः||40||
	मृणालवलयाः कान्ताः प्रोत्फुल्लकमलोज्ज्वलाः|
	जङ्गमा इव पद्मिन्यो हरन्ति दयिताः क्लमम्||41||
</3-41></3-40></3-39>
<3-42><3-43><3-44>
       आदानग्लानवपुषामग्निः सन्नोऽपि सीदति|
	वर्षासु दोषैर्दुप्यन्ति तेऽम्बुलम्बाम्बुदेऽम्बरे||42||
	सतुषारेण मरुता सहसा शीतलेन च|
	भूबाष्पेणाम्लपाकेन मलिनेन च वारिणा||43||
	वह्निनैव च मन्देन, तेष्वित्यन्योन्यदूषिषु|
	भजेत्साधारणं सर्वमूष्मणस्तेजनं च यत्||44||
</3-44></3-43></3-42>
<3-45><3-46><3-47>
	आस्थापनं शुद्धतनुर्जीर्णं धान्यं रसान् कृतान्|
	जाङ्गलं पिशितं यूषान् मध्वरिष्टं चिरन्तनम्||45||
	मस्तु सौवर्चलाढ्यं वा पञ्चकोलाऽवचूर्णितम्|
	दिव्यं कौपं श्रृतं चाम्भो भोजनं त्वतिदुर्दिने||46||
	व्यक्ताम्ललवणस्नेहं संशुष्कं क्षौद्रवल्लघु|
	अपादचारी सुरभिः सततं धूपिताम्बरः||47||
</3-47></3-46></3-45>
<3-48>
	हर्म्यपृष्ठे पसेद्बाष्पशीतशीकरवर्जिते|
	नदीजलोदमन्थाहः स्वप्नायासातपांस्त्यजेत्||48||
</3-48>
<3-49><3-50>
	वर्षाशीतोचितताङ्गानां सहसैवार्करश्मिभिः|
	तप्तानां सञ्चितं वृष्टौ पित्तं शरदि कुप्यति||49||
	तज्जयाय घृतं तिक्तं विरेको रक्तमोक्षणम्|
	तिक्तं स्वग्दु कषायं च क्षुधितोऽन्नं भजेल्लघु||50||
</3-50></3-49>
<3-51>
	शालिमुद्गसिताधात्रीपटोलमधुजाङ्गलम्|
	तप्तं तप्तांशुकिरणैः शीतं शीतांशुरश्मिभिः||51||
</3-51>
<3-52><3-53>
	समन्तादप्यहोरात्रमग्त्योदयनिर्विषम्|
	शुचि हंसोदकं नाम निर्मलं मलजिज्जलम्||52||
       नाभिष्यन्दि न वारूक्षं पानादिष्वमृतोपमम्|
	चन्दनोशीरकर्पूरमुक्तास्रग्वसनोज्ज्वलः||53||
</3-53></3-52>
<3-54>
	सौधेषु सौधधवलां चन्द्रिकां रजनीमुखे|
	तुषारक्षारसौहित्यदधितैलवसाऽतपान्||54||
</3-54>
<3-55>
	तीक्ष्णमद्यदिवास्वप्नपुरोवातान् परित्यजेत्|
	शीते वर्षासु चाद्यांस्रीन्वसन्तेऽन्त्यान् रसान्भजेत्||55||
</3-55>
<3-56><3-57>
	स्वादुं निदाघे, शरदि स्वादुतिक्तकषायकान्|
	शरद्वसन्तयो रूक्षं शीतं घर्मघनान्तयोः||56||
	अन्नपानं समासेन विपरीतमोऽन्यदा|
	नित्यं सर्वरसाभ्यासः स्वस्वाधिक्यमृतावृतौ||57||
</3-57></3-56>
<3-58>
	ऋत्वोरन्त्यादिसप्ताहावृतुसन्धिरिति स्मृतः|
	तत्र पूर्वो विधिस्त्याज्यः सेवनीयोऽपरः क्रमात्||58||
	असात्म्यजा हि रोगाः स्युः सहसा त्यागशीलनात्||58 ||
</3-58>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचित्ता
	यामष्टाङ्गहृदसंहितायां सूत्रस्थाने ऋतु-
	चर्या नाम तृतीयोऽध्यायः||
चतुर्थोऽध्यायः
       अथातो रोगानुत्पादनीयाध्यायं व्याख्यास्यामः|
	इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<4-1>
	वैगान्न धारयेद्वातविण्मूत्रक्षवतृट्_क्षुधाम्|
	निद्राकासभ्रमश्वासजृम्भाऽश्रुच्छर्दिरेतसाम्||1||
</4-1>
<4-2>
	अधोवातस्य रोधेन गुल्मोदावर्तरुक्_क्लमाः|
	वातमूत्रशकृत्सङ्गदृष्ट्यग्निवधह्रद्गदाः||2||
</4-2>
<4-3>
         ष्स्नेहस्वेदविधिस्तत्र वर्तयो भोजनानि च|
         ष्पानानि बस्तयश्चैव शस्तं वातानुलोमनम्||3||
</4-3>
<4-4></4-5>
	शकृतः पिण्डिकोद्वेष्टप्रतिश्यायशिरोरुजः|
	ऊर्ध्ववायुः परीकर्तो हृदयस्योपरोधनम्||4||
	मुखेन विट्_प्रवृत्तिश्च पूर्वोक्ताश्चामयाः स्मृताः|
	अङ्गभङ्गाश्मीवस्तिमेढ्रवंक्षणवेदनाः||5||
</4-4></4-5>
<4-6>	
       मूत्रस्य रोधात्पूर्वे च प्रायो रोगास्तदौषधम्|
       	वर्त्यभ्यङ्गावगाहाश्च स्वेदनं बस्तिकर्म च||6||
</4-6>
<4-7>
	अन्नापानं च विड्_भेदि विड्_रोधोत्थेषु यक्ष्मसु|
	मूत्रजेषु तु पाने च प्राग्भक्तं श्स्यते घृतम्||7||
</4-7>
<4-8>
	जीर्णान्तिकं चोत्तमया मात्रया योजनाद्वयम्|
	अवपूडकमेतच्च संज्ञितं	धारणात्पुनः||8||
</4-8>
<4-9>
	उद्गारस्यारुचिः कम्पो विबन्धो हृदयोरसोः|
	आध्मानकासहिध्माश्च हिध्मावत्तत्र भेषजम्||9||
</4-9>
<4-10>
	शिरोर्तिन्द्रियदौर्बल्यमन्यास्तम्भार्दितं क्षुतेः|
	तीक्ष्णधूमाञ्जनाघ्राणनावनार्कविलोकनैः||10||
</4-10>
<4-11>
	प्रवर्तयेत्क्षुतिं सक्तां स्नेहस्वेदौ च शीलयेत्|
	शोषाङ्गसादबाधिर्यसम्मोहभ्रमह्रद्गदाः||11||
</4-11>
<4-12>
	तृष्णाया निग्रहात्तत्र शीतः सर्वो विधिर्हितः|
	अङ्गभङ्गारुचिग्लानिकार्श्यशूलभ्रमाः क्षुधः||12||
</4-12>
<4-13>
	तत्र योज्यं लघु स्निग्धमुष्णमल्पं च भोजनम्|
          ष्निद्राया ष्मोहमूर्धाक्षिगौरवालस्यजृम्भिकाः||13||
</4-13>
<4-14>
	अङ्गमर्दश्च, तत्रेष्टः स्वप्नः संवाहनानि च|
	कासस्य रोधत्तद्वृद्धिः श्वासाऽरुचिह्रदामयाः||14||
</4-14>
<4-15>
	शोषो हिध्मा च, कार्योऽत्र कासहा सुतरां विधिः|
	गुल्मह्रद्रोगसम्मोहाः श्रमश्वासद्विधारितात्||15||
</4-15>
<4-16>
	हितं विश्रमणं तत्र वातघ्नश्च क्रियाक्रमः|
	जृम्भायाः क्षववद्रोगाः,सर्वश्चाऽनिलजिद्विधिः||16||
</4-16>
<4-17>
	पीनसाक्षिशिरोह्रद्रुङ्भन्यास्तम्भाऽरुचिभ्रमाः|
	सगुल्मा बाष्पतस्तत्र स्वपनो मद्यं प्रियाः कथाः||17||
</4-17>
<4-18>
	विसर्पकोठकुष्ठाक्षिकण्डूपाण्ड्वामयज्वराः|
	सकासश्वासह्रल्लासव्यङ्गश्वयथवो वमेः||18||
</4-18>
<4-19><4-20>
	गण्डूषधूमानाहारा रूक्षं भुक्त्वा तदुद्वमः|
	व्यायामः स्रुतिरस्रस्य शस्तं चात्र विरेचनम्||19||
	साक्षारलवणं तैलमभ्यङ्गार्थं च शस्यते|
	शुक्रात्तत्स्रवणं गुह्यवेदनाश्वयथर्ज्वरः||20||
</4-19></4-20>
<4-21>
	हृद्व्यथा मूत्रसङ्गाऽङ्ग-भङ्ग-वृद्ध्यश्मषण्ढताः|
	ताम्रचूडसुराशालिबस्त्यभ्यङ्गाऽवगाहनम्||21||
</4-21>
<4-22>
	बस्तिशुद्धिकरैः सिद्धं भजेत्क्षीरं प्रियाः स्रियः|
	तृट्_शूलार्तं त्यजेत् क्षीणं विड्वमं वेगरोधिनम्||22||
	
</4-22>
<4-23>
	रोगाः सर्वेऽपि जायन्ते वेगोदीरणधारणैः|
	निर्दिष्टं साधनं तत्र भूयिष्ठं ये तु तान् प्रति||23||
</4-23>
<4-24>
	तत्श्चानेकधा प्रायः पवनो यत्प्रकुप्यति|
	अन्नपानौषधं तस्य युञ्जीताऽतोऽनुलोमनम्||24||
</4-24>
<4-25>
	धारयेत्तु सदा वेगान् हितैषी प्रेत्य चेह च|
	लोभेर्ष्याद्वेषमात्सर्यरागादीनां जितेन्द्रियः||25||
</4-25>
<4-26>
	यतेत च यथाकालं मलानां शोधनं प्रति|
	अत्यर्थसञ्चितास्तो हि क्रुद्धाः स्युर्जीवितच्छिदः||26||
</4-26>
<4-27>
	दोषाः कदाचित्कुप्यन्ति जिता लङ्घनपाचनैः|
	ये तु संशोधनैः शुद्धा न तेषां पुनरुद्भवः||27||
</4-27>
<4-28>
	यथाक्रमं यथायोगमत उर्ध्वं प्रयोजयेत्|
	रसायनानि सिद्धानि वृष्ययोगांश्च कालवित्||28||
</4-28>
<4-29><4-30>
	भेषजक्षपिते पथ्यमाहारैर्बृंहणं क्रमात्|
	शालिषष्टिकगोधूममुद्गमांसघृतादिभिः||29||
	ह्रृद्यदीपनभैषज्यसंयोगाद्रुचिपक्तिदैः|
	साभ्यङ्गोद्वर्तनस्नाननिरूहस्नेहबस्तिभिः||30||
</4-29></4-30>
<4-31>
	तथा स लभते शर्म सर्वपावकपाटवम्|
	धीवर्णेन्द्रियवैपुल्यं वृषतां दैर्ध्यमायुषः||31||
</4-31>
<4-32>
	ये भूतविषवाय्वग्निक्षतभङ्गादिसम्भवाः|
कामक्रोधभयाद्याश्च ते स्युरागन्तवो गदाः||32||
</4-32>
<4-33><4-34>
	त्यागः प्रज्ञाऽपराधानामिन्द्रियोपशमः स्मृतिः|
देशकालात्मविज्ञानं सद्वृत्तस्यानुवर्तनम्||33||
	[अथर्वविहिता शान्तिः प्रतिकूलग्रहार्चनम्|
	भूताद्यस्पर्शनोपायो निर्दिष्टश्च पृथक् पृथक्||]
	अनुत्पत्यै समासेन विधिरेष प्रदर्शितः|
	निजागन्तुविकाराणामुत्पन्नानां च शान्तये||34||
</4-34></4-33>
<4-35>
	शातोद्भवं दोषचयं वसन्ते
        	विशोधयन् ग्रीष्मजमभ्रकाले|
	घनात्यये वार्षिकमाशु सम्यक्
	       प्राप्नोति रोगानृतुजान्न जातु||35||
</4-35>
<4-36>
	नित्यं हिताहारविहारसेवी
	       समीक्ष्यकारी विषयेष्वसक्तः|
	दाता समः सत्यपरः क्षमावान्
       आप्तोपसेवी च भवत्यरोगः||36||
</4-36>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने रोगानुत्पादनीयो नाम चतुर्थोऽध्यायः||4|
पञ्चमोऽध्याय
              अथातो द्रव-द्रव्य-विज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः
            इति हस्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|                                   
<5-1><5-2>  <5-3>                        	
	जीवनं तर्पणं हृद्यं ह्लादि बुद्धिप्रबोधनम्|
	तन्वव्यक्तरसं मृष्टं शीतं लघ्वमृतोपमम्||1||
	गङ्गाम्बु नभसो भ्रष्टं स्पृष्टं त्वर्केन्दुमारुतैः|
	हिताहितत्वे तद्भूयो देशकालावपेक्षते||2||
	येनाऽभिवृष्टममलं शाल्यन्नं राजतस्थितम् |
	अक्लिन्नमविवर्णं च तत्पेयं गाङ्गम् अन्यथा||3||
  <5-4>        
       सामुद्रं तन्न पातव्यं मासादाश्वयुजाद्विना|    
	ऐन्द्रमम्बुसुपात्रस्थमविपन्नं सदा पिबेत्||4||
</5-4>
<5-5>
	तदभावे च भूमिष्ठमान्तरिक्षानुकारि यत्|
	शुचिपृथ्वसितश्वेते देशेऽर्कपवनाहतम्||5||
</5-5>
<5-6><5-7><5-8>
	न पिबेत्पङ्कशैवाल-तृणपर्णाविलास्तृतम्|
	सूर्येन्दुपवनादृष्टमभिवृष्टं घनं गुरु||6||
	फेनिलं जन्तुमत्तप्तं दन्तग्राह्यतिशैत्यतः|
	अनार्तवं च यद्दिव्यमार्तवं प्रथमं च यत्||7||
	लूतादितन्तुविण्मूत्रविषसंश्लेषदूषितम्|
	पश्चिमोदधिगाः शाघ्रवहा याश्तामलोदकाः||8||
</5-6></5-7></5-8>
<5-9>
           पथ्याःसमासात्ता नद्यो निपरीतास्त्वतोऽन्यथा|
        उपालास्फालनाक्षेप-विच्छेदैः खेदितोदकाः||9||
</5-9> 
<5-10><5-11><5-12>
	हिमवन्मलयोद्भूताः पथ्या,स्ता एव च स्थिराः|
	कृमिश्लीपदह्रृत्कण्ठ-शिरोरोगान् प्रकुर्वते||10||
	प्राच्याऽऽवन्त्यपरानतोत्था दुर्नामानि, महेन्द्रजाः|
	उदरश्लीपदातङ्कान्, सह्यविन्ध्योद्भवाः पुनः||11||
	कुष्ठपाणडुशिरोरोगान्, दोषध्न्यः पारियात्रजाः|
	बलपौरुषकारिण्यः, सागराम्भस्रिदोषकृत्||12||
</5-10></5-11></5-12>


<5-13>
	विद्यात्कूपतडागादीन् जाङ्गलानूपशैलतः|
	नाम्बु पेयमशक्त्या वा स्वल्पमल्पाग्निगुल्मिभिः||13||
</5-13>
<5-14><5-15>
	पाण्डूदरातिरसार्शो-ग्रहणीशोषशोथिभिः|
	ऋते शरन्निदाघाभ्यां पिबेत्स्वस्थोऽपि चाल्पशः||14||
	समस्थूलकृशा भक्त-मध्यान्तप्रथमाम्बुपाः|
	शीतं मदात्ययग्लानि-मूर्च्छाच्छर्दिश्रमभ्रमान्||15||
</5-14></5-15>
<5-16>
	तृष्णोष्णदाहपित्तास्र-विषाण्यम्बु नियच्छति|
	दीपनं पाचनं कण्ठ्यं लघूष्णं बस्तिशोधनम्||16||
</5-16>
<5-17>
	हिध्माऽऽध्मानाऽनिल-श्लेष्म-सद्यः शुद्धिर्नवज्वरे|
	कासाऽऽम-पीनस-श्वास-पार्श्वरुक्षु च शस्यते||17||
</5-17>
<5-18>
	अनभिष्यन्दि लघु च तोयं क्वथितशीतलम्|
	पित्तयुक्ते हितं दोषे व्युषितं तत् त्रिदोषकृत्||18||
</5-18>
<5-19>
	नारिकेरोदकं स्निग्धं स्वादु वृष्यं हिमं लघु|
	तृष्णा-पित्ताऽनिलहरं दीपनं बस्तिशोधनम्||19||
</5-19>
<5-20>
	वर्षासु दिव्यनादेये परं तोये वराऽवरे|
	स्वादुपारकरसं स्निग्धमोजस्यं धातुवर्धनम्||20||
</5-20>
<5-21>
	वातपित्तहरं वृष्यं श्लेष्मलं गुरु शीतलम्|
	प्रायः पयोऽत्र गव्यं तु जीवनीयं रसायनम्||21||
</5-21>
<5-22><5-23>
	क्षतक्षीणहित मेध्यं बल्यं स्तन्यकरं सरम्|
	श्रम-भ्रम-मदाऽलक्ष्मीश्वास-कासाऽतितृट्_क्षुधः||22||
	जीर्णज्वरं मूत्रकृच्छ्रं रक्तपित्तं च नाशयेत्|
	हितमत्यग्न्यनिद्रेभ्यो गरीयो माहिषं हिमम्||23||
<5/-22></5-23>
<5-24>
	अल्पाम्बुपानव्ययाम-कटुतिक्ताशनैर्लघु|
	आजं शोषज्वरश्वास-रक्तपित्तातिसारजित्||24||	
</5-24>
<5-25>
	ईषद्रूक्षोष्णलवणमौष्ट्रकं दीपनं लघु|
	शस्तं वातकफानाह-कृमिशोफोदरार्शसाम्||25||
</5-25>
<5-26>
	मानुषं वातपित्तासृगभिघाताक्षिरोगजित्|
	तर्पणाऽऽश्चोतनैर्नस्यैः अहृद्यं तूष्णमाविकम्||26||
</5-26>
<5-27>
	वातव्याधिहरं हिध्मा-श्वासपित्तकफप्रदम्|
       हस्तिन्याः स्थैर्यकृद् बाढमृष्णं त्वैकशफं लघु||27||
</5-27>
<5-28>
	शाखावातहरं साम्ल-लवणं जडताकरम्|	
	पयोऽभिष्यन्दि गुर्वामं, युक्त्या शृतमतोऽन्यथा||28||
</5-28>
<5-29>
	भवेद्गरीयोऽतिश्रृतं, धारोष्णममृतोपमम्|	
	अम्लपाकरसं ग्राहि गुरूष्णं दधि वातजित्||29||
</5-29>
<5-30><5-31><5-32><5-33>
	मेदः शुक्रबलश्लेष्म-पित्तरक्ताऽग्निशोफकृत्|
	रोचिष्णु शस्तमरुचौ शीतके विषमज्वरे||30||
	पीनसे मूत्रकृच्छे च, रूक्षे तु ग्रहणीगदे|
	नैवाद्यान्निशि नैवोष्णं वसन्तोष्णशरत्सु न||31||
	नामुद्गसूपं नाक्षौद्रं तन्नाघृतसितोपलम्|
	न चानामलकं नापि नित्यं नोऽमन्दमन्यथा||32||
	ज्वरासृक्_पित्तवीसर्प-कुष्टपाण्डुभ्रमप्रदम्|
	तक्रं लघु कषायाम्लं दीपनं कफवातजित्||33||
</5-33></5-32></5-31></5-30>
<5-34>
	शोफोदरार्शोग्रहणी-दोषमूत्रग्रहाऽरुचीः|
	प्लीहगुल्मघृतव्यापद्-गरपाण्ड्वामयान् जयेत्||34||
</5-34>
<5-35>
	तद्वन्मस्तु सरं स्रोतः शोधि विष्टम्भजिल्लघु|
      नवनीतं नवं वृष्णं शीतं वर्णबलाग्निकृत्||35||     
</5-35>
<5-36>
	सङ्ग्राहि वातपित्तासृक्-क्षयार्शोऽर्दितकासजित्|
	क्षीरोद्भवं तु सङ्ग्रहि, रक्तपित्ताक्षिरोगजित्||36||
</5-36>
<5-37><5-38><5-39>
	शस्तं धीस्मृति-मेधाग्निबलायुः शुक्रचक्षुषाम्|
	बालवृद्धप्रजाकान्तिसौकुमार्यस्वरार्थिनाम्||37||
	क्षतक्षीणपरीसर्प-शस्राग्निग्लपितात्मनाम्|
	वातपित्तविषोन्माद-शोषाऽलक्ष्मीज्वरापहृमत्||38||
	स्नेहानामुत्तमं शीतं वयसः स्थापनं परम|
	सहस्रवीर्यं विधिभिर्घृतं कर्मसहस्रकृत्||39||
</5-37></5-38></5-39>
<5-40>
	मदापस्मारमूर्च्छाय-शिरः कर्णाक्षियोनिजान्|
	पुराणं जयति व्याधीन् व्रणशोधनरोपणम्||40||
</5-40>
<5-41>
	बल्याः किलाट-पीयूषकूर्चिकामोरणादयः|
	शुक्रनिद्राकफकरा विष्टम्भिगुरुदोषलाः||41||
</5-41>
<5-42>
	गव्ये क्षीरघृते श्रेष्ठे निन्दिते चाविसम्भवे|
	इक्षोः रसो गुरुः स्निग्धो बृंहणः कफमूत्रकृत्||42||
</5-42>
<5-43>
	वृष्यः शीतोऽस्रपित्तघ्नः स्वादुपाकरसो रसः|
	सोऽग्रे सलवणो, दन्त-पीडितः शर्करासमः||43||
</5-43>	
<5-44><5-45>
	मूलाऽग्रजन्तुजग्धादि-पीडनान्मलसङ्करात्|
	किञ्चित्कालं विधृत्या च विकृतिं याति यान्त्रिकः||44||
	विदाही गुरुविष्टम्भी तेनासौ तत्र पौण्ड्रकः|
	शैत्यप्रसादमाधुर्यैर्वरस्तमनुवांशिकः||45||
</5-45></5-44>
<5-46>
	शतपर्वक-कान्तार-नैपालाद्यास्ततः क्रमात्|
	सक्षाराः सकषायाश्च सोष्णाः किञ्चिद्विदाहिनः||46||
</5-46>
<5-47>
	फाणितं गुर्वभिष्यन्दि चयकृन्मूत्रशोधनम्|
	नातिश्लेष्मकरो धौतः सृष्ट-मूत्र-शकृद्-गुडः||47||
</5-47>
<5-48>
	प्रभूतकृमिमज्जासृङ्-मेदोमांसकफोऽपरः|
	हृद्यः पुराणः पथ्यश्चः नवः श्लेषमाऽग्निसादकृत्||48||
</5-48>
<5-49>
	वृष्याः क्षतक्षीणहिता रक्तपित्तानिलापहाः|
	मत्स्यण्डिकाखण्डसिताः क्रमेण गुणवत्तमाः||49||
</5-49>
<5-50>
	तद्गुणा तिक्तमधुरा कषाया यासशर्करा|
	दाहतृट्_च्छर्दिमूर्च्छासृक्‍तिध्न्यः सर्वशर्कराः||50||
</5-50>
<5-51>	
	शर्करेक्षुविकाराणां फाणितं च वराऽवरे|
	चक्षुष्यं छेदि तृट्_श्लेष्मविषहिध्मास्रपित्तनुत्||51||
</5-51>
<5-52><5-53>
 	मेहकुष्ठकृमिच्छार्देश्वासकासातिसारजित्|
	व्रणशोधनसन्धानरोपणं वातलं मधु||52||
	रूक्षं कषायमधुरं, तत्तुल्या मधुशर्करा|
	उष्णमुष्णार्तमुष्णे च युक्तं चोष्णैर्निहन्ति तत्||53||
</5-53></5-52>
<5-54>
	प्रच्छर्दने निरुहे च मधूष्णं न निवार्यते|
	अलब्धपाकमाश्वेव तयोर्यस्मान्निवर्तते||54||
</5-54>
<5-55><5-56>
	तैलं स्वयोनिवत्तत्र मुख्यं तीक्ष्णं व्यवायि च|
	त्वग्दोषकृदचक्षुष्यं सूक्ष्मोष्णं कफकृन्न च||55||
	कृशानां बृंहणायाऽलं स्थूलानां कर्शनाय च|
	वद्धविट्कं कृमिघ्नं च संस्कारात्सर्वरोगजित्||56||
</5-56></5-55>
<5-57><5-58>
	सतिक्तोषणमैरण्डं तैलं स्वादु सरं गुरु|
	वर्ध्मगुल्मानिलकफान् विषमज्वरम्||57||
	रुक्_शोफौ च कटीगुह्य-कोष्ठपृष्ठाश्रयौ जयेत्|
	तीक्ष्णोष्णं पिच्छिलं विस्रं रक्तैरण्डोद्भवं त्वति||58||
</5-58></5-57>
<5-59>
	कटूष्णं सार्षपं तीक्ष्णं कफशुक्रानिलापहम्|
	लघु पित्तास्रकृत् कोषकुष्ठार्शोव्रणजन्तुजित्||59||
</5-59>
<5-60>
	आक्षं स्वादु हिमं केश्यं गुरु पित्तानिलापहम्|
	नात्युष्णं निम्बजं तिक्तं कृमिकुष्टकफप्रणुत्||60||
</5-60>
<5-61>
	उमाकुसुम्भजं चोष्णं त्वग्दोषकफपित्तकृत्|
	वसा मज्जा च वातघ्नौ बलपित्तकफप्रदौ||61||
</5-61>
<5-62>
	मांसानुग स्वरूपौ च, विद्यान्मेदोऽपि ताविव|
          दिपनं रोचनं मद्यं तीक्ष्णोष्णं तुष्टिपुष्टिदम्||62||
</5-62>
<5-63><5-64>
	सस्वादुतिक्तकटुकम् अम्लपाकरसं सरम्|
	सकषायं स्वरारोग्य-प्रतिभावर्णकृल्लघु||63||
	नष्टनिद्राऽतिनिद्रेभ्यो हितं पित्तास्रदूषणम्|
	कृशस्थूलहितं रूक्षं सूक्ष्मं स्रोतोविशोधनम्||64||
	वातश्लेष्महरं युक्त्या पीतं विषवदन्यथा|	
	गुरु त्रिदोषजननं नवं जीर्णमतोऽन्यथा||65||
</5-65></5-64></5-63>
<5-66>
	पेयं नोष्णोपचारेण न विरिक्तक्षुधातुरैः|
	नात्यर्थतीक्ष्णमृद्वल्प-सम्भारं कलुषं न च||66||
</5-66>
<5-67>
	गुल्मोदरार्शोग्रहणी-शोषहृत् स्नेहनो गुरुः|
	सुराऽनिलघ्नी मेदोऽसृक् स्तन्यमूत्रकफावहा||67||
</5-67>
<5-68>
	तद्गुणा वारुणी हृद्या लघुस्तीक्ष्णा निहन्ति च|
	शूलकासवमिश्वास-विबन्धाध्मानपीनसान्||68||
</5-68>
<5-69><5-70>
	नातितीव्रमदा लध्वी पथ्या बैभीतकी सुरा|
	व्रणे पाण्ड्वामये कुष्ठे न चात्यर्थं विरुध्यते||69||
	विष्टम्भिनी यवसुरा गुर्वी रूक्षाऽति(त्रि)दोषला|
	यथाद्रव्यगुणोऽरिष्टः सर्वमद्यगुणाधिकः||70||
</5-70></5-69>
<5-71>
	ग्रहणीपाण्डुकुष्ठार्शः शोफशोषोदरज्वरान्|
	हन्ति गुल्मकृमिप्लीह्नः कषायकटुवातलः||71||
</5-71>
<5-72>	
	मार्द्वीकं लेखनं हृद्यं नात्युष्णं मधुरं सरम्|
	अल्पपित्तानिलं पाण्डुमेहार्शः कृमिनाशनम्||72||
</5-72>
<5-73>
	अस्मादल्पा तरगुणं खार्जूरं वातलं गुरु|
	शार्करः सुरभिः स्वादुर्हृद्यो नातिमदो लघुः||73||
</5-73>
<5-74>
	सृष्टमूत्रशकृद्वातो गौडस्तर्पणदीपनः|
	वातपित्तकरः सीधुः स्नेहश्लेष्मविकारहा||74||
</5-74>
<5-75>
	मेद शोफोदरार्शोघ्नस्तत्र पक्वरसो वरः|
	छेदी मध्वासवस्तीक्ष्णो मेहपीनसकासजित्||75||
</5-75>
<5-76><5-77>
	रक्तपित्तकफोत्क्लेदि शुक्तं वातानुलोमनम्|
	भृशोष्णतीक्ष्णरूक्षांम्लं हृद्यं रुचिकरं सरम्||76||
	दीपनं शिशिरस्पर्शं पाण्डुदृक्_कृमिनाशनम्|
	गुडेक्षुमद्यामार्द्विक-शुक्तं लघु यथोत्तरम्||77||
</5-77></5-76>
<5-78>
	कन्दमूलफलाद्यं च तद्वद्विद्यात्तदाऽऽसुतम्|
	शाण्डाकी चासुतं चान्यत्कालाम्लं रोचं लघु||78||
</5-78>
<5-79><5-80><5-81>
	धान्याम्लं भेदि तीक्ष्णोष्णं पित्तकृत्स्पर्शशीतलम्|
	श्रमक्लमहरं रुच्यं दीपनं बस्तिशूलनुत्||79||
	शस्तमास्थापने हृद्यं लघु वातकफापहम्|
	एभिरेव गुणैर्युक्ते सौवीरकतुषोदके||80||
	कुमिहृद्रोगगुल्मार्शः पाण्डुरोगनिबर्हणे|
	ते क्रमाद्वितुषैर्विद्यात्सतुषैश्चः यवैः कृते||81||
</5-81></5-80></5-79>
<5-82><5-83>
	मूत्रं गोऽजाविमहिषीगजाश्वोष्ट्रखरोद्भवम्|
	पित्तलं रूक्षतीक्ष्णोष्णं लवणानुरसं कटु||82||
	कृमिशोफोदरानाह-शूलपाण्डुकफानिलान्|
	गुल्मारुचिविषश्वित्र-कुष्ठार्शांसि जयेल्लघु||83||
</5-82></5-83>
<5-84>
	तोय-क्षीरेक्षुतैलानां वर्गैर्मद्यस्य च क्रमात्|
	इति द्रवैकदेशोऽयं यथास्थूलमुदाहृतः||84||
</5-84>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने द्रवद्रव्य-
	विज्ञानीयो नाम पञ्चमोऽध्यायः||5||


षष्ठोऽध्यायाः
	अथातोऽन्नस्वरूपविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः|
	इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<6-1><6-2><6-3><6-4>
	रक्तो महान् सकलमस्तूर्णकः शकुनाहृतः|
	सारामुखो दीर्घशूको रोध्रशूकः सुगन्धकः||1||
	पुण्ड्रः पाण्डुः पुण्डरीकः प्रमोदो गौरसारिवौ|
	काञ्चनो महिषः शूको दूषकः कुसुमाण्डकः||2||
	लाङ्गला लोहबालाख्याः कर्दमाः शीतभीरुकाः|
	पतङ्गास्तपनीयाश्च ये चान्ये शालयः शुभाः||3||
	स्वादुपाकरसाः स्निग्धा वृष्या बद्धाल्पवर्चसः|
	कषायानुरसाः पथ्या लघवो मूत्रला हिमाः||4||
</6-1></6-2></6-3></6-4>
<6-5>
	शूकजेषु वरस्तत्र रक्तस्तृष्णात्रिदोषहा|
	महांस्तस्यानु कलमस्तं चाप्यनु ततः परे||5||
</6-5>
<6-6><6-7>
	यवका हायनाः पांसु-बाष्पनैषधकादयः|
	स्वादूष्णा गुरवः स्निग्धाः पाकेऽम्लाः श्लेष्मपित्तलाः||6||
	सृष्टमूत्रपुरीषाश्च पूर्वं पूर्वं च निन्दिताः|
           स्निग्धो ग्राही लघुः स्वादुस्रिदोषघ्नः स्थिरो हिमः||7||
</6-7></6-6>
<6-8>
	षष्टिको व्रीहिषु श्रेष्ठो गौरश्चाऽसितगौरतः|	
	ततः क्रमान्महाव्रीहि-कृष्णव्रीहि-जतूमुखाः||8||
</6-8>
<6-9><6-10>
	कुक्कुटाण्डकपालाख्य-पारावतक-शूकराः|
	वरकोद्दालकोज्ज्वाल-चीनशारददर्दुराः||9||
	गन्धनाः कुरुविन्दाश्च गुणैरल्पान्तराः स्मृताः|	
	स्वादुरम्लविपाकोऽन्यो व्रीहिः पित्तकरोगुरुः||10||
</6-10></6-9>
<6-11>
	बहुमूत्रपुरीषोष्मा, त्रिदोषस्त्वेव पाटलः|
	कङ्गुकोद्रवनीवार-श्यामाकादि हिमं लघु||11||
</6-11>
<6-12>
	तृणधान्यं पवनकृल्लेखनं कफपित्तहृत्|
	भग्नसन्धानकृत्तत्र प्रियङ्गुर्बृहणी गुरुः||12||
</6-12>
<6-13>
	कोरदूषः परं ग्राही स्पर्शशीतो विषापहः|
	रूक्षः शीतो गुरुः स्वादुः सरो विड्वातकृद्यवः||13||
</6-13>
<6-14>
	वृष्यः स्थैर्यकरो मूत्रमेदः पित्तकफान् जयेत्|
	पीनसश्वासकासोरुस्तम्भकण्ठत्वगामयान्||14||
</6-14>
<6-15>
	न्यूनो यवादनुयवः रूक्षोष्णो वंशजो यवः|
	वृष्यः शीतो गुरुः स्निग्धो जीवनो वातपित्तहा||15||
</6-15>
<6-16>
	सन्धानकारी मधुरो गोधूमः स्थैर्यकृत्सरः|
	पथ्या नन्दीमुखी शीता कषायमधुरा लघुः||16||
</6-16>
<6-17><6-18>
	मुद्गाढकीमसूरादि शिम्बीधान्यं विबन्धकृत्|
	कषायं स्वादु सङ्ग्राहि कटुपाकं हिमं लघु||17||	
	मेद श्लेष्मास्रपित्तेषु हितं लेपोपसेकयोः|
	वरोऽत्र मुद्गोऽल्पबलः, कालयस्त्वतिवातलः||18||
</6-18></6-17>
<6-19>
	राजमाषोऽनिलकरो रूक्षो बहुशकृद्गुरुः|
          उष्णाः कुलत्थाःपाकेष्ऽअम्लाः शुक्राश्मश्वासपीनसान्||19||
</6-19>
<6-20>
	कासार्शः कफवातांश्च घ्नन्ति पित्तास्रदाः परम्|
	निष्पावो वातपित्तास्र-स्तन्यमूत्रकरो गुरुः||20||
</6-20>
<6-21>
	सरो विदाही दृक्_शुक्र-कफशोफविषापहः|
	माषः स्निग्धो बलश्लेष्म-मलपित्तकरः सरः||21||
</6-21>
<6-22>
	गुरूष्णोऽनिलहा स्वादुः शुक्रवृद्धिविरेककृत्|
	फलानि माषवद्विद्यात् काकाण्डोलात्मगुप्तयोः||22||
</6-22>
<6-23>
	उष्णस्त्वच्यो हिमः स्पर्शे केश्यो बल्यस्तिलो गुरुः|
	अल्पमूत्रः कटुः पाके मेधाऽग्निकफपित्तकृत्||23|
</6-23>
<6-24>
	स्निग्धोमा स्वादुतिक्तोष्णा कफपित्तकरी गुरुः|
	दृक्_शुक्रहृत्कटुः पाके तद्वद्बीजं कुसुम्भजम्||24||
</6-24>
<6-25>
	माषोऽत्र सर्वेष्ववरो यवकः शूकजेषु च|
	नवं धान्यमभिष्यन्दि लघु संवत्सरोषितम्||25||
</6-25>
<6-26>
	शीघ्रजन्म तथा सूप्यं निस्तुषं युक्तिभर्जितम्|
	मण्डपेयाविलेपीनामोदनस्य च लाघवम्||26||
</6-26>
<6-27><6-28>
	यथापूर्वं शिवस्तत्र मण्डो वातानुलोमनः|
	तृड्_ग्लानिदोषशेषघ्नः पाचनो धातुसाम्यकृत्||27||
	स्रोतोमार्दवकृत्स्वेदी सन्धुक्षयति चानलम्|
	क्षुत्तृष्णाग्लामनिदौर्बल्य-कुक्षिरोगज्वरापहा||28||
</6-28></6-27>
<6-29>
	मलानुलोमनी पथ्या पेया दीपनपाचनी|
	विलेपी ग्राहिणी हृद्या तृष्णाघ्नी दीपनी हिता||29||
</6-29>
<6-30>
	व्रणाक्षिरोगसंशुद्धदुर्बलस्नेहपायिनाम्|
	सुधौतः प्रस्रुतः स्विन्नोऽत्यक्तोष्मा चौदनो लघुः||30||
</6-30>
<6-31>
	यश्चाग्नेयौषधक्वाथ-साधितो भृष्टतण्डुलः|
	विपरीतो गुरुः क्षीरमांसाद्यैर्यश्च साधितः||31||
</6-31>
<6-32>
	इति द्रव्यक्रियायोग-मानाद्यैः सर्वमादिशेत्|
	बृंहणः प्रीणनो वृष्यश्चक्षुष्यो व्रणहा रसः||32||
</6-32>
<6-33><6-34>
	मौद्गस्तु पथ्यः संशुद्ध व्रणकण्ठाक्षिरोगिणाम्|
          वातानुलोमी कौलतोथो गुल्मतूनीप्रतूनिजित्||33||
	तिलपिण्याकविकृतिः शुष्कशाकं निरूढकम्|
	शाण्डाकीवटकं दृग्घ्नं दोषलं ग्लपनं गुरु||34||
<6/-33></6-34>
<6-35>
	रसाला बृंहणी वृष्या स्निग्धा बल्या रुचिप्रदा|
	श्रुमक्षुत्तृट्_क्लमहरं पानकं प्रीणनं गुरु||35||
</6-35>
<6-36>
	विष्टम्भि मूत्रलं हृद्यं यथाद्रव्यगुणं च तत्|
	लाजास्तृट्_छर्द्यतीसार-मेहमेदः कफच्छिदः||36||
</6-36>
<6-37>
	कासपित्तोपशमना दीपना लघवो हिमाः|
	पृथुका गुरवो बल्याः कफविष्टम्भकारिणः||37||
</6-37>
<6-38>
	धाना विष्टम्भिनी रूक्षा तर्पणी लेखनी गुरुः|
	सक्तवो लघवः क्षुत्तृट्_श्रमनेत्रामयव्रणान्||38||
</6-38>
<6-39><6-40>
	घ्नन्ति सन्तर्पणाः पानात्सद्य एव बलप्रदाः|
	नोदकान्तरिताङ्ग द्विर्न निशायां न केवलान्||39||
	न भुक्त्वा न द्विजैश्छित्त्वा सक्तूनद्यान्न वा बहून्|
	पिण्याको ग्लपनो रूक्षो विष्टम्भी दृष्टिदूषणः||40||
</6-40></6-39>
<6-41>
	वेसवारो गुरुः स्निग्धो बलोपचयवर्धनः|
	मुद्गादिजासतु गुरवो यथाद्रव्यगुणानुगाः||41||
</6-41>
<6-42>
	कुकूलकर्परभ्राष्ट्रकन्द्वङ्गारविपाचितान्|
	एकयोनींल्लघून्विद्यादपूपानुत्तरोत्तरम्||42||
	हरिणैणकुरङ्गर्क्षगोकर्णमृगमातृकाः|
	शशशम्बरचारुष्कशरभाद्या मृगाः स्मृताः||43||
</6-42>
<6-44><6-45><6-46>
	लाववार्तीकवार्तीररक्तवर्त्मककुक्कुभाः|
	कपिञ्जलोपचक्राख्य-चकोरकुरुबाहवः||44||
	वर्तको वर्तिका चैव तित्तिरः क्रकरः शिखी|
	ताम्रचूडाख्यबकर-गोनर्दगिरिवर्तिकाः||45||
	तथा शारपदेन्द्राभवरटाद्याश्च विष्किराः|
	जीवञ्जीवकदात्यूह-भृङ्गाह्वशुकसारिकाः||46||
</6-46></6-45></6-44>
<6-47>
	लट्वा-कोकिल-हारीत-कपोतचटकादयः|
	प्रतुदाः भेकगोधाहि-श्वाविदाऽऽद्या विलेशयाः||47||
</6-47>
<6-48>
	गोखराश्वतरोष्ट्राश्व-द्वीपिसिंहर्क्षवानराः|
	मार्जारमूषकव्याघ्र-वृकबभ्रुतरक्षवः||48||
	लोपाक-जम्बुक-श्येन-चाष-वान्ताद-वायसाः|
	शशघ्नीभासकुरर-गृध्रोलूककुलिङ्गकाः||49||
	धूमिका मधुहा चेति प्रसहा मृगपक्षिणः|
	वराहमहिषन्यङ्क-रुरुरोहितवारणाः||50||
</6-48>
<6-51>
	सृमरश्चमरः खड्गो गवयश्च महामृगाः|
	हंससारसकादम्बबककारण्डवप्लवाः||51||
</6-51>
<6-52>
	बलाकोत्क्रोशचक्रह्व-मद्गुक्रौञ्चादयोऽप्चराः|
	मत्स्या रोहितपाठीन-कूर्मकुम्भीरकर्कटाः||42||
</6-52>
<6-53><6-54>
	शुक्तिशङ्खोड्रशम्बूक-शफरीवर्मिचन्द्रिकाः|
	चुलूकीनक्रमकरशिशुमारतिमिङ्गिलाः||53||
	(मृग्यं वैष्किरिकं किञ्च प्रातुदं च बिलेशयम्|
	प्रासहं च महामृग्यमप्_चरं मात्स्यमष्टधा||1||)
       राजीचिलिचिमाद्याश्च मांसमित्याहुरष्टधा|
	योनिष्वजावी व्यामिश्र-गोचरत्वादनिश्चिते||54||
</6-54></6-53>
<6-55>
	आद्यान्त्या जाङ्गलानूपा मध्यौ साधारणौ स्मृतौ|
	तत्र बद्धमलाः शीता लघवो जाङ्गला हिताः||55||
</6-55>
<6-56>
	पित्तोत्तरे वातमध्ये सन्निपाते कफानुगे|
	दीपनः कटुकः पाके ग्राही रूक्षो हिमः शशः||56||
</6-56>
<6-57><6-58>
	ईषदुष्णगुरुस्निग्धा बृंहणा वर्तकादयः|
	तित्तिरिस्तेष्वपि वरो मेधाग्निबलशुक्रकृत्||57||
	ग्राही वर्ण्योऽनिलोद्रिक्तसन्निपातहरः परम्|
         नातिपथ्यः शिखि पथ्यः श्रोत्रस्वरवयोदृशाम्||58||
</6-58></6-57>
<6-59>
	तद्वच्च कुक्कुटो वृष्यः ग्राम्यस्तु श्लेष्मलो गुरूः|
	मेधाऽनलकरा हृद्याः क्रकराः सोपचक्रकाः||59||
</6-59>
<6-60>
	गुरुः सलवणः काणकपोतः सर्वदोषकृत्|
	चटकाः श्लेष्मलाः स्निग्धा वातघ्नाः शुक्रलाः परम्||60||
</6-60>
<6-61>
	गुरूष्णस्निग्धमधुरा वर्गाश्चातो यथोत्तरम्|
	मूत्रशुक्रकृतो बल्या वातघ्नाः कफपित्तलाः||61||
</6-61>
<6-62><6-63>
	शीता महामृगास्तेषु, क्रव्यादप्रसहाः पुनः|
	लवणानुरसाः पाके कटुका मांसवर्धनाः||62||
	जीर्णाशीग्रहणीदोष-शोषार्तानां परं हिताः|
	नातिशीतगुरुस्निग्धं मांसमाजमदोषलम्||63||
</6-63></6-62>
<6-64>
	शरीरधातुसामान्यादनभिष्यन्दि र्बृंहणम्|
	विपरीतमतो ज्ञेयमाविकं बृंहणं तु तत्||64||
</6-64>
<6-65>
	शुष्ककासश्रमात्यग्निविषमज्वरपीनसान्|
	कार्श्यं केवलवातांश्च गोमांसं सन्नियच्छति||65||
</6-65>
<6-66>
	उष्णो गरीयान्महिषः स्वप्नदार्ढ्यबृहत्त्वकृत्|
	तद्वद्वराहः श्रमहा रुचिशुक्रबलप्रदः||66||
</6-66>
<6-67>
	मत्स्याः परं कफकराः चिलिचीमस्रिदोषकृत्|
	लावरोहितगोधैणाः स्वे स्वे वर्गे वराः परम्||67||
</6-67>
<6-68>
	मांसं सद्योहतं शुद्धं वयःस्थं च भजेत् त्यजेत्|
	मृतं कृशं भृशं मेद्यं व्याधिवारिविषैर्हतम्||68||
</6-68>
<6-69><6-70><6-71>
	पुंस्त्रियोः पूर्वपश्चार्धे गुरुणी, गर्भीणी गुरुः|
	लघुर्योषिच्चतुष्पात्सु, विहङ्गेषु पुनः पुमान्||69||
	शिरः स्कन्धोरुपृष्ठस्य कट्याः सक्थ्नोश्च गौरवम्|
	तथाऽऽमपक्वाशययोर्यथापूर्वं विनिर्दिशेत्||70||
	शोणितप्रभृतीनां च धातूनामुत्तरोत्तरम्|
	मांसाद्गरीयो वृषण-मेढ्र-वृक्_क-यकृद्गुदम्||71||
</6-71></6-70></6-69>
<6-72>
	शाकं पाठाशठीसूषा-सुनिषण्णसतीनजम्|
	त्रिदोषघ्नं लघु ग्राहि सराजक्षव-वास्तुकम्||72||
</6-72>
<6-73>
	सुनिषण्णोऽग्निकृद् वृष्यस्तेषु राजक्षवः परम्|
       ग्रहण्यर्शोविकारघ्नः वर्चोभेदि तु वास्तुकम्||73||
</6-73>
<6-74>
	हन्ति दोषत्रयं कुष्ठं वृष्या सोष्णा रसायनी|
	काकमाची सरा स्वर्या चाङ्गेर्यम्लाऽग्निदीपनी||74||
</6-74>
<6-75>
	ग्रहण्यर्शोऽनिलश्लेष्म-हितोष्ण ग्राहिणी लघुः|
	पटोलसप्तलारिष्ट-शार्ङ्गेष्टावल्गुजाऽमृताः||75||
</6-75
<6-76><6-77><6-78>
	वेत्राग्रबृहती-वासा कुन्तलीतिलपर्णिकाः|
	मण्डूकपर्णीकर्कोट-कारवेल्लक-पर्पटाः||76||
	नाडीकलायं गोजिह्वा वार्ताकं वनतिक्तकम्|
	करीरं कुलकं नन्दी कुचैला शकुलादनी||77||
	कठिल्लं केम्बुकं शीतं सकोशातक-कर्कशम्|
	तिक्तं पाके कटु ग्राहि वातलं कफपित्तजित्||78||
</6-78></6-77></6-76>
<6-79>
       हृद्यं पटोलं कृमिनुत्स्वादुपाकं रुचिप्रदम्|      
	पित्तलं दीपनं भेदि वातघ्नं बृहतीद्वयम्||79||
</6-79>
<6-80>
	वृषं तु वमि-कासघ्नं रक्तपित्तहरं परम्|
	कारवेल्लं सकटुकं दीपनं कफजित्परम्||80||
</6-80>
<6-81>
	वार्ताकं कटु तिक्तोष्णं मधुरं कफवातजित्|
	सक्षारमग्निजननं हृद्यं रुच्यमपित्तलम्||81||
</6-81>
<6-82>
	करीरमाध्मानकरं कषायं स्वादु तिक्तकम्|
	कोशातकावल्गुजकौ भेदिनावग्निदीपनौ||82||
</6-82>
<6-83>
	तण्डुलीयो हिमो रूक्षः स्वादुपाकरसो लघुः|
	मदपित्तविषास्रघ्नः मुञ्जातं वातपित्तजित्||83||
</6-83>
<6-84>
	स्निग्धं शीतं गुरु स्वादु बृंहणं शुक्रकृत्परम्|
	गुर्वी सरा तु पालङ्क्या मदघ्नी चाप्युपोदका||84||
</6-84>
<6-85>
       पालङ्क्यावत्स्मृतश्चञ्चुः स तु सङ्ग्रहणात्मकः|
	विदारी वातपित्तघ्नी मूत्रला स्वादुशीतला||85||
</6-85>
<6-86>
	जीवनी बृंहणी कण्ठ्या गुर्वी वृष्या रसायनम्|
	चक्षुष्या सर्वदोषघ्नी जीवन्ती मधुरा हिमा||86||
</6-86>
<6-87><6-88>
	कूष्माण्डतुम्बकालिङ्ग-कर्कार्वैर्वारुतिण्डिशम्|
	तथा त्रपुसचीनाक-चिर्भटं कफवातकृत्||87||
      	भेदि विष्टम्भ्यभिष्यन्दि स्वादुपाकरसं गुरु|
	वल्लीफलानां प्रवरं कूष्माण्डं वातपित्तजित्||88||
</6-88></6-87>
<6-89>
	बस्तिशुद्धिकरं वृष्यम् त्रपुसं त्वतिमूत्रम्|
	तुम्बं रूक्षतरं ग्राहि कालिङ्गैर्वारुचिर्भटम्||89||
</6-89>
<6-90>
	बालं पित्तहरं शीतं विद्यात्पक्वमतोऽन्यथा|
	शीर्णवृन्तं तु सक्षारं पित्तलं कफवातजित्||90||
</6-90>
<6-91>
	रोचनं दीपनं हृद्यचमष्ठीलाऽऽनाहनुल्लघु|
         मृणाल-बिस-शालूक-कुमुदोत्पलकन्दकम्||91|| 
</6-91>
<6-92>
	नन्दीमाषककेलूट-शृङ्गाटक-कशेरुकम्|
	क्रौञ्चादनं कलोड्यं च रूक्षं ग्राहि हिमं गुरु||92||
</6-92>
<6-93><6-94><6-95><6-96>
	कलम्बनालिकामार्ष-कुटिञ्जरकुतुम्बकम्|
	चिल्ली लट्वाक लोणीका कुरूटक गवेधुकम्||93||
	जीवन्तझुञ्झ्वेडगजयवशाकसुवर्चलाः|
	आलुकानि च सर्वाणि तथा सूप्यानि लक्ष्मणम्||94||
	स्वादु रूक्षं सलवणं वातश्लेष्मकरं गुरु|
	शीतलं सृष्टविण्मूत्रं प्रायो विष्टभ्य जीर्यति||95||
	स्विन्नं निष्पीडितरसं स्नेहाढ्यं नातिदोषलम्|
	लघुपत्रा तु या चिल्ली सा वास्तुकसमा मता||96||
</6-93></6-94></6-95></6-96>
<6-97>
	तर्कारीवरणं स्वादु सतिक्तं कफवातजित्|
	वर्षाभ्वौ कालशाकं च सक्षारं कटुतिक्तकम्||97||
</6-97>
<6-98>
	दीपनं भेदनं हन्ति गरशोफकफानिलान्|
	दीपनाः कफवातघ्ना श्चिरबिल्वाङ्कुराः सराः||98||
</6-98>
<6-99>
	शतावर्यङ्कुरास्तिक्ता वृष्या दोषत्रयापहाः|
	रूक्षो वंशकरीरस्तु विदाही वातपित्तलः||99||
</6-99>
<6-100>
	पत्तूरो दीपनस्तिक्तः प्लीहार्शः कफवातजित्|
	कृमिकासकफोत्क्लेदान् कासमर्दो जयोत्सरः||100||
</6-100>
<6-101>
	रूक्षोष्णमम्लं कौसुम्भं गुरु पित्तकरं सरम्|
	गुरूष्णं सार्षपं बद्धविण्मूत्रं सर्वदोषकृत्||101||
</6-101>
<6-102><6-103>
	यद् बालमव्यक्तरसं किञ्चित्क्षारं सतिक्तकम्|
	तन्मूलकं दोषहरं लघु सोष्णं नियच्छति||102||
	गुल्मकासक्षयश्वास-व्रणनेत्रगलामयान्|
	ज्वराग्निसादोदावर्त-पीनसांश्च महत्पुनः||103||
</6-103></6-102>
<6-104>
	रसे पाके च कटुकमुष्णवीर्यं त्रिदोषकृत्|
	गुर्वभिष्यन्दि च	स्निग्धसिद्धं तदपि वातजित्||104||
</6-104>
<6-105>
	वातश्लेष्महरं शुष्कं सर्वम् आमं तु दोषलम्|
	कटूष्णो वातकफहा पिण्डालुः पित्तवर्धनः||105||
</6-105>
<6-106><6-107>
	कुठेरशिग्रुसुरस-सुमुखासुरिभूस्तृणम्|
	फणिज्जार्जकजम्बीर-प्रभृति ग्राहि शालनम्||106||
	विदाहि कटु रूक्षोष्णं हृद्यं दीपनरोचनम्|
	दृक्_शुक्रक्रिमिहृत्तीक्ष्णं दोषोत्क्लेशकरं लघु||107||
</6-107></6-106>
<6-108>
	हिध्माकासविषश्वास-पार्श्वरुक्पूतिगन्धहा|
	सुरसः सुमुखो नातिविदाही गरशोफहा||108||
</6-108>
<6-109>
	आर्द्रिका तिक्तमधुरा मूत्रला न च पित्तकृत्|
	लशुनो भृशतीक्ष्णोष्णः कटुपाकरसः सरः||109||
</6-109>
<6-110><6-111>
	हृद्यः केश्यो गुरुर्वृष्यः स्निग्धो रोचनदीपनः|
	भग्नसन्धानकृद्बल्यो रक्तपित्तप्रदूषणः||110||
	किलासकुष्टगुल्माऽर्शो-मेहक्रिमिकफानिलान्|
	सहिध्मापीनसश्वास-कासान् हन्त्यस्रपित्तकृत्||111||
</6-111></6-110>
<6-112>
	पलाण्डुस्तद्गुणन्यूनः श्लेष्मलो नातिपित्तलः|
	कफवातार्शसां पथ्यः स्वेदेऽभ्यवहृतो तथा||112||                                                                                                                
</6-112>
<6-113>
	तीक्ष्णो गृञ्जनको ग्रीही पित्तिनां हितकृन्न सः|
	दीपनः सूरणो रुच्यः कफघ्नो विशदो लघुः||113||
</6-113>
<6-114>
	विशेषादर्शसां पथ्यः भूकन्दस्त्वतिदोषलः|
	पत्रे पुष्पे फले नाले कन्दे च गुरुता क्रमात्||114||
</6-114>
<6-115>
	वरा शाकेषु जीवन्ती सार्षपं त्ववरं परम्|
	द्राक्षा फलोत्तमा वृष्या चक्षुष्या सृष्टमूत्रविट्||115||
</6-115>
<6-116><6-117>
	स्वादुपाकरसा स्निग्ध सकषाया हिमा गुरुः|
	निहन्त्यनिलपित्तास्र-तिक्तास्यत्वमदात्ययान्||116||
	तृष्णाकासश्रमश्वास-स्वरभेदक्षतक्षयान्|
	उद्रिक्तपित्ताञ्जयति त्रीन् दोषान्स्वादु दाडिमम्||117||
</6-117></6-116>
<6-118>
	पित्ताऽविरोधि नात्युष्णमम्लं वातकफापहम्|
	सर्वं हृद्यं लघु स्निग्धं ग्राहि रोचनदीपनम्||118||
</6-118>
<6-119><6-120><6-121><6-122>
	मोच-खर्जूर-पनस-नारिकेल-परूषकम्|	
	आम्रात-ताल-काश्मर्य-राजादनमधूकजम्||119||
	सौवीरबदराङ्कोल्ल-फल्गुश्लेष्मातकोद्भवम्|
	वातामाभिषुकाक्षोड-मुकूलकनिकोचकम्||120||
	उरुमाणं प्रियालं च बृंहणं गुरु शीतलम्|
	दाहक्षतक्षयहरं रक्तपित्तप्रसादनम्||121||
	स्वादुपकरसं स्निग्धं विष्टम्भि कफशुक्रकृत्|
	फलं तु पित्तलं तालं सरं काश्मर्यजं हिमम्||122||
</6-122></6-121></6-120></6-119>
<6-123><6-124><6-125>
	शकृन्मत्रविबन्धघ्नं केश्यं मेध्यं रसायनम्|
	वातामाद्युष्णवीर्यं तु कफपित्तकरं सरम्||123||
	परं वातहरं स्निग्धमनुष्णं तु प्रियालजम्|
	प्रियालमज्जा मधुरो वृष्यः पित्तानिलापहः||124||
	कोलमज्जा गुणैस्तद्वत्तृट्_छर्दिकासजिच्च सः|
	पक्वं सुदुर्जरं बिल्वं दोषलं पूतिमारुतम्||125||
</6-125></6-124></6-123>
<6-126>
	दीपनं कफवातघ्नं बालं, ग्राह्युभयं च तत्|
	कपित्थमामं कण्ठघ्नं दोषलं, दोषघाति तु ||126||
</6-126>
<6-127>
	पक्वं हिध्मावमथुजित्, सर्वं ग्राहि विषापदम्|
	जाम्बवं गुरु विष्टम्भि शीतलं भृशवातलम्||127||
</6-127>
<6-128>
	सङ्ग्राहि मूत्रशकृतोरकण्ठ्यं कफपित्तजित्|
	वातपित्तास्रकृद्वालं, बद्धास्थि कफपित्तकृत्||128||
</6-128>
<6-129>
	गुर्वाम्रं वातजित्पक्वं स्वाद्वम्लं कफशुक्रकृत्|
	वृक्षाम्लं ग्राहि रूक्षोष्णं वातश्लेष्महरं लघु||129||
</6-129>
<6-130>
	शम्या गुरूष्णं केशघ्नं रूक्षमं पीलु तु पित्तलम्|
	कफवातहरं भेदि प्लीहार्शः कृमिगुल्मनुत्||130||	
</6-130>
<6-131>
	सतिक्तं स्वादु यत्पीलु वात्युष्णं तत् त्रिदोषजित्|
	त्वक्तिक्तकटुका स्निग्धा मातुलुङ्गस्य वातजित्||131||
</6-131>
<6-132><6-133>
	बृंहणं मधुरं मांसं वातपित्तहरं गुरु|
	लघु तत्केसरं कासश्वासहिध्मामदात्ययान्||132||
	आस्यशोषानिलश्लेष्मविबन्धच्छर्द्यरोचकान्|
	गुल्मोदरार्शः शूलानि मन्दाग्नित्वं च नाशयेत्||133||
</6-133></6-132>
<6-134>
	भल्लातकस्य त्वङ्मांसं बृंहणं स्वादु शीतलम्|
	तदस्थ्यग्निसमं मेध्यं कफवातहरं परम्||134||
</6-134>
<6-135>
	स्वाद्वम्लं शीतमुष्णं च द्विधा पालेवतं गुरु|
	रुच्यमत्यग्निशमनम् रुच्यं मधुरमारुकम्||135||
</6-135>
<6-136>
	पक्वमाशु जरां याति नात्युष्णगुरुदोषलम्|
	द्राक्षापरूपकं चार्द्रमम्लं पित्तकफप्रदम्||136||
</6-136>
<6-137>
	गुरूष्णवीर्यं वातघ्नं सरं सकरमर्दकम्|
	तथाऽम्लं कोलकर्कन्धु-लकुचाम्रातकारुकम्||137||
</6-137>
<6-138>
	ऐरावतं दन्तशठं सतूदं मृगलिण्डिकम्|
	नातिपित्तकरं पक्वं शुष्कं च करमर्दकम्||138||
</6-138>
<6-139>
	दीपनं भेदनं शुष्कमम्लीकाकोलयोः फलम्|
	तृष्णाश्रमक्लमच्छेदि लघ्विष्टं कफवातयोः||139||
</6-139>
<6-140>
	फलानामवरं तत्र लकुचं सर्वदोषकृत्|
	हिमानलोष्णदुर्वातव्याललालादिदूषितम्||140||
</6-140>
<6-141><6-142><6-143>
	जन्तुजुष्टं जले मग्नमभूमिजमनार्तवम्|
	अन्यधान्ययुतं हीनवीर्यं जीर्णतयाऽति च||141||
	धान्यं त्यजेत्तथा शाकं रूक्षसिद्धमकोमलम्|
	असञ्जातरसं तद्वच्छुष्कं चान्यत्र मूलकात्||142||
	प्रायेण फलमप्येवं तमामं बिल्ववर्जितम्|
	विष्यन्दि लवणं सर्वं सूक्ष्मं सृष्टमलं मृदुः||143||
</6-143></6-142></6-141>
<6-144>
	वातघ्नं पाकि तीक्ष्णोष्णं रोचनं कफपित्तकृत्|
	सैन्धवं तत्र सुस्वादु वृष्यं हृद्यं त्रिदोषनुत्||144||
</6-144>
<6-145>
	लघ्वनुष्णं दृशः पथ्यमविदाह्यग्निदीपनम्|
	लघु सौवर्चलं हृद्यं सुगन्ध्युद्गारशोधनम्||145||
</6-145>
<6-146>
	कटुपाकं विबन्धघ्नं दीपनीयं रुचिप्रदम्|
	ऊर्ध्वाधः कफवातानुलोमनं दीपनं बिडम्||146||
</6-146>
<6-147>
	विबन्धानाहविष्टम्भशूलगौरवनाशनम्|
	विपाके स्वादु सामुद्रं गुरु श्लेष्मविवर्धनम्||147||
</6-147>
<6-148>
	सतिक्तकटुकक्षारं तीक्ष्णमुत्क्लेदि चौद्भिदम्|
	कृष्णे सौवर्चलगुणा लवणे गन्धवर्जिताः||148||
</6-148>
<6-149>
	रोमकं लघु, पांसूत्थं सक्षारं श्लेष्मलं गुरु|
	लवणानां प्रयोगे तु सैन्धवादि प्रयोजयेत्||149||
</6-149>
<6-150>
	गुल्महृद्ग्रहणीपाण्डु-प्लीहानाहगलामयान्|
	श्वासार्शः कफकासांश्च शमयेद्यवशूकजः||150||
</6-150>
<6-151><6-152>
	क्षारः सर्वश्च परमं तीक्ष्णोष्णः कृमिजिल्लघुः|
	पित्तासृग्दूषणः पाकी छेद्य-हृद्यो विदारणः||151||
	अपथ्यः कटुलावण्याच्छुक्रौजः केशचक्षुषाम्|
	हिङ्गु वातकफानाहशूलघ्नं पित्तकोपनम्||152||
</6-152></6-151>
<6-153>
	कटुपाकरसं रुच्यं दीपनं पाचनं लघु|
	कषाया मधुरा पाके रूक्षा विलवणा लघुः||153||
</6-153>
<6-154><6-155><6-156><6-157>
	दीपनी पाचनी मेध्या वयसः स्थापनी परम्|
	उष्णवीर्या सराऽऽयुष्या बुद्धीन्द्रियबलप्रदा||154||
	कुष्ठवैवर्ण्यवैस्वर्यपुराणविषमज्वारान्|
	शिरोऽक्षिपाण्डुहृद्रोगकामलाग्रहणीगदान्||155||
	सशोषशोफातीसार-मेदमोहवमिक्रिमीन्|
	श्वासकासप्रसेकार्शः प्लीहानाहगरोदरम्||156||
	विबन्धं स्रोतसां गुल्ममूरुस्तम्भमरोचकम्|
	हरीतकी जयेद्व्याधींस्तांस्तांश्च कफवातजान्||157||
</6-157></6-156></6-155></6-154>
<6-158>
	तद्वदामलकं शीतमम्लं पित्तकफापहम्|
	कटु पाके हिमं केश्यमक्षमीषञ्च तद्गुणम्||158||
</6-158>
<6-159>
	इयं रसायनवरा त्रिफलाऽक्ष्यामयापहा|
	रोपणी त्वग्गदक्लेदमेदोमेहकफास्रजित्||159||
</6-159>
<6-160>
	सकेसरं चतुर्जातं त्वक्पत्रैलं त्रिजातकम्|
	पित्तप्रकोपि तीक्ष्णोष्णं रूक्षं रोचनदीपनम्||160||
</6-160>
<6-161>
	रसे पाके च कटुकं कफघ्नं मरिचं लघु|
	श्रेष्मला स्वादुशीताऽऽर्द्रा गुर्वी स्निग्धा च पिप्पली||161||
</6-161>
<6-162><6-163>
	सा शुष्का विपरीताऽतः स्निग्धा वृष्या रसे कटुः|
	स्वादुपाकाऽनिलश्लेष्मश्वासकासापहा सरा||162||
	न तामत्युपयुञ्जीत रसायनविधिं विना|
	नागरं दीपनं वृष्यं ग्राहि हृद्यं विबन्धनुत्||163||
</6-163></6-162>
<6-164>
	रुच्यं लघु स्वादुपाकं स्निग्धोष्णं कफवातजित्|
	तद्वदार्द्रकमेतच्च त्रयं त्रिकटुकं जयेत्||164||
</6-164>
<6-165>
	स्थौल्याग्निसदनश्वास-कासश्लीपदपीनसान्|
	चविका पिप्पलामूलं मरिचाल्पान्तरं गुणैः||165||
</6-165>
<6-166>
	चित्रकोऽग्निसमः पाके शोफार्शः कृमिकुष्ठहा|
	पञ्चकोलकमेतच्च मरिचेन विना स्मृतम्||166||
</6-166>
<6-167>
	गुल्मप्लीहोदरानाहशूलघ्नं दीपनं परम्|
	बिल्वकाश्मर्यतर्कारी-पाटलाटुण्टकैर्महत्||167||
</6-167>
<6-168>
	जयेत्कषायतिक्तोष्णं पञ्चमूलं कफानिलौ|
	ह्रस्वं बृहत्यंशुमतीद्वयगोक्षुरकैः स्मृतम्||168||
</6-168>
<6-169>
	स्वादुपाकरसं नातिशीतोष्णं सर्वदोषजित्|
	बलापुनर्नवैरण्ड-शूर्पपर्णीद्वयेन तु||169||
</6-169>
<6-170>
	मध्यंमं कफवातघ्नं नातिपित्तकरं सरम्|
	अभीरुवीराजीवन्ती-जीवकर्षभकैः स्मृतम्||170||
</6-170>
<6-171>
	जीवनाख्यं तु चक्षुष्यं वृष्यं पित्तानिलापहम्|
	तृणाख्यं पित्तजिद्दर्भ-काशेक्षुशरशालिभिः||171||
</6-171>
<6-172>
	शूक-शिम्बीज-पक्वान्न-मांस-शाक-फलौषधैः|
	वर्गितैरन्नलेशोऽयमुक्तो नित्योपयोगिकः||172||
</6-172>
इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचितायामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थानेऽन्नरू-
	पविन्नानीयो नाम षष्ठोऽध्यायः|
सप्तमोऽध्यायः
	अथातोऽन्नरक्षाध्यायं व्याख्यास्यामः|
	इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<7-1>
	राजा राजगृहासन्ने प्राणाचर्यं निवेशयेत्|
	सर्वदा स भवत्येव सर्वत्र प्रतिजागृविः||1||
</7-1>
<7-2>
	अन्नपानं विषाद्रक्षेद्विशेषेण महीपतेः|
	योगक्षेमौ तदायत्तौ धर्माद्या यन्निबन्धनाः||2||
</7-2>
<7-3><7-4>
         ओदनो विषवान् सान्द्रो यात्यविस्राव्यतामिव|
	चिरेण पच्यते पक्वो भवेत्पर्युषितोपमः||3||
	मयूरकण्ठतुल्योष्मा मोहमूर्च्छाप्रसेककृत्|
	हीयते वर्णगन्धाद्यैः क्लिद्यते चन्द्रिकाचितः||4||
</7-4></7-3>
<7-5><7-6>
	व्यञ्जनान्याशु शुष्यन्ति ध्यामक्वाथानि तत्र च| 
	हीनाऽतिरिक्ता विकृता छाया दृश्येत नैव वा||5||
	फेनोर्ध्वराजीसीमन्त-तन्तु-बुद्बुद-सम्भवः|
	विच्छिन्नविरसा रागाः खाण्डवाः शाकमाहिषम्||6||
</7-6></7-5>
<7-7><7-8><7-9><7-10><7-11><7-12>
	नीला राजी रसे, ताम्रा क्षीरे, दधनि दृश्यते|
	श्यावाऽऽपीताऽसिता तक्रे, घृते पानीयसन्निभा||7||
	मस्तुनि स्यात्कपोतभा,राजी कृष्णा तुषोदके|
	काली मद्याम्भसोः क्षौद्रे हरित्तैलेऽरुणोपमा||8||
	पाकः फलानामामानां पक्वानां परिकोथनम्|
	द्रव्याणामार्द्रशुष्काणां स्यातां म्लानिविवर्णत्||9||
	मृदूनां कठिनानां च भवेत्स्पर्शविपर्ययः|
	माल्यस्य स्फुटिताग्रत्वं म्लानिर्गन्धान्तरोद्भव||10||
	ध्याममण्डलता वस्रे, सदनं तन्तुपक्ष्मणाम्|
	धातुमौक्तिककाष्ठाश्म-रत्नादिषु मलाक्तता||11||
	स्नेहस्पर्शप्रभाहानिः, सप्रभत्वं तु मृण्मये|
	विषदः श्यानशुष्कास्यो विलक्षो वीक्षते दिशः||12||
</7-12></7-11></7-10></7-9></7-8></7-7>
<7-13>
	स्वेदवेपथुमांस्रस्तो भीतः स्खलति जृम्भते|
	प्राप्यान्नं सविषं त्वग्निरेकावर्तः स्फुटत्यति||13||
</7-13>
<7-14>
	शिखिकण्ठाभधूमार्चिरनर्चिर्वोग्रगन्धवान्|
	म्रियन्ते मक्षिकाः प्राश्य काकः क्षामस्वरो भवेत्||14||
</7-14>
<7-15><7-16><7-17><7-18>
	उत्क्रोशन्ति च दृष्ट्वैतच्छुकदात्यूहसारिकाः|
	हंसः प्रस्खलति, ग्लानिर्जीवञ्जीवस्य जायते||15||
	चकोरस्याऽक्षिवैराग्यं, क्रौञ्चस्य स्यान्मदोदयः|
	कपोतपरभृद्दक्षचक्रवाका जहत्यसून्||16||
	उद्वेगं याति मार्जारः, शकृन्मुञ्चति वानरः|
	हृष्येन्मयूरस्तद्दृष्ट्या मन्दतेजो भवेद्विषम्||17||
	इत्यन्नं विषवज्ज्ञात्वा त्यजेदेवं प्रयत्नतः|
	यथा तेन विपद्येरन्नपि न क्षुद्रजन्तवः||18||
</7-18></7-17></7-16></7-15>
<7-19>
<7-20>
	स्पृष्टे तु कण्डूदाहोष्माज्वरार्तिस्फोदसुप्तयः|
	नखरोमच्युतिः शोफः, सेवाद्या विषनाशनाः||19||
	शस्तास्तत्र प्रलेपाश्च सेव्य-चन्दन-पद्मकैः|
	ससोमवल्कतालीस-पत्रकुष्ठामृतानतैः||20||
</7-20></7-19>
<7-21><7-22>	
      लाला जिह्वोष्ठयोर्जाड्यनूषा चिमिचिमायनम्|   
	दन्तहर्षो रसाज्ञत्वं हनुस्तम्भश्च वक्रगे||21||
	सेव्याद्यैस्तत्र गणडूषाः सर्वं च विषजिद्धितम्|
        आमाशयगते स्वेदमूर्छाध्मानमदभ्रमाः||22||
</7-22></7-21>
<7-23><7-24><7-25><7-26>
	रोमहर्षो वमिर्दाहश्चक्षुर्हृदयरोधनम्|
	बिन्दुभिश्चाऽऽचयोऽङ्गानां, पक्वाशयगते पुनः||23||
	अनेकवर्णं वमति मूत्रयत्यतिसार्यते|
	तन्द्रा कृशत्वं पाण्डुत्वमुदरं बलसङ्क्षयः||24||
	तयोर्वान्तविरिक्तस्य हरिद्रे कटभीं गुडम्|
	सिन्दुवारितनिष्पाव-बाष्पिकाशतपर्विकाः||25||
	तण्डुलीयकमूलानि कुक्कुटाण्डमवल्गुजम्|
	नावनाञ्जनपानेषु योजयेद्विषशान्तये||26||
</7-26></7-25></7-24></7-23>
<7-27><7-28>
	विषभुक्ताय दद्याच्च शुद्धायोर्ध्वमधस्तथा|
	सूक्ष्मं ताम्ररजः काले सक्षौद्रं हृद्विशोधनम्||27||
	शुद्धे हृदि ततः शाणं हेमचूर्णस्य दापयेत्|
 	न सज्जते हेमपाऽऽङ्गे पद्मपत्रेऽम्बुवद्विषम्||28||
</7-28></7-27>
<7-29>
	जायते विपुलं चायुर्गरेऽप्येष विधिः स्मृतः|
	विरुद्धमपि चाहारं विद्याद्विषगरोपमम्||29||
</7-29>	
<7-30><7-31>
       आनूपमामिषं माषक्षौद्रक्षीरविरूढकैः|
	विरुध्यते सह बिसैर्मूलकेन गुडेन वा||30||
       विशेषात्पयसा मत्स्या मत्स्येष्वपि चिलीचिमः|
	विरुद्धमम्लं पयसा सह सर्वं फलं तथा||31||
</7-31></7-30>
<7-32>
	तद्वत्कुलत्थवरक-कङ्गुवल्लमकुष्टकाः|
	भक्षयित्वा हरितकं मूलकादि पयस्त्यजेत्||32||
</7-32><7-33><7-34><7-35><7-36>
	वाराहं श्वाविधा नाऽद्याद्दध्ना पृषतकुक्कुटौ|
	आममांसानि पित्तेन, माषसूपेन मूलकम्||33||
	अविं कुसुम्भशाकेन, बिसैः सह विरूढकम्|
	माषसूपगुडक्षीर-दध्याज्यैर्लाकुचं फलम्||34||
	फलं कदल्यास्तक्रेण दध्ना तालफलेन वा|
	कणोषणाभ्यां मधुना काकमाचीं गुडेन वा||35||
	सिद्धां वा मत्स्यपचने पचने नागरस्य वा|
	सिद्धामन्यत्र वा पात्रे कामात्तामुषितां निशाम्||36||
</7-36></7-35></7-34></7-33>
<7-37>
	मत्स्यनिस्तलनस्नेहे साधिताः पिप्पलीस्त्यजेत्|
	कांस्ये दशाहमुषितं सर्पिरुष्णं त्वरुष्करे||37||
</7-37>
<7-38>
	भासो विरुध्यते शूल्यः कम्पिल्लस्तक्रसाधितः|
	ऐकध्यं पायससुराकृशराः परिवर्जयेत्||38||
</7-38>
<7-39>
	मधुसर्पिर्वसातैलपानीयानि द्विशस्रिशः|
	एकत्र वा समांशानि विरुध्यन्ते परस्परम्||39||
</7-39>
<7-40><7-41>
	भिन्नांशे अपि मध्वाज्ये दिव्यवार्यनुपानतः|
	मधुपुष्करबीजं च, मधुमैरेयशार्करम्||40||
	मन्थानुपानः क्षैरेयो, हारिद्रः कटुतैलवान्|
	उपोदिकाऽतिसाराय तिलकल्केन साधिता||41||
</7-41></7-40>
<7-42>
	बलाका वारुणीयुक्ता कुल्माषैश्च विरुध्यते|
	भृष्टा वराहवसया सैव सद्यो निहन्त्यसून्||42||
</7-42>
<7-43>
	तद्वत्तित्तिरिपत्राढ्य-गोधालावकपिञ्जलाः|
	ऐरण्डेनाग्निना सिद्धास्तत्तैलेन विमूर्च्छिताः||43||
</7-43>
<7-44>
	हारीतमांसं हारिद्र-शूलक-प्रोत-पाचितम्|
	हरिद्रावह्निना सद्यो व्यापादयति जीवितम्||44||
</7-44>
<7-45>
	भस्मपांशुपरिघ्वस्तं तदेव च समाक्षिकम्|
	यत्किञ्चिद्दोषमुत्क्लेश्य न हरेत्तत्समासतः||45||
</7-45>
<7-46>
	विरुद्धं शुद्धिरत्रेष्ठ शमो वा तद्विरोधिभिः|
	द्रव्यैस्तैरेव वा पूर्वं शरीरस्याभिसंस्कृतिः||46||
</7-46>
<7-47>
	व्यायामस्निग्धिदीप्ताग्नि-वयष्Hस्थबलशालिनाम्|
	विरोध्यपि न पीडायै सात्म्यमल्पं च भोजनम्||47||
</7-47>
<7-48>
	पादेनापथ्यमभ्यस्तं पादपादेन वा त्यजेत्| 
	निषेवेत हितं तद्वदेकद्वित्र्यन्तरीकृतम्||48||
</7-48>
<7-49>
	अपथ्यमपि हि त्यक्तं शीलितं पथ्यमेव वा|
	सात्म्यासात्म्यविकाराय जायते सहसाऽन्यथा||49||
</7-49>
<7-50>
	क्रमेणाऽपचिता दोषाः क्रमेणोपचिता गुणाः|
	सन्तो यान्त्यपुनर्भावमप्रकम्प्या भवन्ति च||50||
</7-50>
<7-51>
	अत्यन्तसन्निधानानां दोषाणां दूषणात्मनाम्|
	अहितैर्दूषणं भूयो न विद्वान् कर्तुमर्हति||51||
</7-51>
<7-52>
	आहारशयनाऽब्रह्मचर्यैर्युक्त्या प्रयोजितः|
	शरीरं धार्यते नित्यमागारमिव धारणैः||52||
</7-52>
<7-53>
	आहारो वर्णितस्तत्र तत्र तत्र च वक्ष्यते|
	निद्रायत्तं सुखं दुःखं पुष्टिः कार्श्यं बलाबलम्||53||
</7-53>
<7-54>
	वृषता क्लीबता ज्ञानमज्ञानं जीवितं न च|
	अकालेऽतिप्रसङ्गाच्च न च निद्रा निषेविता||54||
</7-54>
<7-55>
	सुखायुषी पराकुर्यात्कालरात्रिरिवाऽपरा|
	रात्रौ जागरणं रूक्षं, स्निग्धं प्रस्वपनं दिवा||55||
</7-55>
<7-56>
	अरूक्षमनभिष्यन्दि त्वासीनप्रचलायितम्|
	ग्रीष्मे वायुचयादनरौक्ष्यरात्र्यल्पभावतः||56||
</7-56>
<7-57><7-58><7-59>
	दिवास्वप्नो हितोऽन्यस्मिन् कफपित्तकरो हि सः|
	मुक्त्वा तु भाष्ययानाध्व-मद्यस्रीभारकर्मभिः||57||
	क्रोधशोकभयैः क्लान्तान् श्वासहिध्मातिसारिणः|
	वृद्धबालाऽबलक्षीण-क्षततृट्_शूलपीडितान्||58||
	अजीर्णाभिहतोन्मत्तान् दिवास्वप्नोचितानपि|
	धातुसाम्यं तथा ह्येषां श्लेष्मा चाङ्गानि पुष्यति||59||
</7-59></7-58></7-57>
<7-60>
	बहुमेदः कफास्वप्युः स्नेहनित्याश्च नाऽहनि|
	विषार्तः कण्ठरोगी च नैव जातु निशास्वपि||60||
</7-60>
<7-61>
	अकालशयनान्मोह-ज्वरस्तैमित्यपीनसाः|
	शिरोरुक्_शोफहृल्लास-स्रोतोरोधाग्निमन्दताः||61||
</7-61>
<7-62><7-63>
	तत्रोपवासवमनस्वेदनावनमौषधम्|
	योजयेदतिनिद्रायां तीक्ष्णं प्रच्छर्दनाञ्जनम्||62||
	नावनं लङ्घनं चिन्तां व्यवायं शोकभीक्रुधः|
	एभिरेव च निद्राया नाशः श्लेष्मातिसङ्क्षयात्||63||
</7-63></7-62>
<7-64>
	निद्रानाशादङ्गमर्दशिरोगौरवजृम्भिकाः|
	जाड्यग्लानिभ्रमाऽपक्ति-तन्द्रारोगाश्च वातजाष्H||64||
</7-64>
<7-65>
	यथाकालमतो निद्रां रात्रौ सेवेत सात्म्यतः|
	असात्म्याज्जागरादर्धं प्रातः स्वप्यादभुक्तवान्||65||
</7-65>
<7-66><7-67><7-68>
	शीलयेन्मन्दनिद्रस्तु क्षीरमद्यरसान् दधि|
	अभ्यङ्गोद्वर्तनस्नानमूर्धकर्णाक्षितर्पणम्||66||
	कान्ताबाहुलताश्लेषो निर्वृतिः कृतकृत्यता|
	मनोऽनुकूला विषयाः कामं निद्रासुखप्रदाः||67||
	ब्रह्मचर्यरतेग्राम्यसुखनिष्H स्पृहचेतसः|
	निद्रा सन्तोषतृप्तस्य स्वं कालं नातिवर्तते||68||
</7-68></7-67></7-66>
<7-69><7-70><7-71><7-72>
	ग्राम्यधर्मे त्यजेन्नारीमनुत्तानां रजस्वलाम्|
	अप्रियामप्रियाचारां दुष्टसङ्कीर्णमेहनाम्||69||
	अतिस्थूलकृशां सूता गर्भिणीमन्ययोषितम्|
	वर्णिनीमन्ययोनिं च गुरुजेवनृपालयम्||70||
	चैत्यश्मशानाऽऽयतन-चत्वराम्बुचतुष्पथम्|
	पर्वाण्यनङ्गं दिवसं शिरोहृदयताडनम्||71||
	अत्याशितोऽधृतिः क्षुद्वान् दुष्Hस्थिताङ्गः पिपासितः|
	बालो वृद्धोऽन्यवेगार्तस्त्यजेद्रोगी च मैथुनम्||72||
</7-72></7-71></7-70></7-69>
<7-73>
	सेवेत कामतः कामं तृप्तो वाजीकृतां हिमे|
	त्र्यहाद्वसन्तशरदोः पक्षाद्वर्षानिदाघयोः||73||
</7-73>
<7-74>
	भ्रमक्लमोरुदौर्बल्य-बलधात्विन्द्रियक्षयाः|
	अपर्वमरणं च स्यादन्यथा गच्छतः स्रियम्||74||
</7-74>
<7-75>
	स्मृतिमेधयुरारोग्यपुष्टीन्द्रिययोशोबलैः|
	अधिका मन्दजरसो भवन्ति स्रीषु संयताः||75||
</7-75>
<7-76>
	स्नानानुलेपनहिमानिलखण्डाखाद्य-
	         शीताम्बुदुग्धरसयूषसुराप्रसन्नाः|
	सेवेत चानु शयनं विरतौ रतस्य 
                तस्यैवमाशु वपुषः पुनरेति धाम||76||
</7-76>
<7-77>
	श्रुतचरितसमृद्धे कर्मदक्षे दयालौ
         	भिषजि निरनुबन्धं देहरक्षां निवेश्य|
	भवति विपुलतेजसः स्वास्थ्यकीर्तिप्रभावः
	       स्वकुशलफलभोगी भूमिपालश्चिरायुः||77||
</7-77>	
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचि-
	तायामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थानेऽन्न-
	रक्षा नाम सप्तमोऽध्यायः||7||

	अष्टमोऽध्यायाः|
	अथातो मात्राशितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः|
	इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<8-1>
	मात्राशी सर्वकालं स्यान्मात्रा ह्यग्नेः प्रवर्तिका|
	मात्रां द्रव्याण्यपेक्षन्ते गुरूण्यपि लघून्यपि||1||
</8-1>
<8-2>
	गुरूणामर्धसौहित्य लघूनां नातितृप्तता|
	मात्राप्रमाणं निर्दिष्टं सुखं यावद्विजीर्यति||2||
</8-2>
<8-3>
	भोजनं हीनमात्रं तु न बलोपचयौजसे|
	सर्वेषां वातरोगाणां हेतुतां च प्रपद्यते||3||
</8-3>
<8-4>
	अतिमात्रं पुनः सर्वानाशु दोषान् प्रकोपयेत्|
	पीड्यमाना हि वाताद्या युगपत्तेन कोपिताः||4||
</8-4>
<8-5><8-6>
	आमेनान्नेन दुष्टेन तदेवाऽऽविश्य कुर्वते|
	विष्टम्भयन्तोऽलसकं च्यावयन्तो विषूचिकाम्||5||
	अधरोत्तरमार्गाभ्यां सहसैवाजितात्मनः|
	प्रयाति नोर्ध्वं नाधस्तादाहारो न च पच्यते||6||
</8-6></8-5>
<8-7>
	आमाशयेऽलसीभूतस्तेन सोऽलसकः स्मृतः|
	विविधैर्वेदनोद्भेदैर्वाय्वादिभृशकोपतः||7||
</8-7>
<8-8>
	सूचीभिरिव गात्राणि विध्यतीति विषूचिका|
	तत्र शूलभ्रमाऽऽऽनाहकम्पस्तम्भादयोऽनिलात्||8||
</8-8>
<8-9>
	पित्ताज्ज्वारातिसारान्तर्दाहतृट्_प्रलयादयः|
	कफाच्छर्द्यङ्गुरुतावाक्सङ्गष्ठीवनादयः||9||
</8-9>
<8-10><8-11><8-12>
	विशेषाद्दुर्बलस्याल्पवह्नेर्वेगविधारिणः|
	पीडितं मारुतेनान्नं श्लेष्मणा रुद्धमन्तरा||10|
	अलसं क्षोभितं दोषैः शल्यत्वेनैव संस्थितम्|
	शूलादीन् कुरुते तीव्रांश्छर्द्यतीसारवर्जितान्||11||
	सोऽलसः अत्यर्थदुष्टास्तु दोषा दुष्टाऽऽम-बद्ध-खाः|
	यान्तस्तिर्यक्तनुं सर्वां दण्डवत्स्तम्भयन्ति चेत्||12||
</8-12></8-11></8-10>
<8-13>
	दण्डकालसकं नाम तं त्यजेदाशुकारिणम्|
	विरुद्धाध्यशनाजीर्णशीलिने विषलक्षणम्||13||
</8-13>
<8-14>
	आमदोषं महाघोरं वर्जयेद्विषसंज्ञकम्|
	विषरूपाशुकारित्वाद्विरुद्धोपक्रमत्वतः||14||
</8-14>
<8-15><8-16>
	अथाऽऽममलसीभूतं साध्यं त्वरितमुल्लिखेत्|
	पीत्वा सोग्रापटुफलं वार्युष्णं योजयेत्ततः||15||
	स्वेदनं फलवर्ति च मलवातानुलोमनीम्|
	नाम्यमानानि चाङ्गानि भृशं स्विन्नानि वेष्टयेत्||16||
</8-16></8-15>
<8-17>
	विसूच्यामतिवृद्धायां पार्ष्ण्योर्दाहः प्रशस्यते|
	तदहश्चोपवास्यैनं विरिक्तवदुपाचरेत्||17||
</8-17>
<8-18><8-19>
	तीव्रार्तिरपि नाजीर्णी पिबेच्छूलघ्नमौषधम्|
	आमसन्नोऽनलो नालं पक्तुं दोषौषधाशनम्||18||
	निहन्यादपि चैतेषां विभ्रमः सहसाऽऽतुरम्|
	जीर्णाशने तु भैषज्यं युञ्ज्यात् स्तब्धगुरूदरे||19||
</8-19></8-18>
<8-20>
	दोषशेषस्य पाकार्थमग्नेः सन्धुक्षणाय च|
	शान्तिरामविकाराणां भवति त्वपतर्पणात्||20||
</8-20>
<8-21>
	त्रिविधं त्रिविधे दोषे तत्समीक्ष्य प्रयोजयेत्|
	तत्राल्पे लङ्घनं पथ्यं, मध्ये लङ्घनपाचनम्||21||
</8-21>
<8-22>
	प्रभूते शोधनं, तद्धि मूलादुन्मूलयेन्मलान्|
	एवमन्यानपि व्याधीन् स्वनिदानविपर्ययात्||22||
</8-22>
<8-23>
	चिकित्सेदनुबन्धे तु सति हेतुविपर्ययम्|
	त्यक्त्वा यथायथं वैद्यो युञ्ज्याद्व्याधिविपर्ययम्||23||
</8-23>
<8-24>
	तदर्थकारि वा, पक्वे दोषे त्विद्धे च पावके|
	हितमभ्यञ्जन-स्नेहपान-बस्त्यादि युक्तितः||24||
</8-24>
<8-25>
	अजीर्णं च कफादामं तत्र शोफोऽक्षिगण्डयोः|
	सद्योभुक्त इवोद्गारः प्रसेकोत्क्लेशगौरवम्||25||
</8-25>
<8-26>
	विष्टब्दमनिलाच्छूलविबन्धाध्मानसादकृत्|
	पित्ताद्विदग्धं तृण्मोहभ्रमाम्लोद्गारदाहवत्||26||
</8-26>
<8-27>
	लङ्घनं कार्यमामे तु, विष्टब्धे स्वेदनं भृशम्|
	विदग्धे वमनं, यद्वा यथावस्थं हितं भजेत्||27||
</8-27>
<8-28>
	गरीयसो भवेल्लीनादामादेव विलम्बिका|
	कफवातानुबद्धाऽऽमलिङ्गा तत्समसाधना||28||
</8-28>
<8-29><8-30>
	अश्रद्धा ह्रद्व्यथा शुद्धेऽप्युद्गारे रसशेषतः|
	शयीत किञ्चिदेवात्र सर्वश्चानाशितो दिवा||29||
	स्वप्यादजीर्णी, सञ्जातबुभुक्षोऽद्यान्मितं लघु|
	विबन्धोऽतिप्रवृत्तिर्वा ग्लानिर्मारुतमूढता||30||
</8-30></8-29>
<8-31>
	अजीर्णलिङ्गं सामान्यं विष्टम्भो गौरवं भ्रमः|
	न चातिमात्रमेवान्न,मामदोषाय केवलम्||31||
</8-31>
<8-32><8-33>
	द्विष्ट-विष्टम्भि-दग्धाऽऽम-गुरु-रुक्ष-हिमाऽऽशुचि|
	विदाहि शुष्कमत्यम्बुप्लुतं चान्नं च जीर्यति||32||
	उपतप्तेन भुक्तं च शोकक्रोधक्षुदादिभिः|
	मिश्रं पथ्यमपथ्यं च भुक्तं समशनं मतम्||33||
</8-33></8-32>
<8-34><8-35>
	विद्याद् 'अध्यशनं' भूयो भुक्तस्योपरि भोजनम्|
	अकाले बहु चाल्पं वा भुक्तं तु विषमाशनम्||34||
	त्रीण्यप्येतानि मृत्युं वा घोरान् व्याधीन्_ सृजन्ति वा|
	काले सात्म्यं शुचि हितं स्निग्धोष्मं लघु तन्मनाः||35||
</8-35></8-34>
<8-36><8-37><8-38>	
	षड्रसं मधुरप्रायं नातिद्रुतविलम्बितम्|
	स्नातः क्षुद्वान् विविक्तस्थो धौतपादकराननः||36||
	तर्पयित्वा पितृन् देवानतिथीन् बालकान् गुरून्|
	प्रत्यवेक्ष्य तिरश्चोऽपि प्रतिपन्नपरिग्रहान्||37||
	समीक्ष्य सम्यगात्मानमनिन्दन्नब्रुवन् द्रवम्|
	इष्टमिष्टैः सहाश्नीयाच्छुचि भक्तजनाऽऽहृतम्||38||
</8-38></8-37></8-36>
<8-39>
	भोजनं तृणकेशादि-जुष्टमुष्णीकृतं पुनः|
शकाऽवरान्नभूयिष्ठमत्युष्णलवणं त्यजेत्||39||
</8-39>
<8-40><8-41>
	किलाटदधिकूर्चीका-क्षारशुक्ताऽऽममूलकम्|
	कृशशुष्कवराहावि-गोमत्स्यमहिषामिषम्||40||
	माषनिष्पावशालूक-बिसपिष्टविरूढकम्|
	शुष्कशाकानि यवकान् फाणितं च न शीलयेत्||41||
</8-41></8-40>
<8-42><8-43>
	शीलयेच्छालिगोधूम-यवषष्टिकजाङ्गलम्|
	पथ्यामलकमृद्वीकापटोलीमुद्गशर्कराः||42||
	घृतदिव्योदकक्षीर-क्षौद्रदाडिमसैन्धवम्|
       त्रिफलां मधुसर्पिर्भ्यां निशि नेत्रबलाय च||43||
</8-43></8-42>
<8-44>
	स्वास्थ्यानुवृत्तिकृद्यच्च रोगोच्छेदकरं च तत्|
         बिसेक्षुमोचचोचाऽऽम्र-मोदकोत्कारिकादिकम्||44||
</8-44>
<8-45><8-46>
	अद्याद्द्रव्यं गुरु स्निग्धं स्वादु मन्दं स्थिरं पुरः|
	विपरीतमतश्चान्ते मध्येऽम्ललवणोत्कटम्||45||
	अन्नेन कुक्षेर्द्वावंशौ पानेनैकं प्रपूरयेत्|
         आश्रयं पवनादीनां चतुर्थमवशेषयेत्||46||  
</8-46></8-45>
<8-47>	
	अनुपानं हिमं वारि यवगोधूमयोर्हितम्||
          दध्नि मध्ये विषे क्षौद्रे, कोष्णं पिष्टमयेषु तु||47||  
</8-47>
<8-48><8-49><8-50>
	शाकमुद्गादिविकृतौ मस्तुतक्राम्लकाञ्जिकम्|
	सुरा कृशानां पुष्ट्यर्थं, स्थूलानां तु मधूदकम्||48||
	शोषे मांसरसो, मद्यं मांसे स्वल्पे च पावके|
	व्याध्यौषदाध्वभाष्यस्री-लङ्घनातपकर्मभिः||49||
  	क्षीणे वृद्धे च बाले च पयः पथ्यं यथाऽमृतम्|
          विपरीतं यदन्नस्य गुणैः स्यादविरोधि च||50||
</8-50></8-49></8-48>
<8-51>
	अनुपानं समासेन, सर्वदा तत्प्रशस्यते|
          अनुपानं करोत्यूर्जां तृप्तिं व्याप्तिं दृढाङ्गताम्||51||
</8-51>
<8-52>
	अन्नसङ्घातशैथिल्यविक्लित्तिजरणानि च|
          नोर्ध्वजत्रुगद-श्वास-कासोरःक्षतपीनसे||52||
</8-52>
<8-53>
	गीतभाष्यप्रसङ्गे च स्वरभेदे च तद्धितम्|
	प्रक्लिन्नदेहमेहाक्षि-गलरोगव्रणातुराः||53||         
</8-53>
<8-54>
       पानं त्यजेयुः सर्वश्च भाष्याध्वशयनं त्यजेत्|
          पीत्वा,भक्त्वाऽऽतपं वह्निं यानं प्लवनवाहनम्||54||
</8-54>
<8-55>	
	प्रसृष्टे विण्मूत्रे हृदि सुविमले दोषे स्वपथगे
	विशुद्धे चोद्गारे क्षुदुपगमने वातोऽनुसरति|
	तथाऽग्नावुद्रिक्ते विशदकरणे देहे च सुलघौ
	प्रयुञ्जीताहारं विधिनियमितं, कालः स हि मतः||55||
</8-55>	
       इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशि-
	तीयो नाम अष्टमोऽध्यायः||8||
नवमोऽध्यायः|
	अथातो द्रव्यादिविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः|
	इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<9-1>
	द्रव्यमेव रसादीनां श्रेष्ठं, ते हि तदाश्रयाः|
	पञ्चभूतात्मकं तत्तु क्ष्मामधिष्ठाय जायते||1||
</9-1>
<9-2>
	अम्बुयोन्यग्निपवन-नभसां समवायतः|
	तन्निर्वृत्तिर्विशेषश्च व्यपदेशस्तु भूयसा||2||
</9-2>
<9-3>
	तस्मान्नैकरसं द्रव्यं भूतसङ्घातसम्भवात्|
	नैकदोषास्ततो रोगास्तत्र व्यक्तो रसः स्मृतः||3||
</9-3>
<9-4>
	अव्यक्तोऽनुरसः किञ्चिदन्ते व्यक्तोऽपि चेष्यते|
	गुर्वादयो गुणा द्रव्ये पृथिव्यादौ रसाश्रये||4||
</9-4>
<9-5>
	रसेषु व्यपदिश्यन्ते साहचर्योपचारतः|
	तत्र द्रव्यं गुरुस्थूलस्थिरगन्धगुणोल्बणम्||5||
</9-5>
<9-6>
	पार्थिवं गौरवस्थैर्यसङ्घातोपचयावहम्|
	द्रवशीतगुरुस्निग्धमन्दसान्द्ररसोल्बणम्||6||
</9-6>
<9-7>
	आप्यं स्नेहनविष्यन्दक्लेदप्रह्लादबन्धकृत्|
	रूक्षतीक्ष्णोष्णविशदसूक्ष्मरूपगुणोल्बणम्||7||
</9-7>
<9-8>
	आग्नेयं दाहभावर्णप्रकाशपवनात्मकम्|
	वायव्यं रूक्षविशदलघुस्पर्शगुणोल्बणम्||8||
</9-8>
<9-9>
	रोक्ष्यलाघववैशद्यविचारग्लानिकारकम्|
	नाभसं सूक्ष्मविशदलघुशब्दगणोल्बणम्||9||
</9-9>
<9-10>
	सौषिर्यलाघवकरं जगत्येवमनौषधम्|
	न किञ्चिद्विद्यते द्रव्यं वशान्नानार्थयोगयोः||10||
</9-10>
<9-11>
	द्रव्यमूर्ध्वगमं तत्र प्रायोऽग्निपवनोत्कटम्|
	अधोगामि च भूयिष्ठं भूमितोयगुणाधिकम्||11||
</9-11>
<9-12>
	इति द्रव्यं रसान् भेदैरुत्तरत्रोपदेक्ष्यते|
	वीर्यं पुनर्वदन्त्येके गुरु स्निग्धं हिमं मृदु||12||
</9-12>
<9-13>
	लघु रूक्षोष्णतीक्ष्णं च तदेवं मतमष्टधा|
	चरकस्त्वाह वीर्यं तत् क्रियते येन या क्रिया||13||
</9-13>
<9-14>
	नावीर्यं कुरुते किञ्चित्सर्वां वीर्यकृता हि सा|
	गुर्वादिष्वेव वीर्याख्या तेनान्वर्थेति वर्ण्यते||14||
</9-14>
<9-15>
	समग्रगुणसारेषु शक्त्युत्कर्षविवर्तिषु|
	व्यवहाराय मुख्यत्वाद्बह्वग्रग्रहणादपि||15||
</9-15>
<9-16>
	अतश्च विपरीतत्वात्सम्भवत्यपि नैव सा|
विवक्ष्यते रसाद्येषु, वीर्यं गुर्वादयो ह्यतः||16||
</9-16>
<9-17>
	उष्णं शीतं द्विधैवाऽन्ये वीर्यमाचक्षतेऽपि च |
	नानात्मकमपि द्रव्यमग्नीषोमौ महाबलौ||17||
</9-17>
<9-18>
	व्यक्ताव्यक्तं जगदिव नातिक्रामति जातुचित्|
	तत्रोष्णं भ्रमतृड्_ग्लानि-स्वेददाहाशुपाकिताः||18||
</9-18>
<9-19>
	शमं च वातकफयोः करोति, शिशिरं पुनः|
	ह्लादनं जीवनं स्तम्भं प्रसादं रक्तपित्तयोः||19||
</9-19>
<9-20>
	जाठरेणाग्निना योगाद्यदुदेति रसान्तरम्|
	रसानां परिणामान्ते स विपाक इति स्मृतः||20||
</9-20>
<9-21>
	स्वादुः पटुश्च मधुरमम्लोऽम्लं पच्यते रसः|
	तिक्तोषणकषायाणां विपाकः प्रायशः कटुः||21||
</9-21>
<9-22><9-23>
	रसेरसौ तुल्यफलस्तत्र द्रव्यं शुभाशुभम्|
	किञ्चिद्रसेन कुरुते कर्म पाकेन चाऽपरम||22||
	गुणान्तरेण वीर्येण प्रभावेणैव किञ्चिन|
	यद्यद्द्रव्ये रसादीनां बलवत्त्वेन वर्तते||23||
</9-23></9-22>
<9-24>
	अभिभूयेतरांस्तत्तत्कारणत्वं प्रपद्यते|
	विरुद्धगुणसंयोगो भूयसाऽल्पं हि जीयते||24||
</9-24>
<9-25>
	रसं विपाकस्तौ वीर्यं प्रभावस्तान्व्यपोहति|
	बलसाम्ये रसादीनामिति नैसर्गिकं बलम्||25||
</9-25>
<9-26>
	रसादिसाम्ये यत् कर्म विशिष्टं तत् प्रभावजम्|
	दन्ती रसाद्यैस्तुल्याऽपि चित्रकस्य विरेचनी||26||
</9-26>
<9-27>
	मधुकस्य च मृद्वीका, घृतं क्षीरस्य दीपनम्|
	इति सामान्यतः कर्म द्रव्यादीनां, पुनश्च तत्||27||
</9-27>
<9-28>
	विचित्रप्रत्ययारब्ध-द्रव्यभेदेन भिद्यते|
	स्वादुर्गुरुश्च गोधूमो वातजित्,वातकृतद्यवः||28||
</9-28>	
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने द्रव्यादि-
	विज्ञानीयो नाम नवमोऽध्यायः||9||

                 02दशमोऽध्यायः   
	अथातो रसभेदीयमध्यायं व्याख्यास्यामः|
	इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<10-1>
	क्ष्माम्भोऽग्निक्ष्माम्बुतेजः ख-वाय्वग्न्यनिलोगेऽनिलैः|
	द्वयोल्बणैः क्रमाद्भूतैर्मधुरादिरसौद्भवः||1||
</10-1>
<10-2><10-3>
	तेषां विद्याद्रसं स्वादुं यो वक्रमनुलिम्पति|
	आस्वाद्यमानो देहस्य ह्लादनोऽक्षप्रसादनः||2||
	प्रियः पिपीलिकादीनाम्,अम्लः क्षालयते मुखम्|
	हर्षणो रोमदन्तानामक्षिभ्रुवनिकोचनः||3||
</10-3></10-2>
<10-4>
	लवणः स्यन्दयत्यास्यं कपोलगलदाहकृत्|
	तिक्तोविशदयत्यास्यं रसनं प्रतिहन्ति च||4||
</10-4>
<10-5>	
	उद्वेजयति जिह्वाग्रं कुर्वंश्चिमिचिमां कटुः|
	स्रावयत्यक्षिनासास्यं कपोलौ दहतीव च||5||
</10-5>
<10-6>	
	कषायो जडयेज्जिह्वां कण्ठस्रोतोविबन्धकृत्|
	रसानामिति रूपाणि कर्माणि मधुरो रसः||
</10-6>
<10-7><10-8><10-9>
	आजन्मसात्म्यात्कुरुते धातूनां प्रबलं बलम्|
	बाल-वृद्ध-क्षतक्षीण-वर्णकेशेन्द्रियौजसाम्||7||
	प्रशस्तो बृंहणः कण्ठ्यः स्तन्यसन्धानकृद्गुरुः|
	आयुष्यो जीवनः स्निग्धः पित्तानिलविषापहः||8||
	कुरुतेऽत्युपयोगेन स मेदः श्लेष्मजान् गदान्|
	स्थौल्याग्निसादसन्न्यास-मेहगण्जार्बुदादिकान्||9||
</10-9></10-8></10-7>
<10-10><10-11><10-12>
अम्लोऽग्निदीप्तिकृत्स्निग्धो हृद्यः पाचनरोचनः|
	उष्णवीर्यो हिमस्पर्शः प्रीणनः क्लेदनो लघुः||10||
	करोति कफपितास्रं मूढवातानुलोमनः|
	सोऽत्यभ्यस्तस्तनोः कुर्याच्छैथिल्यं तिमिरं भ्रमम्||11||
	कण्डुपाण्डुत्ववीसर्प-शोफविस्फोटतृड्ज्वरान्|
	लवणः स्तम्भसङ्घात-बन्धविध्मापनोऽग्निकृत्||12||
</10-12></10-11></10-10>
<10-13><10-14>
	स्नेहनः स्वेदनस्तीक्ष्णो रोचनश्छेद-भेदकृत्|
	सोऽतियुक्तोऽस्रपवनं खलति पलितं वलिम्||13||
तृट्_कुष्टविषवीसर्पान् जनयेत्क्षपयेद् बलम्|
	तिक्तः स्वयमरोचिष्णुररुचिं कृमितृड्_विषम्||14||
</10-14></10-13>
<10-15><10-16>
	कुष्ठमूर्च्छाज्वरोत्क्लेश-दाहपित्तकफान् जयेत्|
	क्लेदमेदोवसामज्ज-शकृन्मूत्रोपशोषणः||15||
	लघु मध्यो हिमो रूक्षः स्तन्यकण्ठविशोधनः|
	धातुक्षयाऽनिलव्याधीनतियोगान्करोति सः||16||
</10-16></10-15>
<10-17><10-18><10-19>
	कटुर्गलामयोदर्द-कुष्ठालसकशोफजित्|
	व्रणावसादनः स्नेहमेदक्लेदोपशोषणः||17||
	दीपनः पाचनो रुच्यः शोधनोऽन्नस्य शोषणः|
	छिनत्ति बन्धान् स्रोतांसि विवृणोति कफापहः||18||
	कुरुते सोऽतियोगेन तृष्णां शुक्रबलक्षयम्|
	मूर्च्छामाकुञ्चनं कम्पं कटिपृष्ठादिषु व्यथाम्||19||
</10-19></10-18></10-17>
<10-20><10-21><10-22>
	कषायः पित्तकफहा गुरुरस्रविशोधनः|
	पीडनो रोपणः शीतः क्लेदमेदोविशोषणः||20||
	आमसंस्तम्भनो ग्राही रूक्षोऽति त्वक्प्रसादनः|
	करोति शीलतः सोऽति विष्टम्भाध्मानहृद्रुजः||21||
	तृट्_कार्श्यपौरुषभ्रंशस्रोतोरोधमलग्रहान्|
	घृत-हेम-गुडाऽक्षोड-मोच-चोच-परूषकम्||22||
</10-22></10-21></10-20>
<10-23><10-24><10-25>
	अभीरु-वीरा-पनस-राजादन-बलात्रयम्|
	मेदे चतस्रः पर्णिन्यो जीवन्ती जीवकर्षभौ||23||
	मधूकं मधुरं बिम्बी विदारी श्रावणीयुगम्|
	क्षीरशुक्ला तुगाक्षीरी क्षीरिण्यौ काश्मरी सहे||24||
	क्षीरेक्षु-गोक्षुर-क्षौद्र-द्राक्षादिर्मधुरो गणः|
	अम्लो धात्रीफलाऽम्लीका-मातुलुङ्गाऽम्लवेतसम्||25||
</10-25></10-24></10-23>
<10-26>
	दाडिमं रजतं तक्रं चुक्रं पालेवतं दधि|
	आम्रमाम्रातकं भव्यं कपित्थं करमर्दकम्||26||
</10-26>
<10-27>
	वरं सौवर्चलं कृष्णं विडं सामुद्रमौद्भिदम्|
	रोमकं पांसुजं शीसं क्षारश्च लवणो गणः||27||
</10-27>
<10-28><10-29><10-30>
	तिक्तः पटोली त्रायन्ती वालकोशीरचन्दनम्|
	भूनिम्ब-निम्ब-कटुका-तगराऽगुरु-वत्सकम्||28||
	नक्तमाल-द्विरजनी-मुस्त-मूर्वाऽटरूषकम्|
	पाठाऽपामार्ग-कांस्याऽयो-गुडूची-धन्वयासकम्||29||
	पञ्चमूलं महद्व्याघ्र्यौ विशालाऽतिविषा वचा|
	कटुको हिङ्गु-मरिच-कृमिजित्पञ्चकोलकम्||30||
</10-28></10-29></10-30>
<10-31>
	कुठेराद्या हरितकाः पित्तं मूत्रमरुष्करम्|
	वर्गः कषायः पथ्याऽक्षं शिरीषः खदिरो मधु||31||
</10-31>	
<10-32>
	कदम्बोदुम्बरं मुक्ताप्रवालाञ्जनगैरिकम्|
	बालं कपित्थं खर्जूरं बिसपद्मोत्पलादि च||32||
</10-32>
<10-33>
	मधुरं श्लेष्मलं प्रायो जीर्णाच्छालियवादृते|
	मुद्गाद्गोधूमतः क्षौद्रात्सिताया जाङ्गलामिषात्||33||
</10-33>
<10-34>
	प्रायोऽम्लं पित्तजननं दाडिमामलकादृते|
	अपथ्यं लवणं प्रायश्चक्षुषोऽन्यत्र सैन्धवात्||34||
</10-34>
<10-35>
	तिक्तं कटु च भूयिष्ठमवृष्यं वातकोपनम्|
	ऋतेऽमृतापटोलाभ्यां शुण्ठीकृष्णारसोनतः||35||
</10-35>
<10-36>
	कषायं प्रायशः शीतं स्तम्भनं चाऽभयां विना|
	रसाः कट्वम्ललवणा वीर्येणोष्णा यथोत्तरम्||36||
</10-36>
<10-37><10-38>स्<10-39>
	तिक्तः कषायो मधुरस्तद्वदेव च शीतलः|
	तिक्तः कटुः कषायश्च रूक्षा बद्धमलास्तथा||37||
	पट्वाम्लमधुराः स्निग्धाः सृष्टविण्मूत्रमारुताः|
	पटोः कषायस्तस्माच्च मधुरः परमं गुरुः||38||
	लघुरम्लः कटुस्तस्मात्तस्मादपि च तिक्तकः|
	संयोगाः सप्तपञ्चाशत्कल्पना तु त्रिषष्टिधा||39||
</10-39></10-38></10-37>
<10-40>	
	रसानां यौगिकत्वेन यथास्थूलं विभज्यते|
	एकैकहीनास्तान्पञ्च,पञ्च यान्ति रसा द्विके||40||
</10-40>
<10-41><10-42>
	त्रिके स्वादुर्दशाम्लः षट् त्रीन् पटुस्तिक्त एककम्|
	चतुष्केषु दश स्वादुश्चतुरोऽम्लः पटुः सकृत्||41||
	पञ्चकेष्वेकमेवाम्लो मधुरः पञ्च सेवते|
	द्रव्यमेकं षडास्वादमसंयुक्ताश्च षड्रसाः||42||
</10-42></10-41>
<10-43> 
	षट्प्ऽअञ्चका,षट्च पृथग्रसाः स्युश्चतुर्द्विकै पञ्चदशप्रकारौ|
	भेदास्रिका विंशतिरेकमेव	द्रव्यं षडास्वादमिति त्रिषष्टिः||43||
</10-43>
<10-44>
	ते रसानुरसतो रसभेदास्तारतम्यपरिकल्पनया च|
	सम्भवन्ति गणनां समतीता दोषभेषजवशादुपयोज्याः||44||
</10-44>
	इति श्रीवैद्यतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने रसभे-
	दीयो नाम दशमोऽध्यायः||10||
                  02एकादशोऽध्यायः|
	अथातो दोषादिविज्ञानीयमध्यायं व्याख्यास्यामः|
इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<11-1>
	दोषधातुमला मूलं सदा देहस्य तं चलः|
	उत्साहोच्छ्वासनिश्वास-चेष्टावेगप्रवर्तनैः||1||
</11-1>
<11-2><11-3>
	सम्यग्गत्या च धातूनामक्षाणां पाटवेन च|
	अनुगृह्णात्यविकृतः, पित्तं पक्त्यूष्मदर्शनैः||2||
	क्षुत्तृड्_रुचिप्रभामेधा-धीशौर्यतनुमार्दवैः|
	श्लेष्मा स्थिरत्वस्निग्धत्व-सन्धिबन्धक्षमादिभिः||3||
</11-3></11-2>
<11-4>
	प्रीणनं जीवनं लेपः स्नेहो धारणपूरणे|
	गर्भोत्पादश्च धातूनां श्रेष्ठं कर्म क्रमात्स्मृतम्||4||
</11-4>
<11-5>
	अवष्टम्भः पुरीषस्य, मूत्रस्य क्लेदवाहनम्|
	स्वेदस्य क्वेदविधृतिः वृद्वस्तु कुरुतेऽनिलः||5||
</11-5>
<11-6>
	कार्श्यकार्ष्ण्योष्णकामत्व-कम्पाऽऽनाहशकृद्ग्रहान्|
	बलनिद्रेन्द्रियभ्रंश-प्रलापभ्रमदीनताः||6||
</11-6>
<11-7>
	पीतविण्मूत्रनेत्रत्वक्_क्षुत्तृड्_दाहाऽऽल्पनिद्रताः|
	पित्तम् श्लेष्माऽग्निसदन-प्रसेकालस्यगौरवम्||7||
</11-7>
<11-8>	
	श्वैत्यशैत्यश्लथाङ्गत्वं श्वासकासातिनिद्रताः|
	रसोऽपि श्लेष्मवत् रक्तं वसर्पप्लीहविद्रधीन्||8||
</11-8>
<11-9>
	कुष्ठवातास्रपित्तास्र-गुल्मोपकुशकामलाः|
	व्यङ्गाग्निनाशसम्मोह-रक्तत्वङ्_नेत्रमूत्रताः||9||
</11-9>
<11-10>
	मांसं गण्डार्बुदग्रन्थिगण्डोरूदरवृद्धिताः|
	कण्ठादिष्वधिमांसं च तद्वन्मेदस्तथा श्रमम्||10||
</11-10>
<11-11>
	अल्पेऽपि चेष्टिते श्वासं स्फिक्_स्तनोदरलम्बनम्|
	अस्थ्यध्यस्थ्यधिदन्तांश्च	मज्जा नेत्राङ्गगौरवम्||11||
</11-11>
<11-12>
	पर्वसु स्थूलमूलानि कुर्यात्कृच्छ्राण्यरूंषि च|
	अतिस्त्रीकामतां वृद्धं शुक्रं शुक्राश्मरीमपि||12||
</11-12>
<11-13>
	कुक्षावाध्मानमाटोपं गौरवं वेदनां शकृत्|
	मूत्रं तु बस्तिनिस्तोदं कृतेऽप्यकृतसंज्ञताम्||13||
</11-13>
<11-14>
	स्वेदोऽतिस्वेददौर्गन्ध्यकण्डूः एवं च लक्षयेत्|
	दूषिकादीनपि मलान् बाहुल्यगुरुतादिभिः||14||
</11-14>
<11-15>
	लिङ्गं क्षीणेऽनिलेऽङ्गस्य सादोऽल्पं भाषितेहितम्|
	संज्ञामोहस्तथा श्लेष्मवृद्ध्युक्तामयसम्भवः||15||
</11-15>
<11-16>
	पित्ते मन्दोऽनलः शीतं प्रभाहानिः	कफे भ्रमः|
	श्लेष्माशयानां शून्यत्वं हृद्द्रवः श्लथसन्धिता||16||
</11-16>
<11-17>
	रसे रौक्ष्यं श्रमः शोषो ग्लानिः शब्दाऽसहिष्णुता|
	रक्तेऽम्लशिशिरप्रीति-शिराशैथिल्यरूक्षताः||17||
</11-17>
<11-18>
	मांसेऽक्षग्लानिगण्डस्फिक्_शुष्कतासन्धिवेदनाः|
	मेदसि स्वपनं कट्याः प्लीह्नो वृद्धिः कृशाङ्गता||18||
</11-18>
<11-19>
	अस्थ्न्यस्थितोदः सदनं दन्तकेशनखादिषु|
	अस्थ्नां मज्जनि सौषिर्यं भ्रमस्तिमिरदर्शनम्||19||
</11-19>
<11-20>
	शुक्रे चिरात् प्रसिच्येत शुक्रं शोणितमेव वा|
	तोदोऽत्यर्थं वृषणयोर्मेढ्रे धूमायतीव च||20||
</11-20>
<11-21>
	पुरीषे वायुरन्त्राणि सशब्दो वेष्टयन्निव|
	कुक्षौ भ्रमति यात्यूर्ध्वं हृत्पार्श्वे पीडयन् भृशम्||21||
</11-21>
<11-22>
	मूत्रेऽल्पं मूत्रयेत्कृच्छ्राद्विवर्णं सास्रमेव वा|
	स्वेदे रोमच्युतिः स्तब्धरोमता स्फुटनं त्वचः||22||
</11-22>
<11-23>
	मलानामतिसूक्ष्माणां दुर्लक्ष्यं लक्षयेत् क्षयम्|
	स्वमलायनसंशोष-तोदशून्यत्वलाघवैः||23||
</11-23>
<11-24><11-25>
	दोषादीनां यथास्वं च विद्याद् वृद्धिक्षयौ भिषक्|
	क्षयेण विपरीतानां गुणानां वर्धनेन च||24||
	वृद्धिं मलानां सङ्गाच्च क्षयं चाति विसर्गतः|
	मलोचितत्वाद् देहस्य क्षयो वृद्धेस्तु पीडनः||25||
</11-25></11-24>
<11-26><11-27><11-28><11-29>
	तत्रास्थनि स्थितो वायुः, पित्तं तु स्वेदरक्तयोः|
	श्लेष्मा शेषेषु , तेनैषामाश्रयाश्रयिणां मिथः||26||
	यदेकस्य तदन्यस्य वर्धनक्षपणौषधम्|
	अस्थिमारुतयोर्नैवं, प्रायो वृद्धिर्हि तर्पणात्||27||
	श्लेष्मणाऽनुगत तस्मात् सङ्क्षयस्तद्विपर्ययात्|
	वायुनाऽनुगतोऽस्माच्च वृद्धिक्षयसमुद्भवान्||28||
	विकारान् साधयेच्छीघ्रं क्रमाल्लङ्घनबृंहणैः|
	वायोरन्यत्र, तज्जांस्तु तैरेवोत्क्रमयोजितैः||29||
</11-26></11-27></11-28></11-29>
<11-30><11-31><11-32><11-33>
	विशेषाद्रक्तवृद्ध्युत्थान् रक्तस्रुतिचिविरेचनैः|
	मांसवृद्धिभवान् रोगान् शस्त्रक्षाराग्निकर्मभिः||30||
	स्थौल्यकार्श्योपचारेण मेदोजानस्थिसङ्क्षयात्|
	जातान् क्षीरघृतैस्तिक्तसंयुतैर्बस्तिभिस्तथा||31||
	विड्_वृद्धिजानतीसार-क्रियया, विट्_क्षयोद्भवान्|
	मेषाजमद्यकुल्माष-यवमाषद्वयादिभिः||32||
	मूत्रवृद्धिक्षयोत्थांश्च मेहकृच्छ्रचिकित्सया|
	व्यायामाभ्यञ्जनस्वेद-मद्यैः स्वेदक्षयोद्भवान्||33||
</11-33></11-32></11-31></11-30>
<11-34><11-35>
	स्वस्थानस्थस्य कायाग्नेरंशा धातुषु संश्रिताः|
	तेषां सादातिदीप्तिभ्यां धातुवृद्धिक्षयोद्भवः||34||
	पूर्वो धातुः परं कुर्याद् वृद्धः क्षीणश्च तद्विधम्|
	दोषा दुष्टा रसैर्धातून् दूषयन्त्युभये मलान्||35||
</11-35></11-34>
<11-36>
	अधो द्वे, सप्त शिरसि, खानि स्वेदवहानि च|
	मला मलायनानि स्युर्यथास्वं तेष्वतो गदाः||36||
</11-36>
<11-37><11-38><11-39>
	ओजस्तु तेजो धातूनां शुक्रान्तानां परं स्मृतम्|
	हृदयस्थमपि व्यापि देहस्थितिनिबन्धनम्||37||
	स्निग्धं सोमात्मकं शुद्धमीषल्लोहितपीतकम्|
	यन्नाशे नियतं नाशो यस्मिंस्तिष्ठति तिष्ठति||38||
	निष्पद्यन्ते यतो भावा विविधा देहसंश्रयाः|
	ओजः क्षीयेत कोपक्षुद्ध्यान-शोक-श्रमादिभिः||39||
</11-39></11-38></11-37>
<11-40><11-41>
	बिभेति दुर्बलोऽभीक्ष्णं ध्यायति व्यथितेन्द्रियः|
	विच्छायो दुर्मना रूक्षो भवेत्क्षामश्च तत्क्षये||40||
	जीवनीयौषधक्षीर-रसाद्यास्तत्र भेषजम्|
	ओजोवृद्धौ हि देहस्य तुष्टिपुष्टिबलोदयः||41||
</11-41></11-40>
<11-42>
	यदन्नं द्वेष्टि यदपि प्रार्थयेताविरोधि तु|
	तत्तत्त्यजन् समश्नंश्च तौ तौ वृद्धिक्षयौ जयेत्||42||
</11-42>
<11-43>
	कुर्वते हि रुचिं दोषा विपरीतसमानयोः|
	वृद्धाः क्षीणाश्च भूयिष्ठं लक्षयन्त्यबुधास्तु न||43||
</11-43>
<11-44>
	यथाबलं यथास्वं च दोषा वृद्धा वितन्वते|
	रूपाणि,जहति क्षीणाः, समाः स्वं कर्म कुर्वते||44||
</11-44>
<11-45>
	य एव देहस्य समा विवृद्ध्यै त एव दोषा विषमा वधाय|
	यस्मादतस्तेहितचर्ययैव,क्षयाद्विवृद्धेरिव रक्षणीयाः||45||
</11-45>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने दोषादि-
	विज्ञानीयो नामैकादशोऽध्यायः||11||

                     02द्वादशोध्यायः

	अथातो दोषभेदीयाध्यायं व्याख्यास्यामः|
	इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<12-1>
	पक्वाशय-कटी-सक्थि-श्रोत्राऽस्थिस्पर्शनेन्द्रियम्|
	स्थानं वातस्य, तत्रापि पक्वाधानं विशेषतः||1||
</12-1>
<12-2>
	नाभिरामाशयः स्वेदो लसीका रुधिरं रसः|
	दृक् स्पर्शनं च पित्तस्य, नाभिरत्र विशेषतः||2||
</12-2>
<12-3>
	उरः कण्ठशिरः क्लेम-पर्वाण्यामाशयो रसः|
	मेदो घ्राणं च जिह्वा च कफस्य, सुतरामुरः||3||
</12-3>
<12-4>
	प्राणादिभेदात्पञ्चात्मा वायुः प्राणोऽत्र मूर्धगः|
	उरः कण्ठचरो बुद्धि-हृदयेन्द्रियचित्तधृक्||4||
</12-4>
<12-5>
	ष्ठीवनक्षवथूद्गार-निःश्वासान्नप्रवेशकृत्|
	उरः स्थानमुदानस्य नासानाभिगलांश्चरेत्||5||
</12-5>
<12-6>
	वाक्प्रवृत्तिप्रयत्नोर्जा-बलवर्णस्मृतिक्रियः|
	व्यानो हृदि स्थितः कृत्स्नदेहचारी महाजवः||6||
</12-6>
<12-7>
	गत्यपक्षेपणोत्क्षेप-निमेषोन्मेषणादिकाः|
	प्रायः सर्वाः क्रियास्तस्मिन् प्रतिबद्धाः शरीरिणाम्||7||
</12-7>
<12-8>
	समानोऽग्निसमीपस्थः कोष्ठे चरति सर्वतः|
	अन्नं गृह्णाति पचति विवेचयति मुञ्चति||8||
</12-8>
<12-9>
	अपानोऽपानगः श्रोणि-बस्तिमेढ्रोरुगोचरः|
	शुक्रार्तवशकृन्मूत्र-गर्भनिष्क्रमणक्रियः||9||
</12-9>
<12-10>
	पित्तं पञ्चात्मकं तत्र पक्वामाशयमध्यगम्|
	पञ्चभूतात्मकत्वेऽपि यत्तैजसगुणोदयात्||10||
</12-10>
<12-11><12-12>
	त्यक्तद्रवत्वं पाकादि-कर्मणाऽनलशब्दितम्|
	पचत्यन्नं विभजते सारकिट्टौ पृथक् तथा||11||
	तत्रस्थमेव पित्तानां शेषाणामप्यनुग्रहम्|
	करोति बलदानेन पाचकं नाम तत्समृतम्||12||
</12-12></12-11>
<12-13>
	आमाशयाश्रयं पित्तं रञ्जकं रसरञ्जनात्|
	बुद्धिमेधाभिमानाद्यैरभिप्रेतार्थसाधनात्||13||
</12-13>
<12-14>
	साधकं हृद्गतं पित्तं रूपालोचनतः स्मृतम्|
	दृक्स्थमालोचकं	त्वक्स्थं भ्राजकं भ्राजनात्त्वचः||14||
</12-14>
<12-15>
	श्लेष्मा तु पञ्चधा उरः स्थः स त्रिकस्य स्ववीर्यतः|
	हृदयस्यान्नवीर्याच्च तत्स्थ एवाम्बुकर्मणा||15||
</12-15>
<12-16>
       कफधाम्नां च शेषाणां यत्करोत्यवलम्बनम्| 
	अतोऽवलम्बकः श्लेष्मा	यस्त्वामाशयसंस्थितः||16||
</12-16>
<12-17>
	क्लेदकः सोऽन्नसङ्घात-क्लेदनात् रसबोधनात्|
	बोधको रसनास्थायी शिरः संश्तोऽक्षतर्पणात्|17||
</12-17>
<12-18>
	तर्पकः	सन्धिसंश्लेषाच्छ्लेषकः सन्धिषु स्थितिः|
	इति प्रायेण दोषाणां स्थानान्यविकृतात्मनाम्||18||
</12-18>
<12-19>
	व्यापिनामपि जानीयात्कर्माणि च पृथक्पृथक्|
	उष्णेन युक्ता रूक्षाद्या वायोः कुर्वन्ति सञ्चयम्||19||
</12-19>
<12-20>
	शीतेन कोपमुष्मेन शमं स्निग्धादयो गुणाः|
	शीतेन युक्तास्तीक्ष्णाद्याश्चयं पित्तस्य कुर्वते||20||
</12-20>
<12-21>
	उष्णेन कोपं, मन्दाद्याः शमं शीतोपसंहिताः|
	शीतेन युक्ताः स्निग्धाद्याः कुर्वते श्लेष्मणश्चयम्||21||
</12-21>
<12-22>
	उष्णेन कोपं, तेनैव गुणा रूक्षादयः शमम्|
	चयो वृद्धिः स्वधाम्न्येव प्रद्वेषो वृद्धिहेतुषु||22||
</12-22>
<12-23>
	विपरीतगुणेच्छा च कोपस्तून्मार्गगामिता|
	लिङ्गानां दर्शनं स्वेषामस्वास्थ्यं रोगसम्भवः||23||
</12-23>
<12-24>
	स्वस्थानस्थस्य समता विकाराऽसम्भवः शमः|
	चय-प्रकोप-प्रशमा वायोर्ग्रीष्मादिषु त्रिषु||24||
</12-24>
<12-25>
	वर्षादिषु तु पित्तस्य, श्लेष्मणः शिशिरादिषु|
	चीयते लघुरूक्षाभिरोषधीभिः समीरणः||25||
</12-25>
<12-26><12-27><12-28>
	तद्विधस्तद्विधे देहे कालस्यौष्ण्येन्न कुप्यति|
	अद्भिरम्लविपाकाभिरोषधीभिश्च तादृशम्||26||
	पित्तं याति चयं कोपं न तु कालस्य शैत्यतः|
	चीयते स्निग्धशीताभिरुदकौषधिभिः कफः||27||
	तुल्येऽपि काले देहे च स्कन्नत्वान्न प्रकुप्यति|
	इति कालस्वभावोऽयम् आहारादिवशात्पुनः||28||
</12-28></12-27></12-26>
<12-29>
	चयादीन् यान्ति सद्योऽपि दोषाः कालेऽपि वा न तु|
	व्याप्नोति सहसा देहमापादतलमस्तकम्||29||
</12-29>
<12-30>
	निवर्तते तु कुपितो मलोऽल्पाल्पं जलौघवत्|
	नानारूपैरसङ्ख्येयैर्विकारैः कुपिता मलाः||30||
</12-30>
<12-31>
	तापयन्ति तनुं तस्मात्तद्धेत्वाकृतिसाधनम्|
	शक्यं नैकैकशो वक्तुमतः सामान्यमुच्यते||31||
</12-31>
<12-32><12-33><12-34>
	दोषा एव हि सर्वेषां रोगाणामेककारणम्|
	यथा पक्षी परिपतन् सर्वतः सर्वमप्यहः||32||
	छायामत्येति नात्मीयां यथा वा कृत्स्नमप्यदः|
	विकारजातं विविधं त्रीन् गुणान्नातिवर्तते||33||
	तथा स्वधातुवैषम्य-निमित्तमपि सर्वदा|
	विकारजातं त्रीन्दोषान् तेषां कोपे तु कारणम्||34||
</12-34></12-33></12-32>
<12-35>
	अर्थैरसात्म्यैः संयोगः कालः कर्म च दुष्कृतम्|
	हीनातिमिथ्यायोगेन भिद्यते तत्पुनस्रिधा||35||
</12-35>
<12-36><12-37><12-38>
	हीनोऽर्थेनेन्द्रयस्याल्पः संयोगः स्वेन नैव वा|
	अतियोगोऽतिसंसर्गः, सूक्ष्मभासुरभैरवम्||36||
	अत्यासन्नातिदूरस्थं विप्रियं विकृतादि च|
	यदक्ष्णा वीक्ष्चते रूपं मिथ्यायोगः स दारुणः||37||
	एवमत्युच्चपूत्यादीनिन्दियार्थान् यथायथम्|
	विद्यात् 	कालस्तु शीतोष्ण-वर्षाभेदात् त्रिधा मतः||38||
</12-38></12-37></12-36>
<12-39>
	स हीनो हीनशीतादिरतियोगोऽतिलक्षणः|
	मिथ्यायोगस्तु निर्दिष्टो विपरीतस्वलक्षणः||39||
</12-39>
<12-40><12-41><12-42><12-43>
	काय-वाक्_चित्तभेदन कर्मापि विभजेत् त्रिधा|
		कायादिकर्मणो हीना प्रवृत्तिर्हीनसंज्ञकः||40||
अतियोगोऽतिवृत्तिस्तु, वेगोदीरणधारणम्|
	विषमाङ्गक्रियारम्भ-पतनस्खलनादिकम्||41||
	भाषणं सामिभुक्तस्य रागद्वेषभयादि च|
	कर्म प्राणातिपातादि दशधा यच्च निन्दितम्||42||
	मिथ्यायोगः समस्तोऽसाविह वाऽमुत्र वा कृतम्|
	निदानमेतद्दोषाणां, कुपितास्तेन नैकधा||43||
</12-43></12-42></12-41></12-40>
<12-44>
	कुर्वन्ति विविदान् व्याधीन् शाखाकोष्ठास्थिसन्धिषु
	शाखा रक्तादयस्त्वक् च बाह्यरोगायनं हि तत्||44||
</12-44>
<12-45>
	तदाश्रया मष-व्यङ्ग-गण्डा-लज्यर्बुदादयः|
	बहिर्भागाश्च दुर्नाम-गुल्म-शोफादयो गदाः||45||
</12-45>
<12-46><12-47>
	अन्तःकोष्ठो महास्रोत आमपक्वाशयाश्रयः|
	तत्सथानाश्च्छर्द्यतीसारकासश्वासोदरज्वराः||46||
	अन्तर्भागं च शोफार्शोगुल्मवीसर्पविद्रधिः|
	शिरोहृदयवस्त्यादि-मर्माण्यस्थ्नां च सन्धयः||47||
</12-47></12-46>
<12-48><12-49>
	तन्निबद्धाः सिरास्नायु-कण्डराद्याश्च मध्यमः|
	रोगमार्गे स्थितास्तत्र यक्ष्मपक्षवधार्दिताः||48||
	मूर्धादिरोगाः सन्ध्यस्थि-त्रिकशूलग्रहादयः|
	स्रंसव्यासव्यधस्वाप-सादरुक्तोदभेदनम्||49||
</12-49></12-48>
<12-50><12-51>
	सङ्गाऽङ्गभङ्ग-सङ्कोच-वर्त-हर्षण-तर्षणम्|
	कम्प-पारुष्य-सौषिर्य-शोष-स्पन्दन-वेष्टनम्||50||
	स्तम्भः कषायरसता वर्णः श्यावोऽरुणोऽपि वा|
	कर्माणि वायोः	पित्तस्य दाहरागोष्मपाकिताः||51||
</12-51></12-50>
<12-52>
	स्वेदः कत्लेदः स्रुतिः कोथः सदनं मूर्च्छनं मदः|
	कटुकाम्लौ रसौ वर्णः पाण्डुरारुणवर्जितः||52||
</12-52>
<12-53><12-54>
	श्लष्मणः स्नेहकाठिन्य-  कण्डूशीतत्वगौरवम्|
	बन्धोपलेपस्तौमित्य-शोफापक्त्यतिनिद्रताः||53||
	वर्णः श्वेतो रसौ स्वादुलवणो चिरकारिता|
	इत्यशेषाऽऽमय-व्यापि यदुक्तं दोषलक्षणम्||54||
</12-54></12-53>
<12-55>
	दर्शनाद्यैरवहितस्तत्सम्यगुपलक्षयेत्|
	व्याध्यवस्था-विभागज्ञः पश्यन्नार्तान् प्रतिक्षणम्||55||
</12-55>
<12-56>
	अभ्यासात्प्राप्यते दृष्टिः कर्मसिद्धिप्रकाशिनी|
	रत्नादिसदसज्ज्ञानं न शास्त्रदेव जायते||56||
</12-56>
<12-57>
	दृष्टापचारजः कश्चित्कश्चित्पूर्वापराधजः|
	तत्सङ्कराद्भवत्यन्यो व्याधिरेवं त्रिधा स्मृतः||57||
</12-57>
<12-58>
	यथानिदानं दोषोत्थः कर्मजो हेतुभिर्विना|
	महारम्भोऽल्पके हेतावातङ्को दोषकर्मजः||58||
</12-58>
<12-59>
	विपक्षशीलनात्पूर्वः कर्मजः कर्मसङ्क्षयात्|
	गच्छत्युभयजन्मा तु दोषकर्मक्षयात्क्षयम्||59||
</12-59>
<12-60>
	द्विधा स्वपरतन्त्रत्वाद्व्याधयोऽन्त्याः पुनर्द्विधा|
	पूर्वजाः पूर्वरूपाख्या,जाताः पश्चादुपद्रवाः||60||
</12-60>
<12-61>
	यथास्वजन्मोपशयाः स्वतन्त्राः स्पष्टलक्षणाः|
	विपरीतास्ततोऽन्ये तु विद्यादेव मलानपि||61||
</12-61>
<12-62>
	तांल्लक्षयेदवहितो विकुर्वाणान् प्रतिज्वरम्|
	तेषां प्रधानप्रशमे प्रशमोऽशाम्यतस्तथा||62||
</12-62>
<12-63>
	पश्चाच्चिकित्सेत्तूर्णं वा बलवन्तमुपद्रवम्|
	व्याधिक्लिष्टशरीरस्य पीडाकरतरो हि सः||63||
</12-63>
<12-64>
	विकारनामाऽकुशलो न जीह्नीयात् कदाचन|
	न हि सर्वविकाराणां नामतोऽस्ति ध्रुवा स्थितिः||64||
</12-64>
<12-65><12-66>
	स एव कुपतो दोषः समुत्थानविशेषतः|
	स्थानान्तराणि च प्राप्य विकारान् कुरुते बहून्||65||
	तस्माद्विकारप्रकृतीरधिष्ठानान्तराणि च|
	बुद्ध्वा हेतुविशेषांश्च शीघ्रं कुर्यादुपक्रमम्||66||
</12-66></12-65>
<12-67>
<12-68>
	दूष्यं देशं बलं कालमनलं प्रकृतिं वयः|
	सत्त्वं सात्म्यं तथाऽऽहारमवस्थाश्च पृथग्विधाः||67||
	सूक्ष्मसूक्ष्माः समीक्ष्यैषां दोषौषधनिरूपणे|
यो वर्तते चिकित्सायां न स स्खलति जातुचित्||68||
</12-68></12-67>
<12-69>
	गुर्वल्पव्याधिसंस्थानं सत्त्वदेहबलाबलात्|
	दृश्यतेऽप्यन्यथाकारं तस्मिन्नवहितो भवेत्||69||
</12-69>
<12-70>
	गुरुं लघुमिति व्यधिं कल्पयंस्तु भिषग्ब्रुवः|
	अल्पदोषाकलनया पथ्ये विप्रतिपद्यते||70||
</12-70>
<12-71><12-72>
	ततोऽल्पमल्पवीर्यं वा गुरुव्याधौ प्रयोजितम्|
	उदीरयेत्तरां रोगान् संशोधनमयोगतः||71||
	शोधनं त्वतियोगेन विपरीतं विपर्यये|
	क्षिणुयान्न मलानेव केवलं वपुरस्यपि||72||
</12-72></12-71>
<12-73>
	अतोऽभियुक्तः सततं सर्वमालोच्य सर्वथा|
	तथा युञ्जीत भैषज्यमारोग्याय यथा ध्रुवम्||73||
</12-73>
<12-74>
	वक्ष्यन्तेऽतः परं दोषा वृद्धिक्षयविभेदतः|
	पृथक् त्रीन् विद्धि संसर्गस्त्रिधा, तत्र तु तान्नव||74||
</12-74>
<12-75>
	त्रीनेव समया वृद्ध्या, षडेकस्यातिशायने|
	त्रयोदश समस्तेषु षड्द्व्येकातिशयेन तु||75|
</12-75>
<12-76>
	एकं तुल्याधिकैः	षट् च तारतम्यविकल्पनात्|
	पञ्चविंशतिमित्येवं वृद्धैः क्षीणैश्च तावतः||76||
</12-76>
<12-77>
	एकैकवृद्धिसमताक्षयैः षट् ते पुनश्च षट्|
	एकक्षयद्वन्द्ववृद्ध्या सविपर्यययाऽपि ते||77||
	भेदा द्विषष्टिर्निर्दिष्टाः त्रिषष्टः स्वास्थ्यकारणम्||
</12-77>
<12-78>
	संसर्गाद्रसरुधिरादिभिस्तथैषां
	        दोषांस्तु क्षयसमताविवृद्धिभेदैः|
	आनन्त्यं तरतमयोगतश्च यातान्
जानीयादवहितमानसो यथास्वम्||78||
</12-78>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने दोषभे-
दीयो नाम द्वादशोऽध्यायाः||12||




                02त्रयोदशोऽध्यायः
	अथातो दोषोपक्रमणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः|
इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|	
<13-1><13-2><13-3>
	वातस्योपक्रमः स्नेहः स्वेदः संशोधनं मृदु|
	स्वाद्वम्ललवणोष्णानि भोज्यान्यभ्यङ्गमर्दनम्||1||
	वेष्टनं त्रासनं सेको मद्यं पैष्टिकगौडिकम्|
	स्निग्धोष्णा बस्तयो बस्तिनियमः सुखशीलता||2||
	दीपनैः पाचनैः सिद्धाः स्नेहाश्चानेकयोनयः|
	विशेषान्मेध्यपिशितरसतैलानुवासनम्||3||
</13-3></13-2></13-1>
<13-4><13-5><13-6><13-7><13-8><13-9>
	पित्तस्य सर्पिषः पानं स्वादुशीतैर्विरेचनम्|
	स्वादुतिक्तकषायाणि भोजनान्यौषधानि च||4||
	सुगन्धिशीतहृद्यानां गन्धानामुपसेवनम्|
	कण्ठेगुणानां हाराणां मणीनामुरसा धृतिः||5||
	कर्पूरचन्दनोशीरैरनुलेपः क्षणे क्षणे|
	प्रदोषश्चन्द्रमाः सौधं हारि गीतं हिमोऽनिलः||6||
	अयन्त्रणसुखं मित्रं पुत्रः सन्दिग्धमुग्धवाक्|
	छन्दानुवर्तिनो दाराः प्रियाः शीलविभूषिताः||7||
	शीताम्बुधारागर्भाणि गृहाण्युद्यानदीर्घिकाः|
	सुतीर्थविपुलस्वच्छसलिलाशयसैकते||8||
	साम्भोजजलतीरान्ते कायमाने द्रुमाकुले|
	सौम्या भावाः पयः सर्पिर्विरेकश्च विशेषतः||9||
</13-9></13-8></13-7></13-6></13-5></13-4>
<13-10><13-11><13-12>
	श्लेष्मणो विधिना युक्तं तीक्ष्णं वमनरेचनम्| 
	अन्नं रूक्षाल्पतीक्ष्णोष्णं कटुतिक्तकषायकम्||10||
	दीर्घकालस्थितं मद्यं रतिप्रीतिः प्रजागरः|
	अनेकरूपो व्यायामश्चिन्ता रूक्षं विमर्दनम्||11||
	विशेषाद्वमनं यूषः क्षौद्रं मेदोघ्नमौषधम्|
	धूमोपवासगण्डूषा निःसुखत्वं सुखाय च||12||
</13-12></13-11></13-10>
<13-13>
	उपक्रमः पृथग्दोषान् योऽयमुद्दिश्यं कीर्तितः|
	संसर्गसन्निपातेषु तं यथास्वं विकल्पयेत्||13||
</13-13>
<13-14>
ग्रैष्मः प्रायो मरुत्पित्ते वासन्तः कफमारुते|
	मरुतो योगवाहित्वात्, कफपित्ते तु शारदः||14||
</13-14>
<13-15>
चय एव जयेद्दोषं कुपितं त्वविरोधयन्|
	सर्वकोपे बलीयांसं शेषदोषाविरोधतः||15||
</13-15>
<13-16>
	प्रयोगः शमयेद्व्याधिमेकं योऽन्यमुदीरयेत्|
नाऽसौ विशुद्धः शुद्धस्तु शमयेद्यो न कोपयेत्|||16||
</13-16>
<13-17><13-18>
	व्यायामादूष्मणस्तैक्ष्ण्यादहिताचरणादपि|
	कोष्ठाच्छाखाऽस्थिमर्माणि द्रुतत्वान्मारुतस्य च||17||
दोषा यान्ति तथा तेभ्यः स्रोतोमुखविशोधनात्|
	वृद्ध्यऽभिष्यन्दनात्पाकात्कोष्ठं वायोश्च निग्रहात्||18||
</13-18></13-17>
<13-19>
	तत्रस्थाश्च विलम्बेरन् भूयो हेतुप्रतीक्षिणः|
	ते कालादिबलं लब्ध्वा कुप्यन्त्यन्याश्रयेष्वपि||19||
</13-19>
<13-20>
	तत्रान्यस्थानसंस्थेषु तदीयामबलेषु तु|
	कुर्याच्चिकित्सां स्वामेव बलेनान्याभिभाविषु||20||
</13-20>
<13-21>
	आगन्तुं शमयेद्दोषं स्थानिनं प्रतिकृत्य वा|
	प्रायस्तिर्यग्गता दोषाः क्लेशयन्त्यातुरांश्चिरम्||21||
</13-21>
<13-22>
	कुर्यान्न तेषु त्वरया देहाग्निबलवित् क्रियाम्|
	शमयेत्तान् प्रयोगेन सुखं वा कोष्ठमानयेत्||22||
</13-22>
<13-23>
	ज्ञात्वा कोष्ठप्रपन्नांश्च यथासन्नं विनिर्हरेत्|
	स्रोतोरोधबलभ्रंश-गौरवानिलमूढताः||23||
</13-23>
<13-24>
	आलस्यापक्तिनिष्ठीव,मलसङ्गाऽरुचिक्लमाः|
	लिङ्गं मलानं सामानां, निरामाणां विपर्ययः||24||
</13-24>
<13-25>
	ऊष्मणोऽल्पबलत्वेन धातुमाद्यमपाचितम्|
	दुष्टमामाशयगतं रसमामं प्रचक्षते||25||
</13-25>
<13-26>
अन्ये दोषेभ्य एवातिदुष्टेभ्योऽन्योन्यमूर्च्छनात्|
	कोद्रवेभ्यो विषस्येव वदन्त्यामस्य सम्भवम्||26||
</13-26>
<13-27>
आमेन तेन सम्पृक्ता दोषा दूष्याश्च दूषिताः|
सामा इत्युपदिश्यन्ते ये च रोगास्तदुद्भवाः||27||
</13-27>
<13-28><13-29>
	सर्वदेहप्रविसृतान् सामान् दोषान् न निर्हरेत्|
	लीनान् धातुष्वनुत्किलिष्टान् फलादामाद्रसानिव||28||
	आश्रयस्य हि नाशाय ते स्युर्दुनिर्हरत्वतः|
	पाचनैर्दीपनैः स्नेहैस्तान् स्वेदैश्च परिष्कृतान्||29||
</13-29></13-28>
<13-30>
	शोधयेच्छोधनैः काले यथासन्नं यथाबलम्|
	हन्त्याशु युक्तं वक्त्रेण द्रव्यामामाशयान्मलान्||30||
</13-30>
<13-31>
घ्राणेन चोर्ध्वजत्रूत्थान् पक्वाधानाद् गुदेन च|
उत्क्लिष्टानघ ऊर्ध्वं वा न चामान् वहतः स्वयम्||31||
</13-31>
<13-32>
	धारयेदौषधैर्दोषान् विधृतास्ते हि रोगदाः|
	प्रवृत्तान् प्रागतो दोषानुपेक्षेत हताशिनः||32||
</13-32>
<13-33>
	विबद्धान् पाचनैस्तैस्तैः पाचयेन्निर्हरेत वा|
	श्रावणे कार्तिके चैत्रे मासि साधारणे क्रमात्||33||
</13-33>
<13-34>
	ग्रीष्मवर्षाहिमचितान् वाय्वादीनाशु निर्हरेत्|
	अत्युष्णवर्षशीता हि ग्रीष्मवर्षाहिमागमाः||34||
</13-34>
<13-35>
	सन्धौ साधारणे तेषां दुष्टान् दोषान् विशोधयेत्|
	स्वस्थवृत्तमभिप्रेत्य, व्याधौ व्याधिवशेन तु||35||
</13-35>
<13-36>
	कृत्वा शीतोष्णवृष्टीनां प्रतीकारं यथायथम्|
	प्रयोजयेत्क्रियां प्राप्तां क्रियाकालं न हापयेत्||36|
</13-36>
<13-37>
	युञ्ज्यादनन्नमन्नादौ मध्येऽन्ते कवलान्तरे|
	ग्रासे ग्रासे मुहुः सान्नं सामुद्गं निशि चौषधम्||37||
<13-38><13-39><13-40><13-41>
	कफोद्रेके गदेऽनन्नं बलिनो रोगरोगिणोः|
	अन्नादौ विगुणेऽपाने, समाने मध्य इष्यते||38||
	व्यानेऽन्ते प्रातराशस्य, सायमाशस्य तूत्तरे|
	ग्रासग्रासान्तयो प्राणे प्रदुष्टे मातरिश्वनि||39||
	मुहुर्मुहुर्विषच्छर्दिहिध्मातृट्_श्वासकासिषु|
	योज्यं सभोज्यं भैषज्यं भोज्यैश्चित्रैररोचके||40||
	कम्पाक्षेपकहिध्मासु सामुद्गं लघुभोजिनाम्|
	ऊर्ध्वजत्रुविकारेषु स्वप्नकाले प्रशस्यते||41||
</13-41></13-40></13-39></13-38>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने दोषोपक्र-
मणीयो नाम त्रयोदशोऽध्यायः||13||

                    02चतुर्दशोऽध्यायः

अथातो द्विविधोपक्रमणीयमध्यायं व्याख्यास्यामः|
इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<14-1>
उपक्रम्यस्य हि द्वित्वाद् द्विधैवोपक्रमो मतः|
	एकः सन्तर्पणस्तत्र द्वितीयश्चापतर्पणः||1||
</14-1>
<14-2><14-3>
बृंहणो लङ्घनश्चेति तत्पर्यायावुदाहृतौ|
	बृंहणं यद्बृहत्त्वाय लङ्घनं लाघवाय यत्||2||
देहस्य भवतः प्रायो भौमापमितरेच्च ते|
	स्नेहनं रूक्षणं कर्म स्वेदनं स्तम्भनं च यत्||3||
</14-3></14-2>
<14-4>
भूतानां तदपि द्वैध्याद् द्वितयं नातिवर्तते|
	शोधनं शमनं चेति द्विधा तत्रापि लङ्घनम्||4||
</14-4>
<14-5>
	यदीरयेद्वहिर्दोषान् पञ्चधा शोधनं च तत्|
निरूहो वमनं कायशिरोरेकोऽस्रविस्रुतिः||5||
</14-5>
<14-6><14-7>
	न शोधयति यद्दोषान् समान्नोदीरयत्यपि|
	समीकरोति विषमान् शमनं तच्च सप्तधा||6||
	पाचनं दीपनं क्षुत्तृड्_व्यायामातपमारुताः|
	बृंहणं शमनं त्वव वायोः पित्तानिलस्य च||7||
</14-7></14-6>
<14-8><14-9>
बृंहयेद् व्याधिभैषज्य-मद्यस्त्रिशोककर्शितान्|
	भारध्वोरःक्षतक्षीण-रूक्षदुर्बलवातलान्||8||
	गर्भिणीसूतिकाबाल-वृद्धान् ग्रीष्मेऽपरानपि|
	मांसक्षीरसितासर्पिर्मधुरस्निग्धबस्तिभिः||9||
</14-9></14-8>
<14-10>
	स्वप्नशय्यासुखाभ्यङ्ग-स्नाननिर्वृतिहर्षणैः|
	मेहाऽऽमदोषाऽतिस्निग्ध-ज्वरोरुस्तम्भकुष्ठिनः||10||
</14-10>
<14-11>
	विसर्पविद्रधिप्लीहशिरः कण्ठाक्षिरोगिणः|
	स्थूलांश्च लङ्घयेन्नित्यं शिशिरे त्वपरानपि||11||
</14-11
<14-12><14-13><14-14><14-15>
	तत्र संशोधनैः स्थौल्य-बलपित्तकफाधिकान्|
	आमदोषज्वरच्छर्द्रिरतीसारहृदामयैः||12||
	विबन्धगौरवोद्गार-हृल्लासादिभिरातुरान्|
	मध्यस्थौल्यादिकान् प्रायः पूर्वं पाचनदीपनैः||13||
	एभिरेवामयैरार्तान् हीनस्थौल्यबलादिकान्|
	क्षुत्तृष्णानिग्रहैर्दोषैस्त्वार्तान् मध्यबलैर्दृढान्||14||
	समीरणाऽऽतपाऽऽयासैः किमुताल्पबलैर्नरान्|
	न बृंहयेल्लङ्घनीयान् बृंह्यांस्तु मृदु लङ्घयेत्||15||
</14-15></14-14></14-13></14-12>
<14-16>
	युक्त्या वा देशकालादि-बलतस्तानुपाचरेत्|
	बृंहिते स्याद्बलं पुष्टिस्तत्साध्याऽऽमयसङ्क्षयः||16||
</14-16>
<14-17><14-18>
विमलेन्द्रियता सर्गो मलनां लाघवं रुचिः|
	क्षुत्तृट्_सहोदयः शुद्धहृदयोद्गारकण्ठता||17||
	व्याधिमार्दवमुत्साहस्तन्द्रानाशश्च लङ्घिते|
	अनपेक्षितमात्रादिसेविते कुरुतस्तु ते||18||
</14-18></14-17>
<14-19>
	अतिस्थौल्याऽतिकार्श्यादीन्, वक्ष्यन्ते ते च सौषधाः|
	रूपं तैरेव च ज्ञेयमतिबृंहितलङ्घिते||19||
</14-19>
<14-20>
	अतिस्थौल्याऽपचीमेह-ज्वरोदरभगन्दरान्|
	कास-सन्न्यास-कृच्छ्राम-कुष्ठादीनतिदारुणान्||20||	
</14-20>
<14-21>
	तत्र मेदोनिलश्लेष्म-नाशनं सर्वमिष्यते|
	कुलत्थचूर्णश्यामाक-यवमुद्गमधूदकम्||21||
</14-21>
<14-22><14-23><14-24>
	मस्तुदण्डाहतारिष्ट-चिन्ताशोधनजागरम्|
	मधुना त्रिफलां लिह्याद् गुडूचीमभयां घनम्||22||
	रसाञ्जनस्य महतः पञ्चमूलस्य गुग्गुलोः|
शिलाजतुप्रयोगश्च साग्निमन्थरसो हितः||23||
विडङ्गं नागरं क्षारः काललोहरजो मधु|
	यवामलकचूर्णं च योगोऽतिस्थौल्यदोषजित्||24||
</14-24></14-23></14-22>
<14-25><14-26><14-27><14-28>
	व्योषकट्वीवराशिग्रु-विडङ्गाऽतिविषास्थिराः|
	हिङ्गुसौवर्चलाजाजी-यवानीधान्यचित्रकाः||25||
	निशे बृहत्यौ हपुषा पाठा मूलं च केम्बुकात्|
	एषां चूर्णं मधु घृतं तैलं च सदृशांशकम्||26||
	सक्तुभिः षोडशगुणैर्युक्तं पीतं निहन्ति तत्|
	अतिस्थौल्यादिकान् सर्वान् रोगानन्यांश्च तद्विधान्||27||
	हृद्रोगकामलाश्वित्र-श्वासकासगलग्रहान्|
	बुद्धिमेधास्मृतिकरं सन्नस्याऽग्नेश्च दीपनम्||28||
</14-28></14-27></14-26></14-25>
<14-29><14-30><14-31>
	अतिकार्श्यं भ्रमः कासस्तृष्णाधिक्यमरोचकः|
	स्नेहाग्निनिद्रादृक्_श्रोत्र-शुक्रौजः क्षुत्स्वरक्षयः||29||
	बस्तिहृन्मूर्दजङ्घोरु-त्रिकपार्श्वरूजा ज्वरः|
	प्रलापोर्ध्वाऽनिलग्लानिच्छर्दिपर्वास्थिभेदनम्||30||
	वर्चोमूत्रग्रहाद्याश्च जायन्तेऽतिविलङ्घनात्|
	कार्श्यमेव वरं स्थौल्यात् न हि स्थूलस्य भेषजम्||31||
</14-31></14-30></14-29>
<14-32>
	बृंहणं लङ्घनं वाऽलमतिभेदोऽग्निवातजित्|
	मधुरस्निग्धसौहित्यैर्यत्सौख्येन च नश्यति||32||
</14-32>
<14-33>
	क्रशिमा स्थविमाऽत्यन्तविपरीतनिषेवणैः|
योजयेद् बृंहणं तत्र सर्वं पानान्नभेषजम्||33||
</14-33>
<14-34>
	अचिन्तया हर्षणेन ध्रुवं सन्तर्पणेन च|
स्वप्नप्रसङ्गाच्च कृशो वराह इव पुष्यति||34||
</14-34>
<14-35>
न हि मांससमं किञ्चिदन्यद् देहबृहत्त्वकृत्|
	मांसादमांसं मांसेन सम्भृतत्वाद्विशेषतः||35||
</14-35>
<14-36>
	गुरु चातर्पणं स्थूले विपरीतं हितं कृशे|
	यवगोधूममुभयोस्तद्योग्याहितकल्पनम्||36||
</14-36>
<14-37>
	दोषगत्याऽतिरिच्यन्ते ग्राहिभेद्यादिभेदतः|
उपक्रमा न ते द्वित्वाद्भिन्ना अपि गदा इव||37||
</14-37>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने द्विविधोप-
क्रमणीयो नाम चतुर्दशोऽध्यायः||14||

             02पञ्चदशोऽध्यायः|
	
	अथातः शोधनादिगणसङ्गहमध्यायं व्याख्यास्यामः|
इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः||
<15-1>
	मदन-मधुक-लम्बा-निम्ब-बिम्बी-विशाला-
	          त्रपुस-कुटज-मूर्वा-देवदालीकृमिघ्नम्|
	विदुल-दहन-चित्राः कोशवत्यौ करञ्जः
	           कण-लवण-वचैला-सर्षपाश्छर्दनानि||1||
</15-1>
<15-2>
	निकुम्भ-कुम्भ-त्रिफला-गवाक्षी-
	         स्रुक्_शङ्खिनीनीलिनितिल्वकानि|
	शम्पाक-कम्पिल्लक-हेमदुग्धा
	       दुग्धं च मूत्रं च विरेचनानि||2||
</15-2>
<15-3>
	मदन-कृटज-कुष्ठ-देवदाली-
	         मधुकवचा-दशमूल-दारु-रास्नाः|
	यव-मिशि-कृतवेधनं कुलत्था
	        मधुलवणं त्रिवृता निरूहणानि||3||
</15-3>
<15-4>
	वेल्लाऽपामार्ग-व्योष,दार्वी-सुराला|
         	बीजं शैरीषं बार्हतं शैग्रवं च|
सारो माधूकः सैन्धवं तार्क्ष्यशैलं
	       त्रुट्यौ पृथ्वीका शोधयन्त्युत्तमाङ्गम्||4||
</15-4>
<15-5>
	भद्रदारु नतं कुष्ठं दशमूलं बलाद्वयम्|
	वायुं वीरतरादिश्च विदार्यादिश्च नाशयेत्||5||
</15-5>
<15-6>
	दूर्वाऽनन्ता निम्न-वासाऽऽत्मगुप्ता
        	गुन्द्राऽभीरुः शीतपाकी प्रियङ्गुः|
	न्यग्रोधादिः पद्मकादिः स्थिरे द्वे
	       पद्मं वन्यं सारिवादिश्च पित्तम्||6||
</15-6>
<15-7>
	आरग्वधादिरर्कादिर्मुष्काद्योऽसनादिकः|
	सुरसादिः समुस्तादिर्वत्सकादिर्बलासजित्||7||
</15-7>
<15-8>
	जीवन्ती काकोल्यौ मेदे द्वे मुद्गमाषपर्ण्यौ च|
ऋषभकजीवकमधुकं चेति गणो जीवनीयाख्यः||8||
</15-8>
<15-9><15-10>
	विदारिपञ्चाङ्गुलवृश्चिकाली वृश्चीव-देवाह्वय-शूर्पपर्ण्यः|
	कण्डूकरी जीवनह्रस्वसंज्ञेद्वे पञ्चके गोपसुता त्रिपादी||9||
विदार्यादिरयं हृद्यो बृंहणो वातपित्तहा|
शोषगुल्माङ्गमर्दोध्वश्वासकासहरो गणः||10||
</15-10></15-9>
<15-11>
	सारिवोशीरकाश्मर्यमधूकशिशिरद्वयम्| 
	यष्टी परूषकं हन्ति दाहपित्तास्रतृड्_ज्वरान्||11||
</15-11>
<15-12>
	पद्मकपुण्ड्रौ वृद्धितुगर्द्ध्यः
          	शृङ्ग्यमृता दश जिवनसंज्ञाः|
	स्तन्यकरा घ्नन्तीरणपित्तं
         	प्रीणनजीवनबृंहणवृष्याः||12||
</15-12>
<15-13>
	परूषकं वरा द्राक्षा कट्_फलं कतकात् फलम्|
	राजाह्वं दाडिमं शाकं तृण्मूत्राऽऽमयवातजित्||13||
</15-13>
<15-14>
	अञ्जनं फलिनी मांसी पद्मोत्पलरसाञ्जनम्|
	सैलामधुकनागाह्वं विषान्तर्दाहपित्तनुत्||14||
</15-14>
<15-15>
	पटोलकटुरोहिणीचन्दनं
         	मधुस्रवगुडूचिपाठान्वितम्| 
	निहन्ति कफपित्तकुष्ठज्वरान्
         	विषं वमिमरोचकं कामलाम्||15||
</15-15>
<15-16>
	गुडूचीपद्मकारिष्ट-धानकारक्तचन्दनम्|
	पित्तश्लेष्मज्वरच्छर्दि-दाहतृष्णाघ्नमग्निकृत्||16||
</15-16>
<15-17><15-18>
	आरग्वधेन्द्रयवपाटलि-काकतिक्ता-
	          निम्बामृतातामधुरसास्रुववृक्षपाठाः|
	भूनिम्बसैर्यकपटोलकरञ्जयुग्म-
                 सप्तच्छदाग्निसुषवीफलबाणघोण्टाः||17||
	आरग्वधादिर्जयति च्छर्दिकुष्ठविषज्वरान्|
	कफं कण्डूं प्रमेहं च दुष्टव्रणविशोधनः||18||
</15-18></15-17>
<15-19><15-20>
	असनतिनिशभूर्ज-श्वेतवाहप्रकीर्याः
	           खदिरकदरभण्डी-शिंशिपामेषशृङ्ग्यः|
	त्रिहिमतलपलाशा जोङ्गकः शाकशालौ
	           क्रमुकधवकलिङ्गच्छागकर्णाश्वकर्णाः||19||
	असनादिर्विजयते श्वित्रकुष्ठकफक्रिमीन्|
	पाण्डुरोगं प्रमेहं च मेदोदोषनिबर्हणः||20||
</15-20></15-19>
<15-21><15-22>
	वरुणसैर्यकयुग्मशतावरी-
	       दहनमोरटबिल्वविषाणिकाः|
	द्विबुहतीद्विकरञ्ज-जयाद्वयं
	        बहलपल्लव-दर्भरुजाकराः||21||
वरुणादिः कफं मेदो मन्दाग्नित्वं नियच्छति|
	आढ्यावातं शिरः शूलं गुल्मं चान्तः सविद्रधिम्||22||
</15-22></15-21>
<15-23>
	उषकस्तुत्थकं हिङ्गुकासीसद्वयसैन्धवम्|
	सशिलाजतु कृच्छ्राश्म-गुल्ममेदः कफापहम्||23||
</15-23>
<15-24><15-25>
         बेल्लन्तराऽरणिक-बूक-वृषाऽश्मभेद-
                 गोकण्टकेत्कटसहाचरबाणकाशाः|
        वृक्षादनी-नल-कृशद्वयगुण्ठ-गुन्द्र- 
                 भल्लूकमोरटकुरणटकरम्भपार्थाः||24||
	वर्गोवीरताद्योऽयं हन्ति वातकृतान् गदान्|
	अश्मरीशर्करामूत्रकृच्छ्राघातरुजाहरः||25||
</15-25></15-24>
<15-26><15-27>
	रोध्रशाबलकरोध्रपलाशा
	      जिङ्गिणीसरलकट्_फलयुक्ताः|
	कुत्सिताम्बकदलीगतशोकाः|
	       सैलवालुपरिपेलवमोचाः||26||
एष रोध्रादिको नामः मेदः कफहरो गणः|
	योनिदोषहरः स्तम्भी वर्ण्यो विषविनाशनः||27||
</15-27></15-26>
<15-28><15-29>
	अर्कालर्कौ नागदन्ती विशल्या
	        भार्ङ्गी रास्ना वृश्चिकाली प्रकीर्या|
	प्रत्यक्पुष्पी पीततैलोदकीर्या
	        श्वेतायुग्मं तापसानां च वृक्षः||28||
अयमर्कादिको वर्गः कफमेदोविषापहः|
कृमिकुष्ठप्रशमनो विशेषाद् व्रणशोधनः||29||
</15-29></15-28>
<15-30><15-31>
	सुरस-युग-फणिज्जं कालमाला विडङ्गं
                  खरबुस-वृषकर्णी-कट्_फलं कासमर्दः|
	क्षवक-सरसि-भार्ङ्गीकार्मुकाः काकमाची
कुलहल विषमुष्टीभूस्तृणो भूतकेशी||30||
	सुरसादिर्गणः श्लेष्ममेदः कृमिनिषूदनः|
प्रतिश्यायारुचिश्वास-कासघ्नो व्रणशोधनः||31||
</15-31></15-30>
<15-32>
	मुष्ककस्रुग्वराद्वीपि-पलाशधवशिंशिपाः|
	गुल्ममेहाश्मरीपाण्डु-मेदोऽर्शः कफशुक्रजित्||32||	
</15-32>
<15-33><15-34>
	वत्सकमूर्वाभार्ङ्गीकटुका मरिचं घुणप्रिया च गण्डीरम्|
एल पाठाऽजाजी	कट्वङ्गफलाजमोदसिद्धार्थवचाः||33||
	जीरकहिङ्गुविडङ्गं पशुगन्धा प्ऽअञ्चकोलकं हन्ति|
	चलकफमेदः पीनसगुल्मज्वरशूलदुर्नाम्नः||34||
</15-34></15-33>
<15-35><15-36>
	वचाजलददेवाह्वनागरातिविषाभयाः
	हरिद्राद्वययष्ट्याह्वकलशीकुटजोद्भवाः||35||
	वचाहरिद्रादिगणावामातीसारनाशनौ|
	मेदः कफाढ्यपवनस्तन्यदोषनिबर्हणौ||36||
</15-36></15-35>
<15-37><15-38><15-39>
	प्रियङ्गुपुष्पाञ्जनयुग्मपद्माः
पद्माद्रजो योजनवल्ल्यनन्ता|
मानद्रुमो मोचरसः समङ्गः
        	पुन्नागशीतं मदनीयहेतुः||37||
	अम्बष्ठा मधुरं नमस्करी
	        नन्दीवृक्षपलाशकच्छुराः|
	रोध्रं धातकिबिल्वपेशिके
	        कट्वङ्गः कमलोद्भवं रजः||38||
	गणौ प्रियड्_ग्वम्बष्ठादी पक्वातीसारनाशनौ|
	सन्धानीयौ हितौ पित्ते व्रणानामपि रोपणौ||39||
</15-39></15-38></15-37>
<15-40>
	मुस्तावचाग्नि-द्विनिशा द्वितिक्ता-
        	भल्लात-पाठा-त्रिफलाविषाख्याः|
	कुष्ठं त्रटी हैमवती च योनि-
	       स्तन्यामयघ्ना मलपाचनाश्च||40||
</15-40>
<15-41><15-42>
	न्यग्रोधपिप्पलसदाफलरोध्रयुग्मं
               जम्बूद्वयार्जुनकपीतनसोमवल्काः|
	प्लक्षाम्रवञ्जुलपियालपलाशनन्दी-
	       कोलीकदम्बविरलामधुकं मधूकम्||41||
न्यग्रोधादिर्गणो व्रण्यः सङ्ग्राही भग्नसाधनः|
	मेदः पित्तास्रतृड्_दाह-योनिरोगनिबर्हणः||42||
</15-42></15-41>
<15-43><15-44>
	एलायुग्म तुरुष्ककुष्ठफलिनी-मांसीजलध्यामकं
                 स्पक्काचोरकचोचपत्रतगर-स्थौणेयजातीरसाः|
	शुक्तिर्व्याघ्रनखोऽमराह्वमगुरुः श्रीवासकः कुङ्कुमं
	          चण्डागुग्गुलुदेवधूपखपुराः पुन्नागनागाह्वयम्||43||
एलादिको वातकफौ विषं च विनियच्छति|
	वर्णप्रसादनः कण्डूपिटिकाकोठनाशनः||44||
</15-44></15-43>
<15-45>
	श्यामा-दन्तीद्रवन्ती-क्रमुक-कुट-रणा-शङ्खिनी-चर्मसाह्वा-
       	स्वर्णक्षीरी-गवाक्षी-शिखरि-रजनक-च्छिन्नरोहा-करञ्जाः|
बस्तान्त्री व्याधिघातो बहलबहुरसस्तीक्ष्णवृक्षात् फलानि
श्यामाद्यो हन्ति गुल्मं विषमरुचिकफौ हृद्रुजं मूत्रकृच्छ्रम्||45||
</15-45>
<15-46>
	त्रयस्रिंशदिति प्रोक्ता वर्गास्तेषु त्वलाभतः|
	युञ्ज्यात्तद्विधमन्यच्च द्रव्यं जह्यादयौगिकम्||46||
</15-46>
<15-47>
एते वर्गा दोषदूष्याद्यपेक्ष्य
	      कल्कक्वाथस्नेहलेहादियुक्ताः|
	पाने नस्येऽन्वासनेऽन्तर्बहिर्वा
	       लेपाभ्यङ्गैर्घ्नन्ति रोगान् सुकृच्छ्रान्||47||
</15-47>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने शोधनादिग-
णसङ्ग्रहो नाम पञ्चदशोऽध्यायाः||15||


                 02षोडशोऽध्यायः
	अथातः स्नेहविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः|
इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<16-1>
	गुरु-शीत-सर-स्निग्ध-मन्द-सूक्ष्म-मृदु-द्रवम्|
औषधं स्नेहनं प्रायो, विपरीतं विरूक्षणम्|1||
</16-1>
<16-2><16-3>
	सर्पिर्मजा वसा तैलं स्नेहेषु प्रवरं मतम्|
	तत्रापि चोत्तमं सर्पिः संस्कारस्यानुवर्तनात्||2||
	माधुर्यादविदाहित्त्वाज्जन्माद्येव च शीलनात्|
	पित्तघ्नास्ते यथापूर्वमितरघ्ना यथोत्तरम्||3||
</16-3></16-2>
<16-4>
	घृतात्तैलं गुरु वसा तैलान्मज्जा ततोऽपि च|
द्वाभ्यां त्रिभिश्चितुर्भिस्तैर्यमकस्रिवृतो महान्||4||
</16-4>
<16-5><16-6>
	स्वेद्यसंशोध्यामद्यस्त्रिव्यायामासक्तचिन्तकाः|
वृद्धबालाबलकृशा रुक्षाः क्षीणास्ररेतसः||5||
	वातार्तस्यन्दतिमिरदारुणप्रतिबोधिनः|
	स्नेह्याः	न त्वतिमन्दाग्नितीक्ष्णाग्निस्थूलदुर्बलाः||6||
</16-6></16-5>
<16-7><16-8>
	उरुस्तम्भातिसाराऽऽम-गलरोगगरोदरैः|
	मूर्च्छाच्छर्द्यरुचिश्लेष्म तृष्णामद्यैश्च पीडिताः||7||
	अपप्रसूता युक्ते च नस्ये बस्तौ विरेचने|
         तत्र धीस्मृतिमेधादि-कांक्षिणां शस्यते घृतम्|
</16-8></16-7>
<16-9>
	ग्रन्थिनाडीकृमिश्लेष्म-मेदोमारुतरोगिषु|
	तैलं लाघवदार्ढ्यार्थि-क्रूरकोष्ठेषु देहिषु||9||
</16-9>
<16-10><16-11>
	वातातपाध्वभारस्त्रि व्यायमक्षीणधातुषु|
	रूक्षक्लेशक्षमात्दग्नि-वातावृतपथेषु च||10||
	शेषौ वसा तु सन्ध्यस्थिमर्मकोष्ठरुजासु च|
	तथा दग्धाहतभ्रष्टयोनिकर्णशिरोरुजि||11||
</16-11></16-10>
<16-12>
	तैलं प्रवृषि, वर्षान्ते सर्पिरन्यौ तु माधवे|
	ऋतौ साधारणे स्नेहः शस्तोऽह्नि विमले रवौ||12||
</16-12>
<16-13>
	तैलं त्वरायं शीतेऽपि घर्मेऽपि च घृतं निशि|
	निश्येव पित्ते पवने संसर्गे पित्तवत्यपि||13||
</16-13>
<16-14>
निश्यन्यथा वातकफाद्रोगाः स्युः पित्ततो दिवा|
          युक्त्याऽवचारयेत्स्नेहं भक्ष्याद्यन्नेन बस्तिभिः||14|| 
</16-14>
<16-15>
	नस्याभ्यञ्जनगण्डूषमूर्द्धकर्णाक्षितर्पणैः|
	रसभेदैककत्वाभ्यां चतुः षष्टिर्विचारणाः|15||
</16-15>
<16-16>
	स्नेहस्यान्याभिभूतत्वादल्पत्वाच्च क्रमात्स्मृताः|
	यथोक्तहेत्वभावाच्च नाच्छपेयो विचारणाः||16||
</16-16>
<16-17>
स्नेहस्य कल्पः स श्रेष्ठः स्नेहकर्माशुसाधनात्|
	द्वाभ्यां चतुर्भिरष्टाभिर्यामैर्जीर्यन्ति याः क्रमात्||17||
</16-17>
<16-18>
	ह्रस्वमध्योत्तमा मात्रास्तास्ताभ्यश्च ह्रसीयसीम्|
	कल्पयेद्वीक्ष्य दोषादीन् प्रगेव तु ह्रसीयसीम्||18||
</16-18>
<16-19>
	ह्यस्तेन जीर्णम् एवान्ने स्नेहोऽच्छः शुद्धये बहुः|
शमनः क्षुद्वतोऽनन्नो मध्यमात्रश्च शस्यते||19||
</16-19>
<16-20>
बृंहणो रसमद्याद्यैः सभक्तोऽल्पहितः स च|
	बालवृद्धपिपासार्तस्नेहद्विण्मद्यशीलिषु||20||
</16-20>
<16-21>
	स्त्रिस्नेहनित्यमन्दाग्नि-सुखितक्लेशभिरुषु|
	मृदुकोष्ठाल्पदोषेषु काले चोष्णे कृशेषु च||21||
</16-21>
<16-22>
	प्राङ्भध्योत्तरभक्तोऽसावधोमध्योर्ध्वदेहजान्|
	व्याधीञ्जयेद्वलं कुर्यादङ्गानां च यथाक्रमम्||22||
</16-22>
<16-23><16-24>
	वार्युष्णच्छेऽनु पिबेत् स्नेहे तत्सुखपक्तये|
	आस्योपलेपशुद्ध्यै च, तौवरारुष्करे न तु||23||
	जीर्णाजीर्णविशङ्कायां पुनरुष्णोदकं पिबेत्|
	तेनोद्गारविशुद्धिः स्यात्ततश्च लघुता रुचिः||24||
</16-24></16-23>
<16-25>
	भोज्योऽन्नं मात्रया पास्यन् श्वः पिबन् पीतवानपि|
	द्रवोष्णमनभिष्यन्दि नातिस्निग्धमसङ्करम्||25||
</16-25>
<16-26><16-27><16-28>
	उष्णोदकोपचारी स्याद् ब्रह्मचारी क्षपाशयः|
	न वेगपरोधी व्यायामक्रोधशोकहिमातपान्||26||
	प्रवातयानयानाध्वभाष्यात्यासनसंस्थितीः|
	नीचात्युच्चोपधानाहः स्वप्नधूमरजांसि च||27||
	यान्यहानि पिबेत्तानि तावन्त्यन्यान्यपि त्यजेत्|
सर्वकर्मेस्वयं प्रायो व्याधिक्षीणेषु च क्रमः||28||
</16-26></16-27></16-26>
<16-29>
	उपचारस्तु शमने कार्यः स्नेहे विरिक्तवत्|
	त्र्यहमच्छं मृदौ कोष्ठे क्रूरे सप्तदिनं पिबेत्||29||
</16-29>
<16-30>
	सम्यक्_स्निग्धोऽथवा यावदतः सात्मीभवेत्परम्|
          वातानुलोम्यं दीप्तोऽग्निर्वर्चः स्निग्धमसंहतम्||30||
</16-30>
<16-31>
	स्नेहोद्वेगः क्लमः सम्यक्_स्निग्धे, रुक्षे विपर्ययः|
	अतिस्निग्धे तु पाण्डुत्वं घ्राणवक्त्रगुदस्रवाः||32||
</16-31>
<16-32><16-33>
अमात्रयाऽहितो काले मिथ्याहारविहारतः|
	स्नेहः करोति शोफार्शस्तन्द्रास्तम्भविसंज्ञताः||32||
	कण्डूकुष्ठज्वरोत्क्लेशशूलानाहभ्रमादिकान्|
	क्षुत्तृष्णोल्लेखनस्वेदरूक्षपानान्नभेषजम्||33||
</16-33></16-32>
<16-34><16-35>
	तक्रारिष्टखलोद्दालयवश्यामाककोद्रवम्|
	पिप्पलीत्रिफलाक्षौद्रपथ्यागोमूत्रगुग्गुलु||34||
	यथास्वं प्रतिरोगं च स्नेहव्यापदि साधनम्|
	विरूक्षणे लङ्घनवत्कुतातिकृतलक्षणम्||35||
</16-34></16-35>
<16-36><16-37>
	स्निग्धद्रवोष्णधन्वोत्थरसभुक् स्वेदमाचरेत्|
	स्निग्धस्त्र्यहं स्थितः कुर्याद्विरेकं, वमनं पुनः||36||
	एकाहं दिनमन्यच्च कफमुत्क्लेश्य तत्करैः|
मांसला मेदुरा भूरिश्लेष्माणो विषमाग्नयः||37||
</16-37></16-36>
<16-38>
	स्नेहोचिताश्च ये स्नेह्यास्तान् पूर्वं रूक्षयेत्ततः|
	संस्नेह्य शोधयेदेवं स्नेहव्यापन्न जायते||38||
</16-38>
<16-39>
	अलं मलानीरयितुं स्नेहश्चासात्म्यतां गतः|
	बालवृद्धादिषु स्नेहपरिहारासहिष्णुषु||39||
</16-39>
<16-40>
	योगानिमाननुद्वेगान् सद्यः स्नेहान् प्रयोजयेत्|
	प्राज्यमांसरसास्तेषु, पेया वा स्नेहभर्जिता||40||
</16-40>
<16-41><16-42>
तिलचूर्णश्च सस्नेहफाणितः, कृशरा तथा|
क्षीरपेया घृताढ्योष्णा, दध्नो वा सगुडः सरः||41||
	पेया च पञ्चप्रसृता स्नेहैस्तण्डुलपञ्चमैः|
	सप्तैते स्नेहनाः सद्यः, स्नेहाश्च लवणोल्बणाः||42||
</16-42></16-41>
<16-43>
	तद्ध्यभिष्यन्द्यरूक्षं च सूक्ष्ममुष्णं व्यवायि च|
	गुणानूपामिषक्षीरतिलमाषसुरादधि||43||
</16-43>
<16-44>
	कुष्ठशोफप्रमेहेषु स्नेहार्थं न प्रकल्पयेद्|
	त्रिफलापिप्पलीपथ्यागुग्गुल्वादिविपाचितान्||44||
</16-44>
<16-45>
	स्नेहान् यथास्वमेतेषां योजयेदविकारिणः|
	क्षीणानां त्वामयैरग्निदेहसन्धुक्षणक्षमान्||45||
</16-45>
<16-46>
	दीप्तान्तराग्निः परिशुद्धकोष्ठः
	            प्रत्यग्रधातुर्बलपवर्णयुक्तः|
दृढेन्द्रियो मन्दजरः शतायुः
	            स्नेहोपसेवी पुरुषः प्रदिष्टः||46||
</16-46>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने स्नेह-
	विधिर्नाम षोडशोऽध्यायः||16||





                 02सप्तदशोऽध्यायः|
	
	अथातः स्वेदविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः|
इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः||
<17-1>
	स्वेदस्तापोपनाहोष्मद्रवभेदाच्चतुर्विधः|
	तापोऽग्नितप्त-वसन-फालहस्ततलादिभिः||1||
</17-1>
<17-2><17-3><17-4>
उपनाहो वचाकिण्वशताह्वादेवदारुभिः|
	धान्यैः समन्तैर्गन्धैश्च रास्नैरण्डजटामिषैः||2||
	उद्रिक्तलवणैः स्नेहचुक्रतक्रपयः प्लुतैः|
	केवले पवने, श्लेष्मसंसृष्टे सुरसादिभिः||3||
	पित्तेन पद्मकाद्यैस्तु साल्वणाख्यैः पुनः पुनः|
	स्निग्दोष्णवीर्यैर्मृदुभिश्चर्मपट्टैरपूतिभिः||4||
</17-4></17-3></17-2>
<17-5>
	अलाभे वातजित्पत्रकौशेयाविकशाटकैः|
	रात्रौ बद्धं दिवा मुञ्चेन्मुञ्चेद्रात्रौ दिवाकृतम्||5||
</17-5>
<17-6><17-7>
	ऊष्मा तूत्कारिकालोष्ट कपालोपलपांसुभिः|
	पत्रभङ्गेन धान्येन करीषसिकतातुषः||6||
अनेकोपायसन्तप्तैः प्रयोज्यो देशकालतः|
	शिग्रुवारणकैरण्ड-करञ्चसुरसार्जकात्||7||
</17-7></17-6>
<17-8><17-9><17-10>
	शिरीषवासावंशार्क-मालतीदीर्घवृन्ततः|
	पत्रभङ्गैर्वचाद्यैश्च मांसैश्चानूपवापरिजैः||8||
	दशमूलेन च पृथक् सहितैर्वा यथामलम्|
	स्नेहवद्भिः सुराशुक्तवारिक्षीरादिसाधितैः||9||
	कुम्भीर्गलन्तीर्नाडीर्वा पूरयित्वा रुजार्दितम्|
	वाससाऽऽच्छादितं गात्रं स्निग्धं सिञ्चेद्यथासुखम्||10||
</17-10></17-9></17-8>
<17-11>
	तैरेव वा द्रवैः पूर्णं कुण्डं सर्वाङ्गेऽनिले|
	अवगाह्यातुरस्तिष्ठेदर्शः कृच्छ्रादिरुक्षु च||11||
/17-11>
<17-12>
निवातेऽन्तर्बहिः स्निग्धो जीर्णान्नः स्वेदमाचरेत्|
	व्याधिव्याधितदेशर्तुवशान्मध्यवरावरम्||12||
</17-12>
<17-13>
कफार्तो रूक्षणं रूक्षो, रूक्षः स्निग्धं कफानिले|
	आमाशयगते वायौ कफे पक्वाशयाश्रिते||13||
</17-13>
<17-14>
	रूक्षपूर्वं तथा स्नेहपूर्वं स्थानानुरोधतः|
	अल्पं वङ्क्षणयोः, स्वल्पं दृङ्मुष्कहृदये न वा||14||
</17-14>
<17-15>
शीतशूलक्षये स्विन्नो जातेऽङ्गानां च मार्दवे|
	स्याच्छनैर्मृदितः स्नातस्ततः स्नेहविधिं भजेत्||15||
</17-15>
<17-16><17-17>
	पित्तास्रोकोपतृण्मूर्च्छा-स्वराङ्गसदनभ्रमाः|
	सन्धिपीडा ज्वरः श्यावरक्तमण्डलदर्शनम्||16||
	स्वेदातियोगाच्छर्दिश्च,तत्र स्तम्भनमौषधम्|
	विषक्षाराग्न्यतीसारच्छर्दिमोहातुरेषु च||27||
</17-17></17-16>
<17-18><17-19>
	स्वेदनं गुरु तीक्ष्णोष्णं प्रायः, स्तम्भनमन्यथा|
	द्रव-स्थिर-सर-स्निग्ध-रूक्ष सूक्ष्मं च भेषजम्||18||
	स्वेदनं, स्तम्भनं श्लक्ष्णं रूक्ष-सूक्ष्म-सर-द्रवम्|
	प्रायस्तिक्तं कषायं च मधुरं च समासतः||19||
</17-19></17-18>
<17-20>
स्तम्भितः स्याद् बले लब्धे यथोक्तामयसङ्क्षयात्|
	स्तम्भत्वक्_स्नायुसङ्कोच-कम्पहृद्वाग्धनुग्रहैः||20||
</17-20>
<17-21>
	पादौष्ठत्वक्करैः श्यावैरतिस्तम्भितमादिशेत्|
	न स्वेदयेदतिस्थूलरूक्षदुर्बलमूर्च्छितान्||21||
</17-21>
<17-22><17-23><17-24>
	स्तम्भनीयक्षतक्षीणक्षाममद्यविकारिणः|
	तिमिरोदरवीसर्पकुष्ठशोषाढ्यरोगिणः||22||
	पीतदुग्धदधिस्नेहमधून् कृतविरेचनान्|
	भ्रष्टदग्धगुदग्लानिक्रोधशोकभयार्दितान्||23||
	क्षुत्तृष्णाकामलापाण्डुमेहिनः पित्तपीडितान्|
	गर्भिणीं पुष्पितां सूतां, मृदु चात्ययिके गदे||24||
</17-24></17-23></17-22>
<17-25><17-26><17-27>
	श्वास-कास-प्रतिश्याय-हिध्मा-ध्मान-विबन्धिषु|
	स्वरभेदानिलव्याधिश्लेष्मामस्तम्भगौरवे||25||
	अङ्गमर्दकटीपार्श्वपृष्ठकुक्षिहनुग्रहे|
	महत्त्वे मुष्कयोः खल्ल्यामायामे वातकण्टके||26||
	मूत्रकृच्छ्रार्बुदग्रन्थि-शुक्राघाताढ्यमारुते|
	स्वेदं यथायथं कुर्यात्तदौषधविभागतः||27||
</17-27></17-26></17-25>
<17-28>
स्वेदो हितस्त्वनाग्नेयो वाते मेदः कफावृते|
निवातं गृहमायासो गुरुप्रावरणं भयम्||28||
	उपनाऽऽहाहव-क्रोधा भूरिपानं क्षुधाऽऽतपः||28 1/2||
</17-28>
<17-29 >
स्नेहक्लिन्नाः कोष्ठगा धातुगा वा
	        स्रोतोलीनां ये च शाखास्थिसंस्थाः|
	दोषाः स्वेदैस्ते द्रवीकृत्य कोष्ठं
	        नीताः सम्यक् शुद्धिभिर्निर्ह्रियन्ते||29 ||
</17-29 >
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्ताने स्वेद-
	विधिर्नाम सप्तदशोऽध्यायः||27||
अष्टादशोऽध्यायः
अथातो वमनविरेचनविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः|
इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः||
<18-1>
	कफे विदध्याद्वमनं संयोगे वा कफोल्बणे|
	तद्वद्विरेचनं पित्ते	विशेषेण तु वामयेत्||1||
</18-1>
<18-2><18-3>
	नवज्वरातिसाराधः पित्तासृग्राजयक्ष्मितः|
	कुष्ठ-मेहा-पची-ग्रन्थि-श्लीपदोन्मादकासिनः||2||
	श्वास-हृल्लास-वीसर्प-स्तन्यदोषोर्ध्वरोगिणः|
अवम्या गर्भिणी रुक्षः क्षुधितो नित्यदुः खितः||3||
</18-3></18-2>
<18-4><18-5><18-6>
	बालवृद्धकृशस्थूल-हृद्रोगिक्षतदुर्बलाः|
	प्रसक्तवमथुप्लीह-तिमिरक्रिमिकोष्ठिनः||4||
	ऊर्ध्वप्रवृत्तवाय्वस्र-दत्तबस्तिहतस्वराः|
	मूत्राघात्युदरी गुल्मी दुर्बलोऽत्यग्निरर्शसः||5||
	उदावर्तभ्रमाष्ठीला-पार्श्वरुग्वातरोगिणः|
	ऋते विषगराजीर्ण-विरुद्धाभ्यवहारतः||6||
</18-6></18-5></18-4>
<18-7>
	प्रसक्तवमथोः पूर्व प्रायेणाऽमज्वरोऽपि च|
	धूमान्तैः कर्मभिर्वर्ज्याः, सर्वैरेव त्वजीर्णिनः||7||
</18-7>
<18-8><18-9><18-10>
	विरेकसाध्या गुल्मार्शोविस्फोटव्यङ्गकामलाः|
	जीर्णज्वरोदरगर-च्छर्दिप्लीहहलीमकाः||8||
	विद्रधिस्तिमिरं काचः स्यान्दः पक्वाशयव्यथा|
योनिशुक्राश्रया रोगाः कोष्ठगाः कृमयो व्रणाः||9||
	वातास्रमूर्ध्वगं रक्तं मूत्राघातः शकृद्ग्रहः|
वाम्याश्च कुष्ठमेहाद्याः न तु रेच्यो नवज्वरी||10||
</18-10></18-9></18-8>
<18-11>
	अल्पाग्न्यधोगपित्तास्र-क्षतपाय्वतिसारिणः|
	सशल्यास्थापितक्रूर-कोष्ठातिस्निग्धशोषिणः||11||
</18-11>
<18-12><18-13><18-14><18-15><18-16><18-17><18-18>
	अथ साधारणे काले स्न्ग्धिस्विन्नं यथाविधि|
	श्वोवम्यमुत्क्लिष्टकफं  मत्स्यमाषतिलादिभिः||12||
	निशां सुप्तं सुजीर्णान्नं पूर्वाह्णे कृतमङ्गलम्|
	निरन्नमीषत्स्निग्धं वा पेयया पीतसर्पिषम्||13||
	वृद्धबालाऽबल-क्लीब-भीरून् रोगानुरोधतः|
	आकण्ठं पायितान्मद्यं क्षीरमिक्षुरसं रसम्||14||
	यथाविकारविहितां मधुसैन्धवसंयुताम्|
	कोष्ठं विभज्य भैषज्यमात्रां मन्त्राभिमन्त्रिताम्|15||
	"ब्रह्म दक्षाश्विरुद्रेन्द्र-भूचन्द्रार्कानिलानलाः|
	ऋषयः सौषधिग्रामा भूतसङ्घाश्च पान्तु वः||16||
	रसायनमिवर्षीणाममराणामिवामृतम्|
	सुधेवोत्तमनागानां भैषज्यमिदमस्तु ते||17||
ॐनमो भगवते भैषज्यगुरवे वैडूर्यप्रभराजाय|
	तथागतायार्हते सम्यक्_सम्बुद्धाय| तद्यथा|
	ँऽभैषज्ये भैषज्ये महाभैषज्ये समुद्गते स्वाहा||"
प्राङ्भुखं पाययेत् पीतो मुहूर्तमनुपालयेत्|
	तन्मनाः	जातहृल्लासप्रसेकश्च्छर्दयेत्ततः||18||
</18-18></18-17></18-16></18-15></18-14></18-13></18-12>
<18-19><18-20><18-21>
	अङ्गुलिभ्यामनायस्तो नालेन मृदुनाऽथवा||
	गलताल्वरुजन् वेगानप्रवृत्तान् प्रवर्तयन्||19||
	प्रवर्त्तयन् प्रवृत्तांश्च जानुतुल्यासने स्थितः|
	उभे पार्श्वे ललाटे च वमतश्चास्य धारयेत्||20||
	प्रपीडयेत्तथा नाभिं पृष्ठं च प्रतिलोमतः|
	कफे तीक्ष्णोष्णकटुकैः पित्ते स्वादुहिमैरिति||21||
</18-21></18-20></18-19>
<18-22>
	वमेत् स्निग्धाम्ललवणैः संसृष्टे मरुता कफे|
पित्तस्या दर्शनं यावच्छेदो वा श्लेष्मणो भवेत्||22||
</18-22>
<18-23>
	हीनवेगः कणाधात्रीसिद्धार्थलवणोदकैः|
	वमेत्पुनः पुनः तत्र वेगानामप्रवर्तनम्||23||
</18-23>
<18-24>
	प्रवृत्तिः सविबन्धा वा केवलस्यौषधस्य वा|
	अयोगस्तेन निष्ठीव-कण्डूकोठज्वरादयः||24||
</18-24>
<18-25>
	निर्विबन्धं प्रवर्तन्ते कफपित्तानिलाः क्रमात्|
	सम्यग्योगे अतियोगे तु फेनचन्द्रकरक्तवत्||25||
</18-25>
<18-26>
	वमितं क्षामता दाहः कण्ठशोषस्तमो भ्रमः|
	घोरा वाय्वामया मृत्युर्जीवशोणितनिर्गमात्||26||
</18-26>
<18-27>
	सम्यग्योगेन वमितं क्षणमाश्वास्य पाययेत्|
	धूमत्रयस्यान्यतमं स्नेहाचारमथादिशेत्||27||
</18-27>
<18-28>
	ततः सायं प्रभाते वा क्षुद्वान् स्नातः सुखाम्बुना|
भुञ्जानो रक्तशाल्यन्नं भजेत्पेयादिकं क्रमम्||28|
</18-28>
<18-29>
	पेयां विलेपीमकृतं कृतं च 
        	यूषं रसं त्रीनुभयं तथैकम्|
	क्रमेण सेवेत नरोऽन्नकालान्
	       प्रधानमध्याऽवरशुद्धिशुद्धः||29||
</18-29>
<18-30>
	यथाऽणुरग्निस्तृणगोमयाद्यैः
सन्धुक्ष्यमाणो भवति क्रमेण|
	महान् स्थिरः सर्वंपचस्तथैव
	      शुद्धस्य पेयादिभिरन्तराग्निः||30||
</18-30>
<18-31>
जघन्यमध्यप्रवरे तु वेगाश्चत्वार इष्टा वमने षडष्टौ|
दशैव ते द्वित्रिगुणा विरेका      प्रस्थस्तथा स्याद् द्विचतुर्गुणश्च||31||
</18-31>
<18-32>
	पित्तावसानं वमनं विरेका-दर्द्ध, कफान्तं च विरेकमाहुः|
	द्वित्रान् सविट्कानपनीत वेगान् मेयं विरेके, वमने तु पीतम्||32||
</18-32>
<18-33>
	अथैनं वामितं भूयः स्नेहस्वेदोपपादितम्|
	श्लेष्मकाले गते ज्ञात्वा कोष्ठं सम्यग्विरेचयेत्||33||
</18-33>
<18-34>
बहुपित्तो मृदुः कोष्ठः क्षीरेणापि विरिच्यते|
	प्रभूतमारुतः क्रूरः कृच्छ्राच्छ्यामादिकैरपि||34||
</18-34>
<18-35>
	कषायमधुरैः पित्ते विरेकः, कटुकैः कफे|
	स्निग्धोष्णलवणैर्वायावप्रवृत्तौ तु पाययेत्||35||
</18-35>
<18-36>
	उष्णाम्बु, स्वेदयेदस्य पाणितापेन चोदरम्|
	उत्थानेऽल्पे दिने तस्मिन्भुक्त्वाऽन्येद्युः पुनः पिबेत्||36||
</18-36>
<18-37><18-38>
	अदृढस्नेहकोष्ठस्तु पिबेदूर्ध्वं दशाहतः|
	भूयोऽप्युपस्कृततनुः स्नेहस्वेदैर्विरेचनम्||37||
	यौगिकं सम्यगालोच्य स्मरन्पूर्वमनुक्रमम्|
	हृत्कुक्ष्यशुद्धिररुचिरुत्क्लेशः श्लेष्मपित्तयोः||38||
</18-38></18-37>
<18-39>
कण्डूर्विदाहः पिटिकाः पीनसो वातविङ्ग्रहः|
	अयोगलक्षणं योगो वैपरीत्ये यथोदितात्||39||
</18-39>
<18-40><18-41><18-42>
	विट्_पित्तकफवातेषु निःसृतेषु क्रमात्स्रवेत्|
	निःश्लेष्मपित्तमुदकं श्वेतं कृष्णं सलोहितम्||40||
	मांसधावनतुल्यं वा मेदः खण्डाभमेव वा|
	गुदनिःसरणं तृष्णा भ्रमो नेत्रप्रवेशनम्||41||
	भवन्त्यतिविरिक्तस्य तथाऽतिवमनामयाः|
	सम्यग्विरिक्तमेनं च वमनोक्तेन योजयेत्||42||
</18-42></18-41></18-40>
<18-43>
	धूमवर्ज्येन विधिना ततो वमितवानिव|
	क्रमेणान्नानि भुञ्जानो भजेत्प्रकृतिभोजनम्||43||
</18-43>
<18-44>
	मन्दवह्निमसंशुद्धमक्षामं दोषदुर्बलम्|
	अदृष्टजीर्णलिङ्गं च लङ्घयेत्पीतभेषजम्||44||
</18-44>
<18-45>
	स्नेहस्वेदौषधोत्क्लेशसङ्गैरिति न बाध्यते|
	संयोधनास्रविस्रावस्नेहयोजनलङ्घनैः||45||
</18-45>
<18-46>
	यात्यग्निर्मन्दतां तस्मात् क्रर्म पेयादिमाचरेत्|
	स्रुताल्पपित्तश्लेष्माणं मद्यपं वातपैत्तिकम्||46||
</18-46>
<18-47>
	पेयां न पाययेत्तेषां तर्पणादिक्रमो हितः|
	अपक्वं वमनं दोषान् पच्यमानं विरेचनम्||47||
</18-47>
<18-48>
	निर्हरेद्वमनस्यातः पाकं न प्रतिपालयेत्|
	दुर्बलो बहुदोषश्च दोषपाकेन यः स्वयम्||48||	
</18-48>
<18-49>
	विरिच्यते भेदनीयैर्भोज्यैस्तमुपपादयेत्|
	दुर्बलः शोधितः पूर्वमल्पदोषः कृशो नरः||49||
</18-49>
<18-50><18-51>
	अपरिज्ञातकोष्ठश्च पिबेन्मृद्वल्पमौषधम्|
	वरं तदसकृत्पीतमन्यथा संशयावहम्||50||
	हरेद्बहूंश्चलान् दोषानल्पानल्पान् पुनः पुनः|
	दुर्बलस्य मृदुद्रव्यैरल्पान् संशमयेत्तु तान्||51||
</18-51></18-50>
<18-52>
	क्लेशयन्ति चिरं ते हि हन्युर्वैनमनिर्हृताः|
	मन्दाग्निं क्रूरकोष्ठं च सक्षारलवणैर्घृतैः||52||
</18-52>
<18-53>
	सन्धुक्षिताग्निं विजित-कफवातं च शोधयेत्|
	रूक्षबह्वनिलक्रूर-कोष्ठ-व्यायामशीलिनाम्||53||
</18-53>
<18-54><18-55>
	दीप्ताग्नीनां च भैषज्यमविरेच्यैव जीर्यति|
	तेभ्यो बस्तिं पुरा दद्यात्ततः स्निग्धं विरेचनम्||54||
	शकृन्निर्हृत्य वा किञ्चित्तीक्ष्णाभिः फलवर्तिभिः|
	प्रवृत्तं हि मलं स्निग्धो विरेको निर्हरेत्सुखम्||55||
</18-55></18-54>
<18-56>
	विषाभिघातपिटिका-कुष्ठशोफविसर्पिणः|
	कामलापाण्डुमेहार्तान्नातिस्निग्धान् विशोधयेत्||56||
</18-56>
<18-57>
	सर्वान् स्नेहविरेकैश्च, रूक्षैस्तु स्नेहभावितान्|
	कर्मणां वमनादीनां पुनरप्यन्तरेऽन्तरे||57||
</18-57>
<18-58>
	स्नेहस्वेदौ प्रयुञ्जीत, स्नेहमन्ते बलाय च|
	मलो हि देहादुत्क्लेश्य ह्नियते वाससो यथा||58||
</18-58>
<18-59>
	स्नेहस्वेदैस्तथोत्क्लिष्टः शोध्यते शोधनैर्मलः|
	स्नेहस्वेदावनभ्यस्य कुर्यात्संशोदनं तु यः||59||
</18-59>
<18-59 1/2>
	दारु शुष्कमिवाऽऽनामे शरीरं तस्य दीर्यते||59 1/2||
</18-59 1/2>
<18-60 >
	बुद्धिप्रसादं बलमिन्द्रियाणां
              	धातुस्थिरत्वं ज्वलनस्य दीप्तिम्|
	चिराच्च पाकं वयसः करोति|
	       संशोधनं सम्यगुपास्यमानम्||60||
</18-60 >
	इति श्रीवलैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने वमनविरे-
	चनविधिर्नामाष्टादशोऽध्यायः||18||


एकोनविंशोऽध्यायः
अथातो बस्तिविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः|
	इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<19-1>
	वातोल्बणेषु दोषेषु वाते वा बस्तिरिष्यते|
	उपक्रमणां सर्वेषां सोऽग्रणीस्रिवधस्तु सः||1||
</19-1>
<19-2>
	निरूहोऽन्वासनं बस्तिरुत्तरस्तेन साधयेत्|
	गुल्माऽनाह-खुड-प्लीह-शुद्धाऽतीसार-शूलिनः||2||
</19-2>
<19-3>
	जीर्णज्वर-प्रतिश्याय-शुक्राऽनिलमलग्रहान्|
	बर्ध्माऽश्मरीरजोनाशान् दारुणांश्चाऽनिलामयान्||3||
</19-3>
<19-4><19-5><19-6>
	अनास्थाप्यस्त्वतिस्निग्धः क्षतोरस्को भृशं कृशः|
	आमातिसारी वमिमान् संशुद्धौ दत्त-नावनः||4||
	श्वसकासप्रसेकार्सोहिध्माध्मानाल्पवह्नयः|
	शूनपायुः कृताहारो बद्धच्छिद्रोदकोदरी||5||
	कुष्ठी च मधुमेही च मासान् सप्त च गर्भीणी|
	आस्थाप्या एव चान्वास्या विशेषादतिवह्नयः||6||
</19-6></19-5></19-4>
<19-7>
	रूक्षाः केवलवातार्ताः नानुवास्यास्त एव च|
	येऽनास्थाप्यास्तथा पाण्डुकामलामेहपीनासाः||7||
</19-7>
<19-8><19-9>
	निरन्नप्लीहविड्_भेदिगुरुकोष्ठकफोदराः|
	अभिष्यन्दिकृशस्थूलकृमिकोष्ठाढ्यमारुताः||8||
	पीते विषे गरेऽपच्यां श्लीपदौ गलगण्डवान्|
	तयोस्तु नेत्रं हेमादिधातुदार्वस्थिवेणुजम्||9||
</19-9></19-8>
<19-10>
	गोपुच्छाकारमच्छिद्रं श्लक्ष्णर्जुगुलिकामुखम्|
	ऊनेऽब्दे पञ्च, पूर्णेऽस्मिन्नासप्तभ्योऽङ्गुलानि षट्_||10||
</19-10>
<19-11><19-12>
	सप्तमे सप्त, तान्यष्टौ द्वादशे, षोडशे नव|
	द्वादशैव परं विंशाद्वीक्ष्य वर्षान्तरेषु च||11||
	वयोबलशरीराणि प्रमाणमभिवर्द्धयेत्|
	स्वाङ्गुष्ठेन समं मूले स्थौल्येनाग्रे कनिष्ठया||12||
</19-12></19-11>
<19-13><19-14>
	पूर्णेऽब्देऽङ्गुलमादाय तदर्धार्धप्रवर्धितम्|
	त्र्यङ्गुलं परमं छिद्रं मूलेऽग्रे वहते तु यत्||13||
	मुद्गं माषं कलायं च क्लिन्नं कर्कन्धुकं क्रमात्|
	मूलच्छिद्रप्रमाणेन प्रान्ते घटितकर्णिकम्||14||
</19-14></19-13>
<19-15>
	वर्त्याऽग्रे पिहितं, मूले यथास्वं द्व्यङ्गुलान्तरम्|
	कर्णिकाद्वितयं नेत्रे कुर्यात् तत्र च योजयेत्||15||
</19-15>
<19-16><19-17>
	अजाविमहिषादीनां बस्तिं सुमृदितं दृढम्|
	कषायरक्तं निश्छिद्रग्रन्थिगन्धशिरं तनुम्||16||
	ग्रथितं साधु सूत्रेण सुखसंस्थाप्यभेषजम्|
          बसेत्यभावेऽङ्कपादं वा न्यसेद्वासोऽथवा घनम्||17||
</19-17></19-16>
<19-18><19-19>
	निरूहमात्रा प्रथमे प्रकुञ्चो वत्सरात्परम्|
	प्रकुञ्चवृद्धिः प्रत्यब्दं यावत्षट्_ प्रसृतास्ततः||18||
	प्रसृतं वर्धयेदूर्ध्वं द्वादशाष्टादशस्य तु|
	आसप्ततेरिदं मानं, दशैव प्रसृताः परम्||19||
</19-19></19-18>
<18-20>
	यथायथं निरूहस्य पादो मात्राऽनुवासने|
	आस्थाप्यं स्नेहितं स्विन्नं शुद्धं लब्धबलं पुनः||20||
</19-20>
<19-21><19-22><19-23><19-24>
	अन्वासनार्हं विज्ञाय पूर्वमेवानुवासयेत्|
	शीते वसन्ते च दिवा रात्रौ केचित्ततोऽन्यदा||21||
	अभ्यक्तस्नातमुचितात्पादहीनं हितं लघु|
	अस्निग्धरूक्षमशितं सानुपानं द्रवादि च||22||
	कृतचङ्क्रमणं मुक्तविण्मूत्रं शयने सुखे|
	नात्युच्छ्रिते न चोच्छीर्षे संविष्टं वामपार्श्वतः||23||
	सङ्कोच्य दक्षिणं सक्थि प्रसार्य च ततोऽपरम्|
	अथास्य नेत्रं प्रणयेत्स्निग्धे स्निग्धमुखं गुदे||24||
</19-24></19-23></19-22></19-21>
<19-25><19-26>
	उच्छ्वास्य बस्तेर्वदने बद्धे हस्तमकम्पयन्|
	पृष्ठवंशं प्रति ततो नातिद्रुतविलम्बितम्||25||
	नातिवेगं न वा मन्दं सकृदेव प्रपीडयेत्|
	सावशेषं च कुर्वीत वायुः शेषे हि तिष्ठति||26||
</19-26></19-25>
<19-27><19-28><19-29>
	दत्ते तूत्तानदेहस्य पाणिना ताडयेत्स्फिजौ|
	तत्पार्ष्णिभ्यां तथा शय्यां पादतश्च त्रिरुत्क्षिपेत्||27||
	ततः प्रसारिताङ्गस्य सोपधानस्य पार्ष्णिके|
	आहन्यान्मुष्टिनाऽङ्गं च स्नेहेनाभ्यज्य मर्दयेत्||28||
	वेदनार्तमिति स्नेहो न हि शीघ्रं निवर्तते|
	योज्यः शीघ्रं निवृत्तेऽन्यः स्नेहोऽतिष्ठन्नकार्यकृत्||29||
</19-29></19-28></19-27>
<19-30>
	दीप्ताग्निं त्वागतस्नेहं सायाह्ने भोजयेल्लघु|
	निवृत्तिकालः परमस्रयो यामास्ततः परम्||30||
</19-30>
<19-31>
	अहोरात्रमुपेक्षेत, परतः फलवर्तिभिः|
	तीक्ष्णैर्वा बस्तिभिः कुर्याद्यत्नं स्नेहनिवृत्तये||31||
</19-31>
<19-32><19-33>
	अतिरौक्ष्यादनागच्छन्न चेज्जाड्यादिदोषकृत्|
	उपेक्षेतैव हि ततोऽध्युषितश्च निशां पिबेत्|
	प्रातर्नागरधान्याम्भः कोष्णं, केवलमेव वा|
	अन्वासयेत्तृतीयेऽह्नि पञ्चमे वा पुनश्च तम्||33||
</19-33></19-32>
<19-34>
	यथा वा स्नेहपक्तिः स्यादतोऽत्युल्बणमारुतान्|
	व्यायामनित्यान् दीप्ताग्नीन् रूक्षांश्च प्रतिवासरम्||34||
</19-34>
<19-35>
	इति स्नेहैस्रिचतुरैः स्निग्धे स्रोतोविशुद्धये|
	निरूहं शोधनं युञ्ज्यादस्निग्धे स्नेहनं तनोः||35||
</19-35>
<19-36><19-37><19-38>
	पञ्चमेऽथ तृतीये वा दिवसे साधके शुभे|
	मध्याह्ने किञ्चिदावृत्ते प्रयुक्ते बलिमङ्गले||36||
	अभ्यक्तस्वेदितोत्सृष्टमलं नातिबुभुक्षितम्|
	अवेक्ष्य पुरुषं दोषभेषजादीनि चादरात्||37||
	बस्तिं प्रकल्पयेद्वैद्यस्तद्विद्यैर्बहुभिः सहः|
	क्वाथयोद्विंशतिपलं द्रव्यस्याष्टौ फलानि च||37||
</19-38></19-37></19-36>
<19-39><19-40><19-41>
	ततः क्वाथाच्चतुर्थांशं स्नेहं वाते प्रकल्पयेत्|
	पित्ते स्वस्थे च षष्ठांशमष्टमांशं कफेऽधिके||39||
	सर्वत्र चाष्टमं भागं कल्काद्भवति वा यथा|
	नात्यच्छसान्द्रता बस्तेः पलमात्रं गुडस्य च||40||
	मधुपट्वादिशेषं च युक्त्या सर्वं तदेकतः|
	उष्णाम्बुकुम्भीबाष्पेण तप्तं खजसमाहतम्||41||
</19-41></19-40></19-39>
<19-42><19-43>
	प्रक्षिप्य बस्तौ प्रणयेत्पायौ नात्युष्णशीतलम्|
	नातिस्निग्धं न वा रूक्षं नातितीक्ष्णं न वा मृदु||42||
	नात्यच्छसान्द्रं नोनातिमात्रं नापटु नाति च|
	लवणं तद्वदम्लं च पठन्त्यन्ते तु तद्विदः||43||
</19-43></19-42>
<19-44><19-45>
	मात्रां त्रिपलिकां कृर्यात्स्नेहमाक्षिकयोः पृथक्|
	कर्षार्धं माणिमन्थस्य स्वस्थे कल्कपलद्वयम्||44||
	सर्वद्रवाणां शोषाणां पलानि दश कल्पयेत्|
	माक्षिकं लवणं स्नेहं कल्कं क्वाथमिति क्रमात्||45||
</19-45></19-44>
<19-46>
	आवषेत निरूहाणामेष संयोजने विधिः|
	उत्तानो दत्तमात्रे तु निरूहे तन्मना भवेत्||46||
</19-46>
<19-47>
	कृतोपधानः सञ्जातवेगश्चोत्कटकः सृजेत्|
	आगतौ परमः कालो मुहूर्तो मृत्यवे परम्||47||
</19-47>
<19-48><19-49>
	तत्रानुलोमिकं स्नेहक्षारमूत्राम्लकल्पितम्|
	त्वरितं स्निग्धतीक्ष्णोष्णं बस्तिमन्यं प्रपीडियेत्||48||
	विदद्यात्फलवर्ति वा स्वेदनोत् त्रासनादि च|
	स्वयमेव निवृत्ते तु द्वितीयो बस्तिरिष्यते||49||
</19-49></19-48>
<19-50>
	तृतीयोऽपि चतुर्थोऽपि यावद्वा सुनिरूढता|
	विरिक्तवच्च योगादीन्विद्यात् योगे तु भोजयेत्||50||
</19-50>
<19-51>
	कोष्णेन वारिणा स्नानं तनुधन्वरसौदनम्|
	विकारा ये निरूढस्य भवन्ति प्रचलैर्मलैः||51||
</19-51>
<19-52>
	ते सुखोष्णाम्बुसिक्तस्य यान्ति भुक्तवतः शमम्|
	अथ वातार्दितं भूयः सद्य एवानुवासयेत्||52||
</19-52>
<19-53>
	सम्यग्धीनातियोगाश्च तस्य स्युः स्नेहपीतवत्|
	किञ्चित्कालं स्थितो यश्च सपुरीषो निवर्तते||53||
</19-53>
<19-54>
	सानुलोमानिलः स्नेहस्तत्सिद्धमनुवासनम्|
	एकं त्रीन् वा बलासे तु स्नेहबस्तीन् प्रकल्पयेत्||54||
</19-54>
<19-55>
	पञ्च वा सप्त वा पित्ते, नवैकादश वाऽनिले|
	पुनस्ततोऽप्ययुग्मांस्तु पुनरास्थापनं ततः||55||
</19-55>
<19-56>
	कफपित्तानिलेष्वन्नं यूषक्षीररसौः क्रमात्|
	वातघ्नौषधनिष्क्वाथत्रिवृतासैन्धवैर्युतः||56||
</19-56>
<19-57>
	बस्तिरेकोऽनिले स्निग्धः स्वाद्वम्लोष्णो रसान्वितः|
	न्यग्रोधादिगणक्वाथ-पद्मकादिसितायुतौ||57||
</19-57>
<19-58>
	पित्ते स्वादुहिमौ साज्य-क्षीरेक्षुरसमाक्षिकौ|
	आरग्वधादिनिष्क्वाथ-वत्सकादियुतास्रयः||58||
</19-58>
<19-59>
	रूक्षाः सक्षौद्रगोमूत्रास्तीक्ष्णोष्णकटुकाः कफे|
	त्रयस्ते सन्निपातेऽपि दोषान् घ्नन्ति यतः क्रमात्||59||
</19-59>
<19-60>
	त्रिभ्यः परं बस्तिमतो नेच्छन्त्यन्ये चिकित्सकाः|
	न हि दोषश्चतुर्थोऽस्ति पुनर्दीयेत यं प्रति||60||
</19-60>
<19-61>
	उत्क्लेशनं शुद्धिकरं दोषाणां शमनं क्रमात्|
	त्रिधैव कल्पयेद्वस्तिमित्यन्येऽपि प्रचक्षते||61||
</19-61>
<19-62>
	दोषौषधादिबलतः सर्वमेतत्प्रमाणयेत्|
	सम्यङ्_निरूढलिङ्गं तु नासम्भाव्य निवर्तयेत्||62||
</19-62>
<19-63>
	प्राक्स्नेह एकः पञ्चाऽन्ते द्वादशास्थपनानि च|
	सान्वासनानि कर्मैव बस्तियस्रिंशदीरिताः||63||
</19-63>
<19-64>
	कालः पञ्चदशैकोऽत्र प्राक् स्नेहोऽन्ते त्रयस्तथा|
	षट्_ पञ्चबस्त्यन्तरिताः	योगोऽष्टौ बस्तयोऽत्र तु||64||
</19-64>
<19-65>
	त्रयो निरूहाः स्नेहाश्च स्नेहावाद्यन्तयोरूभौ|
	स्नेहबस्तिं निरूहं वा नैकमेवाति शीलयेत्||65||
</19-65>
<19-66>
	उत्क्लेशाग्निवधौ स्नेहान्निरूहान्मरुतो भयम्|
	तस्मान्निरूढः स्नेह्यः स्यान्निरूह्यश्चानुवासितः||66||
</19-66>
<19-67>
	स्नेहशोधनयुक्त्यैवं बस्तिकर्म त्रिदोषचित्|
	ह्रस्वया स्नेहपानस्य मात्रया योजितः समः||67||
</19-67>
<19-68>
	मात्राबस्तिः स्मृतः स्नेहः	शीलनीयः सदा च सः|
	बालवृद्धाध्वभारस्रीव्ययामासक्तचिन्तकैः||68||
</19-68>
<19-69>
	वातभग्नाबलाल्पाग्निनृपेश्वरसुखात्मभिः|
	दोषघ्नो निष्परीहारो बल्यः सृष्टमलः सुखः||69||
</19-69>
<19-70>
	बस्तौ रोगेषु नारीणां योनिगर्भाशयेषु च|
	द्वित्रास्थापनशुद्धेभ्यो विदध्याद्बस्तिमुत्तरम्||70||
</19-70>
<19-71><19-72>
	आतुराङ्गुलमानेन तन्नेत्रं द्वादशाङ्गुलम्|
	वृत्तं गोपुच्छवन्मूलमध्ययोः कृतकर्णिकम्||71||
	सिद्धार्थकप्रवेशाग्रं श्लक्ष्णं हेमादिसम्भव्|
	कुन्दाश्वमारसुमनः पुष्पवृन्तोपमं दृढम्||72||
</19-72></19-71>
<19-73>
	तस्य बस्तिर्मृदुलघुर्मात्रा शुक्तिर्विकल्प्य वा|
	अथ स्नाताशितस्यास्य स्नेहबस्तिविधानतः||73||
</19-73>
<19-74><19-75><19-76>
	ऋजोः सुखोपविष्टस्य पीठे जानुसमे मृदौ|
	हृष्टे मेढ्रे स्थिते चर्जौ शनैः स्रोतोविशुद्धये||74||
	सूक्ष्मां शलाकां प्रणयेत्तया शुद्धेऽनुसेवनि|
	आमेहनान्तं नेत्रं च निष्कम्पगुदवत्ततः||75||
	पीडितेऽन्तर्गते स्नेहे स्नेहबस्तिक्रमो हितः|
	बस्तीननेन विधिना दद्यात् त्रींश्चतुरोऽपि वा||76||
</19-76></19-75></19-74>
<19-77>
	अनुवासनवच्छेषं सर्वमेवास्य चिन्तयेत्|
	स्रीणामार्तवकाले तु योनिर्गृह्णात्यपावृतेः||77||
</19-77> 
<19-78>
	विदधीत तदा तस्मादनृतावपि चात्यये|
	योनिविभ्रंशशूलेषु योनिव्यापद्यसृग्दरे||78||
</19-78>
<19-79><19-80>
	नेत्रं दसाङ्गुलं मुद्गप्रवेशं चतुरङ्गुलम्|
	अपत्यमार्गे योज्यं स्याद् द्व्यङ्गुलं मूत्रवर्त्मनि||79||
	मूत्रकृच्छ्रविकारेषु, बालानां त्वेकमङ्गुलम्|
	प्रकुञ्चो मध्यमा मात्रा, बालानां शुक्तिरेव तु||80||
</19-80></19-79>
<19-81><19-82>
	उत्तानायाः शयानायाः सम्यक् सङ्कोच्य सक्थिनी|
	ऊर्ध्वजान्वास्त्रिचतुरानहोरात्रेण योजयेत्||81||
	बस्तींस्रिरात्रमेवं च स्नेहमात्रां विवर्धयन्|
	त्र्यहमेव च विश्रम्य प्रणिदध्यात्पुनस्त्र्यहम्||82||
</19-82></19-81>
<19-83>
	पक्षाद्विरेको वमिते ततः पक्षान्निरूहणम्|
	सद्यो निरूडश्चान्वास्यः सप्तरात्राद्विरेचितः||83||
</19-83>
<19-84>
	यथा कुसुम्भादियुतात्तोयाद्रागं हरेत्पटः|
	तथा द्रवीकृताद्देहाद्बस्तिर्निर्हरते मलान्||84||
</19-84>
<19-85><19-86><19-87>
	शाखागताः कोष्ठगताश्च रोगा 
                मर्मोर्ध्वसर्वावयवाङ्गजाश्च|
	ये सन्ति तेषां न तु कश्चिदन्यो
	         वायोः परं जन्मनि हेतुरस्ति||85||
	विट्_श्लेष्मपित्तादिमलोच्चयानां
	         विक्षेपसंहारकरः स यस्मात्|
	तस्यातिवृंद्धस्य शमाय नान्य-
	         द्वस्तेर्विना भेषजमस्ति किञ्चित्||86||
	तस्माच्चिकित्सार्ध इति प्रदिष्टः
	        कृत्स्ना चिकित्साऽपि च बस्तिरेकैः|
	तथा निजागन्तुविकारकारि-
               रक्तौषधत्वेन सिराव्यधोऽपि||87||
</19-87></19-86></19-85>	
       इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदसंहितायां सूत्रस्थाने बस्तिवि-
	धिर्नामैकोनविंशतितमोऽध्यायः||19||
                   02विंशोऽध्यायः
	
	अथातो नस्यविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः|
	इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<20-1>
	ऊर्ध्वजत्रुविकारेषु विशेषान्नस्यमिष्यते|
	नासा हि शिरसो द्वारं तेन तद्व्याप्य हन्ति तान्||1||
</20-1>
<20-2>
	विरेचनं बृंहणं च शमनं च त्रिधाऽपि तत्|
	विरेचनं शिरः शूलजाड्यस्यन्दगलामये||2||
</20-2>
<20-3>
	शोफगण्डकृमिग्रन्थिकुष्ठापस्मारपीनसे|
	बृंहणं वातजे शूले सूर्यावर्ते स्वरक्षये||3||
</20-3>
<20-4>
	नासास्यशोषे वाक्सङ्गे कृच्छ्रबोधेऽवबाहुके|
	शमंनं नीलिकाव्यङ्गकेशदोषाक्षिराजिषु||4||
</20-4>
<20-5>
	यथास्वं यौगिकः स्नेहैर्यथास्वं च प्रसाधितैः|
	कल्कक्वाथादिभिश्चाद्यं मधुपट्वासवैरपि||5||
</20-5>
<20-6>
	बृंहणं धन्वमांसोत्थरसासृक्_खपुरैरपि|
	शमनं योजयेत्पूर्वैः क्षीरेण सलिलेन वा||6||
</20-6>
<20-7><20-8>
	मर्शश्च प्रतिमर्शश्च द्विधा स्नेहोऽत्र मात्रया|
	कल्काद्यैरवपीडस्तु  तीक्ष्णैर्मूर्धविरेचनः||7||
	ध्मानं विरेचनश्चूर्णो युञ्ज्यात्तं मुखवायुना|
	षडङ्गुलद्विमुखया नाड्या भेषजगर्भया||8||
</20-8></20-7>
<20-9>
	स हि भूरितरं दोषं चूर्णत्वादपकर्षति|
	प्रदेशिन्यङ्गुलीपर्वद्वयान्मग्नसमुद्धृतात्||9||
</20-9>
<20-10><20-11>
	यावत्पतत्यसौ बिन्दुर्दशाष्टौ षट् क्रमेण ते|
	मर्शस्योत्कृष्टमध्योना मात्रास्ता एव च क्रमात्||10||
	बिन्दुद्वयोनाः कल्कादेः	योजयेन्न तु नावनम्|
	तोयमद्यगरस्नेह-पीतानां पातुमिच्छताम्||11||
</20-11></20-10>
<20-12><20-13>
	भुक्तभक्तशिरः स्नात-स्नातुकामस्रुतासृजाम्|
	नवपीनसवेगार्त-सूतिकाश्वासकासिनाम्||12||
	शुद्धानां दत्तबस्तीनां तथाऽनार्तवदुर्दिने|
	अन्यत्रात्ययिकाद्व्याधेः	अथ नस्यं प्रयोजयेत्||13||
</20-13></20-12>
<20-14><20-15><20-16>
	प्रातः श्लेष्मणि, मध्याह्ने पित्ते, सांयन्निशोश्चले|
	स्वस्थवृत्ते तु पूर्वाह्णे शरत्कालवसन्तयोः|14||
	शीते मध्यन्दिने, ग्रीष्मे सायं वर्षाषु सातपे|
	वाताभिभूते शिरसि हिध्मायामपतानके||15||
	मन्यास्तम्भे स्वरभ्रंशे सायंप्रातर्दिने दिने|
	एकाहन्तारमन्यत्र सप्ताहं च तदाचरेत्||16||
</20-16></20-15></20-14>
<20-17><20-18><20-19><20-20><20-21>
	स्निग्धस्विन्नोत्तमाङ्गस्य प्राक्कृतावश्यकस्य च|
	निवातशयनस्थस्य जत्रूर्ध्वं स्वेदयेत् पुनः||17||
	अथोत्तानर्जुदेहस्य पाणिपादे प्रसारिते|
	किञ्चिदुन्नतपादस्य किञ्चिन्मूर्धनि नामिते||18||
	नासापुटं पिधायैकं पर्यायेण निषेचयेत्|
	उष्णाम्बुतप्तं भैषज्यं प्रणाड्या पिचुनाऽथवा||19||
	दत्ते पादतलस्कन्ध-हस्तकर्णादि मर्दयेत्|
	शनैरुच्छिद्य निष्ठीवेत्पार्श्वयोरुभयोस्ततः||20||
	आभेषजक्षयादेवं द्विस्त्रिर्वा नस्यामाचरेत्|
	मूर्च्छायां शीततोयेन सिञ्चेत्परिहरन् शिरः||21||
</20-21></20-20></20-19></20-18></20-17>
<20-22>
	स्नेहं विरेचनस्यान्ते दद्याद्दोषाद्यपेक्षया|
	नस्यन्ते वाक्शतं तिष्ठेदुत्तनः, धारयेत्ततः||22||
</20-22>
<20-23>
	धूमं पीत्वा कवोष्णाम्बुकवलान् कण्ठशुद्धये|
	सम्यक्_स्निग्धे सुखोच्छ्_वासस्वप्नबोधाक्षपाटवम्||23||	
</20-23>
<20-24>
	रूक्षेऽक्षिस्तब्धता शोषो नासास्ये मूर्धशून्यता|
	स्निग्धेऽपि कण्डूगुरुताप्रसेकारुचिपीनसाः||24||
</20-24>
<20-25>
	सुविरिक्तेऽक्षिलघुतावक्रस्वरविशुद्धयः|
	दुर्विरिक्ते गदोद्रेकः, क्षामताऽतिविरेचिते||25||
</20-25>
<20-26>
	प्रतिमर्शः क्षतक्षामबालवृद्धसुखात्मसु|
	प्रयोज्योऽकालवर्षेऽपि न त्विष्टो दुष्टपीनसे||26||
</20-26>
<20-27>
	मद्यपीतेऽबलश्रोत्रे कृमिदूषितमूर्धनि|
	उत्कृष्टोत्क्लिष्टदोषे च, हीनमात्रतया हि सः||27||
</20-27>
<20-28><20-29>
	निशाहर्भुक्तवान्ताहः स्वप्नाध्वश्रमरेतसाम्|
	शिरोभ्यञ्जनगण्डूष-प्रस्रावाञ्जनवर्चसाम्||28||
	दन्तकाष्ठस्य हासस्य योज्योऽन्तेऽसौ द्विबिन्दुकः|
	पञ्चसु स्रोतसां शुद्धिः, क्लम-नाशस्त्रिषु क्रमात्||29||
</20-29></20-28>
<20-30>
	दृग्बलं पञ्चसु, ततो दन्तदार्ढ्यं मरुच्छमः|
	न नस्यमूनसप्ताब्दे नातीताशीतिवत्सरे||30||
</20-30>
<20-31>
	न चोनाष्टाशे धूमः, कवलो नोनपञ्चमे|
	न शुद्धिरूनदशमे न चातिक्रान्तसप्ततौ||31||
</20-31>
<20-32><20-33>
	आजन्ममरणं शस्तः प्रतिमर्शस्तु बस्तिवत्|
	मर्शवच्च गुणान् कुर्यात्स हि नित्योपसेवनात्||32||
	न चात्र यन्त्रणा नापि व्यापद्भ्यो मर्शवद्भयम्|
	तैलमेव च नस्यार्ते नित्याभ्यासेन शस्यते||33||
</20-33></20-32>
<20-34>
	शिरसः श्लेष्मधामत्वात्स्नेहाः स्वस्थस्य नेतरे|
	आशुकृच्चिरकारित्वं गुणोत्कर्षापकृष्टता||34||
</20-34>
<20-35><20-36>
	मर्शे च प्रतिमर्शे च विशेषो न भवेद्यदि|
	को मर्शं सपरीहारं सापदं च भजेत्ततः||35||
	अच्छपान-विचाराख्यौ कुटीवातातपस्थिती|
	अन्वासमात्रावस्ती च तद्वदेव विनिर्दिशेत्||36||
</20-36></20-35>
<20-37><20-38>
	जीवन्तीजलदेवदारुजलद-त्वक्_सेव्यगोपीहिमं
	दर्वीत्वङ्भधुकप्लवागुरुवरीपुण्ड्राह्वबिल्वोत्पलम्|
	धावन्यौ सुरभिः स्थिरे कृमिहरं पत्रं त्रुटिं रेणुकां
	किञ्जल्कं कमलाह्वयं शतगुणे दिव्येऽम्भसि क्वाथयेत्||37||
	तैलाद्रसं दशगुणं परिशेष्य तेन
	       तैलं पचेच्च सलिलेन दशैव वारान्|
	पाके क्षिपेच्च दशमे सममाजदुग्धं
	       नस्यं महागुणमुशन्त्यणुतैलमेतत्||38||
</20-38></20-37>
<20-39>
	घनोन्नतप्रसन्नत्वक्_स्कन्धग्रीवास्यवक्षसः|
	दृढेन्द्रियास्त्वपलिता भवेयुर्नस्यशीलिनः||39||
</20-39>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुमप्रसूनुश्रीमद्वाग्भचविरचिता-
        यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने नस्य-
	विधिर्नाम विंशोऽध्यायः||20||




           02एकविंशतितमोऽध्यायः
	अथातो धूमपानविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः|
	इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<21-1>
	जत्रूर्ध्वकफवातोत्थविकाराणामजन्मने|
	उच्छेदाय च जातानां पिबेद्धूमं सदाऽऽत्मवान्||1||
</21-1>
<21-2>
	स्निग्धो मध्यः स तीक्ष्णश्च, वाते वातकफे कफे|
	योज्यो न रक्तपित्तार्तिविरिक्तोदरमेहिषु||2||
</21-2>
<21-3><21-4>
	तिमिरोर्ध्वानिलाध्मानरोहिणीदत्तवस्तिषु|
	मत्स्यमद्यदधिक्षीरक्षौद्रस्नेहविषाशिषु||3||
	शिरस्यभिहते पाण्डुरोगे जागरिते निशि|
	रक्तपित्तान्ध्यबाधिर्यतृण्मूर्च्छामदमोहकृत्||4||
</21-4></21-3>
<21-5>
	धूमोऽकालेऽतिपीतो वा तत्र शीतो विधिर्हितः|
क्षुतजृम्भितविण्मूत्रस्त्रिसेवाशस्त्रकर्मणाम्||5||
</21-5>
<21-6><21-7>
	हासस्य हन्तकाष्ठस्य धूममन्ते पिबेन्मृदुम्|
	कालेष्वेषु निशाहारनावनान्ते च मध्यमम्||6||
	निद्रानस्याञ्जनस्नानच्छर्दितान्ते विरेचनम्|
	वस्तिनेत्रसमद्रव्यं त्रिकोशं कारयेदृजु||7||
</21-7></21-6>
<21-8>
	मूलाग्रेऽङ्गुष्ठकोलास्थिप्रवेशं धूमनेत्रकम्|
	तीक्ष्मस्नेहनमध्येषु त्रीणि चत्वारि पञ्च च||8||
</21-8>
<21-9>
	अङ्गुलानां क्रमात्पातुः प्रमाणेनाष्टकानि तत्|
	ऋजूपविष्टस्तच्चेता विवृतास्यस्त्रिपर्ययम्||9||
</21-9>
<21-10>
	पिधाय च्छिद्रमेकैकं धूमं नासिकया पिबेत्|
	प्राक् पेिबेन्नासयोत्क्लिष्टे दोषे घ्राणशिरोगते||10||
</21-10>
<21-11>
	उत्क्लेशनार्थं वक्त्रेण, विपरीतं तु कण्ठगे|
	मुखेनैवोद्वमेद्धूमं नासया दृग्विघातकृत्||11||
</21-11>
<21-12>
	आक्षेपमोक्षैः पातव्यो धूमस्तु त्रिस्त्रिभिस्त्रिभिः|
	अह्नः पिबेत्सकृत् स्निग्धं, द्विर्मध्यं, शोधनं परम्||12||
</21-12>
<21-13>
	त्रिश्चतुर्वा मृदौ तत्र द्रव्याण्यगुरुगुग्गुलु|
	मुस्तस्थौणेयशैलेय-नलदोशीरवालकम्||13||
<21-14><21-15>
	वराङ्गकौन्तीमधुकबिल्वमज्जैलवालुकम्|
	श्रीवेष्टकं सर्जरसो ध्यामकं मदनं प्लवम्||14||
	शल्लकी कुङ्कुमं माषा यवाः कुन्दुरुकस्तिलाः|
	स्नेहः फलानां साराणां मेदोमज्जा वसा घृतम्||15||
</21-15></21-14>
<21-16>
        शमने शल्लकी लाक्षा पृथ्वीका कमलोत्पलम्|
         न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थप्लक्षरोध्रत्वचः सिता||16||
<21-17>
	यष्टीमधु सुवर्णत्वक् पद्मकं रक्तयष्टिका|
	गन्धाश्चाकुष्ठतगराः तीक्ष्णे ज्योतिष्मती निशा||17||
</21-17>
<21-18>
	दसमूलमनोह्वालं लाक्षा श्वेता फलत्रयम्|
	गन्धद्रव्याणि तीक्ष्णानि गणो मूर्धविरेचनः||18||
</21-18>
<21-19><21-20><21-21>
	जले स्थितामहोरात्रमिषीकां द्वादशाङ्गुलाम्|
	पिष्टैर्धूमौषधैरेवं पञ्चकृत्वः प्रलेपयेत्||19||
	वर्तिरङ्गुष्ठकस्थूला यवमध्या यथा भवेत्|
	छायाशुष्कां विगर्भां तां स्नेहाभ्यक्तां यथायथम्||20||
	धूमनेत्रार्पितां पातुमग्निप्लुष्टां प्रयोजयेत्|
	शरावसम्पुटच्छिद्रे नीडीं न्यस्य दशाङ्गुलाम्||21||
</21-21></21-20></21-19>
<21-21 1/2>
	अष्टाङ्गुलां वा वक्त्रेण कासवान् धूममापिबेत्||21 1/2||
</21-21 1/2>
<21-22 >
	कासः श्वासः पीनसो विश्वरत्वं
	        पूतिर्गन्धः पाण्डुता केशदोषाः|
	कर्णास्याक्षिस्रावकण्ड्वर्तिजाड्यं
	        तन्द्रा हिध्मा धूमपं न स्पृशान्ति||22 ||
</21-22 >
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्ताने धूमपान-
	विधिर्नामैकविंशतितमोऽध्यायः||21||




द्वाविंशतितमोऽध्यायः|
	अथातो गण्डूषादिविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः|
	इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<22-1>
	चतुष्प्रकारो गण्डूषः स्निग्धः शमनशोधनौ|
	रोपणश्च त्रयस्तत्र त्रिषु योज्याश्चालादिषु||1||
</22-1>
<22-2>
	अन्त्यो व्रणघ्नः	स्निग्धोऽत्र स्वाद्वम्लपटुसाधितैः|
	स्नेहैः	संशमनस्तिक्तकषायमधुरौषधैः||2||
</22-2>
<22-3>
	शोधनस्तिक्तकट्वम्लपटूष्णैः रोपणः पुनः|
	कषायतिक्तकैः तत्र स्नेहः क्षीरं मधूदकम्||3||
</22-3>
<22-4>
	शुक्तं मद्यं रसो मूत्रं धान्याम्लं च यथायथम्|
	कल्कैर्युक्तं विपक्वं वा यथास्पर्शं प्रयोजयेत्||4||
</22-4>
<22-5><22-6>
	दन्तहर्षे दन्तचारे मुखरोगे च वातिके|
	सुखोष्णमथवा शीतं तिलकल्कोदकं हितम्||5||
	गण्डूषधारणे नित्यं तैलं मांसरसोऽथवा|
	ऊषादाहान्विते पाके क्षते चागन्तुसम्भवे||6||
</22-6></22-5>
<22-7>
	विषे क्षाराग्निदग्धे च सर्पिर्धार्यं पयोऽथवा|
	वैशद्यं जनयत्यास्ये सन्दधाति मुखव्रणान्||7||
</22-7>
<22-8>
	दाहतृष्णा-प्रशमनं मधुगण्डूषधारणम्|
	धान्याम्लमास्यवैरस्यमलदौर्गन्ध्यनाशनम्||8||
</22-8>
<22-9>
	तदेवालवणं शीतं मुखशोषहरं परम्|
	आशु क्षाराम्बुगण्डूषो भिनत्ति श्लेष्मणश्चयम्||9||
</22-9>
<22-10>
	सुखोष्णोदकगण्डूषैर्जायते वक्त्रलाघवम्|
	निवाते सातपे स्विन्नमृदितस्कन्धकन्धरः||10||
</22-10>
<22-11>
	गण्डूषमपिबन् किञ्चिदुन्नतास्यो विधारयेत्|
	कफपूर्णास्यता यावत्स्रवद्_घ्राणाक्षताऽथवा||11||
          आसञ्चार्यो मुखे पूर्णे गण्डूषः कवलोऽन्यथा|
</22-11>
<22-12><22-13>
	मन्या-शिरः-कर्ण-मुखाऽक्षिरोगाः
	       प्रसेक-कण्ठाऽऽमय-वक्त्र-शोषाः|
	हृल्लास-तन्द्राऽरुचि-पीनसाश्च
	       साध्या विशेषात्कवलग्रहेण||12||
	कल्को रसक्रिया चूर्णस्त्रिविधं प्रतिसारणम्|
          युञ्ज्यात्तत् कफरोगेषु गण्डूषविहितौषधैः||13||
</22-13></22-12>
<22-14>
	मुखालेपस्त्रिधा दोषविषहा वर्णकृच्च सः|
          उष्णो वातकफे शस्तः, शेषेष्वत्यर्थशीतलः||14||         
</22-14>
<22-15>
	त्रिप्रमाणश्चतुर्भागत्रिभागार्धाङ्गुलोन्नतिः|
          अशुष्कस्य स्थितिस्तस्य, शुष्को दूषयति च्छविम्||15||
</22-15>
<22-16>
	तमार्द्रयित्वाऽपनयेत्तदन्तेऽभ्यङ्गमाचरेत्|
          विवर्जयेद्दिवास्वप्नभाष्याग्न्यातपशुक्_क्रुधः||16|| 
</22-16>
<22-17>
	न योज्यः पीनसेऽजीर्णे दत्तनस्ये हनुग्रहे|
          अरोचके जागरिते स तु हन्ति सुयोजितः||17||
</22-17>
<22-18>
	अकालपलितव्यङ्गवलीतिमिरनीलिकाः|
          कोलमज्जा वृषान्मूलं शाबरं गौरसर्षपाः||18||
</22-18>
<22-19><22-20><22-21><22-22>
	सिंहीमूलं तिलाः कृष्णा दार्वीत्वङ्_निस्तुषा यवाः|
	दर्भमूलहिमोशीरशिरीषमिशितण्डुलाः||19||
	कुमुदोत्पलकह्लारदूर्वामधुकचन्दनम्|
	कालीयक-तिलोशीरमांसीतगरपद्मकम्||20||
	तालीसगुन्द्रापुण्ड्राह्वयष्टीकाशनतागुरु|
	इत्यर्धार्धोदिता लेपा हेमन्तादिषु षट्_ स्मृताः||21||
	मुखालेपनशीलानां दृढं भवति दर्शनम्|
          वदनं चापरिम्लानं श्लक्ष्णं तामरसोपमम्||22||
</22-22></22-21></22-20></22-19>
<22-23>
	अभ्यङ्गसेकपिचवो बस्तिश्चेति चतुर्विधम्|
          मूर्धतैलं बहुगुणं तद्विद्यादुत्तरोत्तरम्||23||
</22-23>
<22-24>
	तत्राभ्यङ्गः प्रयोक्तव्यो रौक्ष्यकण्डूमलादिषु|
          अरूंषिकाशिरस्तोददाहपाकव्रणेषु तु||24||
</22-24>
<22-25>
	परिषेकः	पिचुः केशशातस्फुटनधूपने|
          नेत्रस्तम्भे च बस्तिस्तु प्रसुप्त्यर्दितजागरे||25||
</22-25>
<22-26>
	नासास्यशषे तिमिरे शिरोरोगे च दारुणे|
          विधिस्तस्य निषण्णस्य पीठे जानुसमे मृदौ||26||
</22-26>
<22-27><22-28><22-29><22-30>
	शुद्धाक्त-स्विन्न-देहस्य- दिनान्ते गव्यमाहिषम्|
	द्वादशाङ्गुलविस्तीर्णं चर्मपट्टं शिरः समम्||27||
	आकर्णबन्धनस्थानं ललाट वस्त्रवेष्टिते|
	चलवेणिकया बद्ध्वा माषकल्केन लेपयेत्||28||
	ततो यथाव्याधि श्रृतं स्नेहं कोष्णं निषेचयेत्|
	ऊर्ध्वं केशभुवो यावदङ्गुलम् धारयेच्च तम्||29||
	आवक्रनासिकोत्क्लेदाद्दशाष्टौ षट् चलादिषु|
          मात्रासहस्राण्यरुजे त्वकं	स्कन्धादि मर्दयेत्||30||
</22-30></22-29></22-28></22-27>
<22-31>
	मुक्तस्नेहस्य परमं सप्ताहं तस्य सेवनम्|
          धारयेत्पूरणं कर्णे कर्णमूलं विमर्दयन्|
          रुजः स्यान्मार्दवं यावन्मात्राशतमवेदने||31||
</22-31>
<22-32>
	  यावत्पर्येति हस्ताग्रं दक्षिणं जानुमण्डलम्|
            निमेषोन्मेषकालेन समं मात्रा तु सा स्मृता||32||
</22-32>
<22-33>
	कचसदनसितत्वपिञ्जरत्वं
	      परिस्फुटनं शिरसः समीररोगान्|
	जयति, जनयतीन्द्रियप्रसादं
	      स्वरहनुमूर्धबलं च मूर्धतैलम्||33||	
</22-33>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने गण्डूषा-
	दिविधिर्नाम द्वाविंशोऽध्यायः||22||




             02त्रयोविंशोऽध्यायः|
अथातो आश्चोतनाञ्जनविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः|
	इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<23-1>
	सर्वेषामक्षिरोगाणामादावाश्चोतनं हितम्|
	रुक्तोदकण्डूघर्षाश्रु-दाहरागनिबर्हणम्||1||
</23-1>
<23-2>
	उष्णं वाते, कफे कोष्णं, तच्छीतं रक्तपित्तयोः|
	निवातस्थस्य वामेन पाणिनोन्मील्य लोचनम्||2||
</23-2>
<23-3><23-4>
	शुकौ प्रलम्बयाऽन्येन पिचुवर्त्या कनीनिके|
	दश द्वादश वा बिन्दून् द्व्यङ्गुलादवसेचयेत्||3||
	ततः प्रमृज्य मृदुना चैलेन, कफवातयोः|
	अन्येन कोष्णपानीय-प्लुतेन स्वेदयेन्मृदु||4||
</23-4></23-3>
<23-5><23-6>
	अत्युष्णतीक्ष्णं रुग्रागदृङ्नाशायाक्षिसेचनम्|
	अतिशीतं तु कुरुते निस्तोद-स्तम्भ-वेदनाः||5||
	कषायर्त्मतां घर्षं कृच्छ्रादुन्मेषणं बहु|
	विकारवृद्धिमत्यल्पसंरम्भमपरिस्रुतम्||6||
</23-6></23-5>
<23-7>
	गत्वा सन्धिशिरोघ्रणमुखस्रोतांसि भेषजम्|
	ऊर्ध्वगान्नयने न्यस्तमपवर्तयते मलान्||7||
</23-7>
<23-8><23-9>
	अथाञ्जनं शुद्धतनोर्नेत्रमात्राश्रये मले|
	पक्वलिङ्गेऽल्पशोफातिकण्डूपैच्छिल्यलक्षिते||8||
	मन्दघर्षाश्रुरागेऽक्ष्णि प्रयोज्यं घनदूषिके|
	आर्ते पित्तकफासृग्भिर्मारुतेन विशेषतः||9||
</23-9></23-8>
<23-10>
	लेखनं रोपणं दृष्टिप्रसादनमिति त्रिधा|
	अञ्जनं लेखनं तत्र कषायाम्लपटूषणैः||10||
</23-10>
<23-11>
	रोपणं तिक्तकैर्द्रव्यैः स्वादुशीतैः प्रसादनम्|
	तीक्ष्णाऽञ्जनाभिसन्तप्ते नयने यत्प्रसादनम्||11||
</23-11>
<23-12>
	प्रयुज्यमानं लभते प्रत्यञ्जनसमाह्वयम्|
	दशाङ्गुला तनुर्मध्ये शलाका मुकुलानना||12||
</23-12>
<23-13>
	प्रशस्ता, लेखने ताम्री, रोपणे काललोहजा|
	अङ्गुली च, सुवर्णोत्था रूप्यजा च प्रसादने||13||
</23-13>
<23-14>
	पिण्डो रसक्रिया चूर्णस्रिधैवाञ्जनकल्पना|
	गुरौ मध्ये लघौ दोषे ताः क्रमेण प्रयोजयेत्||14||
</23-14>
<23-15>
	हरेणुमात्रा पिण्डस्य वेल्लमात्रा रसक्रिया|
	तीक्ष्णस्य, द्विगुणं नस्यं मृदुनः चूर्णितस्य च||15||
</23-15>
<23-16>
	द्वे शलाके तु तीक्ष्णस्य, तिस्रः स्युरितरस्य च|
	निशि स्वप्ने न मध्याह्ने म्लाने नोष्णगभस्तिभिः||16||
</23-16>
<23-17>
	अक्षिरोगाय दोषः स्युर्वर्धितोत्पीडितद्रुताः|
	प्रातः सायं च तच्छान्त्यौ व्यभ्रेऽर्केऽतोऽञ्जयेत्सदा||17||
</23-17>
<23-18>
	वदन्त्यन्ये तु न दिवा प्रयोज्यं तीक्ष्णमञ्जनम्|
	विरेकदुर्बलं चक्षुरादित्यं प्राप्य सीदति||18||
</23-18>
<23-19>
	स्वप्नेन रात्रौ कालस्य सौम्यत्वेन च तर्पिता|
	शीतसात्म्या दृगाग्नेयी स्थिरतां लभते पुनः||19||
</23-19>
<23-20>
	अत्युद्रिके बलासे तु लेखनीयेऽथवा गदे|
	काममह्न्यपि नात्युष्णे तीक्ष्णमक्ष्णि प्रयोजयेत्||20||
</23-20>
<23-21>
	अश्मनो जन्म लोहस्य तत एव च तीक्ष्णता|
	उपघातोऽपि तेनैव तथा नेत्रस्य तेजसः||21||
</23-21>
<23-22>
	न रात्रावपि शीतेऽति नेत्रे तीक्ष्णाञ्जनं हितम्|
	दोषमस्रावयेत्स्तम्भ-कण्डूजाड्यादिकारि तत्||22||
</23-22>
<23-23><23-24>
	नाञ्जयेद्भीतवमित-विरिक्ताशितवेगिते|
	क्रूद्धज्वरिततान्ताक्षि-शिरोरुक्_शोकजागरे||23||
	अदृष्टेऽर्के शिरः स्नाते पीतयोर्धूममद्ययोः|
	अजीर्णेऽग्न्यर्कसन्तप्ते दिवासुप्ते पिपासिते||24||
</23-24></23-23>
<23-25>
	अति तीक्ष्णमृदुस्तोक-बह्वच्छ-घन-कर्कशम्|
	अत्यर्थशीतलं तप्तमञ्जनं नावचारयेत्||25||
</23-25>
<23-26><23-27>
	अथानुन्मीलयने दृष्टिमन्तः सञ्चारयेच्छनैः|
	अञ्जिते वर्त्मनी किञ्चिच्चालयेच्चैवमञ्जनम्||26||
	तीक्ष्णं व्याप्नोति सहसा, न चोन्मेषनिमेषणम्|
	निष्पीडनं च वर्त्मभ्यां क्षालनं वा समाचरेत्||27||
</23-27></23-26>
<23-28>
	अपेतौषधसंरम्भं निर्वृतं नयनं यदा|
	व्याधिदोषर्तुयोग्याभिरद्भिः प्रक्षालयेत्तदा||28||
</23-28>
<23-29>
	दक्षिणाङ्गुष्टकेनाक्षि ततो वामं सवाससा|
	ऊर्ध्ववर्त्मनि सङ्गृह्य शोध्यं वामेन चेतरत्||29||
</23-29>
<23-30>
	वर्त्मप्राप्तोऽञ्जनाद्दोषो रोगान् कुर्यादतोऽन्यथा|
          कण्डूजाड्येऽञ्जनं तीक्ष्णं धूमं वा योजयेत् पुनः||30||
       तीक्ष्णाञ्जनाभितप्त तु चूर्णं प्रत्यञ्जनं हिमम्|
</23-30>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थान आश्चोतना-
	ञ्जनविधिर्नाम त्रयोविंशोऽध्यायः||23||



चतुर्विंशतितमोऽध्यायः|
अथातस्तर्पणपुटपाकविधिमध्यायं व्याख्यास्यामः|
	इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<24-1>	
       नयने ताम्यति स्तब्धे शुष्के रूक्षेऽभिघातिते|
	वातपित्तातुरे जिह्मे शीर्णंपक्ष्माविलेक्षणे||1||
</24-1>
<24-2><24-3><24-4>
	कृच्छ्रोन्मीलशिराहर्षसिरोत्पाततमोऽर्जुनैः|
	स्यन्दमन्थान्यतोवातवातपर्यायशुक्रकैः||2||
	आतुरे शन्तरागाश्रु-शूलसंरम्भदूषिके|	
	निवाते तर्पणं योज्यं शुद्धयोर्मूर्धकाययोः||3||
	काले साधारणे प्रातः सायं वोत्तानशायिनः|
	यवमाषमयीं पालीं नेत्रकोशाद्वहिः समाम्||4||
</24-4></24-3></24-2>
<24-5><24-6>
       द्व्यङ्गुलोच्चां दृढां कृत्वा यथास्वं सिद्धमापयेत्|
       सर्पिर्निमीलिते नेत्रे तप्ताम्बुप्रविलायितम्||5||
	नक्तान्ध्यवाततिमिरकृच्छ्रबोधादिके वसाम्|
	आपक्ष्माग्रातथोन्मेषं शनकैस्तस्य कुर्वतः||6||
</24-6></24-5>
<24-7><24-8>
	मात्रां विगुणयेत्तत्र वर्त्मसन्धिसितासिते|
	दृष्टौ च क्रमशो व्याधौ शतं त्रीणि च पञ्च च||7||
	शतानि सप्त चाष्टौ च, दश मन्थे, दशानिले|
	पित्ते षट्, स्वस्थवृत्ते च बलासे पञ्च धारयेत्||8||
</24-8></24-7>
<24-9>
	कृत्वाऽपाङ्गे ततो द्वारं स्नेहं पात्रे निगालयेत्|
	पिबेच्च धूमं, नेक्षेत व्योम रूपं च भास्वरम्||9||
</24-9>
<24-10>
	इत्थं प्रतिदिनं वायौ, पित्ते त्वेकान्तरं,कफे|
	स्वस्थे च द्व्यन्तरं दध्यादातृप्तेरिति योजयेत्||10||
</24-10>
<24-11>
	प्रकाशक्षमता स्वास्थ्यं विशदं लघु लोचनम्|
	तृप्ते, विपर्ययोऽतृप्तेऽतितृप्ते श्लेष्मजा रुजः||11||
</24-11>
<24-12><24-13>
	स्नेहपीता तनुरिव क्लान्ता दृष्टिर्हि सीदति|
	तर्पणानन्तरं तस्माद् दृग्बलाधानकारिणम्||12||
	पुटपाकं प्रयुञ्जीत पूर्वाक्तेष्वेव पक्ष्मसु|
	स वाते स्नेहनः, श्लेष्मसहिते लेखनो हितः||13||
</24-13></24-12>
<24-14>
	दृग्दौर्बल्येऽनिले पित्ते रक्ते स्वस्थे प्रसादनः|
	भूशयप्रसहानूप-मेदोमज्जवसामिषैः||14||
</24-14>
<24-15>
	स्नेहनं पयसा पिष्टैर्जीवनीयैश्च कल्पयेत्|
	मृगपक्षियकृन्मांस-मुक्तायस्ताम्रसैन्धवैः||15||
</24-15>
<24-16>
	स्रोतोजशङ्खफेनालैर्लेखनं मस्तुकल्कितैः|
	मृगपक्षियकृन्मज्ज-वसान्त्रहृदयामिषैः||16||
</24-16>
<24-17>
	मधुरैः सघृतैः स्तन्यक्षीरपिष्टैः प्रसादनम्|
	बिल्वमात्रं पृथक् पिण्डं मांसभेषजकल्कयोः||17||
</24-17>
<24-18>
	उरुबूकवटाम्भोजपत्रैः स्नेहादिषु क्रमात्|
	वेष्टयित्वा मृदा लिप्तं धवधन्वनगोमयैः||18||
</24-18>
<24-19>
	पचेत्प्रदीप्तैरग्न्याभं पक्वं निष्पीड्य तद्रसम्|
	नेत्रे तर्पणवद्युञ्ज्यात् शतं द्वे त्रीणि धारयेत्||19||
</24-19>
<24-20>
	लेखनस्नेहनान्त्येषु कोष्णौ पूर्वौ, हिमोऽपरः|
	धूमपोऽन्ते तयोरेव योगास्तत्र च तृप्तिवत्||20||
</24-20>
<24-21>
	तर्पणं पुटपाकं च नस्यानर्हे न योजयेत्|
	यावन्त्यहानि युञ्जीत द्विस्ततो हितभुग्भवेत्||21||
</24-21>
<24-21 1/2>
	मालतीमल्लिकापुष्पैर्बद्धाक्षो निवशेन्निशि||21 1/2||
</24-21 1/2>
<24-22>
	सर्वात्मना नेत्रबलाय यत्नं
	       कुर्वीत नस्याञ्जनतर्पणाद्यैः|
	दृष्टिश्च नष्टा विविधं जगच्च
	       तमोमयं जायत एकरूपम्||22||
</24-22>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने तर्पणपुटपा-
	कविधिर्नाम चतुर्विंशोऽध्यायः||24||



         02पञ्चविंशतितमोऽध्यायः|
	अथातो यन्त्रविधिमध्यायं व्याख्यायस्यामः|
	इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<25-1>
	नानाविधानां शल्यानां नानादेशप्रबाधिनाम्|
	आहर्तुमभ्युपायो यस्तद्यन्त्रं यच्च दर्शने||1||
</25-1>
<25-2><25-3>
	अर्शोभगन्दरादीनां शस्त्रक्षाराग्नियोजने|
	शेषाङ्गपरिरक्षायां तथा बस्त्यादिकर्मणि||2||
	घटिकालाबुशृङ्गे च जाम्बवौष्ठादिकानि च|
	अनेकरूपकार्याणि यन्त्राणि विविधान्यतः||3||
 </25-3></25-2>
<25-4>
	विकल्प्य कल्पयेद्बुद्ध्या यथास्थूलं तु वक्ष्यते|
	तुल्यानि कङ्कसिंहर्क्षकाकादिमृगपक्षिणाम्||4||
</25-4>
<25-5><25-6><25-7>
	मुखैर्मुखानि यन्त्राणां कुर्यात्तत्संज्ञकानि च|
	अष्टादशाङ्गुलायामान्यायसानि च भूरिशः||5||
	मसूराकारपर्यन्तैः कण्ठे बद्धानि कीलकैः|
	विद्यात्स्वस्तिकयन्त्राणि मूलेऽङ्कुशनतानि च||6||
	तैर्दृढैरस्थिसंलग्नशल्याहरणमिष्यते|
	कीलबद्धविमुक्ताग्रौ सन्दंशौ षोडशाङ्गुलौ||7||
</25-7></25-6></25-5>
<25-8>
	त्वक्_सिरास्नायुपिशितलग्नशल्यापकर्षणौ|
	षडङ्गुलोऽन्यो हरणे सूक्ष्मशल्योपपक्ष्मणाम्||8||
</25-8>
<25-9>
	मुचुण्डी सूक्ष्मदन्तर्जुर्मूले रुचकभूषणा|
	गम्भीरव्रणमांसानामर्मणः शेषितस्य च||9||
</25-9>
<25-10>
	द्वे द्वादशाङ्गुले मत्स्यतालवद् द्व्येकतालके|
	तालयन्त्रे स्मृते कर्णनाडीशल्यापहारिणी||10||
</25-10>
<25-11><25-12>
	नाडीयन्त्राणि सुषिराण्येकानेकमुखानि च|
	स्रोतोगतानां शल्यानामामयानां च दर्शने||11||
	क्रियाणां सुकरत्वाय कुर्यादाचूषणाय च|
	तद्विस्तारपरीणाहदैर्घ्यं स्रोतोऽनुरोधतः||12||
</25-12></25-11>
<25-13>
	दशाङ्गुलाऽर्धनाहाऽन्तः कण्ठशल्यावलोकिनी|
	नाडी पञ्चमुखच्छिद्रा चतुष्कर्णस्य सङ्ग्रहे||13||
</25-13>
<25-14>
	वारङ्गस्य, द्विकर्णस्य त्रिच्छिद्रा तत्प्रमाणतः|
	वारङ्गकर्णसंस्थानानाहदैर्घ्यानुरोधतः||14||
</25-14>
<25-15>
	नाडीरेवंविधाश्चान्या द्रष्टुं शल्यानि कारयेत्|
	पद्मकर्णिकया मूर्ध्नि सदृशी द्वादशाङ्गुला||15||
</25-15>
<25-16>
	चतुर्थसुषिरा नाडी शल्यनिर्घातिनी मता|
	अर्शसां गोस्तनाकारं यन्त्रकं चतुरङ्गुलम्||26||
</25-16>
<25-17><25-18>
	नाहे पञ्चाङ्गुलं पुंसां प्रमदानां षडङ्गुलम्|
	द्विच्छिद्रं दर्शने व्याधेरेकच्छिद्रं तु कर्मणि||17||
	मध्येऽस्य त्र्यङ्गुलं छिद्रमङ्गुष्ठोदरविस्तृतम्|
	अर्धाङ्गुलोच्छ्रितोद् वृत्तकर्णिकं च तदूर्ध्वतः||18||
</25-18></25-17>
<25-19>
	शम्याख्यं तादृगच्छिद्रं यन्त्रमर्शः प्रपीडनम्|
	सर्वथाऽपनयेदोष्ठं छिद्रादूर्ध्वं भगन्दरे||19||
</25-19>
<25-20>
	घ्राणार्बुदार्शसामेकच्छिद्रा नाड्यङ्गुलद्वया|
	प्रदेशिनीपरीणाहा स्याद्भगन्दरयन्त्रवत्||20||
</25-20>
<25-21>
	अङ्गुलित्राणकं दान्तं वार्क्षं वा चतुरङ्गुलम्|
	द्विच्छिद्रं गोस्तनाकारं तद्वक्रविवृतौ सुखम्||21||
</25-21>
<25-22><25-23>
	योनिव्रणेक्षणं मध्ये सुषिरं षोडशाङ्गुलम्|
	मुद्राबद्धं चतुर्भित्तमम्भोजमुकुलाननम्||22||
	चतुः शलाकमाक्रान्तं मूले तद्विकसेन्मुखे|
	यन्त्रे नाडीव्रणाभ्यङ्गक्षालनाय षडङ्गुले||23||
</25-23></25-22>
<25-24>
	बस्तियन्त्राकृतौ मूले मुखेऽङ्गुष्ठकलाय-खे|
	अग्रतोऽकर्णिके मूले निबद्धमृदुचर्मणी||24||
</25-24>
<25-25>
	द्विद्वारा नलिका पिच्छिनलिका वोदकोदरे|
	धूमबस्त्यादियन्त्राणि निर्दिष्टानि यथायथम्||25||
</25-25>
<25-26>
       त्र्यङ्गुलास्यं भवेच्छृङ्गं चूषणोऽष्टादशाङ्गुलम्|	
       अग्रे सिद्धार्थकच्छिद्रं सुनद्धं चूचुकाकृति||26||
</25-26>
<25-27>
	स्याद्द्वादशाङ्गुलोऽलाबुर्नाहे त्वष्टादशाङ्गुलः|
	चतुस्त्र्यङ्गुलवृत्तास्यो दीप्तोऽन्तः श्लेष्मरक्तहृत्||27||
</25-27>
<25-28>
	तद्वद्धटी हिता गुल्मविलयोन्नमने च सा|
	शलाकाख्यानि यन्त्राणि नानाकर्माकृतीनि च||28||
</25-28>
<25-29>
	यथायोगप्रमाणानि तेषामेषणकर्मणी|
	उभे गण्डूषप्रमुखे स्रोतोभ्यः शल्यहारिणी||29||
</25-29>
<25-30>
	मसूरदलवक्त्रे द्वे स्यातामष्टनवाङ्गुले|
	शङ्कवः षट् उभौ तेषां षोडशद्वादशाङ्गुलौ||30||
</25-30>
<25-31>
	व्यूहनेऽहिफणावक्रौ द्वौ दशद्वादशाङ्गुलौ|
	चालने शरपुङ्खास्यौ आहार्ये बडिशाकृती||31||
</25-31>
<25-32>
	नतोऽग्रे शङ्कुना तुल्यो गर्भशङ्कुरिति स्मृतः|
	अष्टाङ्गुलायतस्तेन मूढगर्भं हरेत् स्त्रियाः||32||
</25-32>
<25-33>
	अश्मर्याहरणं सर्पफणावद्वक्रमग्रतः|
	शरपुङ्खमुखं दन्तपातनं चतुरङ्गुलम्||33||
</25-33>
<25-34>
	कार्पासविहितोष्णीषाः शलाकाः षट् प्रमार्जने|
	पायावासन्नदूरार्थे द्वे दशद्वादशाङ्_गुले||34||
</25-34>
<25-35>
	द्वे षट्सप्ताङ्गुले घ्राणे, द्वे कर्णेऽष्टनवाङ्गुले|
	कर्णशोधनमश्वत्थ-पत्रप्रान्तं स्रुवाननम्||35||
</25-35>
<25-36>
	शलाकाजाम्बवौष्ठानां क्षारेऽग्नौ च पृथक् त्रयम्|
	युञ्ज्यात् स्थूलाणुदीर्घाणां शलाकामन्त्रवर्ध्मनि||36||
</25-36>
<25-37>
	मध्योर्ध्ववृत्तदण्डां च मूले चार्धेन्दुसन्निभाम्|
	कोलास्थिदलतुल्यास्या नासार्शोऽर्बुददाहकृत्||37||
</25-37>
<25-38>
	अष्टाङ्गुला निम्नमुखास्तिस्रः क्षारौषधक्रमे|
	कनीनीमध्यमाऽनामीनख-मान-समैर्मुखैः||38||
</25-38>
<25-39>
	स्वं स्वमुक्तानि यन्त्राणि मेढ्रशुद्ध्यञ्जनादिषु|
	अनुयन्त्राण्ययस्कान्तरज्जुवस्त्राश्ममुद्गराः||39||
</25-39>
<25-40><25-40 1/2>
	वध्रान्त्रजिह्वबालाश्च शाखानखमुखद्विजाः|
	कालः पाकः करः पादो भयं हर्षश्च, तत्क्रियाः||40||
	उपायवित्प्रविभजेदालोच्य निपुणं धियाः||40 1/2||
</25-40 1/2></25-40>
<25-41>
	निर्घातनोन्मथनपूरणमार्गशुद्धि-
	         संव्यूहनाहरणबन्धनपीडनानि|
	आचूषणोन्नमननामनचालभङ्ग-
                व्यावर्तनर्जुकरणानि च यन्त्रकर्म|| 41||
</25-41>
<25-42>
	विवर्तते साध्ववगाहते च
	        ग्राह्यं गृहीत्वोद्धरते च यस्मात्|
	यन्त्रेष्वतः कङ्कमुखं प्रधानं 
	        स्थानेषु सर्वेष्वधिकारि यच्च||42||
</25-42>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने यन्त्रविधिर्नाम पञ्चविंशतितमोऽध्यायः||25||
षङ्विंशोऽध्यायः|
	
अथातः शस्त्रविधिमध्यायं व्याख्यस्यामः|
	इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः
<26-1>
	षङ्विंशतिः सुकर्मारैर्घटितानि यथाविधि|
	शस्त्राणि रोमवाहीनि बाहुल्येनाङ्गुलानि षट्||1||
</26-1>
<26-2><26-3><26-4>
	सुरूपाणि सुधाराणि सुग्रहाणि च कारयेत्|
	अकरालानि सुध्मातसुतीक्ष्णावर्तितेऽयसि||2||
	समाहितमुखाग्राणि नीलाम्भोजच्छवीनि च|
	नामानुगतरूपाणि सदा सन्निहितानि च||3||
	स्वोन्मानार्धचतुर्थोशफलान्येकैकशोऽपि च|
	प्रायो द्वित्राणि, युञ्जीत तानि स्थानविशेषतः||4||
</26-4></26-3></26-2>
<26-5>
	मण्डलाग्रं फले तेषां तर्जन्यन्तर्नखाकृति|
       लेखने छेदने योज्यं पोथकीशुण्डिकादिषु||5||
</26-5>
<26-6><26-7>
	वृद्धिपत्रं क्षुराकारं छेदभेदनपाटने|
	ऋज्वग्रमुन्नते शोफे गम्भीरे च तदन्यथा||6||
	नताग्रं पृष्ठतो दीर्घह्रस्ववक्रं यथाश्रयम्|
	उत्पलाध्यर्धधाराख्ये भेदने छेदने तथा||7||
</26-7></26-6>
<26-8>
	सर्पास्यं घ्राणकर्णार्शश्च्छेदनेऽर्धाङ्गुलं फले|
	गतेरन्वेषणे श्लक्ष्णा गण्डूपदमुखैषणी||8||
</26-8>
<26-9>
	भेदनार्थेऽपरा सूचीमुखा मूलनिविष्टखा|
	वेतसं व्यधने स्राव्ये शरार्यास्यत्रिकूर्चके||9||
</26-9>
<26-10>
	कुशाटावदने स्राव्ये द्व्यङ्गुलं स्यात्तयोः फलम्|
	तद्वदन्तर्मुखं तस्य फलमध्यर्द्धमङ्गुलम्||10||
</26-10>
<26-11>
	अर्धंचन्द्राननं चैतत् तथाऽध्यर्द्धाङ्गुलं फले|
	व्रीहिवक्रं प्रयोज्यं च तत्सिरोदरयोर्व्यधे||11||
</26-11>
<26-12>
	पृथुः कुठारी गोदन्तसदृशाऽर्धाङ्गुलानना|
	तयोर्ध्वदण्डया विध्येदुपर्यस्थ्नां स्थितां सिराम्||12||
</26-12>
<26-13>
	ताम्री शलाका द्विमुखी मुखे कुरुबकाकृतिः|
	लिङ्गनाशं तया विध्येत् कुर्यादङ्गुलिशस्त्रकम्||13||
</26-13>
<26-14><26-15>
	मुद्रिकानिर्गतमुखं फले त्वर्धाङ्गुलायतम्|
	योगतो वृद्धिपत्रेण मण्डलाग्रेण वा समम्||14||
	तत्प्रदेशिन्यग्रपर्व-प्रमाणार्पणमुद्रिकम्|
	सूत्रबद्धं गलस्रोतोरोगच्छेदन भेदने||15||
</26-15></26-14>
<26-17>
	ग्रहणे शुण्डिकार्मादेर्बडिशं सुनताननम्|
	छेदेऽस्थ्नां करपत्रं तु खरधारं दशाङ्गुलम्||16||
</26-16>
<26-17>
	विस्तारे द्व्यङ्गुलं सूक्ष्मदन्तं सुत्सरुबन्धनम्|
	स्नायुसूत्रकचच्छेदे कर्तरी कर्तरीनिभा||17||
</26-17>
<26-18>
	वक्रर्जुधारं द्विमुखं नखशस्त्रं नवाङ्गुलम्|
	सूक्ष्मशल्योद्धृतिच्छेदभेदप्रच्छानलेखने||18||
</26-18>
<26-19>
	एकधारं चतुष्कोणं प्रबद्धाकृति चैकतः|
	दन्तलेखनकं तेन शोधयेद्दन्तशर्कराम्||19||
</26-19>
<26-20>
	वृत्ता गूढदृढाः पाशे तिस्रः सूच्योऽत्र सीवने|
	मांसलानां प्रदेशानां त्र्यस्रा त्र्यङ्गुलमायता||20||
</26-20>
<26-21>
	अल्पमांसास्थिसन्धिस्थव्रणानां द्व्यङ्गुलायता|
	व्रीहिवक्त्रा धनुर्वक्रा पक्वामाशयमर्मसु||21||
</26-21>
<26-22>
	सा सार्धद्व्यङ्गुलां सर्ववृत्तास्ताश्चतुरङ्गुलाः|
	कूर्चो वृत्तैकपीठस्थाः सप्ताष्टौ वा सुबन्धनाः||22||
</26-22>
<26-23>
	संयोज्यो नीलिकाव्यङ्गकेशशातन कुट्टने|
          अर्धाङ्गुलमुखैर्वृत्तैरष्टाभिः कण्टकैः खजः||23||
</26-23>
<26-24>
	पाणिभ्यां मथ्यमानेन घ्राणात्तेन हरेदसृक्|
	व्यधनं कर्णपालीनां यूथिकामुकुलाननम्||24||
</26-24>
<26-25><26-26>
	आराऽर्धाङ्गुलवृत्तास्या तत्प्रवेशा तथोर्ध्वतः|
	चतुरस्रा, तया विध्येच्छोफं पक्वामसंशये||25||
	कर्णपालीं च बहलां बहलायाश्च शस्यते|
	सूची त्रिभागसुषिरा त्र्यङ्गुला कर्णवेधनी||26||
</26-26></26-25>
<26-27><26-28>
	जलौकः क्षारदहनकाचो पलनखादयः|
	अलौहान्यनुशस्त्रैणि, तान्येवं च विकल्पयेत्||27||
	अपराण्यपि यन्त्रादीन्युपयोगं च यौगिकम्|
	उत्पाट्यपाट्यसीव्यैष्यलेख्यप्रच्छानकुट्टनम्||28||
</26-28></26-27>
<26-29><26-30>
	छेद्यं भेद्यं व्यधो मन्थो ग्रहो दाहश्च तत्क्रियाः|
	कुण्ठखण्डतनुस्थूलह्रस्वदीर्घत्ववक्रताः||29||
	शस्त्राणां खरधारत्वमष्टौ दोषाः प्रकीर्तिताः|
	छेदभेदनलेख्यार्थं शस्त्रं वृन्तफलान्तरे||30||
</26-30></26-29>
<26-31><26-32>
	तर्जनीमध्यमाङ्गुष्ठैर्गृह्णीयात्सुसमाहितः|
	विस्रावणानि वृन्ताग्रे तर्जन्यङ्गुष्ठकेन च||31||
	तलप्रच्छन्नवृन्ताग्रं ग्राह्यं व्रीहिमुखं मुखे|
	मूलेष्वाहरणार्थानि क्रियासौकर्यतोऽपरम्||32||
</26-32></26-31>
<26-33><26-34>
	स्यान्नवाङ्गुलविस्तारः सुघनो द्वादशाङ्गुलः|
	क्षौमपत्रोर्णकौशेयदुकूलमृदुचर्मजः||33||
	विन्यस्तपाशः सुस्यूतः सान्तरोर्णास्थशस्त्रकः|
	शलाकापिहितास्यश्च शस्त्रकोशः सुसञ्चयः||34||
</26-34></26-33>
<26-35>
	जलौकसस्तु सुखिनां रक्तस्रावाय योजयेत्|
	दुष्टाम्बुमत्स्यभेकाहिशवकोथमलोद्भवाः||35||
</26-35>
<26-36><26-37>
	रक्ताः श्वेता भृशं कृष्णाश्चपलाः स्थूलपिच्छिलाः|
	इन्द्रायुधविचित्रोर्ध्वराजयो रोमशाश्च ताः||36||
	सविषा वर्जयेत्	ताभिः कण्डूपाकज्वरभ्रमाः|
	विषपित्तस्रनुत्कार्यं तत्र शुद्धाम्बुजाः पुनः||37||
</26-37></26-36>
<26-38>
	निर्विषाः शैवलश्यावा वृत्ता नीलोर्ध्वराजयः|
	कषायपृष्ठास्तन्वङ्ग्यः किञ्चित्पीतोदराश्च याः||38||
</26-38>
<26-39>
	ता अप्यसम्यग्वमनात् प्रततं च निपातनात्|
	सीदन्तीः सलिलं प्राप्य रक्तमत्ता इति त्यजेत्||39||
</26-39>
<26-40><26-41>
	अथेतरा निशाकल्कयुक्तेऽम्भसि परिप्लुताः|
	अवन्तिसोमे तक्रे वा पुनश्चाश्वासित जले||40||
	लागयेद्घृतमृत्स्तन्य-रक्त-शस्त्र निपातनैः|
	पिबन्तीरुन्नतस्कन्धाश्च्छादयेन्मृदुवाससा||41||
</26-41></26-40>
<26-42>
	सम्पृक्ताद्दुष्टशुद्धास्राज्जलौका दुष्टशोणितम्|
	आदत्ते प्रथमं हंसः क्षीरं क्षीरोदकादिव||42||
</26-42>
<26-43>
	दंशस्य तोदे कण्ड्वां वा मोक्षयेतद् वामयेच्च ताम्|
	पटुतैलाक्तवदनां श्लक्ष्णकण्डनरुक्षिताम्||43||
</26-43>
<26-44>
	रक्षन् रक्तमदाद्भूयः सप्ताहं ता न पातयेत्|
	पूर्ववत् पटुता दार्ढ्यं सम्यग्वान्ते जलौकसाम्||44||
</26-44>
<26-45>
	क्लमोऽतियोगान्मृत्युर्वा दुर्वान्ते स्तब्धता मदः|
	अन्यत्रान्यत्र ताः स्थाप्या घटे मृत्स्नाम्बुगर्भिणि||45||
</26-45>
<26-46>
	लालादिकोथनाशार्थं, सविषाः स्युस्तदन्वयात्|
	अशुद्दौ स्रावयेद्दंशान् हरिद्रागुडमाक्षिकैः||46||
</26-46>
<26-47>
	शतधौताज्यपिचवस्ततो लेपाश्च शीतलाः|
	दुष्टरक्तापगमनात्सद्यो रागरुजां शमः||47||
</26-47>
<26-48>
	अशुद्धं चलितं स्थानात्स्थितं रक्तं व्रणाशये|
	व्यम्लीभवेत्पर्युषितं तस्मात्तत्स्रावयेत्पुनः||48||
</26-48>
<26-49>
	युञ्ज्यान्नालाबुघटिका रक्ते पित्तेन दूषिते|
	तासामनलसंयोगाद् युञ्ज्यात्तु कफवायुना||49||
</26-49>
<26-50>
	कफेन दुष्टं रुधिरं न श्रृङ्गेण विनिर्हरेत्|
	स्कन्नत्वात् वापित्ताभ्यां दुष्टं श्रृङ्गेण निर्हरेत्||50||
</26-50>
<26-51><26-52><26-53>
	गात्रं बद्ध्वोपरि दृढं रज्ज्वा पट्टेन वा समम्|
	स्नायुसन्ध्यस्थिमर्माणि त्यजन् प्रच्छानमाचरेत्||51||
	अधोदेशप्रविसृतैः पदैरुपरिगामिभिः|
	न गाढघनतिर्यग्भिर्न पदे पदमाचरन्||52||
	प्रच्छानेनैकदेशस्थं ग्रथितं जलजन्मभिः|
	हरेच्छृङ्गादिभिः सुप्तमसृग्व्यापि शिराव्यधैः||53||
</26-53></26-52></26-51>
<26-54>
	प्रच्छानं पिण्डिते वा स्याद् अवगाढे जलौकसः|
	त्वक्स्थेऽलाबुघटीशृङ्गं शिरैव व्यापकेऽसृजि||54||
</26-54>
<26-55>
	वातादिधाम वा शृङ्गजलौकोऽलाबुभिः क्रमात्|
	स्रतासृजः प्रदेहाद्यैः शीतैः स्याद्वायुकोपतः||55||
	सतोदकण्डूः शोफस्तं सर्पिषोष्णेन सेचयेत्|
</26-55>
	 इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने शस्रवि-
	धिर्नाम षड्_विंशोऽध्यायः||26||




            02सप्तविंशोऽध्यायः|
	
	अथातः सिराव्यधविधिमध्यायां व्याख्यास्यामः|
	इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
<27-1>
	मधुरं लवणं किञ्चिदशीतोष्णमसंहतम्|
	पद्मेन्द्रगोपहेमाविशशलोहितलोहितम्||1||
</27-1>
<27-2>
	लोहितं प्रवदेत्, शुद्धं, तनोस्तेनैव च स्थितिः|
	तत्पित्तश्लेष्मलैः प्रायो दूष्यते कुरुते ततः||2||
</27-2>
<27-3><27-4><27-5>
	विसर्पविद्रधिप्लीहगुल्माग्निसदनज्वरान्|
	मुखनेत्रशिरोरोगमदतृड्_लवणास्याता||3||
	कुष्ठवातास्रपित्तास्रकट्वम्लोद्गिरणभ्रमान्|
	शीतोष्मस्निग्धरूक्षाद्यैरुपक्रान्ताश्च ये गदाः||4||
	सम्यक्साध्या न सिध्यन्ति ते च रक्तप्रकोपजाः|
	तेषु स्रावयुतं रक्तमुद्रिक्तं व्यधयेत्सिराम्||5||
</27-5></27-4></27-3>
<27-6><27-7><27-8><27-9>
	नतूनषोडशातीतसप्तत्यब्दस्रुतासृजाम्|
	अस्निग्धास्वेदितात्यर्थस्वेदितानिलरोगिणाम्||6||
	गर्भिणीसूतिकाजीर्णपित्तास्रश्वासकासिनाम्|
	अतिसारोदरच्छर्दिपाण्डुसर्वाङ्गशोफिनाम्||7||
	स्नेहपीते प्रयुक्तेषु तथा पञ्चयु कर्मसु|
	नायन्त्रितां सिरां विध्येन्न तिर्यङ्नाप्यनुत्थिताम्||8||
	नातिशीतोष्णवाताभ्रेष्वन्यत्रात्ययिकाद्गदात्|
	शिरोनेत्रविकारेषु ललाट्यां मोक्षयेत्सिराम्||9||
</27-9></27-8></27-7></27-6>
<27-10>
	अपाङ्ग्यामुपनास्यां वा	कर्णरोगेषु कर्णजाम्|
	नासारोगेषु नासाग्रे स्थितां नासाललाटयोः||10||
</27-10>
<27-11>
	पीनसे	मुखरोगेषु जिह्वौष्ठहनुतालुगाः|
	जत्रूर्ध्वग्रन्थिषु ग्रीवाकर्णशङ्खशिरः श्रिताः||11||
</27-11>
<27-12>
	उरोऽपाङ्गललाटस्था उन्मादेऽपस्मृतौ पुनः|
	हनुसन्धौ समस्ते वा सिरां भ्रूमध्यगामिनीम्||12||
</27-12>
<27-13>
	विद्रधौ पार्श्वशूले च पार्श्वकक्षास्तनान्तरे|
	तृतीयकेंऽसयोर्मध्ये स्कन्धस्याधश्चतुर्थके||13||
</27-13>
<27-14>
	प्रवाहिकायं शूलिन्यां श्रोणितो द्व्यङ्गुले स्थिताम्|
	शुक्रमेढ्रामये मेढ्रे	ऊरुगां गलगण्डयोः||14||
</27-14>
<27-15>
	गृध्रस्यां जानुनोऽधस्तादूर्ध्वं वा चतुरङ्गुले|
	इन्द्रबस्तेरधोऽपच्यां द्व्यङ्गुले चतुरङ्गुले||15||
</27-15>
<27-16>
	ऊर्ध्वं गुल्फस्य सक्थ्यर्तौ, तथा क्रोष्टुकशीर्षके|
	पाददाहे खुडे हर्षे विपाद्यां वातकण्टके||16||
</27-16>
<27-17>
	चिप्पे च द्व्यङ्गुले विध्येदुपरि क्षिप्रमर्मणः|
	गृध्रस्यामिव विश्वाच्यां यथोक्तानामदर्शने||17||
</27-17>
<27-18>
	मर्महीने यथासन्ने देशेऽन्यां व्यधयेत् सिरान्|
	अथ स्निग्धतनुः सज्जसर्वोपकरणो बली||18||
</27-18>
<27-19><27-20><27-21><27-22>
	कृतस्वस्त्ययनः स्निग्धरसान्नप्रतिभोजितः|
	अग्नितापातपस्विन्नो जानूच्चासनसंस्थितः|||19||
	मृदुपट्टात्तकेशान्तो जानुस्थापितकूर्परः|
	मुष्टिभ्यां वस्त्रगर्भाभ्यां मन्ये गाढं निपीडयेत्||20||
	दन्तप्रपीडनोत्कासगण्डाध्मानानि चाचरेत्|
	पृष्ठतो यन्त्रयेच्चैनं वस्त्रमावेष्टयन्नरः||21||
	कन्धरायं परिक्षिप्य न्यस्यान्तर्वामतर्जनीम्|
	एषोऽन्तर्मुखवर्ज्यानां सिराणां यन्त्रणे विधिः||22||
</27-22></27-21></27-20></27-19>
<27-23>
	ततो मध्यमयाऽङ्गुल्या वैद्योऽङ्गुष्ठविमुक्तया|
	ताडयेद्	उत्थितां ज्ञात्वा स्पर्शाद्वाऽङ्गुष्ठपीडनैः||23||
</27-23>
<27-24><27-25>
	कुठार्या लक्षयेन्मध्ये वामहस्तगृहीतया|
	फलोद्देशे सुनिष्कम्पं सिरां, तद्वच्च मोक्षयेत्||24||
	ताडयन् पीडयंश्चैनां विध्येद् व्रीहिमुखेन तु|
	अङ्गुष्ठेनोन्नमय्याग्रे नासिकामुपनासिकाम्||25||
</27-25></27-24>
<27-26>
	अभ्युन्नतविदष्टाग्र-जिह्वस्याधस्तदाश्रयाम्|
	यन्त्रयेत्स्तनयोरूर्ध्वं ग्रीवाश्रितसिराव्यधे||26||
</27-26>
<27-27>
	पाषाणगर्भहस्तस्य जानुस्थे प्रसृते भुजे|
	कुक्षेरारभ्य मृदिते विध्येद्बद्धोर्ध्वपट्टके||27||
</27-27>
<27-28><27-29>
	विध्येद्धस्तसिरां बाहावनाकुञ्चितकूर्परे|
	बद्ध्वा सुखोपविष्टस्य मुष्ठिमङ्गुष्ठगर्भिणम्||28||
	ऊर्ध्वं वेध्यप्रदेशाच्च पट्टिकां चतुरङ्गुले|
	विध्येदालम्बमानस्य बाहुभ्यां पार्श्वयोः सिराम्||29||
</27-29></27-28>
<27-30>
	प्रहृष्टे मेहने जङ्घासिरां जानुन्यकुञ्चिते|
	पादे तु सुस्थितेऽधस्ताज्जानुसन्धेर्निपीडिते||30||
</27-30>
<27-31><27-32>
	गाढं कराभ्यामागुल्फं चरणे तस्य चोपरि|
	द्वितीये कुञ्चिते किञ्चिदारूढे हस्तवत्ततः||31||
	बद्ध्वा विध्येत्सिराम् इत्थमनुक्तेष्वपि कल्पयेत्|
	तेषु तेषु प्रदेशेषु तत्तद्यन्त्रमुपायवित्||32||
</27-32></27-31>
<27-33>
	मांसले निक्षिपेद् देशे व्रीह्यास्यं व्रीहिमात्रकम्|
	यवार्धमस्थ्नामुपरि सिरां विध्यन् कुठारिकाम्||33||
</27-33>
<27-34>
	सम्यग्विद्धा स्रवेद्धारां यन्त्रं मुक्ते तु न स्रवेत्|
	अल्पकालं वहत्यल्पं, दुर्विद्धा तैलचूर्णनैः||34||
</27-34>
<27-35>
	सशब्दमतिविद्धा तु स्रवेद् दुःखेन धार्यते|
	भीमूर्च्छायन्त्रशैथिल्यकुण्ठशस्त्रातितृप्तयः||35||
</27-35>
<27-36>
	क्षामत्ववेगितास्वेदा रक्तस्यास्रुतिहेतवः|
	असम्यगस्रे स्रवति वेल्लव्योषनिशानतैः||36||
</27-36>
<27-37>
	सागारधूमलवणतैलैर्दिह्यात्सिरामुखम्|
	सम्यक्प्रवृत्ते कोष्णेन तैलेन लवणेन च||37||
</27-37>
<27-38>
	अग्रे स्रवति दुष्टास्रं कुसुम्भादिव पीतिका|
	सम्यक्स्रुत्वा स्वंय तिष्ठेच्छुद्धं तदिति नाहरेत्||38||
</27-38>
<27-39>
	यन्त्रं विमुच्य मूर्च्छायां वीजिते व्यजनैः पुनः|
	स्रावयेन्मूर्च्छति पुनस्त्वपरेद्युस्त्र्यहेऽपि वा||39||
</27-39>
<27-40>
	वाताच्छ्यावारुणं रूक्षं वेगस्राव्यच्छफेनिलम्|
          पित्तात् पीतासितं विस्रमस्कन्द्यौष्ण्यात्सचन्द्रिकम्||40||
</27-40>
<27-41>
	कफात् स्निग्धमसृक्पाण्डु तन्तुमत्पिच्छिलं घनम्|
	संसृष्टलिङ्गं संसर्गात् त्रिदोषं मलिनाविलम्||41||
</27-41>
<27-42>
	अशुद्धौ बलिनोऽप्यस्रं न प्रस्थात्स्रावयेत्परम्|
	अतिस्रुतौ हि मृत्युः स्याद्दारुणा वा चलामयाः||42||
</27-42>
<27-43>
	तत्राभ्यङ्गरसक्षीररक्तपातानि भेषजम्|
	स्रुते रक्ते शनैर्यन्त्रमपनीय हिमाम्बुना||43||
</27-43>
<27-44>
	प्रक्षाल्य तैलप्लोताक्तं बन्धनीयं सिरामुखम्|
	अशुद्धं स्रावयेद्भूयः सायमह्न्यपरेऽपि वा||44||
</27-44>
<27-45>
	स्नेहोपस्कृतदेहस्य पक्षाद्वा भृशदूषितम्|
	किञ्चिद्धि शेषे दुष्टास्रे नैव रोगोऽतिवर्तते||45||
</27-45>
<27-46>
	सशेषमप्यतो धार्यं न चातिस्रुतिमाचरेत्|
	हरेच्छृङ्गादिभिः शेषं प्रसादमथवा नयेत्||46||
<27-46>
<27-47>
	शीतोपचारपित्तास्रक्रियाशुद्धिविशोषणैः|
	दुष्टं रक्तमनुद्रिक्तमेवमेव प्रसादयेत्||47||
</27-47>
<27-48>
	रक्ते त्वतिष्ठति क्षिप्रं स्तम्भनीमाचरेत्क्रियाम्|
	रोध्रप्रियङ्गुपत्तङ्गमाषयष्ट्याह्वगैरिकैः||48||
</27-48>
<27-49><27-50>
	मृत्कपालाञ्जनक्षौममषीक्षीरित्वगङ्कुरैः|
	विचूर्णयेद्व्रणमुखं पद्मकाहिहिमं पिबेत्||49||
	तामेव वा सिरां विध्येद्व्यधात्तस्मादनन्तरम्|
	सिरामुखं वा त्वरितं दहेत्तप्तशलाकया||50||
</27-50></27-49>
<27-51>
	उन्मार्गगा यन्त्रनिपीडनेन
	      स्वस्थानमायान्ति पुनर्न यावत्|
	दोषाः प्रदुष्टा रुधिरं प्रसन्ना-
	      स्तावद्धिताहारविहारभाक् स्यात्||51||
</27-51>
<27-52>
	नात्युष्णशीतं लघु दीपनीयं
	       रक्तेऽपनीते हितमन्नपानम्|
तदा शरीरं ह्यनवस्थितासृगग्निर्विशेषादिति रक्षितव्यः||52||
</27-52>
<27-53>
प्रसन्नवर्णेन्द्रियार्थानिच्छन्तमव्याहतपक्तृवेगम्|
	सुखान्वितं पुष्टिबलोपपन्नं विशुद्धरक्तं पुरुषं वदन्ति||53||
</27-53>
	इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तसूनुश्रीमद्वाग्भटविरचिता-
	यामष्टाङ्गहृदयसंहितायां सूत्रस्थाने शिराव्यध-
	विधिर्नाम सप्तविंशोऽध्यायः||27||