दूतवाक्यम्

नाटकीयभूमिका

काञ्युकीयः -	दुर्योधनभृत्यः
दुर्योधनः -	धृतराष्ट्रस्य ज्येष्ठपुत्रः
वासुदेवः -	श्रीकृष्णः
सुदर्शनः -	श्रीकृष्णचक्रायुधाभिमानिदेवः
धृतराष्ट्रः -	पाण्डोर्ज्येष्ठभ्राता

दूतवाक्यम्


(नान्द्यन्ते ततः प्रविशति सूत्रधारः|)
सूत्रधारः---
पादः पायादुपेन्द्रस्य सर्वलोकोत्सवः स वः|
व्याविद्धो नमुचिर्येन तनुताम्रनखेन खे || 1 ||
एवमार्यमिश्रान् विज्ञापयामि| अये किं नु खलु मयि विज्ञापनव्यग्रे शब्द इव श्रूयते| अङ्ग! पश्यामि|
(नेपथ्ये)
भो भोः प्रतिहाराधिकृताः! महाराजो दुर्योधनः समाज्ञापयति|
सूत्रधारः---भवतु, विज्ञातम्|
उत्पन्ने धार्तराष्ट्राणां विरोधे पाण्डवैः सह|
मन्त्रशालां रचयति भृत्यो दुर्योधनाज्ञया || 2 ||
(निष्क्रान्तः|)
|| इति स्थापना ||


(ततः प्रविशति काञ्चुकीयः)
काञ्चुकीयः---भो भोः प्रतिहाराधिकृताः! महाराजो दुर्योधनः समाज्ञापयति---
अद्य सर्वपार्थिवैः सह मन्त्रयितुमिच्छामि| तदाहूयन्तां सर्वे राजान इति| (परिक्रम्यावलोक्य) अये अयं महाराजो दुर्योधन इत एवाभिवर्तते| य एषः, 
श्यामो युवा सितदुकूलकृतोत्तरीयः 
सच्छत्रचामरवरो रचिताङ्गरागः|
श्रीमान् विभूषणमणिद्युतिरञ्जिताङ्गो 
नक्षत्रमध्य इव पर्वगतः शशाङ्कः || 3 ||
(ततः प्रविशति यथानिर्दिष्टो दुर्योधनः|)
दुर्योधनः -
उद्धूतरोषमिव मे हृदयं सहर्षं
प्राप्तं रणोत्सवमिमं सहसा विचिन्त्य|
इच्छामि पाण्डवबले वरवारणाना-
मुत्कृत्तदन्तमुसलानि मुखानि कर्तुम् || 4 ||
काञ्चुकीयः---जयतु महाराजः| महाराजशासनात् समानीतं सर्वराजमण्डलम्|
दुर्योधनः---सम्यक् कृतम्| प्रविश त्वमवरोधनम्|
काञ्चुकीयः---यदाज्ञापयति महाराजः| (निष्क्रान्तः)
दुर्योधनः---आर्यौ वैकर्णवर्षदेवौ! उच्यताम्---अस्ति ममैकादशाक्षौहिणीबलसमुदयः| अस्य कः सेनापतिर्भवितुमर्हति| किं किमाहतुर्भवन्तौ महान् खल्वयमर्थः| मन्त्रयित्वा वक्तव्यमिति| सदृशमेतत्| तदागम्यतां मन्त्रशालामेव प्रविशामः| आचार्य! अभिवादये| प्रविशतु भवान् मन्त्रशालाम्| पितामह! अभिवादये| प्रविशतु भवान् मन्त्रशालाम्| मातुल! अभिवादये| प्रविशतु भवान् मन्त्रशालाम्| आर्यौ वैकर्णवर्षदेवौ! प्रविशतां भवन्तौ| भो भोः सर्वक्षत्रियाः! स्वैरं प्रविशन्तु भवन्तः| वयस्य! कर्ण! प्रविशामस्तावत्|
(प्रविश्य)
आचार्य! एतत् कूर्मासनम्, आस्यताम्| पितामह! सिंहासनम्, आस्यताम्,| मातुल! एतच्चर्मासनम्, आस्यताम्| आर्यौ वैकर्णवर्षदेवौ! आसातां भवन्तौ| भो भोः सर्वक्षत्रियाः! स्वैरमासतां भवन्तः| किमिति महाराजो नास्त इति| अहो सेवाधर्मः! नन्वयमहमासे| वयस्य कर्ण! त्वमप्यास्स्व| (उपविश्य) आर्यौ वैकर्णवर्षदेवौ! उच्यताम्---अस्ति ममैकादशाक्षौहिणीबलसमुदयः| अस्य कः सेनापतिर्भवितुमर्हतीति| किमाहतुर्भवन्तौ-अत्रभवान् गान्धारराजो वक्ष्यतीति| भवतु, मातुलेनाभिधीयताम्| किमाह मातुलः---अत्रभवति गाङ्गेये स्थिते कोऽन्यः सेनापतिर्भवितुमर्हतीति| सम्यगाह मातुलः| भवतु भवतु पितामह एव भवतु| वयमप्येतदभिलषामः|
सेनानिनादपटहस्वनशङ्खनादै-
श्चण्डानिलाहतमहोदधिनादकल्पैः|
गाङ्गेयमूर्ध्नि पतितैरभिषेकतोयैः 
सार्धं पतन्तु हृदयानि नराधिपानाम् || 5 ||
(प्रविश्य)
काञ्चुकीयः---जयतु महाराजः| एष खलु पाण्डवस्कन्धावाराद् दौत्येनागतः पुरुषोत्तमो नारायणः|
दुर्योधनः---मा तावद् भो बादरायण! किं कि कंसभृत्यो दामोदरस्तव पुरुषोत्तमः| गोपालकस्तव पुरुषोत्तमः| बार्हद्रथापहृतविषयकीर्तिभोगस्तव पुरुषोत्तमः| अहो पार्थिवासन्नमाश्रितस्य भृत्यजनस्य समुदाचारः| सगर्वं खल्वस्य वचनम्| आः अपध्वंस|
काञ्चुकीयः---प्रसीदतु महाराजः| सम्भ्रमेण समुदाचारो विस्मृतः| (पादयोः पतति|)
दुर्योधनः---संभ्रम इति| आः मनुष्याणामस्त्येव संभ्रमः| उत्तिष्ठोत्तिष्ठ|
काञ्चुकीयः---अनुगृहीतोऽस्मि|
दुर्योधनः---इदानीं प्रसन्नोऽस्मि| क एष दूतः प्राप्तः|
काञ्चुकीयः---दूतः प्राप्तः केशवः|  
दुर्योधनः---केशव इति| एवमेष्टव्यम्| अयमेव समुदाचारः| भो भो राजानः! दौत्येनागतस्य केशवस्य किं युक्तम्| किमाहुर्भवन्तः अर्घ्यप्रदानेन पूजयितव्यः केशव इति| न मे रोचते| ग्रहणमस्यात्र हितं पश्यामि|
ग्रहणमुपगते तु वासुभद्रे 
हृतनयना इव पाण्डवा भवेयुः!
गतिमतिरहितेषु पाण्डवेषु 
क्षितिरखिलापि भवेन्ममासपत्ना || 6 ||
अपि च योऽत्र केशवस्य प्रत्युत्थास्यति, स मया द्वादशसुवर्णभारेण दण्ड्यः| तदप्रमत्ता भवन्तु 
भवन्तः| को नु खलु ममाप्रत्युत्थानस्योपायः| हन्त दृष्ट उपायः| बादरायण! आनीयतां स चित्रपटो ननु, यत्र द्रौपदीकेशाम्बरावकर्षणमालिखितम्| (अपवार्य) तस्मिन् दृष्टिविन्यासं कुर्वन् नोत्थास्यामि केशवस्य|
काञ्चुकीयः---यदाज्ञापयति महाराजः| (निष्क्रम्य प्रविश्य) जयतु महाराजः|
अयं स चित्रपटः|
दुर्योधनः---ममाग्रतः प्रसारय|
काञ्चुकीयः---यदाज्ञापयति महाराजः| (प्रसारयति|)
दुर्योधनः---अहो दर्शनीयोऽयं चित्रपटः| एष दुःशासनो द्रौपदीं केशहस्ते गृहीतवान्| एषा खलु द्रौपदी,
दुःशासनपरामृष्टा सम्भ्रमोत्फुल्ललोचना|
राहुवक्त्रान्तरगता चन्द्रलेखेव शोभते || 7 ||
एष दुरात्मा भीमः सर्वराजसमक्षमवमानितां द्रौपदीं दृष्ट्वा प्रवृद्धामर्षः सभास्तम्भं तुलयति| एष युधिष्ठरः,
सत्यधर्मघृणायुक्तो द्यूतविभ्रष्टचेतनः|
करोत्यपाङ्गविक्षेपैः शान्तामर्षं वृकोदरम् || 8 ||
एष इदानीमर्जुनः,
रोषाकुलाक्षः स्फुरिताधरोष्ठ-
स्तृणाय मत्वा रिपुमण्डलं तत्|
उत्सादयिष्यन्निव सर्वराज्ञः 
शनैः समाकर्षति गाण्डिवज्याम् || 9 ||
एष युधिष्ठिरोऽर्जुनं निवारयति| एतौ नकुलसहदेवौ,
कृतपरिकरबन्धौ चर्मनिस्त्रिंशहस्तौ 
परुषितमुखरागौ स्पष्टदष्टाधरोष्ठौ|
विगतमरणशङ्कौ सत्वरं भ्रातरं मे 
हरिमिव मृगपोतौ तेजसाभिप्रयातौ || 10 ||
एष युधिष्ठिरः कुमारावुपेत्य निवारयति--
नीचोऽहमेव विपरीतमतिः कथं वा 
रोषं परित्यजतमद्य नयानयज्ञौ|
द्यूताधिकारमवमानममृष्यमाणाः 
सत्त्वाधिकेषु वचनीयपराक्रमाः स्युः || 11 ||  
इति| एष गान्धारराजः,
अक्षान् क्षिपन् स कितवं प्रहसन् सगर्वं 
सङ्कोचयन्निव मुदं द्विषतां स्वकीर्त्त्या|
स्वैरासनो द्रुपदराजसुतां रुदन्तीं 
काक्षेण पश्यति लिखत्यभिखं नयज्ञः || 12 ||
एतावाचार्यपितामहौ तां दृष्टवा लज्जायमानौ पटान्तान्तर्हितमुखौ स्थितौ| अहो अस्य वर्णाढ्यता| अहो भावोपपन्नता| अहो युक्तलेखता| सुव्यक्तमालिखितोऽयं चित्रपटः| प्रीतोऽस्मि| कोऽत्र|
काञ्चुकीयः---जयतु महाराजः|
दुर्योधनः---बादरायण! आनीयतां स विहगवाहनमात्रविस्मितो दूतः|
काञ्चुकीयः---यदाज्ञापयति महाराजः| (निष्क्रान्तः)
दुर्योधनः---वयस्य कर्ण!
प्राप्तः किलाद्य वचनादिह पाण्डवानां 
दौत्येन भृत्य इव कृष्णमतिः स कृष्णः|
श्रोतुं सखे! त्वमपि सज्जय कर्ण! कर्णौ 
नारीमृदूनि वचनानि युधिष्ठिरस्य || 13 ||
(ततः प्रविशति वासुदेवः काञ्चुकीयश्च)
वासुदेवः---अद्य खलु धर्मराजवचनाद् धनञ्जयाकृत्रिममित्रतया चाहवदर्पमनुक्तग्राहिणं सुयोधनं प्रति मयाप्यनुचितदौत्यसमयोऽनुष्ठितः| अद्य च,
कृष्णापराभवभुवा रिपुवाहिनीभ-
कुम्भस्थलीदलनतीक्ष्णगदाधरस्य|
भीमस्य कोपशिखिना युधि पार्थपत्‍त्र
चण्डानिलैश्च कुरुवंशवनं विनष्टम् || 14 ||
इदं सुयोधनशिबिरम्| इह हि,
आवासाः पार्थिवानां सुरपुरसदृशाः स्वच्छन्दविहिता
विस्तीर्णाः शस्त्रशाला बहुविधकरणैः शस्त्रैरुपचिताः ||
हेषन्ते मन्दुरास्थास्तुरगवरघटा बृंहन्ति करिण
ऐश्वर्यं स्फीतमेतत् स्वजनपरिभवादासन्नविलयम् || 15 ||
भोः !
दुष्टवादी गुणद्वेषी शठः स्वजननिर्दयः|
सुयोधनो हि मां दृष्ट्वा नैव कार्यं करिष्यति || 16 ||
भो बादरायण! किं प्रविष्टव्यम् |
काञ्चुकीयः---अथ किमथ किम्| प्रवेष्टुमर्हति पद्मनाभः|
वासुदेवः---(प्रविश्य) कथं कथं मां दृष्ट्वा संभ्रान्ताः सर्वक्षत्रियाः| अलमलं संभ्रमेण| स्वैरमासतां भवन्तः|
दुर्योधनः---कथं कथं केशवं दृष्ट्वा संभ्रान्ताः सर्वक्षत्रियाः| अलमलं संभ्रमेण| स्मरणीयः पूर्वमाश्रावितो दण्डः| नन्वहमाज्ञप्ता|
वासुदेवः---भोः सुयोधन! किमास्से|
दुर्योधनः---(आसनात् पतित्वा आत्मगतम्) सुव्यक्तं प्राप्त एव केशवः|
उत्साहेन मतिं कृत्वाप्यासीनोऽस्मि समाहितः|
केशवस्य प्रभावेण चलितोऽस्म्यासनादहम् || 17 ||
अहो बहुमायोऽयं दूतः| (प्रकाशम्) भो दूत! एतदासनमास्यताम्|
वासुदेवः---आचार्य! आस्यताम्| गाङ्गेयप्रमुखा राजानः! स्वैरमासतां भवन्तः| वयमप्युपविशामः| (उपविश्य) अहो दर्शनीयोऽयं चित्रपटः| मा तावत्| द्रौपदीकेशघर्षणमत्रालिखितम्| अहो नु खलु,
सुयोधनोऽयं स्वजनावमानं 
पराक्रमं पश्यति बालिशत्वात्|
को नाम लोके स्वयमात्मदोष-
मुद्धाटयेन्नष्टघृणः सभासु || 18 ||
आः अपनीयतामेष चित्रपटः|
दुर्योधनः---बादरायण! अपनीयतां किल चित्रपटः|
काञ्चुकीयः---यदाज्ञापयति महाराजः| (अपनयति|)
दुर्योधनः---भो दूत!
धर्मात्मजो वायुसुतश्च भीमो 
भ्रातार्जुनो मे त्रिदशेन्द्रसूनुः|
यमौ च तावश्विसुतौ विनीतौ 
सर्वे सभृत्याः कुशलोपपन्नाः || 19 ||
वासुदेवः---सदृशमेतद् गान्धारीपुत्रस्य| अथ किमथ किम्| कुशलिनः सर्वे| भवतो राज्ये शरीरे बाह्याभ्यन्तरे च कुशलमनामयं च पृष्ट्वा विज्ञापयन्ति युधिष्ठिरादयः पाण्डवाः---
अनुभूतं महद् दुःखं संपूर्णः समयः स च|
अस्माकमपि धर्म्यं यद् दायाद्यं तद् विभज्यताम् || 20 || इति|
दूर्योधनः---कथं कथं दायाद्यमिति|
वने पितृव्यो मृगयाप्रसङ्गतः 
कृतापराधो मुनिशापमाप्तवान्|
तदा प्रभृत्येव स दारनिस्पृहः 
परात्मजानां पितृतां कथं व्रजेत् || 21 ||
वासुदेवः---पुराविदं भवन्तं पृच्छामि|
विचित्रवीर्यो विषयी विपत्तिं 
क्षयेण यातः पुनरम्बिकायाम्|
व्यासेन जातो धृतराष्ट्र एष 
लभेत राज्यं जनकः कथं ते || 22 ||
मा मा भवान्
एवं परस्परविरोधविवर्धनेन 
शीघ्रं भवेत् कुरुकुलं नृप! नामशेषम्|
तत् कर्तुमर्हति भवानपकृष्य रोषं 
यत् त्वां युधिष्ठिरमुखाः प्रणयाद् ब्रुवन्ति || 23 ||
दुर्योधनः---भो दूत! न जानाति भवान् राज्यव्यवहारम्|
राज्यं नाम नृपात्मजैः सहृदयैर्जित्वा रिपून् भुज्यते
तल्लोके न तु याच्यते न तु पुनर्दीनाय वा दीयते|
काङ्क्षा चेन्नृपतित्वमाप्तुमचिरात् कुर्वन्तु ते साहसं
स्वैरं वा प्रविशन्तु शान्तमतिभिर्जुष्टं शमायाश्रमम् || 24 ||
वासुदेवः---भोः सुयोधन! अलं बन्धुजने परुषमभिधातुम्|
पुण्यसञ्चयसम्प्राप्तामधिगम्य नृपश्रियम्|
वञ्चयेद् यः सुहृद्बन्धून् स भवेद् विफलश्रमः || 25 ||
दुर्योधनः - 
स्यालं तव गुरोर्भूपं कंसं प्रति न ते दया|
कथमस्माकमेवं स्यात् तेषु नित्यापकारिषु || 26 ||
वासुदेवः---अलं तन्मद्दोषतो ज्ञातुम्|
कृत्वा पुत्रवियोगार्तां बहुशो जननीं मम|
वृद्धं स्वपितरं बद्ध्वा हतोऽयं मृत्युना स्वयम् || 27 ||
दुर्योधनः---सर्वथा वञ्चितस्त्वया कंसः| अलमात्मस्तवेन| न शौर्यमेतत्| पश्य,
जामातृनाशव्यसनाभितप्ते 
रोषाभिभूते मगधेश्वरेऽथ|
पलायमानस्य भयातुरस्य 
शौर्यं तदेतत् क्व गतं तवासीत् || 28 ||
वासुदेवः---भोः सुयोधन! देशकालावस्थापेक्षितं खलु शौर्यं नयानुगामिनाम्| इह तिष्ठतु तावदस्मद्गतः परिहासः| स्वकार्यमनुष्ठीयताम्|
कर्तव्यो भ्रातृषु स्नेहो विस्मर्तव्या गुणेतराः|
सम्बन्धो बन्धुभिः श्रेयान् लोकयोरुभयोरपि || 29 ||
दुर्योधनः---
देवात्मजैर्मनुष्याणां कथं वा बन्धुता भवेत्|
पिष्टपेषणमेतावत् पर्याप्तं छिद्यतां कथा || 30 ||
वासुदेवः---(आत्मगतम्)
प्रसाद्यमानः साम्नायं न स्वभावं विमुञ्चति|
हन्त संक्षोभयाम्येनं वचोभिः परुषाक्षरैः || 31 ||
(प्रकाशम्) भो सुयोधन! किं न जानीषेऽर्जुनस्य बलपराक्रमम्|
दुर्योधनः---न जाने|
वासुदेवः---भोः! श्रूयतां,
कैरातं वपुरास्थितः पशुपतिर्युद्धेन सन्तोषितो
वह्नेः खाण्डवमश्नतः सुमहती वृष्टिः शरैश्छादिता|
देवेन्द्रार्तिकरा निवातकवचा नीताः क्षयं लीलया
नन्वेकेन तदा विराटनगरे भीष्मादयो निर्जिताः || 32 ||
अपि च, तवापि प्रत्यक्षमपरं कथयामि|
ननु त्वं चित्रसेनेन नीयमानो नभस्तलम्|
विक्रोशन् घोषयात्रायां फल्गुनेनैव मोक्षितः || 33 ||
किं बहुना,
दातुमर्हसि मद्वाक्याद् राज्यार्धं धृतराष्ट्रज!|
अन्यथा सागरान्तां गां हरिष्यन्ति हि पाण्डवाः || 34 ||
दुर्योधनः---कथं कथम्| हरिष्यन्ति हि पाण्डवाः|
प्रहरति यदि युद्धे मारुतो भीमरूपी 
प्रहरति यदि साक्षात् पार्थरूपेण शक्रः| 
परुषवचनदक्ष! त्वद्वचोभिर्न दास्ये 
तृणमपि पितृभुक्ते वीर्यगुप्ते स्वराज्ये || 35 ||
वासुदेवः---भोः कुरुकुलकलङ्कभूत! अयशोलुब्ध! वयं किल तृणान्तराभिभाषकाः|
दुर्योधनः---भो गोपालक! तृणान्तराभिभाष्यो भवान्|
अवध्यां प्रमदां हत्वा हयं गोवृषमेव च|
मल्लानपि सुनिर्लज्जो वक्तुमिच्छसि साधुभिः || 36 ||
वासुदेवः---भोः सुयोधन! ननु क्षिपसि माम्|
दुर्योधनः---आः, अभाष्यस्त्वम्|
अहमवधृतपाण्डरातपत्रो 
द्विजवरहस्तधृताम्बुसिक्तमूर्धा|
अवनतनृपमण्डलानुयात्रैः 
सह कथयामि भवद्विधैर्न भाषे || 37 ||
वासुदेवः---न व्याहरति किल मां सुयोधनः| भोः!
शठ! बान्धवनिःस्नेह! काक! केकर! पिङ्गल!|
त्वदर्थात् कुरुवंशोऽयमचिरान्नाशमेष्यति || 38 || 
भो भो राजानः ! गच्छामस्तावत्|
दुर्योधनः---कथं यास्यति किल केशवः| दुःशासन! दुर्मर्षण! दुर्मुख! दुर्बुद्धे! दुष्टेश्वर! दूतसमुदाचारमतिक्रान्तः केशवो बध्यताम्| कथमशक्ताः| दुःशासन ! न समर्थः खल्वसि|
करितुरगनिहन्ता कंसहन्ता स कृष्णः 
पशुपकुलनिवासादानुजीव्यानभिज्ञः|
हृतभुजबलवीर्यः पार्थिवानां समक्षं 
स्ववचनकृतदोषो बध्यतामेष शीघ्रम् || 39 || 
अयमाशक्तः| मातुल! बध्यतामयं केशवः| कथं पराङ्मुखः पतति| भवतु, अहमेव पाशैर्बध्नामि| (उपसर्पति|)
वासुदेवः--- कथं बद्धुकामो मां किल सुयोधनः| भवतु, सुयोधनस्य सामर्थ्यं पश्यामि| (विश्वरूपमास्थितः|)
दुर्योधनः---भो दूत! 
सृजसि यदि समन्ताद् देवमायाः स्वमायाः
प्रहरसि यदि वा त्वं दुर्निवारैः सुरास्त्रैः|
हयगजवृषभाणां पातनाज्जातदर्पो
नरपतिगणमध्ये बध्यसे त्वं मयाद्य || 40 || 
आः तिष्ठेदानीम्| कथं न दृष्टः केशवः| अयं केशवः| अहो ह्रस्वत्वं केशवस्य| आः तिष्ठेदानीम्| कथं न दृष्टः केशवः| अयं केशवः| अहो दीर्घत्वं केशवस्य| कथं न दृष्टः केशवः| अयं केशवः| सर्वत्र मन्त्रशालायां केशवा भवन्ति| किमिदानीं करिष्ये| भवतु, दृष्टम्| भो भो राजानः ! एकेनैकः केशवो बध्यताम्| कथं स्वयमेव पाशैर्बद्धाः पतन्ति राजानः| साधु भो जम्भक! साधु!
मत्कार्मुकोदरविनिःसृतबाणजालै-
र्विद्धक्षरत्क्षतजरञ्जितसर्वगात्रम्
पश्यन्तु पाण्डुतनयाः शिबिरोपनीतं 
त्वां बाष्परुद्धनयनाः परिनिःश्वसन्तः || 41 ||
(निष्क्रान्तः)
वासुदेवः---भवतु, पाण्डवानां कार्यमहमेव साधयामि| भोः सुदर्शन! इतस्तावत्|
(ततः प्रविशति सुदर्शनः|)
सुदर्शनः---एष भोः|
श्रुत्वा गिरं भगवतो विपुलप्रसादा-
न्निर्धावितोऽस्मि परिवारिततोयदौघः|
कस्मिन् खलु प्रकुपितः कमलायताक्षः 
कस्याद्य मूर्धनि मया प्रविजृम्भितव्यम् || 42 ||
क्व नु खलु भगवान् नारायणः|
अव्यक्तादिरचिन्त्यात्मा लोकसंरक्षणोद्यतः|
एकोऽनेकवपुः श्रीमान् द्विषद्बलनिषूदनः || 43 ||
(विलोक्य) अये अयं भगवान् हस्तिनापुरद्वारे दूतसमुदाचारेणोपस्थितः| कुतः खल्वापः, कुतः खल्वापः| भगवति आकाशगङ्गे! आपस्तावत्| हन्त स्रवति| (आचम्योपसृत्य) जयतु भगवान् नारायणः| (प्रणमति|)
वासुदेवः---सुदर्शन! अप्रतिहतपराक्रमो भव|
सुदर्शनः---अनुगृहीतोऽस्मि|
वासुदेवः---दिष्ट्या भवान् कर्मकाले प्राप्तः|
सुदर्शनः---कथं कथं कर्मकाल इति| आज्ञापयतु भगवानाज्ञापयतु|
किं मेरुमन्दरकुलं परिवर्तयामि 
संक्षोभयामि सकलं मकरालयं वा|
नक्षत्रवंशमखिलं भुवि पातयामि 
नाशक्यमस्ति मम देव! तव प्रसादात् || 44 ||
वासुदेवः---भोः सुदर्शन! इतस्तावत्| भोः सुयोधन!
यदि लवणजलं वा कन्दरं वा गिरीणां 
ग्रहगणचरितं वा वायुमार्गं प्रयासि|
मम भुजबलयोगप्राप्तसंजातवेगं 
भवतु चपल! चक्रं कालचक्रं तवाद्य || 45 ||
सुदर्शनः---भोः सुयोधनहतक! (इति पुनर्विचार्य) प्रसीदतु प्रसीदतु भगवान् नारायणः|
महीभारापनयनं कर्तुं जातस्य भूतले|
अस्मिन्नेवं गते देव! ननु स्याद् विफलः श्रमः || 46 ||
वासुदेवः---सुदर्शन! रोषात् समुदाचारो नावेक्षितः| गम्यतां स्वनिलयमेव|
सुदर्शनः---यदाज्ञापयति भगवान् नारायणः| कथं कथं गोपालक इति| त्रिचरणातिक्रान्तत्रिलोको नारायणः खल्वत्रभवान्| शरणं व्रजन्तु भवन्तः| यावद् गच्छामि| अये एतद भगवदायुधवरं शार्ङ्गं प्राप्तम्|
तनुमृदुललिताङ्गं स्त्रीस्वभावोपपन्नं 
हरिकरधृतमध्यं शत्रुसङ्घैककालः|
कनकखचितपृष्ठं भाति कृष्णस्य पार्श्वे 
नवसलिलदपार्श्वे चारुविद्युल्लतेव || 47 ||
भो भोः! प्रशान्तरोषो भगवान् नारायणः| गम्यतां स्वनिलयमेव| हन्त निवृत्तम्| यावद् गच्छामि| अये इयं कौमोदकी प्राप्ता|
मणिकनकविचित्रा चित्रमालोत्तरीया 
सुररिपुगणगात्रध्वंसने जाततृष्णा|
गिरिवरतटरूपा दुर्निवारातिवीर्या 
व्रजति नभसि शीघ्रं मेघवृन्दानुयात्रा || 48 ||
हे कौमोदकि! प्रशान्तरोषो भगवान् नारायणः| हन्त निवृत्ता| यावद् गच्छामि| अये अयं पाञ्चजन्यः प्राप्तः|
पूर्णेन्दुकुन्दकुमुदोदरहारगौरो 
नारायणाननसरोजकृतप्रसादः|
यस्य स्वनं प्रलयसागरघोषतुल्यं 
गर्भा निशम्य निपतन्त्यसुराङ्गनानाम् || 49 ||
हे पाञ्चजन्य! प्रशान्तरोषो भगवान्| गम्यताम्| हन्त निवृत्तः| अये नन्दकासिः प्राप्तः|
वनिताविग्रहो युद्धे महासुरभयङ्करः|
प्रयाति गगने शीघ्रं महोल्केव विभात्ययम् || 50 ||
हे नन्दक! प्रशान्तरोषो भगवान्| गम्यताम्| हन्त निवृत्तः| यावद् गच्छामि| अये एतानि भगवदायुधवराणि|
सोऽयं खड्गः खरांशोरपहसिततनुः स्वैः करैर्नन्दकाख्यः
सेयं कौमोदकी या सुररिपुकठिनोरःस्थलक्षोददक्षा|
सैषा शार्ङ्गाभिधाना प्रलयघनरवज्यारवा चापरेखा
सोऽयं गम्भीरघोषः शशिकरविशदः शङ्खराट् पाञ्चजन्यः || 51 ||
हे शार्ङ्ग! कौमोदकि! पाञ्चजन्य! 
दैत्यान्तकृन्नन्दक! शत्रुवह्ने!|
प्रशान्तरोषो भगवान् मुरारिः 
स्वस्थानमेवात्र हि गच्छ तावत् || 52 ||
हन्त निवृत्ताः| यावद् गच्छामि| अये अत्युद्धूतो वायुः| अतितपत्यादित्यः| चलिताः पर्वताः| क्षुब्धाः सागराः| पतिताः वृक्षाः| भ्रान्ता मेघाः| प्रलीना वासुकिप्रभृतयो भुजङ्गेश्वराः| किन्नु खल्विदम्| अये अयं भगवतो वाहनो गरुडः प्राप्तः|
सुरासुराणां परिखेदलब्धं 
येनामृतं मातृविमोक्षणार्थम्|
अच्छिन्नमासीद् द्विषतो मुरारे-
स्त्वामुद्वहामीति वरोऽपि दत्तः || 53 ||
हे काश्यपप्रियसुत! गरुड! प्रशान्तरोषो भगवान् देवदेवेशः| गम्यतां स्वनिलयमेव| हन्त निवृत्तः| यावद् गच्छामि|
एते स्थिता वियति किन्नरयक्षसिद्धाः
देवाश्च संभ्रमचलन्मुकुटोत्तमाङ्गाः|
रुष्टेऽच्युते विगतकान्तिगुणाः प्रशान्तं
श्रुत्वा श्रयन्ति सदनानि निवृत्ततापाः || 54 ||
यावदहमपि कान्तां मेरुगुहामेव यास्यमि| (निष्क्रान्तः|)
वासुदेवः---यावदहमपि पाण्डवशिबिरमेव यास्यामि|
(नेपथ्ये)
न खलु न खलु गन्तव्यम्|
वासुदेवः---अये वृद्धराजस्वर इव| भो राजन्! एष स्थितोऽस्मि|
(ततः प्रविशति धृतराष्ट्रः|)
धृतराष्ट्रः---क्व नु खलु भगवान् नारायणः| क्व नु खलु भगवान् पाण्डवश्रेयस्करः| क्व नु खलु भगवान् विप्रप्रियः| क्व नु खलु भगवान् देवकीनन्दनः|
मम पुत्रापराधात् तु शार्ङ्गपाणे! तवाधुना|
एतन्मे त्रिदशाध्यक्ष! पादयोः पतितं शिरः || 55 ||
वासुदेवः---हा धिक् पतितोऽत्रभवान्| उतिष्ठोत्तिष्ठ|
धृतराष्ट्रः---अनुगृहीतोऽस्मि| भगवन्! इदमर्घ्यं पाद्यं च प्रतिगृह्यताम्|
वासुदेवः---सर्वं गृह्णामि| किं ते भूयः प्रियमुपहरामि|
धृतराष्ट्रः---यदि मे भगवान् प्रसन्नः, किमतः परमिच्छामि|
वासुदेवः---गच्छतु भवान् पुनर्दर्शनाय|
धृतराष्ट्रः---यदाज्ञापयति भगवान् नारायणः| (निष्क्रान्तः|)
(भरतवाक्यम्)
इमां सागरपर्यन्तां हिमवद्विन्ध्यकुण्डलाम्|
महीमेकातपत्राङ्कां राजसिंहः प्रशास्तु नः || 56 ||
(निष्क्रान्ताः सर्वे)
|| दूतवाक्यं समाप्तम् ||